Қос сөздердің жасалуы

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 75 бет
Таңдаулыға:

ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫ

Д. М. Мүтәлі

ҚОС СӨЗДЕРДІҢ ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІНДЕ ЗЕРТТЕЛУІ

д и п л о м ДЫҚ Ж Ұ М Ы С

05В011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті

Шымкент 2023

Ф. 7. 06-02

Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық университеті

«Қорғауға жіберілді»

Қазақ тілі мен әдебиеті

кафедрасының меңгерушісі ф. ғ. к., доц.

Д. Н. Байғұтова

“ ___” 2023 ж.

Қос сөздердің қазақ тіл білімінде зерттелуі

д и п л о м Д Ы Қ Ж Ұ МЫС

05В011700 - қазақ тілі мен әдебиеті

Орындаған Мүтәлі Д. М.

Ғылыми жетекшісі

ф. ғ. к., аға оқытушы Үкібасова Қ. А

Норма бақылаушы Қайырбекова Ұ. Ж.

Шымкент 2023

Ф. 7. 06-02

ОҢТҮСТIК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТIК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ

Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы

5В011700- Қазақ тілі мен әдебиеті

Дипломдық жұмысын орындау үшін

ТАПСЫРМА

Білім алушы: Д. М. Мүтәлі

Дипломдық жұмыс тақырыбы: Қос сөздердің қазақ тіл білімінде зерттелуі

Жоғары оқу орны бойынша «___» № бұйрықпен бекітілген.

Дипломдық жұмысқа қажет мәліметтер:

Қос сөздердің қолданылу аясын, лексика-семантикалық, грамматикалық белгілерін М. Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясынан анықтай отырып, талдау жасау

Дипломдық жұмысының қысқаша мазмұны:

а) Бұл жұмыста, М. Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясында қос сөздер салыстырмалы түрде лексика-грамматикалық тұрғыда зерттеу көзделеді.

б) Жұмыстың негізгі мақсаты М. Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясында қос сөздердің қолданылу аясын анықтау, яғни қос сөздердің лексика-семантикалық, грамматикалық белгілерін анықтау. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін алдымызға төмендегідей міндеттерді қойдық:

- күрделі сөздерге, соның бірі қос сөздерге байланысты айтылған ғалымдардың пікірлеріне ғылыми талдау жасау;

қос сөздердің өзге күрделі сөздерден ерекшелігін айқындау;
эпопеяда кездесетін қосарлау немесе қайталау арқылы жасалған сөздер жаңа мағынаға ие бола ма? деген сұраққа жауап іздеу.

Қорытынды. Зерттеу жұмысында қолданылған қос сөздер тек өзіміздің ұлттық тілімізде ғана емес, басқа түркі тілдерінен енген сөздер арқылы да жасалған. М. Әуезов төл туындысын жазу барысында қос сөздерді сол кездегі кезеңге сай қолданған. Мысалы; көші-қон қазақ халқының көшіп қонуына байланысты: жайлау-қыстау, қару-жарақ, әдет-ғұрып, салт-дәстүр т. б. сияқты сөздерді көп қолданып, айтпақшы болған ойын әсерлі жеткізген.

Графикалық материалдар тізімі : (міндетті сызбалармен кестелердің дәл көрсетілуімен)

Ф 7. 06-03

Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:

1 Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. - Алматы: «Ана тілі», 1991.

2 Кеңесбаев І. Қазақ тіліндегі фразалық қос сөздер. - Алматы, 1950.

3 Кайдаров А. Парные слова в современном уйгурском языке. - Алматы, 1956.

4 Қалабаева Т. Қайталама қос сөздердің кейбір мәселелері. //«Қазақстан мектебі» журналы, 1980.

5 Юлдашов А. А. Функциональные типы русской речи. -М. :Высшая школа, 1982. - 232 с.

6 Мешков О. Д. Словообразование современного английскогого языка. - Ленинград, 1988. -148 с.

7 Солганик Г. Я. Синтаксическая стилистика. - Москва: Высшая школа, 1990. - 183 с.

8 Булаховский Л. А. Введение в языкознание. Ч. 1. М. : Учпедгиз, 1954. - 175 с.

Жұмыстың әр бөліміне қатысты кеңесшілері

Бөлім: Бөлім

Кеңесші: Кеңесші

Мерзімі: Мерзімі

Қолы: Қолы

Бөлім: Кіріспе

Кеңесші: Үкібасова Қ. А.

Мерзімі: 19. 12. 22 ж.

