Қазақ әдебиетіндегі сал - серілер поэзиясының тарихы
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Ш.Уалиханов атындағы Көкшетау университеті
Педагогикалық институт факультеті
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
Кафедра меңгерушісінің рұқсатымен қорғауға жіберілді
ф.ғ.д.,профессор: ____________________________
Диплом жұмысы
Тақырыбы
Қазақ фольклорындағы синкретті өнер және ақындық- әншілік
дәстүр
Орындаған 4-курс студенті
Мергенбай А.Ж. _________________________
(қолы,күні)
Ғылыми жетекші
Баят Е. _________________________
(қолы,күні)
Норма бақылаушы
_________________________
(қолы,күні)
Көкшетау 2023
Дипломдық жұмыстың мазмұны
Кіріспе
Негізгі бөлім
Қазақ әдебиетіндегі сал-серілер поэзиясының тарихы
Сал-серілер поэзиясының зерттелуі
Сал-серілердің ұлттық рухани мұрасы
Сал мен Сері сөздерінің айырмашылығы немесе ұқсастығы
Қазақ мәдениеті мен өнеріндегі сал-серілер тұлғасы
Сал-серілердің ұлт мәдениеті мен өнеріне қосқан үлестері
Арқадағы сал-серілердің туындылары
Қазақ романындағы сал-серілер образы (Ә.Марғұланның зерттеуі бойынша)
Қорытынды (Синкретті өнер жайлы)
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Ұлттық əдебиет пен халықтық музыка мəдениетінің көрнекті өкілдері -- сал-серілер мұрасы мен дəстүрі ерте дəуірден осы заманға дейін сақталған.
Көп уақыт дəріптеліп келген коммунистік жүйе ұлт тəуелсіздігінің, жекелеген ұлттың жойылып кету қауіпін туғызды. Уақыт өткен сайын коммунистік партия саясаты, шовинистік идеяның тар шеңберінде біртұтас мемлекеттің, ұлттың болашағы үшін күрескен қазақ қоғамындағы ірі тұлғалар есімі жалаң, жалпылама түрде айтылып келді. Ендеше ұлт тəуелсіздігі жеке тұлғаны қалыптастырған қоғамдағы тарихи шындықты, рухани сабақтастықты биік деңгейге көтерді.
Ғалым Р.Нұрғали ХХ ғасырдағы қазақ əдебиетінің қазақ қоғамындағы рухани құндылығы, шынайлығы тұрғысында: Саясаттан қашу, тоталитаризм құрығынан құтылу үшін қаламгерлер шыншыл сөз өткізудің сан алуан тəсілін тапты: бүгінгі тақырыптардан кетіп, тарих қойнауына сүңгіді: астарлы емеурін ой айту амалдарын меңгерді: сөз өнерінің табиғатына жат сарындардан безді. Көкейкесті сырларды бейнелі, суретті, ишара сырлы сөзбен айта білген үздік шығармалар халық махаббатына бөленді, ұлттың рухани игілігіне айналды: еліміздің тұрмыс-салтын, тарихын, мінез-құлқын өзге жұрттарға таныстырды, -- деп пайымдау жасады.
Заман талабы халықтың да санасын оятты, бүгінгі уақыт еншісінде өткенді зерделеу арқылы тарихқа, ұлттық əдебиетімізге деген жаңа көзқарастар пайда болды.
Негізгі бөлім
Қазақ әдебиетіндегі сал-серілер поэзиясының тарихы
Қазақ халқының әдебиет тарихында сал-серілік өнердің алары орны ерекше. Сал-серілік дәстүрдің тамыры тереңде жатыр. Есіл-Көкше өңірінің бай әдебиеті, оның белгілі өкілдері жайында соңғы үш ғасыр жүзінде зерттеулер жасалды. Сал-серілік - әлемнің көптеген халықтарында өзіндік сипаттарымен көрініс тапқандығын байқаймыз. Халық ұғымындағы сал серілік кезеңнің қалыптасуы мен оның өзіндік дәстүрі жайлы біраз ғалымдар зерттеулер жүргізді. Сал және сері атауларына жекелей анықтама беріп,олардың ара-жігін ажыратып көрсеткен еңбектер мақала негізіне арқау болды
Қазақ даласының қиыр солтүстік шетін алып жатқан Есіл-Көкше аймағы - қазақтың ән және сөз өнерінде өзіндік ерекшелігі, айтулыорны бар Арқа әншілік мектебінің, оның ішінде, әсіресе, әнші ақындар шығармашылығының айқын қалыптасып, айрықша дамыған өңірі болып табылады. Аталған өлке әдебиеті туралы айтқанда, ең алдымен, әнші ақындар немесе сал- серілер поэзиясы, олардың әуелете шырқап салатын асқақ әндері ойға
оралатыны тегін болмаса керек-ті.
Салсерілік дәстүрдің тамыры тым тереңде жатыр. Қазақ халқының тайпалық, рулық құрылысты бастан өткерген ежелгі дәуірді айтпағанда, Қазақ хандығы құрылғаннан бергі кезеңде арғысы Қожаберген Толыбайсыншыұлы, Сегіз сері, Дәстем сал, Нияз серілерден бастау алатын осы бір бекзат өнер Біржан сал, Ақан сері, Үкілі Ыбырай, Балуан Шолақтар тұсында шырқау шыңына шықты десек артық айтпағандық болар еді. Үкілі Ыбырайдың шәкірті Әміре Сұлтанмұратұлы, Мұса Асайынов, Молдахмет Тырбиев, Қалия Жұбандықовтар - Арқа сал-серілік өнерінің соңғы жалғастырушылары болғаны анық. Өнері, дарыны ұстаздарынан кем соқпағанымен, өмір сүрген заманы, ортасы олардың кең көсіліп, сал-серілік құруға мүмкіндік бермегені рас. Дегенмен, аты аталған дарын иелер - алдыңғы буын ағалары салған ізгі дәстүрді қазіргі заманға табыстап кеткен жалғастырушылық сипаттары арқылы ұлт мәдениетіне өлшеусіз үлес қосып кетті. Сал-серілердің басты сипаттары, әдет-қылықтары, олардан қалған салт-жоралғылар, ән шырқау мақамдары мен ауызша, жазбаша жеке шығармалары және т.б. туралы деректерді жадында сақтап, дыбыс
құралдарына, басылымдарға жаздыртуы, осы арқылы ертеде өмір сүрген ақын композиторлардың туындылары қазіргі күні кең қолданыста болуы - бұл санаттағы ақындардың ұлттық құндылықтарды жеткізу, сақтаудағы ерен еңбегі. Біз бұл ақындарды салсерілік дәстүрдің қазақ мәдениетіндегі соңғы көрініс тапқан өкілдері ретінде қарастыра отырып, салдық және серілік мектебі, олардың лексикалық мән мағынасы, ұқсастықтары мен айырмашылықтарына тоқталғанды жөн санаймыз. Салдық пен серіліктің дәл қашан пайда болғандығы туралы деректер тым аз екендігі зерттеу барысында айқын аңғарылды. Осы тұрғыда біршама зерттеу жүргізген ғалым - академик Әлкей Марғұлан. Ғалым былай дейді: ...Бірақ, бір өкінішті жері, сал мен серінің қашан шығып, қалай өркендегенін айтып берген бір ауыз сөз әдебиетте кездеспейді. Ол туралы қысқа-қысқа жазып алған хабарлар бір ғана Ә.Ә. Диваев пен А.Н.Добромысловте жолығады
Салсерілік - әлемнің көптеген халықтарында өзіндік сипаттарымен көрініс тапқандығын байқаймыз. Еуропалық ғалымдардың, атап айтқанда Рене Генон, Герман Вирт, Мирча Элиаделердің зерттеуінше, сал-серілік (еуропалық ұғымда рыцарь) ерте феодалдық кезеңдердегі сан түрлі шайқастарда ерлік көрсеткен ержүрек жауынгерлер заманынан жеткен. Майданда асқан ерлік көрсеткен серілерді халық құрметтеген. Олардың маңында топтасқан ержүрек нөкерлеріне қоса, түрлі ойындар көрсетіп, халықты таң қалдыратын ойынпаздар жүрген.
Сал-серілер поэзиясының зерттелуі
ХІХ ғасырдан бастау алатын дәстүрлі поэзияның әнші-ақындар деп аталатын ерекше шығармашылықтың саласы бар. Әнші-ақындар поэзиясын біз сал-серілер деп аталатын шығармашылықтың ішінде алып қарастырамыз. Сал-серілік өнер - қазақ мәдениетінің тарихында синкреттік өнерге жатады. Сал-серілер поэзиясы - өзіне дейінгі ауызша поэзия мен жазба поэзияның жалғастыратын буын сияқты, өзінің алдында өткендерге қарағанда бір адым ілгері кеткен, жаңалығы, ерекше сипаты бар өнер. Оның қазақ поэзиясының көкжиегін кеңейткен, тың өрістерге көтерген арна екені дау тудырмайды, - дейді профессор Ш.Керимов.
Сал-серілер - әдебиет тарихында да музыка өнері тарихында да есімдері алтын әріппен жазылып, халықтың ерекше сүйіспеншілігіне, ықыласына бөленген талант иелері. Сал-серілер сегіз қыр бір сырлы жандар болғаны бәрімізге мәлім. Жігітке жеті өнер де аз, - деп дана халқымыз тегін айтпаса керек. Сал-серілер сан түрлі өнерді игереді. Олар ақын, әнші, композитор ретінде қазақтың өнерін, музыкасын дамытып, жаңа белеске көтергендігін, әрі әншілік-сазгерлік шығармашылықтың өзіндік озық үлгі-өрнегін қалыптастырғандығын, поэзия мен музыканың, халықтың ойын-сауық өнерлерін ұштастырып келгендігін, ең бастысы қазақ поэзиясының дамуына зор үлестерін қосқандықтарын әдебиетші, өнертанушы ғалымдар әлі күнге дейін зерттеп келеді.
Қазақ мәдениетінде өзінің түп-төркінің ежелгі дәуірлерден алатын сал-серілік өнер-ұлттық өнеріміздің асыл тастай жарқыраған жауһары, алтын тіні, тұма бұлақтай қайнар көдері, жоталы белестері болып табылады. Сал-серілік өнер жөнінде аз айтылып, аз жазылып жүрген жоқ. Бұл тарапта көптеген ғалымдар, зерттеушілер өз ой-пікірлерін, тұжырымдарын жасаған. Сал мен серіліктің өнер ретіндегі болмысы, табиғаты, шығу тегі мен төркіні жөнінде Ш. Уәлиханов, Г.Потанин, А.Аленторов, А. Васильев, М.Ж. Көпеев, Ә.Диваев, С.Сейфуллин, М.Әуезов, С.Мұқанов, Ә.Марғұлан, Б.Бекжанов, М.Габдуллин, С.Садырбаев, С. Қасқабасов, Т. Әлемқұлов т.б. еңбектерінде қызғылықты байламдар жасалған.
Осы зерттеушілердің байыптауларына көз жүгіртсек, сал-серіліктің түп-төркіні ерте замандардан басталғанын аңғарамыз. Ғұлама ғалым, тарихшы-археолог, өнертанушы, этнограф, әдебиеттанушы-фольклорист Әлкей Марғұланның сал-серіліктің шығу төркіне байланысты мына бір байламдарына құлақ түрелік: Сал-сері екеуі де ескі дәуірден сақталып келе жатқан халықтың тіршілігіне көп жаңалық кіргізген, әдебиетке, ой-санаға көп әсер еткен қазақ мәдениетінің бір жарқын белгілері...
Тарих көзімен қарағанда, серілік ту баста түрік қағанаты кезінен шыға бастаған. Серілікті әдет қылған ойшыл кісінің бірі атақты Иоллық деген кісі. Ол өзін ғажайып аңшы, мерген, атты әдемілеп ұстайтын ат сейіс, онымен қатар ол асқан ақын, жырау. Ағалары Білге хан мен Күлтегін қайтыс болғанда оларға арнап эпикалы оқиғаларды әдемілеп құрып, оны тасқа жазып қалдырған да осы атақты Иоллық тегін.
Қазақ мәдениетінде сал-серілер - сегіз қырлы, бір сырлы, яғни ақын, әнші, күйші, композитор, ойыншы, би, спортқа бейім, ерекше өнерпаз, қысқасы осылардың барлығын жинақтаған синкретті тұлға. Олар - ұлттық өнердің жас жүйріктері, шамасына шаң жұқтырмас көрнекті өкілдері бола білді.
Енді тіліміздің сөздік қорындағы сал мен сері сөзінің мағынасына, этимологиясына тоқтала кетсек. Белгілі зерттеушілердің біразы осы сөздердің астарына үңіліп, өз анықтамаларын бере кетіпті. Академик Ә.Марғұлан Қазақтың сал-серілік дәстүрі деген мақаласында салмен серіге төмендегідей сипаттама береді: Сал еуропа тілімен айтқанда эксцентриктік, болмаса өз бағытымен жүретін бір аяулы адам. Оның бір арманы сылқымдық, кербездік, киімді әдемі киіну, өзімен қатар жүретін адамның бәрінен де қиянатымен де, киімімен де артық болу, асып түсу. Ер тоқымның өзі де басқан інідей болмайды, алтынмен, күміспен өрнектелген, ерекше салтанатпен жасатады.
Сал сөзі киімді салпаңдатып кең тігуден шыққан. Әрбір салдың шалбарының балағы сондай кең, оған бір кісі толығымен сыйып кетеді.