Қолы:

Бөлім: І тарау.

Кеңесші: Үкібасова Қ. А.

Мерзімі: 20. 01. 23 ж.

Қолы:

Бөлім: ІІ тарау

Кеңесші: Үкібасова Қ. А.

Мерзімі: 16. 03. 23ж.

Қолы:

Бөлім: Қорытынды

Кеңесші: Үкібасова Қ. А.

Мерзімі: 14. 04. 23ж.

Қолы:

Диплом жұмысы дайындығының графигі

№: №

Бөлімнің атауы, қарастырған сұрақтар тізімі: Бөлімнің атауы, қарастырған сұрақтар тізімі

Ғылыми жетекшіге тапсыру мерзімі: Ғылыми жетекшіге тапсыру мерзімі

Ескерту: Ескерту

№: 1

Бөлімнің атауы, қарастырған сұрақтар тізімі: Кіріспе.

Ғылыми жетекшіге тапсыру мерзімі: 19. 12. 22 ж.

Ескерту:

№: 2

Бөлімнің атауы, қарастырған сұрақтар тізімі: І тарау. Қос сөздердің қазақ тіл білімінде зерттелуі

Ғылыми жетекшіге тапсыру мерзімі: 20. 01. 23 ж.

Ескерту:

№: 3

Бөлімнің атауы, қарастырған сұрақтар тізімі: ІІ тарау. «Абай жолы» роман-эпопеясындағы қос сөздердің семантика-грамматикалық сипаты

Ғылыми жетекшіге тапсыру мерзімі: 16. 03. 23ж.

Ескерту:

№: 4

Бөлімнің атауы, қарастырған сұрақтар тізімі: Қорытынды.

Ғылыми жетекшіге тапсыру мерзімі: 14. 04. 23ж.

Ескерту:

Тапсырманың берілген уақыты: 12. 10. 2022.

Кафедра меңгерушісі ф. ғ. к., доцент: Байғұтова Д. Н.

Дипломдық жұмыс жетекшісі ф. ғ. к

аға оқытушы: Үкібасова Қ. А.

Тапсырманы алған білім алушы: Мүтәлі Д. М.

Диплом жұмысын орындау бойынша күнтізбелік жоспар

Тақырып: Қос сөздердің қазақ тіл білімінде зерттелуі

Реттік №

Кезеңдер атауы

Орындау мерзімі, ескерту

Реттік №: 1

Кезеңдер атауы: Тақырып бойынша әдебиет таңдау, оқу

Орындау мерзімі, ескерту: Қыркүйек, 2022

Реттік №: 2

Кезеңдер атауы: Жұмыс жоспарын жасау

Орындау мерзімі, ескерту: Қазан, 2022

Реттік №: 3

Кезеңдер атауы: Тәжірибелік мәліметтер жинау және қалыптастыру

Орындау мерзімі, ескерту: Қазан-қараша, 2022

Реттік №: 4

Кезеңдер атауы: Теориялық және тәжірибелік мәліметтерді талдау, зерттеу тұжырымдамасын жасау

Орындау мерзімі, ескерту: Желтоқсан, 2022-наурыз, 2023

Реттік №: 5

Кезеңдер атауы: Нәтижелерді қорытындылау, ұсыныстар беру

Орындау мерзімі, ескерту: Наурыз, 2023

Реттік №: 6

Кезеңдер атауы: Рәсімдеу, таза түрде жазу, графиктер, диаграммалар, кестелерді орындау, пікір және сын-пікір алу

Орындау мерзімі, ескерту: Сәуір, 2023

Реттік №: 7

Кезеңдер атауы: Жұмысты кафедраға өткізу

Орындау мерзімі, ескерту: Сәуір, 2023

Тапсырманы беру уақыты 12. 10. 2022 ж.

Жетекші: Үкібасова Қ. А.

Студент: Д. М. Мүтәлі

МАЗМҰНЫ

НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР . . .

НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР. . .:

НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР. . .: АНЫҚТАМАЛАР . . .

7: 8

НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР. . .:

НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР. . .: БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР . . .

КІРІСПЕ . . . 4

1 ҚОС СӨЗДЕРДІҢ ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІНДЕ ЗЕРТТЕЛУІ . . . 6

Күрделі сөздер туралы зерттеулер мен пікірлер . . . 6
Күрделі сөздердің табиғаты және оның түрлері . . . …… . . . 10
Қос сөздердің қазақ тіл білімінде зерттелуі…… . . . …… . . . 12
Қос сөздердің өзге күрделі сөздерден ерекшелігі . . . … . . . 18

«АБАЙ ЖОЛЫ» РОМАН-ЭПОПЕЯСЫНДАҒЫ ҚОС

СӨЗДЕРДІҢ СЕМАНТИКА-ГРАММАТИКАЛЫҚ СИПАТЫ . . . 33

2. 1 «Абай жолы» романындағы қос сөздердің мағыналық ерекшеліктері . . . 33

«Абай жолы» романындағы қос сөздердің жасалуы . . . 38
Қос сөздердің құрылымы жағынан түрлері және олардың

лексика-грамматикалық ерешеліктері…. . . . 47

М. Әуезовтің «Абай жолы» романындағы қос сөздерді

байланыстырушы формалар…. . . . . 52

2. 5 М. Әуезовтің «Абай жолы» романында кездесетін кейбір қос сөздердің этимологиясы . . . 54

ҚОРЫТЫНДЫ . . . . . 60

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 63

НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР

Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 27 шілдедегі № 319-III «Білім туралы» Заңы (22. 12. 2016 ж. өзгерістерімен және толықтыруларымен) ;
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы № 1080 қаулысымен бекітілген Жоғары оқу орнынан кейінгі білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты (13. 05. 2016 ж. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ;
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2011 жылғы 20 сәуірдегі № 152 бұйрығымен бекітілген Кредиттік оқыту технологиясы бойынша оқу үдерісін ұйымдастырудың ережесі (28. 01. 2016 ж. өзгертулер және толықтырулармен) ;
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 17 мамырдағы № 499 қаулысымен бекітілген Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру ұйымдары қызметінің үлгілік қағидалары;
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2008 жылғы 18 наурыздағы № 125 бұйрығымен бекітілген Жоғары оқу орындарындағы білім алушылардың үлгеріміне ағымдық бақылау, аралық және қорытынды аттестаттау жүргізудің үлгі ережесі (16. 11. 2016 ж. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ;
Мемлекетаралық стандарттар: МЕМСТ 7. 32-2001 (2006 жылғы өзгерістермен) . Ғылыми-зерттеу жұмысы туралы есеп. Құрылымы мен ресімдеу ережелері;
МЕМСТ 7. 1-2003. Библиографиялық жазба. Библиографиялық сипаттама.
Дипломдық жұмысты жазуға және безендіруге қойылатын жалпы талаптар туралы. Ереже. СМЖ ОҚМПУ Е 7. 06-2021.

АНЫҚТАМАЛАР

Күрделі сөздіңқұрамы екі не одан да көп сыңарлардан құралатыны.
Кіріккен сөздергебәйшешек, белбеу, қонағасы, биыл, бүгін, тоқсан, қарлығаштәрізді сөздер жатады.

Біріккен сөздерге:қарабауыр, асқазан, ұлтабар, көксерке, итмұрын, қарақұс, аққутәрізді сөздер жатады.
Жалпылағыш қос сөздерге:аяқ-табақ, төсек-орын, ер-тұрман, киім-кешек, бақа-шаянсияқтыларды жатқызады.
Жалқылағыш қос сөздерге:жел-бау, жүк-аяқ, ер-батыр, есен-аман, өмір-қопса, шекті-бай, төсек-ағашт. б. жатқызады.
Мәндес қос сөздер(қыз-келіншек) .
Қайшы мәндес қос сөздер(үлкен-кіші, ыстық-суық) .
Сыңар мәндес қос сөздер(алай-дүлей, кәрі-құртаң) .
Қайталама қос сөздер(тау-тау, бес-бестен) .

КІРІСПЕ

Қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алуымен байланысты қоғамдық өмірдің көптеген саласында өрісін кеңейтіп, жан-жақты атқарар қызметінің өсе түскені белгілі. Осы ретте тілдің дамып өркендеу барысында сөз мағынасы мен оның даму заңдылықтарын арнайы құрастырудың мәні зор. Өйткені тілді адамдар арасында қарым-қатынас жасаудың құралы деп танысақ, сөздер сөйлем құрамында өзара семантикалық синтаксистік үйлесімділікте айтылғанда ғана белгілі бір ақпаратты жеткізе алады.

Сөз күрделі құбылыс, сондықтан оның түрлі қасиеті, мағынасы мен тұлғасы тіпті сөздердің өзара тіркесуі де жеке-жеке тіл саласының объектісі болып жүр. Олар жеке-жеке қолданылуымен бірге бір бірлікте, бір категорияда қолданылады. Демек, жеке тұлға ретінде өмір сүрмейді. Мағынасымен байланыспаса, тұлға өздері тұлға сөз бола алмайды. Сондықтан жалаң формалармен байланыспаған жинақ мағына өмір сүрмейді.

Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Сөз - күрделі құбылыс. Ол тіл білімінің барлық саласының зерттеу нысаны болып табылады. Соның ішінде сөздердің тұлғалық құрылымымен жасалып қалыптасуын сөзжасам мен морфология ғылымы қарастырады. Қазақ тіл білімінде қос сөздердің лексика-семантикалық, грамматикалық қасиет белгілері толық зерттелінді дей алмаймыз. Сондықтан М. Әуезовтің «Абай жолы» романындағы қос сөздер диплом жұмысымыздың негізгі нысаны етіп алынды.

Қазақ тіл білімінде күрделі сөздерге алғаш талдау жасағандардың бірі - профессор Қ. Жұбанов болған. Ол қос сөздерді «Қазақ тілі жөніндегі зерттеулерінің» «сөз тұлғалары» деген тарауында «қосар сөздер» деген терминмен берген. Сонымен қатар К. Аханов, Ә. Керімов, А. Есенғұлов, Н. Сауранбаев, Н. Ысқақов сынды ғалымдар азды-көпті еңбек еткен.

Аталған ғалымдардың еңбектерінде күрделі сөздердің біріккен, кіріккен, қосарланған, тіркескен түрлері біршама зерттеу нысандарына арқау болған. Аталған ғалымдардың еңбектерін оқып, зерттей отырып қос сөздердің сөзжасамдық сипатына байланысты пікірлерінің әр түрлілігін, тіпті қайшылыққа толы екендігін байқадық. Яғни қос сөздерге тән ерекшеліктер толық ашылды деуге болмайды. Қос сөздердің әлі де анықтайтын тұстары баршылық.

Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеті: Жұмыстың негізгі мақсаты М. Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясында қос сөздердің қолданылу аясын анықтау, яғни қос сөздердің лексика-семантикалық, грамматикалық белгілерін анықтау. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін алдымызға төмендегідей міндеттерді қойдық:

қос сөздердің өзге күрделі сөздерден ерекшелігін айқындау;
эпопеяда кездесетін қосарлау немесе қайталау арқылы жасалған сөздер жаңа мағынаға ие бола ма? деген сұраққа жауап іздеу.

Зерттеу нысаны: М. Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясындағы қос сөздер.

Диломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:

Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізі ретінде тіл білімі және әдебиеттану ғылымдарының жетістіктері, әдеби мұраларды кешенді түрде зерттеудің ғылыми әдіс-тәсілдері алынды. Негізінен, ұлттық тіл білімі ғылымындағы теориялық тұжырымдар, қос сөз табиғатын, оның әр түрлі қолданысын қарастырған ғылыми еңбектер дипломдық жұмыстың негізгі әдіснамалық әрі теориялық өзегі болды.

- Күрделі сөздердің ХI ғасырлардан бастап жиі қолданылғандығы анықталды.

- Еркін сөздердің күрделі сөздерге дейін дамуына әрі мағыналық, әрі морфологиялық жағынан дамуы, десемантизация, деформацияға түсуі анықталды.

М. Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясында қос сөздердің мол қабаты анықталды. Олардың семантикалық ерекшеліктері айқындалды.
М. Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясындағы қос сөздердің қолданылу аясы бұрын соңды зерттелмеген тақырып, зерттеу жұмыстарында көрсетілмегені анықталды.

Зерттеу әдісі: Жұмысты зерттеу үшін төмендегідей әдістерді қолдандық: талдау әдісі, жинақтау, ой қорыту, жүйелеу, статистика әдістері.

Дипломдық жұмыстың мақұлдануы мен жариялануы: «М. Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясындағы қос сөздердің жасалуы» атты мақала «М. Әуезов атындағы ОҚМУ-дың құрылғанына 70 жыл толуына арналған «Қазақстан - 2050» статегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты 16-студенттік ғылыми конференцияның еңбектерінде жарияланды. 4 т. - 131-133 бб. -Шымкент, 2013ж.