Сері сөзі серпілуден шыққан, бой жазу, серпер осы сөзбен бірдей, шалқыту, асқақтату - деп анықтама берсе, қазақ халық әндерін жинаушы А.В. Затаевич: Сери были детьми белой кости, богатыми но их эксцентризм не принимал крайных форм, -деген пікір айтады.
Әдебиеттанушы ғалым Е.Ысмайлов сері сөзі араб тіліндегі сейір немесе серуен, сайран салу дегенінен туындады десе, сал ұғымын салдырту, салтанат сөздерінен іздейді. Зерттеуші: Ақындық, әншілік, өнерпаздық дәстүр жағынан сал мен серілердің арасында айырма аз болғанымен, сыртқы жүріс-тұрысында киіну, сыпайылық әдетінде бірқыдыру айырма байқалады, - дейді.
Е.Тұрсыновтың пікірінше сері - көне түркі тіліндегі черік сөзінен алынып, әскер, қол деген мағынаны береді. Зерттеуші пікіріне сүйінсек сері сөзінің негізгі мағынасы, жасақ құрамындағы жауынгер, жасақшы, жарықтағы серік дегенді білдіреді.
Соңғы кездегі зерттеушілер Саят Баймұратұлы, Досай Кенжетай, Өмір Тұяқбаев, Таласбек Әлемқұлов, Серікбол Қондыбайлар сал серілікті діни ұғыммен, қазақ хандығындағы батырлық, әскери жауынгерлік жүйемен байланысын сөз етуде.
Түркістандағы (Яссы) Құл Қожа Ахмет Яссауи (Әзірет Сұлтан) негізін қалаған Яссауия тарихаты қазақ хандығындағы әлеуметтік,діни, мәдени, саяси үдерістерге әсер етіп отырған. Тарихаттың құрамында түрлі жүйелер (институт) пайда болған. Сал-серілер осы көп қырлы институционалдық жүйенің батырлық, әскери жағымен тығыз байланысты болған.
Саят Баймұратұлы сал-сері сөзін: Біздің ойымызша сал-сері сөзі сапылық ілімдегі сил-сила деген сөзінен шығады. Сил-сила сөзі шынжыр, тізбек деген мағынаны білдіреді. Шәкірт ұстаздың тәрбиесінде болып, мақалға жетіп, өзі хал тапқаннан кейін, шейхтің, пірдің рұқсатымен өзі ұстаздық жолға түседі. Яғни, атадан балаға, ұстаздан шәкіртке беріліп келе жатқан ілімді жалғастырады. Мұны сопылықта сал-сала деп атайды, - дейді.
Біз сал мен сері дегенде көбіне тіл ұшына Біржан мен Ақан есімдері оралады. Біржанды сал дейміз де, Ақанды сері дейміз. Себебі, Біржанның бойында салдықтың белгісі мол көрінсе, Ақанда серілік өнердің қасиеті басым. Осыдан кейін Біржан сал мен Ақан сері есімдері сал мен сері сөздерінің баламасы, синонимі сияқты болып кеткен. Алайда мәселеге көз жүгіртсек, сал мен серілік тек Біржан, Ақан есімдерімен шектеліп қоймағандығына көз жеткіземіз. Сал мен серілердің қазақта көп болғандығын өткен тарих айғақтайды. Біржан мен Ақан құнарланған Сарыарқадағы өнерпаздық топырақта ХҮІІ ғасырдың аяғы мен ХҮІІІ ғасырларда Дәстем сал мен Дүйсен сері, Салғара, Жанақ, Шағырай сал, Жанат сері, Сейітжан сал, Құман сері, Нияз сері,Көрпеш сал, Шәрке сал, Сегіз серілер өткен.
Біржан мен Ақанда сал-серілік өнердің әншілік, ақындық, музыканттық, эстетикалық қырлары көп көрінсе, ол басқаларында сал-серіліктің өзге де қырлары көрініс тапқан.
Нәбиден Әбуталиев өзінің Сегіз сері кітабында сал-серілік өнерге қатысты мынадай пікір білдіріпті: Сал-серілер тек әнші, ақын, күйші ғана емес, алдымен атақты мерген, сұңқар, лашын, тұйғынмен құс ілгізген саятшы, тұлпар аттың ең жүйрегін, ең сұлуын таңдап мінетін ат ойының бапкері, оң саусағынан өнері тамған теңдессіз шебер, керемет зергер де болған. Сал-серілік өнермен айналысушы өнерпаздар етікшілік, өрімшілік, ұсталық, зергерлік, балташылық, аңшылық, тігіншілік өнермен де айналысқан. Себебі, сал-серілерге өздерін атпен, киіммен, құрал-жабдықпен, ән-күй аспаптарымен, ішім жем қаражатымен қамтамасыз ету керек болған. Жоғарыдағы біз айтып отырған көп кәсіптің өзі оларды осыған мәжбүр етті. Сал-серілердің біразы көктемде егіншілікпен де шұғылданған. Көктемнен күзге дейін олар көшпелі жағдайға бейімделіп түйеге, нарға шатырларын теңдеп, сайыстық малдарын айдап көшіп-қонып ел аралап жүрсе, күзде қысқы мекендеріне оралып, еккен астығын орып, бастырып жинап алып отырған.
Міне, сал-серілердің осындай қырларымен бірге, оның жауынгерлік, батырлық, әскери өнерімен байланысты қырларын да ашуға міндеттіміз. Өткен тарихымыздағы сал-серілер Сегіз сері, Жаяу Мұса, Балуан Шолақ Ислам Жүсіп, Мәдилер жігіт жинап, топ құрып, аламан жасақтап, қысылғандарға, қорғансыздарға пана болмап па еді?! Тіпті, Еуропа, Англия тарихындағы Робин Гуд бастаған серілер (рыцарь) жасағының іс-әрекетін еске түсіремін. Тіпті, біздің ертегі, қисса-дастандарымыздағы Ғайып-ерен, қырық шілтендер деп аталған, панасыздарға қорған болған сопылық- дәруіштік жауынгер жасақты (40 адамнан құралған) қайда қоямыз?! Қазақ хандығының тарихында ерекше рөл атқарған жыраулық поэзияның өкілдері жыраулар әрі батыр, әрі ақын болған. Өз басым қазақ жырауларын да өз заманының сал-серілері дер едім. Қазақ жыраулары әрі батыр да болған. Тарлан жыраулар Қазтуған, Доспамбет, Ақтамберді, Тәтіқара, Үмбетейлер қол бастаған батыр, жауынгер болған. Қазақтың аяулы ақыны Мағжан Жұмабаев Батыр Баян поэмасында былай демеп пе еді:
Әрі ақын, әрі батыр Қарабұтыр,
Айтатын көкке өрлеп, аспанға сыр
Бұл да сөзіміздің дәлелі. Олай болса сал-серіліктің түп-төркінінде батырлық, жауынгерлік дәстүр тұр. Осы мәселеге байланысты жазушы, мәдениеттанушы Таласбек Әсемқұловты сөйлетіп көремін. Ол: Орта Азия сопыларының басты пірі - Қожа Ахмет Яссауи. Осы Қожа Ахметтің көп шәкірттерінің бірі және ең қабілеттісі - Бекташ есімді сопы болған. Қазақтың сал-серілерінің пірі - осы Бекташ. (Осман империясының тарихында Қожа Ахмет пен Азиядан шыққан сопылардың есімі ерекше құрметпен аталады. Қазіргі Ыстамбұл, бұрынғы Византияның астанасы Константинопольді жаулаған әскердің алдыңғы легі тұтастай Қожа Ахмет Яссауидің жаужүрек шәкірттері болған деседі). Қазақтың сал-серілері соғысқа жеке шерік болып және сауытсыз, жанболатсыз шығатын болған. Әрине, кәсіби әскери адамның қан майданға бұлай қамсыз шығуы күмәнді сауалдарға жетелуі мүмкін. Мұндай сауалдарға жауап сал-серілердің, пидағар, құрбаншыл әскер екендігінде жатыр. Қарапайым тілмен айтатын болсақ, сал-серілер - өз еркімен тұтастай өлімге кесілген ер, - дейді.
Бұдан шығатын қорытынды, сал-серілер қазақ хандығындағы діни, әрі әскери ұйымның өнімдері болғандығы. Зерттеуші Серікбол Қондыбай Арғы қазақ мифологиясы деген еңбегінде діни әрі әскери ұйым Үш қиян тарихатына тоқталады.
Үш қиян тарихаты ХҮ ғасырда Орталық Қазақстанға ығысып келіп, ХҮІ ғасырдың орта тұсынан тарих сахнасына кетеді. Кейін олардың орнына сал-сері атауымен домбыра ұстап, ән салшған, халықтың еркесі атанған, өнерімен халықтың құтын, берекесін өсірген өнерпаз жандар пайда бола бастайды. Сайып келгенде қазақ сал-серілердің түп-төркіні Үш қиян діни-жауынгерлік, әскери тарихатына барып тірелетінін байқап отырмыз Екі зерттеушінің пікірі де сал-серілер тарихын Қожа Ахмет Яссауиге апарады. Т.Әсемқұлов сал-серілердің пірі немесе негізін қалаушы - Яссауидің шәкірті Бекташ сопы, - десе, С.Қондыбай Асанқайғы (Асан ата) дейді.
Жалпы қазақ мәдениетінде ерекше тұлғалар ретінде көрінген осы сал-серілердің бір-бірінен айырмашылығы неде деген мәселеге тоқталсақ, қарапайым халықты былай қойғанда, сал мен серілердің өзі бұл сөзді алмастырып қолдана берген. Мысалы, Біржан сал бір кедей қызымен айтысында:
...Жетеді тоқсан жасқа ердің ері,
Амандық ақындықпен Біржан сері.
Қарындас айтқан сөзің өтіп кетті,
Көжеңді басып-басып әкел бері! -
дейтіні бар.
Ал, Ақан сері былай дейді:
Серінің ел сүйетін қылығы бар,
Сөзіңді қор қылатын саған неге?
Домбыра насыбаймен ер сипаты,
Салдарға жараспасын бұлар неге?...
Сал мен серіге осы күнде бәріміз бірдей секілді қарағанымызбен, ол екеуінің айтарлықтай айырмашылықтары бар екенін байқаймыз.
Серілердің салдардан өзгешелігі, серілер өрескел мінез, оғаш қылықтан ада болады. Сәнді киімге, бекзаттыққа үйірлігімен көзге түседі. Бойларын қылаудай таза, кіршіксіз ұстап, сыпайылықты дағды етеді. Лас, кір үйлерге қонбайды. Кір ыдыс-аяқтан ас ішпейді. Төсек орны таза болмаса, ол үйге жатпайды. Осы қасиеттердің Ақан серінің бойында болғанын М.Жұмабаев Ақан сері туралы очеркінде тамаша суреттейді.
Біраз зерттеушілер сал атауының түп-төркіні кәдімгі сал ауруына қатысты қойылса керек дейді. Салдардың еркелігі сонша, ел кезіп жүріп белгілі бір ауылға таяп қалғанда, шалқасынан түсіп, қолтығынан сүйеп, тұрғызып әкетпейінше, сал ауруына шалдыққандай орнынан қозғалмайды екен. Осыған қарағанда сал сөзінің этимологиясы серіктес жігіттермен ауылға таянғанда әдейі аттан құлап, ауыл қыздары үйге көтеріп алып кіргенше сал болған адамша тыры етпей жата беретін іс-әрекеттен туындаған болса керек.
Ғалым-этнограф, қазақ фольклорының жинаушысы Ә.Диваев: Салдың үстіне киген киімі халық кимеген түрден болады. Егер ол киген киімді халық кисе, оны кимес қарақұрым киізден, киім қылып киеді екен, - деп жазады. Ел аузында салдардың паң жүрісі, тәкаппар мінездері, киім киістері, сән-салтанаты туралы аңыз-әңгімелер көп. Мысалы, Жетісу өңірінде Дәурен салдың белбеуіндей деген теңеу қалыптасқан. Ол Ілені кешіп өткенде белбеуінің бір ұшы арғы жағада,екінші ұшы бергі жағада қалады екен деген аңыз бар.
Арқадан шыққан Қоспақ сал атын шәйі шүберекпен тұсаса, кей салдардың аттарына шөп орнына мейіз, су орнына бие сүтін беретінін ел аңыз қылып айтады. Қазақ халқының ежелгі салттарының бірі - салдық салыстыру. Бәсекеге түскен салдардың іс-әрекет, қылықтары басқа адамдар үшін ақылға сыйымсыз, ерсі көрінуі мүмкін. Бәсеке кезінде астындағы мініп жүрген атын әп-сәтте бауыздап тастай берген. Салдық салыстыру кезінде кісілік, жомарттық, мәрттік, тағы басқа өнер түрлері сыналған. Салдар сайқымазақ, әзілкеш қулар секілді, елді күлдіріп, думандатып жүрген. Салдар сияқты серілер де қымбат матадан киім киіп, арғымақ ат мініп, бүркіт баптап, құс салып, қасындағы жігіт-желеңімен ел аралаған. Бірақ салдарға тән ерсі мінез, аттан құлау, елден ерекше күлкілі киімдер кию тәрізді іс-әрекеттер жасамаған. Серілер таза, етең-жеңі жинақы киінген, кербез, паң мінездерімен оқшауланып, жомарттық, алғырлық, білімдарлық қасиеттерімен ерекшеленген, өнер жасына беріліп, сауық құрып, аңшылық-саятшылық құрған өнер иелерінің жаңа түрі деуге болады.
Сал-серілер ақын, композитор, әнші болуымен қатар әртістік, бишілік, сиқыршылық т.б. қасиеттерді бойына жинақтаған өнерпаздар еді. А.Жұбановтың, Ә.Тәжібаевтың естеліктерінде Шашубай Қошқарбайұлы туралы: Ат үстінде тұрып баянмен ән салғанда бет аузын адам танымастай өзгертіп, бас терісін жүгіртіп ойнатқанда қалпағы төбесінде маңқитып, таяғын сиқыршыдай ойнататын еді, - дейді. Аяғына ұзын сырық байлап өнер көрсеткені үшін Ағаш аяқ деген атқа ие болған. Берікбол 6-7 түйені қатар қойып, бір жағынан екінші жағына секіріп түсетін болған. Ол қолына ағаш алып, керулі арқанның үстімен жүгірген, шапқан аттың үстінде төбесімен тұрып билеу, шалқалап жерден аузымен тақия алу сияқты цирк ойындарын шебер орындаған. Ал Балуан Шолақ бабамыз 14 жастан бастап күреске түсіп, ат құлағында ойнап, спортшы болған, шауып келе жатқан ат үстінде әр түрлі күрделі жаттығуларды шебер орындаған. Мысалы: жүйткіп келе жатқан аттың үстінде түрегеліп, не басымен тұруы, аттың бауырынан өтуі, бір аяғын үзеңгіге қыстырып, шалқалап шабуы, Балуан Шолақтың бойындағы жойқын күшті, ептілікті, оның далалық цирк өнерінің майталман шебері болғандығын айғақтайды. Көкшетау қаласындағы базарда өткен үлкен бір жиында 51 пұт (830 килодай) кір тасын көтеріп, жиылған жұртты таң қалдырған.
Бір кездері Үш қиян діни-әскери тарихаттың (орден) мүшелері болған серілер, соңғы дәуірлерде осылайша мәдени, эстетикалық функция жүгін арқалады. Үш қиян діни-әскери тарихатының даңқты жауынгерлері болған сал-серілердің есімдері іс-әрекеттері Л.Гумилевтің этнология теориясындағы мемориалдық фаза кезеңін, бастан кешіріп, халық жадында, ұлт санасында шығармашылық тұлғалар ретінде көрініс берді.Қорыта келгенде қазақ сал-серілері тек әнші-композитор ғана болып қоймай, өнердің өзге де қырларын, әсіресе, ұлттық спорт ойындарын, далалық цирк өнерінің алуан түрін шебер игерген саңлақтар ретінде халық жүрегінде сақталады.
Сал-серілердің ұлттық рухани мұрасы
Сал-серілер дəстүрді ұстанған, адамзаттық құндылығы бар, танымдық, тағылымдық мұраларға бай жан-жақты өнер иелері -- қазақ сахарасының рухани келбеті. Дəл нақты кезеңі белгісіз, сал-сері типі ескі дəуірден сақталған. Тарихи-археологиялық мəліметтерге сүйенген Е.Тұрсыновтың зерттеуінде андронов дəуірі кезеңінде, б.з.б. ХIV - XIII ғасырларда, ру, тайпалардың өз ішінде отау құрып, даралау болған. Үлкен отаулар рудан бөлініп, аруақтарды қастерлеу, ас беру салтын ұстанған. Бұдан шығатын қорытынды сал жəне сері типінің пайда болуы мифологияның жаңғыруы нəтижесінде даралану, яғни, құпия одақтардың, тотем-ру атасының болуы төркінінде жатса керек.
Зерттеуші Е.Тұрсынов сал мен серінің кейде қатар айтылатынын, серілер салдардан кейін пайда болған богема сарындарын жырлаушы өнер адамдары деген қорытындыға келеді.
"ХIX ғасырда сал дəстүрінің түр ерекшеліктерінің ғана кейбір элементтерін сақтап қалған Біржан секілді жаңа сапалы салдармен қатар, серілер тобына жататын Ақан сияқты өнер иелерінің пайда болуына жəне осы кезде сал, сері деген ұғымдардың бір тектес ұғымдар есебінде пайдалана бастауына қарағанда, сал, серілер творчествосы мен дəстүрлерінің тығыз ішкі байланыстылығына қарағанда, серілер сал типінің негізінде өткен ғасырда қалыптасқан өнер иелерінің жаңа түрі деп айтуымызға болады. Генезисі жағынан алғанда, серілер ыдырай бастаған құпия одақтар мүшелерінің соңында жүріп, олардың ойындары мен билеріне қатысқан фанаунау секілді серіктерімен тамырлас болғанға ұқсайды. Серілердің жүріс-тұрыстары мен репертуарларында оларды салдардан спецификалық айыратын элементтер жоқ. Алайда салдар творчествосына тəн негізгі сарындар- богема сарындары өз дамуын серілер поэзиясынан тауып отыр. Ендеше, сал-серілер -- музыкалық шығармаларды, əн-күйді қазақ даласында өркендетіп, таратушы өнер иелері. Олардың ерекше қасиеті -- ақындығы, əншілігі, күйшілігі, елді əн мен сəнге бөлейтін, адам жанына ізгілік нұрын себетін зиялығы. Ғасырлар бойы қалыптасқан əдет-ғұрып, салт-дəстүрге сай өнердің даму сатысында хас таланттардың өзіндік дүниетанымы, эстетикалық талғампаздығы, табиғи жаратылысындағы ерекше дарындылығы -- өнердің бірнеше түрін меңгеруде. Олардың əрқайсысы халықтың рухани тұрмысында өнерді насихаттап қана қойған жоқ, əлеуметтік тұрғыда ой қозғап, қоғамдық мəселелер көтерді. Ұлт бірлігін, жерін сақтау, өнерді қастерлеу -- ғасырдан ғасырға жеткен сал-серілер өнернамасының негізі болмақ. Қазақ əдебиеті энциклопедиялық анықтамалығында сал-серілік дəстүр былайша сипатталады: Сал-серілік дəстүрі бірте-бірте ұмтылып халық жадында тек Ақан сері, Сегіз сері, Біржан сал секілді өнерпаздарға ғана байланысты сақталып отыр. Сал жəне серінің айырмашылықтарын тап басып, ажырату үшін де этнографиялық айғақтарды ашып көрсеткен орынды... Серілер таза, əдемі киіну, кербез паңдық мінездерімен өз ортасынан оқ бойы озық тұрады, олар жомарттық, сақылық, білімдарлық қасиеттерімен айналасына өнеге шашатыны, тек өнер жолына беріліп, сауық құрып, аңшылық саясатшылықпен айналысып жүрген.
Елбасы Н. Назарбаев ұлт мəселесіне басты назар аударып, егеменді мемлекет пен тəуелсіз ұлттың дамуында ұлттық сипаттың мəнін атап көрсетті. Кеңес кезінің өзінде шын ұлттық мемлекеттілік таптық сипаттан ұлттық сипатты жоғары қою жолымен жүзеге асатынына көз жете бастады. Өмірдің барлық саласына, жаңа тарихи қауымдастық -- кеңес халқының моральдік кодексін күштеп енгізу адамдардың ұлттық сезімін, халықтардың өзінің этникалық тегін тануға ұмтылысын жойып жібере алмады
Ұлттық əдебиет пен халықтық музыка мəдениетінің көрнекті өкілдері -- сал-серілер мұрасы мен дəстүрі ерте дəуірден осы заманға дейін сақталған.
Көп уақыт дəріптеліп келген коммунистік жүйе ұлт тəуелсіздігінің, жекелеген ұлттың жойылып кету қауіпін туғызды. Уақыт өткен сайын коммунистік партия саясаты, шовинистік идеяның тар шеңберінде біртұтас мемлекеттің, ұлттың болашағы үшін күрескен қазақ қоғамындағы ірі тұлғалар есімі жалаң, жалпылама түрде айтылып келді. Ендеше ұлт тəуелсіздігі жеке тұлғаны қалыптастырған қоғамдағы тарихи шындықты, рухани сабақтастықты биік деңгейге көтерді.
Ғалым Р.Нұрғали ХХ ғасырдағы қазақ əдебиетінің қазақ қоғамындағы рухани құндылығы, шынайлығы тұрғысында: Саясаттан қашу, тоталитаризм құрығынан құтылу үшін қаламгерлер шыншыл сөз өткізудің сан алуан тəсілін тапты: бүгінгі тақырыптардан кетіп, тарих қойнауына сүңгіді: астарлы емеурін ой айту амалдарын меңгерді: сөз өнерінің табиғатына жат сарындардан безді. Көкейкесті сырларды бейнелі, суретті, ишара сырлы сөзбен айта білген үздік шығармалар халық махаббатына бөленді, ұлттың рухани игілігіне айналды: еліміздің тұрмыс-салтын, тарихын, мінез-құлқын өзге жұрттарға таныстырды, -- деп пайымдау жасады.
Заман талабы халықтың да санасын оятты, бүгінгі уақыт еншісінде өткенді зерделеу арқылы тарихқа, ұлттық əдебиетімізге деген жаңа көзқарастар пайда болды.
Сал мен Сері сөздерінің айырмашылығы немесе ұқсастығы
Академик Ә.Марғұлан Қазақтың сал-серілік дәстүрі деген мақаласында салмен серіге төмендегідей сипаттама береді: Сал еуропа тілімен айтқанда эксцентриктік, болмаса өз бағытымен жүретін бір аяулы адам. Оның бір арманы сылқымдық, кербездік, киімді әдемі киіну, өзімен қатар жүретін адамның бәрінен де қиянатымен де, киімімен де артық болу, асып түсу. Ер тоқымның өзі де басқан інідей болмайды, алтынмен, күміспен өрнектелген, ерекше салтанатпен жасатады.
Сал сөзі киімді салпаңдатып кең тігуден шыққан. Әрбір салдың шалбарының балағы сондай кең, оған бір кісі толығымен сыйып кетеді.
Сері сөзі серпілуден шыққан, бой жазу, серпер осы сөзбен бірдей, шалқыту, асқақтату - деп анықтама берсе, қазақ халық әндерін жинаушы А.В. Затаевич: Сери были детьми белой кости, богатыми но их эксцентризм не принимал крайных форм, -деген пікір айтады.
Әдебиеттанушы ғалым Е.Ысмайлов сері сөзі араб тіліндегі сейір немесе серуен, сайран салу дегенінен туындады десе, сал ұғымын салдырту, салтанат сөздерінен іздейді. Зерттеуші: Ақындық, әншілік, өнерпаздық дәстүр жағынан сал мен серілердің арасында айырма аз болғанымен, сыртқы жүріс-тұрысында киіну, сыпайылық әдетінде бірқыдыру айырма байқалады, - дейді.
Е.Тұрсыновтың пікірінше сері - көне түркі тіліндегі черік сөзінен алынып, әскер, қол деген мағынаны береді. Зерттеуші пікіріне сүйінсек сері сөзінің негізгі мағынасы, жасақ құрамындағы жауынгер, жасақшы, жарықтағы серік дегенді білдіреді.
Этно-фольклорлық үрдістерді өмірде тұтынып, ұлттық тәрбиенің құндағында өскен аға буын қаламгерлердің шығармашылығына қазақ халқының көне сал-сері тұлғасын оқырман жадында қайта жаңғыртуды көздеген тың ізденістерін атап айтуға болады. Белгілі ғұлама ғалым Әлкей Марғұлан Жұлдыз журналының 1983 жылғы №9 санындағы Күйді ерттеп, әнді мінген кемеңгерлер атты мақаласында осы сал-серілікті ұстанған өнерпаздар туралы жазған. Бұл еңбек сал-сері деген кімдер екендігіне анықтама беруден бсаталады. Әуелі, сал мен серінің ерекше қасиеттері - әрі ақындығы, әрі әншілігі, әрі күйшілігі, әрі сауыққойшылығы, елге қуаныш беретін олардың жүрегіне жарық сәуле түсіретін зиялылығы деген ой қорытындысын ортаға салған ғалым, сал-сері тарих көзімен қарасақ, серілік ту баста түрік қағанаты кезінен басталған дей келіп, Орхон-Енисей жазбаларында есімі аталатын Иоғлық тегінді серілікті әдет қылған ойшыл кісінің бірі, өзі ғажайып аңшы, мерген, атты күтіп ұстайтын бапкер, сонымен қатар ақын-жырау болған деп атайды. Марғұланның айтуынша [1]: сал мен сері бір типті емес, екеуі алуан түрлі дәстүр өрнектерін білдіреді. Олардың бірінің бірінен өзгешелігі тұрмыс көрнісінде, типінде. Ең алдымен сал, сері деген сөздер қалай туған, соған келейік. Сал - Европа тілімен айтқанда, эксцентрик немес өз бағымен жүретін бір алуан адам. Оның бар арманы - сылқымдық, кербездік, киімді әдемі киіну, өзімен қатар жүретін адамның бәрінен де қылығымен де, қылығымен де артықболып асып-түсу. Ертоқымның өзі де басқаныкіндей болмайды, алтынмен, күміспен өрнектеліп, ерекше салтанатпен жасалады. Сал сөзі киімді салпаңдатып кең тігуден шыққан. Сал, салпаң ұғымы осыны білдіреді. Әрбір салдың балағы сондай кең, оған бір кісі толығынан сиып кетеді. Ал, сері деген сөз салдықтан бүтіндей басқа. Екеунің қосылар жері екеуі де ақын, күйші, екеуне де ортақ болатыны музыка аспаптары. Сері сөзі серпілуді, бой жазу, шалқу, асқақтау деген ұғымды білдереді. Сері оқымысты кісілер арасында көп болған. Олар жақсы көрген қыздарға салдар сияқты іздеп бармайды, хатпен жұмбақ жазысады. Ерте кезде жасаған серілер көбінесе хан ордасында болып, ойын-сауықтар құратын. Мәселен, Жошы ханның, басқа да хандардың серілік құрған тұрмысы жайлы Әлкей Марғұлан деректер келтірген. А.В.Затаевичтің зерттеуінше, Сери были детьми белой кости, богатыми, но эксцентризм их не принимал таких крайних форм, - деп жазды. Серілер ең алдымен атақты мерген, екіншіден, сұңқармен, лашынмен, тұйғынмен құс ілгізген саятшы, тұлпар аттың ең жүйрігін қадірлеп баптаушы тұлға.