Дипломдық жұмыстың негізгі мазмұны: Сөз тұлғасын зерттейтін тіл саласы - сөзжасам мен морфология саласы. Сөз тұлғасы дегеніміз - сөздің мағынасы мен байланысып барып қана сөздің бір элементі болады. Сондықтан сөз мағынасына сүйене отырып, сөздерді тұлғалық негізде екіге бөледі. Диплом жұмысында қос сөздердің лексика-семантикалық, грамматикалық белгілері талданады.

Дипломдық жұмыстың құрылымы: Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 ҚОС СӨЗДЕРДІҢ ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІНДЕ ЗЕРТТЕЛУІ

Күрделі сөздер туралы зерттеулер мен пікірлер

Әр түрлі жүйеге жататын түрлі тілдерде күрделі сөздердің жасалуында айырмашылықтар бар. Бұл жағдай күрделі сөз туралы түрлі пікірлер туғызуы заңды деп санаймыз. Түркі тілдерін зерттеуші тіл мамандары өздерінің еңбектерінде күрделі сөз мәселесіне де назар аударып, ол турасында байқағандарын көзден таса қалдырмаған. Түркі тілдеріндегі күрделі сөз мәселесінің зерттелуі туралы А. А. Юлдашев былай дейді:«Сложные слова которыми изобилуют тюркские язык, особенно их терминология до сих пор не получили удовлетворительной разработки ни в словарях, ни в грамматических описаниях» [1, 232] .

Күрделі сөз мәселесінің осы жағдайы қазір де өзгеріп кеткен жоқ. Бұл күрделі сөздерді зерттеудің қажеттілігін, өзектілігін білдіреді. Күрделі сөздерге ғалымдар түрлі анықтама беріп жүр.

Күрделі сөздерге анықтама беруші ғалым негізінде өз тіліндегі күрделі сөздердің ерекшелігіне көбірек көңіл аударған, сондықтан да күрделі сөздердің анықтамаларының бірдей болмауы заңды. Алайда тілдер түрлі болғанымен, күрделі сөз құбылысының көпшілік тілге ортақ қасиеттері де бары сөзсіз. Сондықтан күрделі сөздерге берілген анықтамаларында ол ортақ қасиеттер байқалмай қоймайды. Түрлі жүйелі тілдерде күрделі сөзге беріліп жүрген анықтамаларға шолу жасайық.

Күрделі сөздерге бай тілдер тобында ғалымдар ағылшын тілін жиі атайды. Сондықтан ағылшын тілі мамандарының күрделі сөзге берген анықтамаларынан бастаған дұрыс деп ойлаймыз. Ағылшын маманы А. И. Смирницкий сөзді дара сөздер, туынды сөздер, күрделі сөздер деп бөліп; күрделі сөздердің құрамына екі я одан да көп түбір морфемалар кіреді дегенді айтады. Ағылшын тілінде күрделі сөзге беріліп жүрген анықтамалардың көбі бір-біріне ұқсас. О. Есперсен, Г. Марчанд, Р. В. Зандворт сияқты ғалымдардың күрделі сөзге берген анықтамаларында да оның құрамы екі не одан да көп болуы, бір сөз, бір лексикалық бірлік болып саналатыны үнемі аталып отырады. Лингвистикалық терминдер сөздіктерінде ол белгілер сақталған.

Осы ғалымдардың біразы күрделі сөздердің анықтамаларына олардың бір белгісі ретінде А. И. Смирницкийден басталып қолданыла бастаған «цельнооформленность» деген терминді біртұтас сөз деген ұғым мәнінде қоса қолданады. Солардың бірі О. Д. Мешков «Словообразование современного английского языка» деген еңбегінде түрлі ғалымдар берген анықтамаларды қорыта отырып, өз анықтамасын береді [2, 148] .

Орыс тілінде де күрделі сөзге берілген анықтамалардың бұлардан айырмашылығы шамалы. Орыс тілінің грамматикасынан осы типтес мына анықтаманы айтуға болады: «Производное слово образовано путем соединения одной или нескольких основ какой-либо части речи с самостоятельным словам» [3, 183] .

Рас, соңғы орыс тілінің академиялық грамматикасында аздаған өзгеріс бары байқалады, онда: «Сложение (или чистое сложение) - способ образование слов при котором опорный (последний) компонент ровен целому слову а предпяствующий ему компонент или компоненты представляет собой чистую основу» - деген анықтама берілген [4, 175] . Бұл анықтамада күрделі сөздің құрамындағы соңғы сөздерге ерекше мән берілген.