Жазушы Т.Тілеухановтің Соңғы сері романы осы сері тұлғасының соңғы тұяғының образын сомдауға арналған.
Бір қызығы, балалардың елік-желігіне үлкендер қоса желпелеңдейді. Әлде қызығушылық өз көңілдерінде де бар ма екен? Қызығады, таңсық көреді, желікпелік те жоқ емес. Әйтеуір, осы дабырды естігенде әйел-еркектің үйде қалатындары аз. Көздерін сүзіп, мойындарын созып, еңселі жерге қарай ұмтылады. Бәрінің жапатармағай жапырлайтыны - үйдің тобесі. Онсыз да солқылдақ төбені онан сайын солқылдатып, тапыр-тұпыр таптап, алысқа қарап ындындары құриды. - Күмістеген ер-тұрмандары жарқ-жұрқ етіп шағылысуы-ай, шіркіннің!
- Мен өзім көрдім: жүген, өмілдірік, құйысқан, төс айыл - бәрі күмістелген. Үзеңгі, таралғыға шейін күміс. - Осыны айтқан кісінің мерейі осіп, дәрежесі көтеріліп, маңайындағыларға қопайыстана көз тастайды.
- Атын баптайды. Иттерін күтеді. Өзін сылап-сипайды. Бұдан артық не жұмыс керек. - Тағы бірі өзінше білгішсінді.
Серінің ерекшелігін ашып көрсетуге құрылған диалог репликаларын авторлық ремаркалар көмкереді. Құрылым қысқаша ғана қайырылса, полилог болар еді. Семантикалық, ситаксистік-стилистикалық тұрғыдан ыңғайлас толғамдар бір байламның әр алуан нұсқасы ретінде үдеме түрде өрнектелген. Әдеттегі үлгі көзге ұрмағанмен, диалогтық қатынас сақталған.Жазушы портретке өз кейіпкерлерінің ішкі әлемі секілді қайталанбас, өзгермелі күрделі табиғатпен ашарлықтай өте психологиялық тұрғыдан қарайды. Жазушы романға кейіпкерді кірістірмес бұрын ол ең біріншіден пішін-парқынын, оның сыртқы келбетіне тән жекелеген детальдарды ғана береді. Ал кейіпкердің тек өзіне тән портреттік пішіні бірден беріле салмайды, ол көбіне жүре келе ұзақ процесс арқылы ашылады. Автор кейіпкерлерінің сыртқы пішініне үнемі қайта айналып соғып отырады, сөйтіп оны сыналап суреттеу арқылы әр кезеңде жаңа бір деталь, соны сурет, тың түрлік қасиет қосып отырады. Осы әдісімен суреткер характерді тереңдетіп, өткірлеп, жан-жақты және кең масштабта көрсетеді.
Сері портреті өзгермелі бейнелеуге, ішкі әлемнің ағымына, диалектикаға орай енеді. Уақыт өткен сайын өзгерер портрет, характерді де қатар өсіреді, жазушы өз кейіпкерін өмірінің әр кезеңінде оның ішкі және сыртқы барлық өзгерісімен ашып отырады. Соның өзінде ол көбіне сыртқы пішінмен ішкі әлемге жиі саяхат жасап, характеріндегі өзгерістің түп тамыры мен себебін түсіндіруге тырысады. Салтанатты салт аттыны тамашалаған көп жанар қайтадан салтанат иесіне ауысады. Басында - түлкі тымақ. Қып-қызыл. Қан қызыл емес, алқызыл. Күміс аралас алқызыл. Қылшықтарының түп жағы бояуы қанық алқызыл, ал осы алқызыл бояу ұшына қарай сәл бәсендеп ақшуланады да, ақ пен қызылдың қоспасынан ерекше бір түр болып, рең береді. Алтын мен күмістің қоспасы. Күн сәулесімен шағылысып жалт-жұлт құлпырады. Салқын желге үрленіп елбіреп діріл қағады.
Үстінде - тізеге ғана түсетін ақ тон. Жағасы - қоңыр елтірі. Шымқай қоңыр емес, сарғыш қоңыр. Сабалақ бұйра емес, нағыз бұйра. Таңдайланып келген өрме бұйра. Сары алтыннан шебер ширатып, өрмелеп бастырған іспетті. Түлкі тымақ пен елтірі жағаның үйлесімі мен жымдасуына көзің рахаттанып, көңілің суғарылады.
Ақ тонның екі өңірінің жиегі мен екі жеңі дәл жағадағы елтірімен көмкерілген.
Белде - күміс белдік. Әртүрлі өрнек бір жүйеге келіп, қиюы шебер қабысқан. Өрнектер аяқталмайды, айналып жарыса береді. Бірін-бірі үздіксіз қуалайды. Біріне-бірі жетпейді, бірақ тынбайды, таусылмайды.
Мойнына асқан дүрбінің қабы осы белдікке жете салбырайды. Оны да күмістеп тастаса болар еді деген ой келеді. Жоқ, өйтпепті. Әуелгі жасалған қалпында ғана сақталған.
Бір жақ мықынында - қайқы қылыштың қабы. Күміс қап. Қылыш пен дүрбі - зауыттан шыққан аспаптар. Сол себепті, олардың әуелгі қалпы сол бойында сақталған [2, 156]. Жазушы серілік табиғатына тән бек заттық талғампаздықты беру үшін бұйым, затқа мән берген серінің сыртқы киімінен шақшасына дейін әспеттеле суреттеулерден ұлттық сәндік өнер тарихы танылады.
Қазақтық салт-санада сәндік қолданбалы өнерге - шыгармашылық үрдіске, пайдаланылатын заттарға, ою-өрнектерге, өндіріске байланысты белгілі бір желі анық байқалады. Халық шеберлері қоршаған орта символикасы саласында білгірлік танытып, өз ортасының эстетикалық, философиялық танымдарын білдіруші болуы тиісті. Демек, қолданбалы өнер шығармалары синкретикалық сипатта болып, олар практикалық (тәжірибелік), эстетикалық, сиқырлық салт пен саналық қызметтермен қатар этноаймақтық белгілерді білдірсе, ал киім-кешектер мен зергерлік безендірулер бұған қоса жыныстық, жастық, мүліктік айырмашылықтарды да бейнелейді. Қазақтардың аса мол әшекейлік ою-өрнек желілерінің (космогониялық заттық, геометриялық, зооморфтық, өсімдік, заттық-түрмыстық жөне антропоморфтық) семантикалық мазмұны ежелгі мифологиямен, замана ағымымен фольклорленген тотемистикалық, анимистикалық және фетишистік ұғымдармен тығыз байланысты болып келеді. Көптеген әшекейлік желілер қорғаушы немесе оңды құбылыстар үшін ұйтқы күйге ие деген ұғым болды [3; 20]. Бұл ою-өрнектер уақыт озған сайын өзінің о бастағы мәнін жоғалтып, жаңа ассоциациялар (баламалар) негізінде топшыланып, жаңа атауларға ие болды. Ою-өрнектердің мәндік маңызы әлсіреп, деректік-символикалық ұғымдар тұрмыстық реңге ауыстырылды.
Сері тұлғасы заттық әлеммен тұтас алынып, сол арқылы өткен мен бүгіннің диалектикалық бірлігі сабақтасады. Кейіпкер ұлттық қасиетті сақтаушы ғана емес, оның қадір-қасиетін ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуші ретінде де сомдалады.
Заттық әлем, киім, тұрмыстық заттар, детальдар әдебиетке интерьер кеңістігін ұйымдастырады. Шағармада қолданылып, көркемдік кеңістікті құрайтын заттың жиынтығы арқылы тарихи кезеңнің болмысы, характеристикасы, дәуір сипаты танылады. Кез келген шығармаларда, әсіресе, тарихи туындыларда өмір шындығының дәлдігі, нақтылығы, кейіпкерлердің тұрмысы, киім киісі, ұстанған заттары т.б. арқылы танылатындықтан сол кезеңге сәйкес болуы ерекше қадағаланады [4,270].
Жазушының кейіпкерінің сөзі арқылы заман мен қоғамның ұлттық құндылықұтарға көзқарасын танытатын эпизодтарда мінез ерекшелігі, ұлттық болмысты сақтауға деген қайсарлық қасиет дәріптеледі.
Қаламгер қаламынының қуаттылығы да осы мінез ерекшелігін сомдауға қатысты. Шығармадағы серінің насыбай шақшасы көркемдік деталь ретінде алынып, кейіпкер мен айнала қоршаған дүние қарым-қатынасы жайлы ұғым-түсініктерді тереңнен қамтыған. Адам мен суреткерді әдетте белгілі бір қоғамдық орта, уақыт пен кеңістік, оқиға мен табиғат т.б. толып жатқан заттар әлемі қоршап тұратыны белгілі. Сондықтан да адамзат өзін қоршаған ортадан, қоғамнан тыс өмір сүре алмайды. Адам өзінің жеке басының эстетикалық талғамына, дүниетану дәрежесіне, мінез-құлқына қарай адам таниды, қоршаған ортаға, табиғатқа, заттарға деген өзіндік көзқарасы мен сүйіспеншілігі оянады. Міне осының бәрі жазушының суреткерлік талғам-таразысынан өтіп, көркемдік жүйесінде талданады.
Жазушы шығармасының аты айтып тұрғандай ата дәсүрдегі серілік ұғымының өмір сахынасынан ығысу кезеңіндегі сарқыншақ белгілерін сипаттауды мақсат еткен. Шығармадағы өзі ақын, жыршы, саятшы, құсбегі ерекше мәрттік пен сырбаздық иесінің тағдыр жолы оқырман алдынан тізбектеліп өтеді. Осы арқылы өткенге, ұлттық мінезімізбен өнеріміздегі өшпес қасиеттер қайта жаңғырады.
Қазақ мәдениеті мен өнеріндегі сал-серілер тұлғасы
Сал, серілік - қазақ халқының өнерлі мәдениетті екендігін көрсетеді. Бұл ақындық, әншілік, сөз өнері. Сал, сері - деген атақ өзі мырза, адал, ақ көңіл өнерлі адамдарға беріледі. Сал, сері бір өзі халықтың алдында өнерін көрсете алатын адам. Ол әдемі киінеді, жүрісі, тұрысы ерекше көзге түседі, өзгелерден бөлек болып көрінеді. Мысалы, Біржан сал суырып салма ақын. Сері - бұлда әнші, импровизатор ақын, серілігіне қоса ол аңшы, балуан, құралайда көзге ататын мерген, құсты да жүйрікті де қолға үйретеді, қолынан іс келетін шебер, сөзге шешен. Әрине кез келген адам сал, сері бола алмайды. Сал Біржан,Ақан сері сияқты бұл адамдар бай болулары керек, өнер туындалырын бағалап сүйетін, он саусағы өнерлі болып. Ол адамдардың жүрген жерлері мереке, көңілді күй, ән, жыр той болады. Халық оларға зор құрметпен қарап сыйлаған. Халықтың мақтанышы болған.
Сал-серілер тұлғасы -- ғасырлар бойы ұлт мақтанышы болатын, жаратылысында дарынды, қазақтың өзгеге ұқсамайтын дара болмысын жаһандану үрдісінде жарқырата көрсететін сегіз қырлы, бір сырлы, импровизаторлық, синкретті өнерді дəріптеуші, дарынды өнер иелері. Ұлт əдебиеті қазақтың халықтық музыка мəдениетінде өзіндік орны бар ХIX ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бірінші жартысында өмір сүрген Біржан сал, Жаяу Мұса, Ақан сері, Үкілі Ыбырай, Құлтума, Естай, Қанапия, тағы басқалар.
Е.Ысмайыловтың, Ə.Марғұланның, Е.Тұрсыновтың, А.Сейдімбектің, М.Мағауиннің, С.Кенжеахметұлының, С.Негимовтің, Қ.Əбдезұлының ғылыми еңбектерінде сал-сері феноменіне жан-жақты анықтамалар беріліп, құнды пікірлер айтылды. Академик Ə.Марғұлан сал жəне сері типінің өзгешелігі мен ұқсастығын жан-жақты талдап көрсетеді: Бір айтатын ой, сал мен сері бір типті емес, екеуі алуан, екі дəстүр өрнектері. Олардың бірінен-бірінің өзгешелігі -- тұрмыс көрінісінде, типінде. Ең алдымен, сал, сері деген сөздер қалай туған? Осыдан бастайық. Сал, еуропа тілімен айтқанда, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш.Уалиханов атындағы Көкшетау университеті
Педагогикалық институт факультеті
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
Кафедра меңгерушісінің рұқсатымен қорғауға жіберілді
ф.ғ.д.,профессор: ____________________________
Диплом жұмысы
Тақырыбы
Қазақ фольклорындағы синкретті өнер және ақындық- әншілік
дәстүр
Орындаған 4-курс студенті
Мергенбай А.Ж. _________________________
(қолы,күні)
Ғылыми жетекші
Баят Е. _________________________
(қолы,күні)
Норма бақылаушы
_________________________
(қолы,күні)
Көкшетау 2023
Дипломдық жұмыстың мазмұны
Кіріспе
Негізгі бөлім
Қазақ әдебиетіндегі сал-серілер поэзиясының тарихы
Сал-серілер поэзиясының зерттелуі
Сал-серілердің ұлттық рухани мұрасы
Сал мен Сері сөздерінің айырмашылығы немесе ұқсастығы
Қазақ мәдениеті мен өнеріндегі сал-серілер тұлғасы
Сал-серілердің ұлт мәдениеті мен өнеріне қосқан үлестері
Арқадағы сал-серілердің туындылары
Қазақ романындағы сал-серілер образы (Ә.Марғұланның зерттеуі бойынша)
Қорытынды (Синкретті өнер жайлы)
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Ұлттық əдебиет пен халықтық музыка мəдениетінің көрнекті өкілдері -- сал-серілер мұрасы мен дəстүрі ерте дəуірден осы заманға дейін сақталған.
Көп уақыт дəріптеліп келген коммунистік жүйе ұлт тəуелсіздігінің, жекелеген ұлттың жойылып кету қауіпін туғызды. Уақыт өткен сайын коммунистік партия саясаты, шовинистік идеяның тар шеңберінде біртұтас мемлекеттің, ұлттың болашағы үшін күрескен қазақ қоғамындағы ірі тұлғалар есімі жалаң, жалпылама түрде айтылып келді. Ендеше ұлт тəуелсіздігі жеке тұлғаны қалыптастырған қоғамдағы тарихи шындықты, рухани сабақтастықты биік деңгейге көтерді.
Ғалым Р.Нұрғали ХХ ғасырдағы қазақ əдебиетінің қазақ қоғамындағы рухани құндылығы, шынайлығы тұрғысында: Саясаттан қашу, тоталитаризм құрығынан құтылу үшін қаламгерлер шыншыл сөз өткізудің сан алуан тəсілін тапты: бүгінгі тақырыптардан кетіп, тарих қойнауына сүңгіді: астарлы емеурін ой айту амалдарын меңгерді: сөз өнерінің табиғатына жат сарындардан безді. Көкейкесті сырларды бейнелі, суретті, ишара сырлы сөзбен айта білген үздік шығармалар халық махаббатына бөленді, ұлттың рухани игілігіне айналды: еліміздің тұрмыс-салтын, тарихын, мінез-құлқын өзге жұрттарға таныстырды, -- деп пайымдау жасады.
Заман талабы халықтың да санасын оятты, бүгінгі уақыт еншісінде өткенді зерделеу арқылы тарихқа, ұлттық əдебиетімізге деген жаңа көзқарастар пайда болды.
Негізгі бөлім
Қазақ әдебиетіндегі сал-серілер поэзиясының тарихы
Қазақ халқының әдебиет тарихында сал-серілік өнердің алары орны ерекше. Сал-серілік дәстүрдің тамыры тереңде жатыр. Есіл-Көкше өңірінің бай әдебиеті, оның белгілі өкілдері жайында соңғы үш ғасыр жүзінде зерттеулер жасалды. Сал-серілік - әлемнің көптеген халықтарында өзіндік сипаттарымен көрініс тапқандығын байқаймыз. Халық ұғымындағы сал серілік кезеңнің қалыптасуы мен оның өзіндік дәстүрі жайлы біраз ғалымдар зерттеулер жүргізді. Сал және сері атауларына жекелей анықтама беріп,олардың ара-жігін ажыратып көрсеткен еңбектер мақала негізіне арқау болды
Қазақ даласының қиыр солтүстік шетін алып жатқан Есіл-Көкше аймағы - қазақтың ән және сөз өнерінде өзіндік ерекшелігі, айтулыорны бар Арқа әншілік мектебінің, оның ішінде, әсіресе, әнші ақындар шығармашылығының айқын қалыптасып, айрықша дамыған өңірі болып табылады. Аталған өлке әдебиеті туралы айтқанда, ең алдымен, әнші ақындар немесе сал- серілер поэзиясы, олардың әуелете шырқап салатын асқақ әндері ойға
оралатыны тегін болмаса керек-ті.
Салсерілік дәстүрдің тамыры тым тереңде жатыр. Қазақ халқының тайпалық, рулық құрылысты бастан өткерген ежелгі дәуірді айтпағанда, Қазақ хандығы құрылғаннан бергі кезеңде арғысы Қожаберген Толыбайсыншыұлы, Сегіз сері, Дәстем сал, Нияз серілерден бастау алатын осы бір бекзат өнер Біржан сал, Ақан сері, Үкілі Ыбырай, Балуан Шолақтар тұсында шырқау шыңына шықты десек артық айтпағандық болар еді. Үкілі Ыбырайдың шәкірті Әміре Сұлтанмұратұлы, Мұса Асайынов, Молдахмет Тырбиев, Қалия Жұбандықовтар - Арқа сал-серілік өнерінің соңғы жалғастырушылары болғаны анық. Өнері, дарыны ұстаздарынан кем соқпағанымен, өмір сүрген заманы, ортасы олардың кең көсіліп, сал-серілік құруға мүмкіндік бермегені рас. Дегенмен, аты аталған дарын иелер - алдыңғы буын ағалары салған ізгі дәстүрді қазіргі заманға табыстап кеткен жалғастырушылық сипаттары арқылы ұлт мәдениетіне өлшеусіз үлес қосып кетті. Сал-серілердің басты сипаттары, әдет-қылықтары, олардан қалған салт-жоралғылар, ән шырқау мақамдары мен ауызша, жазбаша жеке шығармалары және т.б. туралы деректерді жадында сақтап, дыбыс
құралдарына, басылымдарға жаздыртуы, осы арқылы ертеде өмір сүрген ақын композиторлардың туындылары қазіргі күні кең қолданыста болуы - бұл санаттағы ақындардың ұлттық құндылықтарды жеткізу, сақтаудағы ерен еңбегі. Біз бұл ақындарды салсерілік дәстүрдің қазақ мәдениетіндегі соңғы көрініс тапқан өкілдері ретінде қарастыра отырып, салдық және серілік мектебі, олардың лексикалық мән мағынасы, ұқсастықтары мен айырмашылықтарына тоқталғанды жөн санаймыз. Салдық пен серіліктің дәл қашан пайда болғандығы туралы деректер тым аз екендігі зерттеу барысында айқын аңғарылды. Осы тұрғыда біршама зерттеу жүргізген ғалым - академик Әлкей Марғұлан. Ғалым былай дейді: ...Бірақ, бір өкінішті жері, сал мен серінің қашан шығып, қалай өркендегенін айтып берген бір ауыз сөз әдебиетте кездеспейді. Ол туралы қысқа-қысқа жазып алған хабарлар бір ғана Ә.Ә. Диваев пен А.Н.Добромысловте жолығады
Салсерілік - әлемнің көптеген халықтарында өзіндік сипаттарымен көрініс тапқандығын байқаймыз. Еуропалық ғалымдардың, атап айтқанда Рене Генон, Герман Вирт, Мирча Элиаделердің зерттеуінше, сал-серілік (еуропалық ұғымда рыцарь) ерте феодалдық кезеңдердегі сан түрлі шайқастарда ерлік көрсеткен ержүрек жауынгерлер заманынан жеткен. Майданда асқан ерлік көрсеткен серілерді халық құрметтеген. Олардың маңында топтасқан ержүрек нөкерлеріне қоса, түрлі ойындар көрсетіп, халықты таң қалдыратын ойынпаздар жүрген.
Сал-серілер поэзиясының зерттелуі
ХІХ ғасырдан бастау алатын дәстүрлі поэзияның әнші-ақындар деп аталатын ерекше шығармашылықтың саласы бар. Әнші-ақындар поэзиясын біз сал-серілер деп аталатын шығармашылықтың ішінде алып қарастырамыз. Сал-серілік өнер - қазақ мәдениетінің тарихында синкреттік өнерге жатады. Сал-серілер поэзиясы - өзіне дейінгі ауызша поэзия мен жазба поэзияның жалғастыратын буын сияқты, өзінің алдында өткендерге қарағанда бір адым ілгері кеткен, жаңалығы, ерекше сипаты бар өнер. Оның қазақ поэзиясының көкжиегін кеңейткен, тың өрістерге көтерген арна екені дау тудырмайды, - дейді профессор Ш.Керимов.
Сал-серілер - әдебиет тарихында да музыка өнері тарихында да есімдері алтын әріппен жазылып, халықтың ерекше сүйіспеншілігіне, ықыласына бөленген талант иелері. Сал-серілер сегіз қыр бір сырлы жандар болғаны бәрімізге мәлім. Жігітке жеті өнер де аз, - деп дана халқымыз тегін айтпаса керек. Сал-серілер сан түрлі өнерді игереді. Олар ақын, әнші, композитор ретінде қазақтың өнерін, музыкасын дамытып, жаңа белеске көтергендігін, әрі әншілік-сазгерлік шығармашылықтың өзіндік озық үлгі-өрнегін қалыптастырғандығын, поэзия мен музыканың, халықтың ойын-сауық өнерлерін ұштастырып келгендігін, ең бастысы қазақ поэзиясының дамуына зор үлестерін қосқандықтарын әдебиетші, өнертанушы ғалымдар әлі күнге дейін зерттеп келеді.
Қазақ мәдениетінде өзінің түп-төркінің ежелгі дәуірлерден алатын сал-серілік өнер-ұлттық өнеріміздің асыл тастай жарқыраған жауһары, алтын тіні, тұма бұлақтай қайнар көдері, жоталы белестері болып табылады. Сал-серілік өнер жөнінде аз айтылып, аз жазылып жүрген жоқ. Бұл тарапта көптеген ғалымдар, зерттеушілер өз ой-пікірлерін, тұжырымдарын жасаған. Сал мен серіліктің өнер ретіндегі болмысы, табиғаты, шығу тегі мен төркіні жөнінде Ш. Уәлиханов, Г.Потанин, А.Аленторов, А. Васильев, М.Ж. Көпеев, Ә.Диваев, С.Сейфуллин, М.Әуезов, С.Мұқанов, Ә.Марғұлан, Б.Бекжанов, М.Габдуллин, С.Садырбаев, С. Қасқабасов, Т. Әлемқұлов т.б. еңбектерінде қызғылықты байламдар жасалған.
Осы зерттеушілердің байыптауларына көз жүгіртсек, сал-серіліктің түп-төркіні ерте замандардан басталғанын аңғарамыз. Ғұлама ғалым, тарихшы-археолог, өнертанушы, этнограф, әдебиеттанушы-фольклорист Әлкей Марғұланның сал-серіліктің шығу төркіне байланысты мына бір байламдарына құлақ түрелік: Сал-сері екеуі де ескі дәуірден сақталып келе жатқан халықтың тіршілігіне көп жаңалық кіргізген, әдебиетке, ой-санаға көп әсер еткен қазақ мәдениетінің бір жарқын белгілері...
Тарих көзімен қарағанда, серілік ту баста түрік қағанаты кезінен шыға бастаған. Серілікті әдет қылған ойшыл кісінің бірі атақты Иоллық деген кісі. Ол өзін ғажайып аңшы, мерген, атты әдемілеп ұстайтын ат сейіс, онымен қатар ол асқан ақын, жырау. Ағалары Білге хан мен Күлтегін қайтыс болғанда оларға арнап эпикалы оқиғаларды әдемілеп құрып, оны тасқа жазып қалдырған да осы атақты Иоллық тегін.
Қазақ мәдениетінде сал-серілер - сегіз қырлы, бір сырлы, яғни ақын, әнші, күйші, композитор, ойыншы, би, спортқа бейім, ерекше өнерпаз, қысқасы осылардың барлығын жинақтаған синкретті тұлға. Олар - ұлттық өнердің жас жүйріктері, шамасына шаң жұқтырмас көрнекті өкілдері бола білді.
Енді тіліміздің сөздік қорындағы сал мен сері сөзінің мағынасына, этимологиясына тоқтала кетсек. Белгілі зерттеушілердің біразы осы сөздердің астарына үңіліп, өз анықтамаларын бере кетіпті. Академик Ә.Марғұлан Қазақтың сал-серілік дәстүрі деген мақаласында салмен серіге төмендегідей сипаттама береді: Сал еуропа тілімен айтқанда эксцентриктік, болмаса өз бағытымен жүретін бір аяулы адам. Оның бір арманы сылқымдық, кербездік, киімді әдемі киіну, өзімен қатар жүретін адамның бәрінен де қиянатымен де, киімімен де артық болу, асып түсу. Ер тоқымның өзі де басқан інідей болмайды, алтынмен, күміспен өрнектелген, ерекше салтанатпен жасатады.
Сал сөзі киімді салпаңдатып кең тігуден шыққан. Әрбір салдың шалбарының балағы сондай кең, оған бір кісі толығымен сыйып кетеді.