Түркі тілдерінің грамматикалық құрылысына арналған еңбектерде күрделі сөздердің компоненттері сабақтаса да салаласа да байланысатыны сөз болады. Мәселен, Н. К. Дмитриев «Башқұрт тілінің грамматикасы» деген еңбегінде жалаң сөздермен қатар, екі не одан да көп сөздердің тіркесінен пайда болған күрделі сөздердің де болатынын айта келіп, оған мысал ретінде билбау, оккош (лебедь) тошбош (пескарь) тәрізді жалпы және Тимурбулат тәрізді кейбір жалқы есімге жататын сөздерді келтіреді [5, 190] .

Күрделі сөзге қатысты пікірлерді басқа түркологтардың да еңбектерінен кездестіруге болады. Мәселен, А. Н. Кононов «Қазіргі өзбек әдеби тілінің грамматикасы» деген еңбегінде құрылысы жағынан сөздерді жалаң және күрделі деп екіге бөліп, жалаң түріне от, қизил, езмоқ, ал күрделіге оққұш, қулорра, муз ерар, күз еши деген мысалдарды келтіреді де, күрделі сөздерді өз ішінен біріккен сөз, жалғыз күрделі сөз, қос сөз деп үшке бөледі. Біріккен сөзге мысал ретінде қай оғайни, билагузук, алабуға тәрізді сөздерді келтіреді. Мұның басқалардан айырмашылығы компоненттері кейбір құрылымдық, дыбыстық және мағыналық өзгеріске ұшыраған, сыртқы пішіні жағынан жай сөз тәрізді құрамындағы дауыстылары үйлесімді, бір екпінге ие. Кейбіреулері дыбыстық, мағыналық өзгеріске ұшырау салдарынан бастапқы түр-тұрпатын өзгерткені соншалық, оны этимологиялық талдау арқылы болмаса, қандай сөздерден біріккенін білу қиын дегенді айтады [6, 148] .

Қарақалпақ тілінің грамматикалық құрылысына байланысты еңбек жазған Н. А. Баскаков сөз табының жасалу тәсіліне тоқтала келіп, зат есімдер аффикс арқылы жасалуымен қатар сөздердің тіркесуінен де жасалады дейді [7, 312] . Сөз тудырудың синтаксистік тәсіл арқылы жасалған зат есімдерді ол құрама және күрделі деп екіге бөледі. Құрама зат есімдерге бір-бірінен анықтауыш пен анықталушы сөз ретінде келіп, бірақ лексикалық тұтас бір бүтін тұлға ретінде танылатын сөздерді жатқызады. Мысалы, джанывар «животное», киндик шеше, адамзат, егей бала тәрізді сөздерді келтіреді. Ал күрделі зат есімдерге сөздердің қосарлануынан пайда болған төбе-төбе, ел-жұрт, юсти-баси, кёрпе-тёсек, бала-шаға, шай-май тәрізді сөздерді келтірген.

Азербайжан тілі грамматикасының авторлары күрделі сөздерге тән қасиеттерден мағына тұтастығына басымырақ мән береді.

Татар тілі грамматикасын зерттеушілер күрделі сөзге тән белгілерге мағына тұтастығын, компоненттерінің орын бекемдігін, бір екпінді иеленуін жатқызады. Кейбіреулерінің компоненттері дыбыстық өзгеріске ұшырау салдарынан бастапқы түр-тұрпатын өзгертіп барып қалыптасатынын да дұрыс көрсетеді.

Ал, енді әртүрлі тілдерде күрделі сөзге беріліп жүрген анықтамаларды қорыта келгенде, онда күрделі сөздердің төмендегі белгілеріне ғалымдардың назар аударғандығын байқаймыз.

1. Күрделі сөздің құрамы екі не одан да көп сыңарлардан құралатыны.

2. Күрделі сөз біртұтас сөз, бір мағына лексикалық бірлік екені.

3. А. И. Смирницкийден басталған сөздің бір белгісі ретінде көрсетілген «цельнооформленность» деген ұғым. Рас, А. И. Смирницкий оны ішкі мағына бірлігі мен сөздің сыртқы бірлігі ретінде түсіндірген.

4. Сөйлемде жеке сөз ретінде бөлінуі.

5. Сөйлемде мағына және грамматикалық жағынан тұтастығы арқылы бөлінетін сөздер тобы.

6. Сыңарларының негізгі және туынды сөз болып келуі.

Қазақ тіл білімінде де ғалымдар күрделі сөздің осы негізгі белгілерін оған анықтама бергенде ескеріп отырғаны анықталды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.