Сері сөзі серпілуден шыққан, бой жазу, серпер осы сөзбен бірдей, шалқыту, асқақтату - деп анықтама берсе, қазақ халық әндерін жинаушы А.В. Затаевич: Сери были детьми белой кости, богатыми но их эксцентризм не принимал крайных форм, -деген пікір айтады.
Әдебиеттанушы ғалым Е.Ысмайлов сері сөзі араб тіліндегі сейір немесе серуен, сайран салу дегенінен туындады десе, сал ұғымын салдырту, салтанат сөздерінен іздейді. Зерттеуші: Ақындық, әншілік, өнерпаздық дәстүр жағынан сал мен серілердің арасында айырма аз болғанымен, сыртқы жүріс-тұрысында киіну, сыпайылық әдетінде бірқыдыру айырма байқалады, - дейді.
Е.Тұрсыновтың пікірінше сері - көне түркі тіліндегі черік сөзінен алынып, әскер, қол деген мағынаны береді. Зерттеуші пікіріне сүйінсек сері сөзінің негізгі мағынасы, жасақ құрамындағы жауынгер, жасақшы, жарықтағы серік дегенді білдіреді.
Соңғы кездегі зерттеушілер Саят Баймұратұлы, Досай Кенжетай, Өмір Тұяқбаев, Таласбек Әлемқұлов, Серікбол Қондыбайлар сал серілікті діни ұғыммен, қазақ хандығындағы батырлық, әскери жауынгерлік жүйемен байланысын сөз етуде.
Түркістандағы (Яссы) Құл Қожа Ахмет Яссауи (Әзірет Сұлтан) негізін қалаған Яссауия тарихаты қазақ хандығындағы әлеуметтік,діни, мәдени, саяси үдерістерге әсер етіп отырған. Тарихаттың құрамында түрлі жүйелер (институт) пайда болған. Сал-серілер осы көп қырлы институционалдық жүйенің батырлық, әскери жағымен тығыз байланысты болған.
Саят Баймұратұлы сал-сері сөзін: Біздің ойымызша сал-сері сөзі сапылық ілімдегі сил-сила деген сөзінен шығады. Сил-сила сөзі шынжыр, тізбек деген мағынаны білдіреді. Шәкірт ұстаздың тәрбиесінде болып, мақалға жетіп, өзі хал тапқаннан кейін, шейхтің, пірдің рұқсатымен өзі ұстаздық жолға түседі. Яғни, атадан балаға, ұстаздан шәкіртке беріліп келе жатқан ілімді жалғастырады. Мұны сопылықта сал-сала деп атайды, - дейді.
Біз сал мен сері дегенде көбіне тіл ұшына Біржан мен Ақан есімдері оралады. Біржанды сал дейміз де, Ақанды сері дейміз. Себебі, Біржанның бойында салдықтың белгісі мол көрінсе, Ақанда серілік өнердің қасиеті басым. Осыдан кейін Біржан сал мен Ақан сері есімдері сал мен сері сөздерінің баламасы, синонимі сияқты болып кеткен. Алайда мәселеге көз жүгіртсек, сал мен серілік тек Біржан, Ақан есімдерімен шектеліп қоймағандығына көз жеткіземіз. Сал мен серілердің қазақта көп болғандығын өткен тарих айғақтайды. Біржан мен Ақан құнарланған Сарыарқадағы өнерпаздық топырақта ХҮІІ ғасырдың аяғы мен ХҮІІІ ғасырларда Дәстем сал мен Дүйсен сері, Салғара, Жанақ, Шағырай сал, Жанат сері, Сейітжан сал, Құман сері, Нияз сері,Көрпеш сал, Шәрке сал, Сегіз серілер өткен.
Біржан мен Ақанда сал-серілік өнердің әншілік, ақындық, музыканттық, эстетикалық қырлары көп көрінсе, ол басқаларында сал-серіліктің өзге де қырлары көрініс тапқан.
Нәбиден Әбуталиев өзінің Сегіз сері кітабында сал-серілік өнерге қатысты мынадай пікір білдіріпті: Сал-серілер тек әнші, ақын, күйші ғана емес, алдымен атақты мерген, сұңқар, лашын, тұйғынмен құс ілгізген саятшы, тұлпар аттың ең жүйрегін, ең сұлуын таңдап мінетін ат ойының бапкері, оң саусағынан өнері тамған теңдессіз шебер, керемет зергер де болған. Сал-серілік өнермен айналысушы өнерпаздар етікшілік, өрімшілік, ұсталық, зергерлік, балташылық, аңшылық, тігіншілік өнермен де айналысқан. Себебі, сал-серілерге өздерін атпен, киіммен, құрал-жабдықпен, ән-күй аспаптарымен, ішім жем қаражатымен қамтамасыз ету керек болған. Жоғарыдағы біз айтып отырған көп кәсіптің өзі оларды осыған мәжбүр етті. Сал-серілердің біразы көктемде егіншілікпен де шұғылданған. Көктемнен күзге дейін олар көшпелі жағдайға бейімделіп түйеге, нарға шатырларын теңдеп, сайыстық малдарын айдап көшіп-қонып ел аралап жүрсе, күзде қысқы мекендеріне оралып, еккен астығын орып, бастырып жинап алып отырған.
Міне, сал-серілердің осындай қырларымен бірге, оның жауынгерлік, батырлық, әскери өнерімен байланысты қырларын да ашуға міндеттіміз. Өткен тарихымыздағы сал-серілер Сегіз сері, Жаяу Мұса, Балуан Шолақ Ислам Жүсіп, Мәдилер жігіт жинап, топ құрып, аламан жасақтап, қысылғандарға, қорғансыздарға пана болмап па еді?! Тіпті, Еуропа, Англия тарихындағы Робин Гуд бастаған серілер (рыцарь) жасағының іс-әрекетін еске түсіремін. Тіпті, біздің ертегі, қисса-дастандарымыздағы Ғайып-ерен, қырық шілтендер деп аталған, панасыздарға қорған болған сопылық- дәруіштік жауынгер жасақты (40 адамнан құралған) қайда қоямыз?! Қазақ хандығының тарихында ерекше рөл атқарған жыраулық поэзияның өкілдері жыраулар әрі батыр, әрі ақын болған. Өз басым қазақ жырауларын да өз заманының сал-серілері дер едім. Қазақ жыраулары әрі батыр да болған. Тарлан жыраулар Қазтуған, Доспамбет, Ақтамберді, Тәтіқара, Үмбетейлер қол бастаған батыр, жауынгер болған. Қазақтың аяулы ақыны Мағжан Жұмабаев Батыр Баян поэмасында былай демеп пе еді:
Әрі ақын, әрі батыр Қарабұтыр,
Айтатын көкке өрлеп, аспанға сыр
Бұл да сөзіміздің дәлелі. Олай болса сал-серіліктің түп-төркінінде батырлық, жауынгерлік дәстүр тұр. Осы мәселеге байланысты жазушы, мәдениеттанушы Таласбек Әсемқұловты сөйлетіп көремін. Ол: Орта Азия сопыларының басты пірі - Қожа Ахмет Яссауи. Осы Қожа Ахметтің көп шәкірттерінің бірі және ең қабілеттісі - Бекташ есімді сопы болған. Қазақтың сал-серілерінің пірі - осы Бекташ. (Осман империясының тарихында Қожа Ахмет пен Азиядан шыққан сопылардың есімі ерекше құрметпен аталады. Қазіргі Ыстамбұл, бұрынғы Византияның астанасы Константинопольді жаулаған әскердің алдыңғы легі тұтастай Қожа Ахмет Яссауидің жаужүрек шәкірттері болған деседі). Қазақтың сал-серілері соғысқа жеке шерік болып және сауытсыз, жанболатсыз шығатын болған. Әрине, кәсіби әскери адамның қан майданға бұлай қамсыз шығуы күмәнді сауалдарға жетелуі мүмкін. Мұндай сауалдарға жауап сал-серілердің, пидағар, құрбаншыл әскер екендігінде жатыр. Қарапайым тілмен айтатын болсақ, сал-серілер - өз еркімен тұтастай өлімге кесілген ер, - дейді.
Бұдан шығатын қорытынды, сал-серілер қазақ хандығындағы діни, әрі әскери ұйымның өнімдері болғандығы. Зерттеуші Серікбол Қондыбай Арғы қазақ мифологиясы деген еңбегінде діни әрі әскери ұйым Үш қиян тарихатына тоқталады.
Үш қиян тарихаты ХҮ ғасырда Орталық Қазақстанға ығысып келіп, ХҮІ ғасырдың орта тұсынан тарих сахнасына кетеді. Кейін олардың орнына сал-сері атауымен домбыра ұстап, ән салшған, халықтың еркесі атанған, өнерімен халықтың құтын, берекесін өсірген өнерпаз жандар пайда бола бастайды. Сайып келгенде қазақ сал-серілердің түп-төркіні Үш қиян діни-жауынгерлік, әскери тарихатына барып тірелетінін байқап отырмыз Екі зерттеушінің пікірі де сал-серілер тарихын Қожа Ахмет Яссауиге апарады. Т.Әсемқұлов сал-серілердің пірі немесе негізін қалаушы - Яссауидің шәкірті Бекташ сопы, - десе, С.Қондыбай Асанқайғы (Асан ата) дейді.
Жалпы қазақ мәдениетінде ерекше тұлғалар ретінде көрінген осы сал-серілердің бір-бірінен айырмашылығы неде деген мәселеге тоқталсақ, қарапайым халықты былай қойғанда, сал мен серілердің өзі бұл сөзді алмастырып қолдана берген. Мысалы, Біржан сал бір кедей қызымен айтысында:
...Жетеді тоқсан жасқа ердің ері,
Амандық ақындықпен Біржан сері.
Қарындас айтқан сөзің өтіп кетті,
Көжеңді басып-басып әкел бері! -
дейтіні бар.
Ал, Ақан сері былай дейді:
Серінің ел сүйетін қылығы бар,
Сөзіңді қор қылатын саған неге?
Домбыра насыбаймен ер сипаты,
Салдарға жараспасын бұлар неге?...
Сал мен серіге осы күнде бәріміз бірдей секілді қарағанымызбен, ол екеуінің айтарлықтай айырмашылықтары бар екенін байқаймыз.
Серілердің салдардан өзгешелігі, серілер өрескел мінез, оғаш қылықтан ада болады. Сәнді киімге, бекзаттыққа үйірлігімен көзге түседі. Бойларын қылаудай таза, кіршіксіз ұстап, сыпайылықты дағды етеді. Лас, кір үйлерге қонбайды. Кір ыдыс-аяқтан ас ішпейді. Төсек орны таза болмаса, ол үйге жатпайды. Осы қасиеттердің Ақан серінің бойында болғанын М.Жұмабаев Ақан сері туралы очеркінде тамаша суреттейді.
Біраз зерттеушілер сал атауының түп-төркіні кәдімгі сал ауруына қатысты қойылса керек дейді. Салдардың еркелігі сонша, ел кезіп жүріп белгілі бір ауылға таяп қалғанда, шалқасынан түсіп, қолтығынан сүйеп, тұрғызып әкетпейінше, сал ауруына шалдыққандай орнынан қозғалмайды екен. Осыған қарағанда сал сөзінің этимологиясы серіктес жігіттермен ауылға таянғанда әдейі аттан құлап, ауыл қыздары үйге көтеріп алып кіргенше сал болған адамша тыры етпей жата беретін іс-әрекеттен туындаған болса керек.
Ғалым-этнограф, қазақ фольклорының жинаушысы Ә.Диваев: Салдың үстіне киген киімі халық кимеген түрден болады. Егер ол киген киімді халық кисе, оны кимес қарақұрым киізден, киім қылып киеді екен, - деп жазады. Ел аузында салдардың паң жүрісі, тәкаппар мінездері, киім киістері, сән-салтанаты туралы аңыз-әңгімелер көп. Мысалы, Жетісу өңірінде Дәурен салдың белбеуіндей деген теңеу қалыптасқан. Ол Ілені кешіп өткенде белбеуінің бір ұшы арғы жағада,екінші ұшы бергі жағада қалады екен деген аңыз бар.
Арқадан шыққан Қоспақ сал атын шәйі шүберекпен тұсаса, кей салдардың аттарына шөп орнына мейіз, су орнына бие сүтін беретінін ел аңыз қылып айтады. Қазақ халқының ежелгі салттарының бірі - салдық салыстыру. Бәсекеге түскен салдардың іс-әрекет, қылықтары басқа адамдар үшін ақылға сыйымсыз, ерсі көрінуі мүмкін. Бәсеке кезінде астындағы мініп жүрген атын әп-сәтте бауыздап тастай берген. Салдық салыстыру кезінде кісілік, жомарттық, мәрттік, тағы басқа өнер түрлері сыналған. Салдар сайқымазақ, әзілкеш қулар секілді, елді күлдіріп, думандатып жүрген. Салдар сияқты серілер де қымбат матадан киім киіп, арғымақ ат мініп, бүркіт баптап, құс салып, қасындағы жігіт-желеңімен ел аралаған. Бірақ салдарға тән ерсі мінез, аттан құлау, елден ерекше күлкілі киімдер кию тәрізді іс-әрекеттер жасамаған. Серілер таза, етең-жеңі жинақы киінген, кербез, паң мінездерімен оқшауланып, жомарттық, алғырлық, білімдарлық қасиеттерімен ерекшеленген, өнер жасына беріліп, сауық құрып, аңшылық-саятшылық құрған өнер иелерінің жаңа түрі деуге болады.
Сал-серілер ақын, композитор, әнші болуымен қатар әртістік, бишілік, сиқыршылық т.б. қасиеттерді бойына жинақтаған өнерпаздар еді. А.Жұбановтың, Ә.Тәжібаевтың естеліктерінде Шашубай Қошқарбайұлы туралы: Ат үстінде тұрып баянмен ән салғанда бет аузын адам танымастай өзгертіп, бас терісін жүгіртіп ойнатқанда қалпағы төбесінде маңқитып, таяғын сиқыршыдай ойнататын еді, - дейді. Аяғына ұзын сырық байлап өнер көрсеткені үшін Ағаш аяқ деген атқа ие болған. Берікбол 6-7 түйені қатар қойып, бір жағынан екінші жағына секіріп түсетін болған. Ол қолына ағаш алып, керулі арқанның үстімен жүгірген, шапқан аттың үстінде төбесімен тұрып билеу, шалқалап жерден аузымен тақия алу сияқты цирк ойындарын шебер орындаған. Ал Балуан Шолақ бабамыз 14 жастан бастап күреске түсіп, ат құлағында ойнап, спортшы болған, шауып келе жатқан ат үстінде әр түрлі күрделі жаттығуларды шебер орындаған. Мысалы: жүйткіп келе жатқан аттың үстінде түрегеліп, не басымен тұруы, аттың бауырынан өтуі, бір аяғын үзеңгіге қыстырып, шалқалап шабуы, Балуан Шолақтың бойындағы жойқын күшті, ептілікті, оның далалық цирк өнерінің майталман шебері болғандығын айғақтайды. Көкшетау қаласындағы базарда өткен үлкен бір жиында 51 пұт (830 килодай) кір тасын көтеріп, жиылған жұртты таң қалдырған.
Бір кездері Үш қиян діни-әскери тарихаттың (орден) мүшелері болған серілер, соңғы дәуірлерде осылайша мәдени, эстетикалық функция жүгін арқалады. Үш қиян діни-әскери тарихатының даңқты жауынгерлері болған сал-серілердің есімдері іс-әрекеттері Л.Гумилевтің этнология теориясындағы мемориалдық фаза кезеңін, бастан кешіріп, халық жадында, ұлт санасында шығармашылық тұлғалар ретінде көрініс берді.Қорыта келгенде қазақ сал-серілері тек әнші-композитор ғана болып қоймай, өнердің өзге де қырларын, әсіресе, ұлттық спорт ойындарын, далалық цирк өнерінің алуан түрін шебер игерген саңлақтар ретінде халық жүрегінде сақталады.
Сал-серілердің ұлттық рухани мұрасы
Сал-серілер дəстүрді ұстанған, адамзаттық құндылығы бар, танымдық, тағылымдық мұраларға бай жан-жақты өнер иелері -- қазақ сахарасының рухани келбеті. Дəл нақты кезеңі белгісіз, сал-сері типі ескі дəуірден сақталған. Тарихи-археологиялық мəліметтерге сүйенген Е.Тұрсыновтың зерттеуінде андронов дəуірі кезеңінде, б.з.б. ХIV - XIII ғасырларда, ру, тайпалардың өз ішінде отау құрып, даралау болған. Үлкен отаулар рудан бөлініп, аруақтарды қастерлеу, ас беру салтын ұстанған. Бұдан шығатын қорытынды сал жəне сері типінің пайда болуы мифологияның жаңғыруы нəтижесінде даралану, яғни, құпия одақтардың, тотем-ру атасының болуы төркінінде жатса керек.
Зерттеуші Е.Тұрсынов сал мен серінің кейде қатар айтылатынын, серілер салдардан кейін пайда болған богема сарындарын жырлаушы өнер адамдары деген қорытындыға келеді.
"ХIX ғасырда сал дəстүрінің түр ерекшеліктерінің ғана кейбір элементтерін сақтап қалған Біржан секілді жаңа сапалы салдармен қатар, серілер тобына жататын Ақан сияқты өнер иелерінің пайда болуына жəне осы кезде сал, сері деген ұғымдардың бір тектес ұғымдар есебінде пайдалана бастауына қарағанда, сал, серілер творчествосы мен дəстүрлерінің тығыз ішкі байланыстылығына қарағанда, серілер сал типінің негізінде өткен ғасырда қалыптасқан өнер иелерінің жаңа түрі деп айтуымызға болады. Генезисі жағынан алғанда, серілер ыдырай бастаған құпия одақтар мүшелерінің соңында жүріп, олардың ойындары мен билеріне қатысқан фанаунау секілді серіктерімен тамырлас болғанға ұқсайды. Серілердің жүріс-тұрыстары мен репертуарларында оларды салдардан спецификалық айыратын элементтер жоқ. Алайда салдар творчествосына тəн негізгі сарындар- богема сарындары өз дамуын серілер поэзиясынан тауып отыр. Ендеше, сал-серілер -- музыкалық шығармаларды, əн-күйді қазақ даласында өркендетіп, таратушы өнер иелері. Олардың ерекше қасиеті -- ақындығы, əншілігі, күйшілігі, елді əн мен сəнге бөлейтін, адам жанына ізгілік нұрын себетін зиялығы. Ғасырлар бойы қалыптасқан əдет-ғұрып, салт-дəстүрге сай өнердің даму сатысында хас таланттардың өзіндік дүниетанымы, эстетикалық талғампаздығы, табиғи жаратылысындағы ерекше дарындылығы -- өнердің бірнеше түрін меңгеруде. Олардың əрқайсысы халықтың рухани тұрмысында өнерді насихаттап қана қойған жоқ, əлеуметтік тұрғыда ой қозғап, қоғамдық мəселелер көтерді. Ұлт бірлігін, жерін сақтау, өнерді қастерлеу -- ғасырдан ғасырға жеткен сал-серілер өнернамасының негізі болмақ. Қазақ əдебиеті энциклопедиялық анықтамалығында сал-серілік дəстүр былайша сипатталады: Сал-серілік дəстүрі бірте-бірте ұмтылып халық жадында тек Ақан сері, Сегіз сері, Біржан сал секілді өнерпаздарға ғана байланысты сақталып отыр. Сал жəне серінің айырмашылықтарын тап басып, ажырату үшін де этнографиялық айғақтарды ашып көрсеткен орынды... Серілер таза, əдемі киіну, кербез паңдық мінездерімен өз ортасынан оқ бойы озық тұрады, олар жомарттық, сақылық, білімдарлық қасиеттерімен айналасына өнеге шашатыны, тек өнер жолына беріліп, сауық құрып, аңшылық саясатшылықпен айналысып жүрген.
Елбасы Н. Назарбаев ұлт мəселесіне басты назар аударып, егеменді мемлекет пен тəуелсіз ұлттың дамуында ұлттық сипаттың мəнін атап көрсетті. Кеңес кезінің өзінде шын ұлттық мемлекеттілік таптық сипаттан ұлттық сипатты жоғары қою жолымен жүзеге асатынына көз жете бастады. Өмірдің барлық саласына, жаңа тарихи қауымдастық -- кеңес халқының моральдік кодексін күштеп енгізу адамдардың ұлттық сезімін, халықтардың өзінің этникалық тегін тануға ұмтылысын жойып жібере алмады
Ұлттық əдебиет пен халықтық музыка мəдениетінің көрнекті өкілдері -- сал-серілер мұрасы мен дəстүрі ерте дəуірден осы заманға дейін сақталған.
Көп уақыт дəріптеліп келген коммунистік жүйе ұлт тəуелсіздігінің, жекелеген ұлттың жойылып кету қауіпін туғызды. Уақыт өткен сайын коммунистік партия саясаты, шовинистік идеяның тар шеңберінде біртұтас мемлекеттің, ұлттың болашағы үшін күрескен қазақ қоғамындағы ірі тұлғалар есімі жалаң, жалпылама түрде айтылып келді. Ендеше ұлт тəуелсіздігі жеке тұлғаны қалыптастырған қоғамдағы тарихи шындықты, рухани сабақтастықты биік деңгейге көтерді.
Ғалым Р.Нұрғали ХХ ғасырдағы қазақ əдебиетінің қазақ қоғамындағы рухани құндылығы, шынайлығы тұрғысында: Саясаттан қашу, тоталитаризм құрығынан құтылу үшін қаламгерлер шыншыл сөз өткізудің сан алуан тəсілін тапты: бүгінгі тақырыптардан кетіп, тарих қойнауына сүңгіді: астарлы емеурін ой айту амалдарын меңгерді: сөз өнерінің табиғатына жат сарындардан безді. Көкейкесті сырларды бейнелі, суретті, ишара сырлы сөзбен айта білген үздік шығармалар халық махаббатына бөленді, ұлттың рухани игілігіне айналды: еліміздің тұрмыс-салтын, тарихын, мінез-құлқын өзге жұрттарға таныстырды, -- деп пайымдау жасады.
Заман талабы халықтың да санасын оятты, бүгінгі уақыт еншісінде өткенді зерделеу арқылы тарихқа, ұлттық əдебиетімізге деген жаңа көзқарастар пайда болды.
Сал мен Сері сөздерінің айырмашылығы немесе ұқсастығы
Академик Ә.Марғұлан Қазақтың сал-серілік дәстүрі деген мақаласында салмен серіге төмендегідей сипаттама береді: Сал еуропа тілімен айтқанда эксцентриктік, болмаса өз бағытымен жүретін бір аяулы адам. Оның бір арманы сылқымдық, кербездік, киімді әдемі киіну, өзімен қатар жүретін адамның бәрінен де қиянатымен де, киімімен де артық болу, асып түсу. Ер тоқымның өзі де басқан інідей болмайды, алтынмен, күміспен өрнектелген, ерекше салтанатпен жасатады.
Сал сөзі киімді салпаңдатып кең тігуден шыққан. Әрбір салдың шалбарының балағы сондай кең, оған бір кісі толығымен сыйып кетеді.
Сері сөзі серпілуден шыққан, бой жазу, серпер осы сөзбен бірдей, шалқыту, асқақтату - деп анықтама берсе, қазақ халық әндерін жинаушы А.В. Затаевич: Сери были детьми белой кости, богатыми но их эксцентризм не принимал крайных форм, -деген пікір айтады.
Әдебиеттанушы ғалым Е.Ысмайлов сері сөзі араб тіліндегі сейір немесе серуен, сайран салу дегенінен туындады десе, сал ұғымын салдырту, салтанат сөздерінен іздейді. Зерттеуші: Ақындық, әншілік, өнерпаздық дәстүр жағынан сал мен серілердің арасында айырма аз болғанымен, сыртқы жүріс-тұрысында киіну, сыпайылық әдетінде бірқыдыру айырма байқалады, - дейді.
Е.Тұрсыновтың пікірінше сері - көне түркі тіліндегі черік сөзінен алынып, әскер, қол деген мағынаны береді. Зерттеуші пікіріне сүйінсек сері сөзінің негізгі мағынасы, жасақ құрамындағы жауынгер, жасақшы, жарықтағы серік дегенді білдіреді.
Этно-фольклорлық үрдістерді өмірде тұтынып, ұлттық тәрбиенің құндағында өскен аға буын қаламгерлердің шығармашылығына қазақ халқының көне сал-сері тұлғасын оқырман жадында қайта жаңғыртуды көздеген тың ізденістерін атап айтуға болады. Белгілі ғұлама ғалым Әлкей Марғұлан Жұлдыз журналының 1983 жылғы №9 санындағы Күйді ерттеп, әнді мінген кемеңгерлер атты мақаласында осы сал-серілікті ұстанған өнерпаздар туралы жазған. Бұл еңбек сал-сері деген кімдер екендігіне анықтама беруден бсаталады. Әуелі, сал мен серінің ерекше қасиеттері - әрі ақындығы, әрі әншілігі, әрі күйшілігі, әрі сауыққойшылығы, елге қуаныш беретін олардың жүрегіне жарық сәуле түсіретін зиялылығы деген ой қорытындысын ортаға салған ғалым, сал-сері тарих көзімен қарасақ, серілік ту баста түрік қағанаты кезінен басталған дей келіп, Орхон-Енисей жазбаларында есімі аталатын Иоғлық тегінді серілікті әдет қылған ойшыл кісінің бірі, өзі ғажайып аңшы, мерген, атты күтіп ұстайтын бапкер, сонымен қатар ақын-жырау болған деп атайды. Марғұланның айтуынша [1]: сал мен сері бір типті емес, екеуі алуан түрлі дәстүр өрнектерін білдіреді. Олардың бірінің бірінен өзгешелігі тұрмыс көрнісінде, типінде. Ең алдымен сал, сері деген сөздер қалай туған, соған келейік. Сал - Европа тілімен айтқанда, эксцентрик немес өз бағымен жүретін бір алуан адам. Оның бар арманы - сылқымдық, кербездік, киімді әдемі киіну, өзімен қатар жүретін адамның бәрінен де қылығымен де, қылығымен де артықболып асып-түсу. Ертоқымның өзі де басқаныкіндей болмайды, алтынмен, күміспен өрнектеліп, ерекше салтанатпен жасалады. Сал сөзі киімді салпаңдатып кең тігуден шыққан. Сал, салпаң ұғымы осыны білдіреді. Әрбір салдың балағы сондай кең, оған бір кісі толығынан сиып кетеді. Ал, сері деген сөз салдықтан бүтіндей басқа. Екеунің қосылар жері екеуі де ақын, күйші, екеуне де ортақ болатыны музыка аспаптары. Сері сөзі серпілуді, бой жазу, шалқу, асқақтау деген ұғымды білдереді. Сері оқымысты кісілер арасында көп болған. Олар жақсы көрген қыздарға салдар сияқты іздеп бармайды, хатпен жұмбақ жазысады. Ерте кезде жасаған серілер көбінесе хан ордасында болып, ойын-сауықтар құратын. Мәселен, Жошы ханның, басқа да хандардың серілік құрған тұрмысы жайлы Әлкей Марғұлан деректер келтірген. А.В.Затаевичтің зерттеуінше, Сери были детьми белой кости, богатыми, но эксцентризм их не принимал таких крайних форм, - деп жазды. Серілер ең алдымен атақты мерген, екіншіден, сұңқармен, лашынмен, тұйғынмен құс ілгізген саятшы, тұлпар аттың ең жүйрігін қадірлеп баптаушы тұлға.
Жазушы Т.Тілеухановтің Соңғы сері романы осы сері тұлғасының соңғы тұяғының образын сомдауға арналған.
Бір қызығы, балалардың елік-желігіне үлкендер қоса желпелеңдейді. Әлде қызығушылық өз көңілдерінде де бар ма екен? Қызығады, таңсық көреді, желікпелік те жоқ емес. Әйтеуір, осы дабырды естігенде әйел-еркектің үйде қалатындары аз. Көздерін сүзіп, мойындарын созып, еңселі жерге қарай ұмтылады. Бәрінің жапатармағай жапырлайтыны - үйдің тобесі. Онсыз да солқылдақ төбені онан сайын солқылдатып, тапыр-тұпыр таптап, алысқа қарап ындындары құриды. - Күмістеген ер-тұрмандары жарқ-жұрқ етіп шағылысуы-ай, шіркіннің!
- Мен өзім көрдім: жүген, өмілдірік, құйысқан, төс айыл - бәрі күмістелген. Үзеңгі, таралғыға шейін күміс. - Осыны айтқан кісінің мерейі осіп, дәрежесі көтеріліп, маңайындағыларға қопайыстана көз тастайды.
- Атын баптайды. Иттерін күтеді. Өзін сылап-сипайды. Бұдан артық не жұмыс керек. - Тағы бірі өзінше білгішсінді.
Серінің ерекшелігін ашып көрсетуге құрылған диалог репликаларын авторлық ремаркалар көмкереді. Құрылым қысқаша ғана қайырылса, полилог болар еді. Семантикалық, ситаксистік-стилистикалық тұрғыдан ыңғайлас толғамдар бір байламның әр алуан нұсқасы ретінде үдеме түрде өрнектелген. Әдеттегі үлгі көзге ұрмағанмен, диалогтық қатынас сақталған.Жазушы портретке өз кейіпкерлерінің ішкі әлемі секілді қайталанбас, өзгермелі күрделі табиғатпен ашарлықтай өте психологиялық тұрғыдан қарайды. Жазушы романға кейіпкерді кірістірмес бұрын ол ең біріншіден пішін-парқынын, оның сыртқы келбетіне тән жекелеген детальдарды ғана береді. Ал кейіпкердің тек өзіне тән портреттік пішіні бірден беріле салмайды, ол көбіне жүре келе ұзақ процесс арқылы ашылады. Автор кейіпкерлерінің сыртқы пішініне үнемі қайта айналып соғып отырады, сөйтіп оны сыналап суреттеу арқылы әр кезеңде жаңа бір деталь, соны сурет, тың түрлік қасиет қосып отырады. Осы әдісімен суреткер характерді тереңдетіп, өткірлеп, жан-жақты және кең масштабта көрсетеді.
Сері портреті өзгермелі бейнелеуге, ішкі әлемнің ағымына, диалектикаға орай енеді. Уақыт өткен сайын өзгерер портрет, характерді де қатар өсіреді, жазушы өз кейіпкерін өмірінің әр кезеңінде оның ішкі және сыртқы барлық өзгерісімен ашып отырады. Соның өзінде ол көбіне сыртқы пішінмен ішкі әлемге жиі саяхат жасап, характеріндегі өзгерістің түп тамыры мен себебін түсіндіруге тырысады. Салтанатты салт аттыны тамашалаған көп жанар қайтадан салтанат иесіне ауысады. Басында - түлкі тымақ. Қып-қызыл. Қан қызыл емес, алқызыл. Күміс аралас алқызыл. Қылшықтарының түп жағы бояуы қанық алқызыл, ал осы алқызыл бояу ұшына қарай сәл бәсендеп ақшуланады да, ақ пен қызылдың қоспасынан ерекше бір түр болып, рең береді. Алтын мен күмістің қоспасы. Күн сәулесімен шағылысып жалт-жұлт құлпырады. Салқын желге үрленіп елбіреп діріл қағады.
Үстінде - тізеге ғана түсетін ақ тон. Жағасы - қоңыр елтірі. Шымқай қоңыр емес, сарғыш қоңыр. Сабалақ бұйра емес, нағыз бұйра. Таңдайланып келген өрме бұйра. Сары алтыннан шебер ширатып, өрмелеп бастырған іспетті. Түлкі тымақ пен елтірі жағаның үйлесімі мен жымдасуына көзің рахаттанып, көңілің суғарылады.
Ақ тонның екі өңірінің жиегі мен екі жеңі дәл жағадағы елтірімен көмкерілген.
Белде - күміс белдік. Әртүрлі өрнек бір жүйеге келіп, қиюы шебер қабысқан. Өрнектер аяқталмайды, айналып жарыса береді. Бірін-бірі үздіксіз қуалайды. Біріне-бірі жетпейді, бірақ тынбайды, таусылмайды.
Мойнына асқан дүрбінің қабы осы белдікке жете салбырайды. Оны да күмістеп тастаса болар еді деген ой келеді. Жоқ, өйтпепті. Әуелгі жасалған қалпында ғана сақталған.
Бір жақ мықынында - қайқы қылыштың қабы. Күміс қап. Қылыш пен дүрбі - зауыттан шыққан аспаптар. Сол себепті, олардың әуелгі қалпы сол бойында сақталған [2, 156]. Жазушы серілік табиғатына тән бек заттық талғампаздықты беру үшін бұйым, затқа мән берген серінің сыртқы киімінен шақшасына дейін әспеттеле суреттеулерден ұлттық сәндік өнер тарихы танылады.
Қазақтық салт-санада сәндік қолданбалы өнерге - шыгармашылық үрдіске, пайдаланылатын заттарға, ою-өрнектерге, өндіріске байланысты белгілі бір желі анық байқалады. Халық шеберлері қоршаған орта символикасы саласында білгірлік танытып, өз ортасының эстетикалық, философиялық танымдарын білдіруші болуы тиісті. Демек, қолданбалы өнер шығармалары синкретикалық сипатта болып, олар практикалық (тәжірибелік), эстетикалық, сиқырлық салт пен саналық қызметтермен қатар этноаймақтық белгілерді білдірсе, ал киім-кешектер мен зергерлік безендірулер бұған қоса жыныстық, жастық, мүліктік айырмашылықтарды да бейнелейді. Қазақтардың аса мол әшекейлік ою-өрнек желілерінің (космогониялық заттық, геометриялық, зооморфтық, өсімдік, заттық-түрмыстық жөне антропоморфтық) семантикалық мазмұны ежелгі мифологиямен, замана ағымымен фольклорленген тотемистикалық, анимистикалық және фетишистік ұғымдармен тығыз байланысты болып келеді. Көптеген әшекейлік желілер қорғаушы немесе оңды құбылыстар үшін ұйтқы күйге ие деген ұғым болды [3; 20]. Бұл ою-өрнектер уақыт озған сайын өзінің о бастағы мәнін жоғалтып, жаңа ассоциациялар (баламалар) негізінде топшыланып, жаңа атауларға ие болды. Ою-өрнектердің мәндік маңызы әлсіреп, деректік-символикалық ұғымдар тұрмыстық реңге ауыстырылды.
Сері тұлғасы заттық әлеммен тұтас алынып, сол арқылы өткен мен бүгіннің диалектикалық бірлігі сабақтасады. Кейіпкер ұлттық қасиетті сақтаушы ғана емес, оның қадір-қасиетін ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуші ретінде де сомдалады.
Заттық әлем, киім, тұрмыстық заттар, детальдар әдебиетке интерьер кеңістігін ұйымдастырады. Шағармада қолданылып, көркемдік кеңістікті құрайтын заттың жиынтығы арқылы тарихи кезеңнің болмысы, характеристикасы, дәуір сипаты танылады. Кез келген шығармаларда, әсіресе, тарихи туындыларда өмір шындығының дәлдігі, нақтылығы, кейіпкерлердің тұрмысы, киім киісі, ұстанған заттары т.б. арқылы танылатындықтан сол кезеңге сәйкес болуы ерекше қадағаланады [4,270].
Жазушының кейіпкерінің сөзі арқылы заман мен қоғамның ұлттық құндылықұтарға көзқарасын танытатын эпизодтарда мінез ерекшелігі, ұлттық болмысты сақтауға деген қайсарлық қасиет дәріптеледі.
Қаламгер қаламынының қуаттылығы да осы мінез ерекшелігін сомдауға қатысты. Шығармадағы серінің насыбай шақшасы көркемдік деталь ретінде алынып, кейіпкер мен айнала қоршаған дүние қарым-қатынасы жайлы ұғым-түсініктерді тереңнен қамтыған. Адам мен суреткерді әдетте белгілі бір қоғамдық орта, уақыт пен кеңістік, оқиға мен табиғат т.б. толып жатқан заттар әлемі қоршап тұратыны белгілі. Сондықтан да адамзат өзін қоршаған ортадан, қоғамнан тыс өмір сүре алмайды. Адам өзінің жеке басының эстетикалық талғамына, дүниетану дәрежесіне, мінез-құлқына қарай адам таниды, қоршаған ортаға, табиғатқа, заттарға деген өзіндік көзқарасы мен сүйіспеншілігі оянады. Міне осының бәрі жазушының суреткерлік талғам-таразысынан өтіп, көркемдік жүйесінде талданады.
Жазушы шығармасының аты айтып тұрғандай ата дәсүрдегі серілік ұғымының өмір сахынасынан ығысу кезеңіндегі сарқыншақ белгілерін сипаттауды мақсат еткен. Шығармадағы өзі ақын, жыршы, саятшы, құсбегі ерекше мәрттік пен сырбаздық иесінің тағдыр жолы оқырман алдынан тізбектеліп өтеді. Осы арқылы өткенге, ұлттық мінезімізбен өнеріміздегі өшпес қасиеттер қайта жаңғырады.
Қазақ мәдениеті мен өнеріндегі сал-серілер тұлғасы
Сал, серілік - қазақ халқының өнерлі мәдениетті екендігін көрсетеді. Бұл ақындық, әншілік, сөз өнері. Сал, сері - деген атақ өзі мырза, адал, ақ көңіл өнерлі адамдарға беріледі. Сал, сері бір өзі халықтың алдында өнерін көрсете алатын адам. Ол әдемі киінеді, жүрісі, тұрысы ерекше көзге түседі, өзгелерден бөлек болып көрінеді. Мысалы, Біржан сал суырып салма ақын. Сері - бұлда әнші, импровизатор ақын, серілігіне қоса ол аңшы, балуан, құралайда көзге ататын мерген, құсты да жүйрікті де қолға үйретеді, қолынан іс келетін шебер, сөзге шешен. Әрине кез келген адам сал, сері бола алмайды. Сал Біржан,Ақан сері сияқты бұл адамдар бай болулары керек, өнер туындалырын бағалап сүйетін, он саусағы өнерлі болып. Ол адамдардың жүрген жерлері мереке, көңілді күй, ән, жыр той болады. Халық оларға зор құрметпен қарап сыйлаған. Халықтың мақтанышы болған.
Сал-серілер тұлғасы -- ғасырлар бойы ұлт мақтанышы болатын, жаратылысында дарынды, қазақтың өзгеге ұқсамайтын дара болмысын жаһандану үрдісінде жарқырата көрсететін сегіз қырлы, бір сырлы, импровизаторлық, синкретті өнерді дəріптеуші, дарынды өнер иелері. Ұлт əдебиеті қазақтың халықтық музыка мəдениетінде өзіндік орны бар ХIX ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бірінші жартысында өмір сүрген Біржан сал, Жаяу Мұса, Ақан сері, Үкілі Ыбырай, Құлтума, Естай, Қанапия, тағы басқалар.
Е.Ысмайыловтың, Ə.Марғұланның, Е.Тұрсыновтың, А.Сейдімбектің, М.Мағауиннің, С.Кенжеахметұлының, С.Негимовтің, Қ.Əбдезұлының ғылыми еңбектерінде сал-сері феноменіне жан-жақты анықтамалар беріліп, құнды пікірлер айтылды. Академик Ə.Марғұлан сал жəне сері типінің өзгешелігі мен ұқсастығын жан-жақты талдап көрсетеді: Бір айтатын ой, сал мен сері бір типті емес, екеуі алуан, екі дəстүр өрнектері. Олардың бірінен-бірінің өзгешелігі -- тұрмыс көрінісінде, типінде. Ең алдымен, сал, сері деген сөздер қалай туған? Осыдан бастайық. Сал, еуропа тілімен айтқанда, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz