Эпикалық шығармаларды оқыту

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

стықҚазақстан Республикасы Ғылым және Жоғары білім министрлігі
М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан университеті
Филология факультеті

Курстық жұмыс

Тақырыбы: Эпикалық шығармаларды оқыту

Орындаған: Өтесова А.М. , ҚТӘ-33 тобының студенті Қазақ тілі мен әдебиеті білім бағдарламасы
Тексерген: Турганалиева Г.Г. , М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан университетінің аға оқытушысы, магистр

Орал қаласы, 2023 ж
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-4
Негізгі бөлім
I ТАРАУ. ЭПИКАЛЫҚ ЖАНР ТУРАЛЫ ТҮСІНІК
1.1. Эпикалық жанрлардың өзіндік ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 5-8
1.2. Эпикалық шығармадағы оқыту теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9-11
II ТАРАУ. ЭПИКАЛЫҚ ШЫҒАРМАЛАРДЫ ОҚЫТУ
1.1. Шағын көлемді эпикалық шығармаларды оқыту әдістемесі ... ... ... 11-16
1.2. Орта көлемді эпикалық шығармаларды оқыту әдістемесі ... ... ... ...17-27
1.3 Кең көлемді эпикалық шығармаларды оқыту әдістемесі ... ... ... ... ... ...27 -33
II ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33-34
IV ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .34

КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі: Жалпы білім беретін қазақ мектептеріндегі Әдебиет пәнінің ең ауқымды бөлігін эпикалық шығармалар құрайды. Эпикалық шығармалардың алғашқы легі ертегі, аңыздардардан басталады. Оқушы жасына лайықты бұл жанрдағы шығармалар 5-сыныптан басталған. Ертегі, аңыздар бастауышта да оқылатыны белгілі. Әдеби білімнің алғашқы сатысында (5-7 сыныптарда) оқу міндеттері бастауыш сыныптардан өзгеше. Ертегі, аңыз ендігі жерде әдеби жанр ретінде оқылады әрі оқушы шығармашылығына мол мүмкіндік туғызады. Аталған сыныпта ертегілерді оқытуға берілген сағат саны да айтарлықтай мол. Мәселен: Ер Төстік, Керқұла атты Кендебай, Қырық өтірік, Аяз би, Сырттандар ертегісін оқуға 15 сағат ұсынылған. Бұл аталған тақырыптардың мазмұны, құрылымдық ерекшеліктері, образдар жүйесі, тілдік ерекшеліктерін меңгертуге, ертегінің жанрлық сипатын, ертегілерден кӛрінетін халықтың арман-тілегін танытуға үлкен жағдай туғызады. Сонымен қатар осы сыныпта әдеби ертегілердің де оқытылуы аталған жанрды кең көлемде тануға мол мүмкіндік береді. Әдеби ертегілердің халық ертегілерінен айырмашылығын таниды. Осы орайда өз бетінше ертегі құрауға да бағыт-бағдар алады. 5-сыныпта берілетін Әбділда Тәжібаевтың Толағай ертегісі ерлік туралы аңыздан туындайды. Ертегіде Толағайдың ерекше сипаты, ерен іс-әрекеті танылады. Шығармадағы кейіпкердің патриоттық іс-әрекеті ұлы істерге деген оқушылардың көзқарастарына ықпал етеді. Толағай - ерлік жайлы аңызға негізделген әдеби ертегі. Ертегідегі романтикалық образ - Толағай. Толағайдың дүниеге келуі, күн санап өсуі, алып күш иесіне айналуы қазақ ертегілерінде кездесетін дәстүрлі мотивпен өрбиді. Шығарма сюжеті екі бөлімге топтастырылған. Алғашқысында Толағайдың дүниеге келуі мен қалыптан тыс өсуі сипатталса, екінші бӛлімде ел басына түскен қиыншылықтағы Толағайдың ерлік ісі баяндалады. Автор Айсұлу мен Толағайдың образдарын жасауда ертегіге тән элементтер мен жазба әдебиет үлгісін қатар қолданады. Шығармада кездесетін көркем тәсілдің басым көпшілігі - теңеулер. Толағай мен Айсұлудың портретін жасауда автор Туған айдай, ақ меруерттей, қос жұлдыздай, жанған өрттей, ақ маралдай, Ақша беті айменен тең, Айналады, толғанады, Көбелектей от айналған деген теңеулерді қолданады. Шығарма сюжеті қарапайым, тілі жеңіл. Ертегіде ел мүддесі үшін жанын қиған ерен ерлік дәріптеледі. Халық үшін жанын қиған ердің ерлік ісі ел есінде мәңгілік сақталатынын айту арқылы жастарды ел мүддесіне қызмет етуге шақырады. Бұдан өзге Асан қайғының Жерұйықты іздегені, Ақсақ құлан, Жошы хан, Жиренше шешен мен Қарашаш сұлу, Жиреншенің хан 185 сынағына түсуі. Сұратқан хан ақымақ па, сұраған сен ақымақ па?, Тайкелтірдің төрелігі, Байдалы бидің көңіл айтуы, Қазыбек би мен Бұқар жырау, Сырым мен Малайсары, Кет-Бұғаның естіртуі сияқты аңыз-әңгімелер, шешендік сөздер ұсынылып, оны оқытуға 8 сағат берілген. 5-сынып бағдарламасында ертегі, аңыздардың молынан берілуі оқутанымдық, әдістемелік мақсаттардан туындайды. Орта буын көшкен кешегі бастауыш сынып оқушыларын әдебиеттің көркем әлеміне тартуда өздерінің жасына, ұғым-түсініктеріне етене жақын жанрдан бастап әдеби-шығармашылыққа бірте-бірте үйретуге үлкен жағдай жасалған. Ертегі тілі жеңіл, оқиғалары қою, пейзаж, портреттік сипаттаулары жоқ болғандықтан оқушының түсінуіне үлкен қиындық туғызбайды. Орта буын сыныптарда оқылатын мәтіндерді жанрына, тақырыбына топтастырып көрсетуге болады. Жалпы орта буын сыныптарда оқылатын шығармалар, шығармашылық тұлғалар өмір сүрген дәуіріне тәуелсіз таңдамалы түрде алынған. Орта білім стандарты бойынша 5-9 сыныптар әдеби білімнің негізін құрағандықтан қазақ әдебиеті классиктерінің ең таңдаулы шығармалары, қазақ әдебиетінің, соның ішінде ауыз әдебиетінен бастап қазіргі әдебиетке дейін оқушы ұғымына, танымына, тұлғалық дамуына қажетті эпикалық мәтіндер таңдап алынған.

Жұмыстың мақсаты:
oo Эпикалық шығармаларды оқыту туралы мағлұмат беру;

Жұмыстың міндеттері:
oo Эпикалық жанрлардың өзіндік ерекшелігі туралы мағлұмат беру;
oo Эпикалық шығармадағы оқыту теориясы туралы мағлұмат беру;
oo Шағын көлемді эпикалық шығармаларды оқыту әдістемесі туралы мағлұмат беру;
oo Орта көлемді эпикалық шығармаларды оқыту әдістемесі туралы мағлұмат беру;
oo Кең көлемді эпикалық шығармаларды оқыту әдістемесі туралы мағлұмат беру;

I ТАРАУ. ЭПИКАЛЫҚ ЖАНР ТУРАЛЫ ТҮСІНІК.

1.1. Эпикалық жанрлардың өзіндік ерекшелігі.

Өнер атаулысының ең құдіреттісі - әдебиет. Әрбір өнердің өзіне тән қолданатын құралы бар. Осы тұрғыдан алғанда әдебиеттен өзге өнердің бәрінің де мүмкіншілігі белгілі бір шамадан аспайды. Мысалы, сәулет өнерінің туындылары сом сымбаты тетіктерінің жарастығы, сондай-ақ формаларының ірілігімен таң қалдырады; аспанмен тірескен сүйір мұнаралары көрерменнің көңілін сергітіп, көкке көтереді. Алайда олардың жанға жылы ұшырауы осымен ғана шектеледі. Өйткені ол нағыз көркемөнер емес, ол шартты символизмнен шын мағынадағы көркемөнерге қарай ойысу ғана, көркемөнерге беттеген алғашқы адым ғана; ол тек сол ойдың ұшығын аңғартатын көркем форма ғана.
Әдебиеттің құралы - тіл, тіл дыбысты да, суретті де айдан анық пікірді бере алады. Сондықтан әдебиеттің бойында көркемөнердің барлық түрінің қасиеті бар. Көркемөнердің басқа түрлерінің еншісіне тиген азды-көпті мүмкіншіліктерді әдебиет үзіп-жармай, бірден түгел пайдалана алады. Әдебиет - өнер атаулының бәрін қамтитын тұтас тұлға, өнердің уызы. Оның бойында көркемөнердің баршасына тән барлық қыр, барлық сыр, барлық жақындық, барлық алшақтық бар.
В.Г.Белинский өз еңбегінде:Әдебиет идеяны сыртқы көрініске, рухани тіршілікті нақтылы, пластикалы образға айналдырады. Ішкі сыр түгелдей сыртқы көрініске айналып, ішкі мен сыртқының жігі білінбей екеуі біте қайнасып келіп, дербес бір шындық - оқиға болады. Ондайда автордың өзі тасада қалады да, біздің көз алдымызда өздігімен өсіп-өніп жатқан өмір ғана тұрады. Автор сол өмірдің жай-жапсарын айтып беруші ғана тәрізді. Эпикалық жанр деп осыны айтамыз[1] деген қортындыға келсе, ал ғалым Қ.Жұмалиев Эпос (грекше - epos - сөз әңгіме). Эпос - көркем әдебиеттің негізгі жанрының бірі. Әдебиеттің басқа жанрларына (тектеріне) қарағанда эпос жанрына жататын көркем шығармаларда оқиға, адамдардың араларындағы қарым-қатынастар біртіндеп дамиды. Қандай өмір құбылысын суреттесе де, әр жағдайдағы адамдардың арасындағы тартысты баяндаса да, не олардың мінез-құлық, іс-әрекеттерін сипаттаса да, жазушы өзінің оларға қалай қарайтынын аңғартпайды. Тек көруші, бақылаушы, біреулерден естіп, сол естігенін, объективтік қалыпта суреттеп айтып беруші дәрежесінен аспайды. Міне, осы әдіс негізінде берік сақталып жазылған көркем шығармалар,мейлі өлеңмен, мейлі қара сөзбен жазылсын, эпостық жанрға жатады[2] деген анықтама береді. Академик З.Қабдолов: Эпос (грекше epos - баяндау, әңгімелеу, тарихтап айту) - көркем әдебиеттің байырғы, негізгі тектерінің бірі, дәлірек айтқанда, өмір шындығын мейлінше мол қамтып кең суреттейтін адам мінезін мүмкіндігінше терең ашып, жан-жақты танытатын іргелі, күрделі жанр [3] деген пікірді ұсынады.
Эпикалық тектің немесе эпостың жанрлық түрлері сан алуан: аңыз, ертегі, мысал, очерк, әңгіме, новелла, батырлар жыры, дастандар, поэма, повесть, роман және роман-эпопея [4].
Өмір шындығын қамту, адам мінезін ашу мүмкіндіктеріне қарай эпикалық жанр үш түрге бөлінеді: 1) шағын көлемді эпикалық түр; 2) орта көлемді эпикалық түр; 3) кең көлемді эпикалық түр. Қандай эпостық шығарма болсын, бәрібір осынау үш түрдің біріне жатады. Эпостың ендігі ерекшеліктерін неғұрлым ұтымды аңғарту үшін осы айтылған жанрлық түрлердің әрқайсысын
(құрамындағы кейбір үлгілерін мысалға ала отырып) жеке-жеке сипаттауға көшеміз.
Шағын көлемді эпикалық түрге жататын әдеби туындыларда, негізінен, өмір шындығы бір немесе бірер ықшам эпизод мөлшерінде, адам тағдыры бір немесе бірер жинақы оқиға көлемінде ғана көрсетіледі. Оқиғаға қатысатын қаһармандар санаулы, олардың басынан өтетін құбылыстардың бәрі емес, кейбір үзіктері ғана суреттелетін болғандықтан, мұндай шығарманың көлемі де шағын, ықшам. Адам мінезі мұнда көбіне қалыптасқан, дайын қалпында көрінеді. Кейіпкер өмірінің көп бұралаңы - шығарма сыртында - баяндаудан да, суреттеуден де тыс; авторлық материал - нағыз қажетті детальдар мен штрихтар ғана. Шығарманың сюжеттік арқауы ұзақ желілі, арналы даму үстінде емес, қысқа қайырылған келте суреттер түрінде тізбектеледі; композициясы да - жинақы, үйірімді, ширақ.
Шағын эпикалық шығармалар әдебиет тарихының әр кезеңінде әр сипатта болған. Мәселен, ежелгі көне дүниедегі бұл тектес көркем туынды - миф, одан кейінгі әр тұстардағы үлгілері - аңыз, ертегі, мысал, новелла т.б.[3].
Ал,орта көлемді эпикалық жанрдың түлеріне: повесть, поэма т.б. жатса, кең көлемді эпикалық түрге роман,эпопея т.б. жатқызуға болады.
Эпикалық жанрлардың анықтамасын беріп,оның түрлеріне тоқталдық. Енді эпикалық жанрдың табиғатын ашу үшін өзіндік ерекшеліктерін сипаттауға, басқа жанрлармен өзара салыстыруға кірісеміз.
Әрбір әдеби туындының жанрлық табиғаты әр алуан: көлемді эпикалық шығармада өмірдің күрделі шындығы нақты көркем тұлғаларға жинақталып, олардың өзара қарым-қатынастарынан туған қат-қабат оқиғалар арқылы ашылса, лирикада адамның жеке басына тән көңіл-күйі, нәзік және терең психологиялық тебіреністер суреттеледі. Ал драмалық шығарма көбіне адамдардың қимыл-әрекетіне, қақтығыстарына - түрліше тағдырлар тартысына құрылатыны мәлім.
Сөйтіп, көркем әдебиет туған күнінен бермен қарай өзінің тегі жағынан жоғарыда аталған үш түрде дамып келеді. Сөз өнерінің осынау үш түрін кейде бейнелеу өнерінің үш түрімен салыстыруға да болады: мәселен, эпос - живопись, лирика - орнамент секілді болса, бір ғана диалогтан тұратын драма бір түсті графика тәрізді (В.Кожинов) екені де рас [3].
Эпикалық және лирикалық жанрлар - өмірдің екі арнасы, бір-біріне мүлде ұқсамайтын екі көрініс; драмалық жанр - сол екеуінің өзара жымдасып, дербесті тұтас бір тұлғаға айналуы.
Эпостық туындыда бейтараптық, объективтік басым. Ол автордан да, оқушы қауымнан да тыс оқшау, бөлек тұрған дүние. Эпикалық жанр табиғат пен өмірді еш нәрсеге телімей, оқшау, өздеріне де өздерінен өзгенің бәріне де бейтарап қалпында қарастырады.
Ал лирикалық жанрда керісінше, субъективтік басым жүреді, автордың өз басының жай-жапсары басым келеді. Жан-Поль Рихтердің айтуы бойынша: Лирикалық жанрда суретші өзінің салған суретіне, ақын өзінің өлеңіне айналып кетеді. Эпосты сәулет, сурет, мүсін өнерлері тәрізді білімдар өнерлермен салыстыруға болатын болса, лириканы тек музыка өнерімен ғана салыстыру мүмкін [1].
Адамның көңіл күйінен туатын лирика мен қимыл-әрекетіне негізделетін драмадан эпостың айырмасы - мұнда шындық кең көлемдегі баяндау, әңгімелеу арқылы жинақталады. Сонда эпикалық шығармадағы авторлық суреттеу мен қаһармандардың диалог-монологтары - эпостық баяндауды жүзеге асыру жолдары, амалдары мен тәсілдері ғана. Мұны Горький де айтқан-ды. Ал Белинский эпикалық шығарманың тағы бір ерекшелігі ретінде, мәселен, драмадағы басты нәрсе - адам болса, эпостағы басты нәрсе - оқиға екенін ескертеді. Бұдан шығатын түйін - эпос жан-жақты жанр: эпикалық шығармада адамның өмір жолы кеңінен баяндалады, оның басынан кешкен тағдыр мен тіршілік толық жинақталады, ол қатысқан оқиғалар молынан суреттеледі, ол жасаған іс-әрекеттер тұтас бейнеленеді, сайып келгенде, адамдар арасындағы қарым-қатынастар әр қырынан айқын көрсетіледі [3] .
Эпикалық шығармаларда қоғамдық өмір шындығы мен адамдар тағдырының жекелеген сәттері мен кезеңі де, сондай-ақ тұтас дәуір, бірнеше ұрпақ ғұмыры да кеңінен қамтылып, жан-жақты көрініс таба алады. Сөйтіп, эпикалық туындыларда уақыт пен кеңістік тұрғысынан ешқандай шектеулік болмайды.
Орыстың ұлы сыншысы В.Г.Белинский айтқандай, эпостың айрықша ерекшелігі - онда оқиғаның үстемдік құруы, яғни, эпостың геройы - оқиға болуы. Алайда Жазушының оқиғаның тарихын жазбайтынын, адамның нағыз тарихын жазатынын (М.Горький) ескерсек, оқиғаның атқаратын рөлі де өз-өзінен айқындалып қалады. Оқиға, түрлі жағдаяттарды әңгімелеу-баяндау автор үшін түптеп келгенде сол оқиғалар ортасында көрінетін кейіпкерлерді, олардың бір-бірімен қарым-қатынасын бейнелеу арқылы мінездерін даралау, тартысты таныту үшін қажет.
Эпикалық шығарманың және бір айырмашылығы, мәселен, лирикадан, баяндаудың байыптылығы, яғни автордың өзі әңгімелеп суреттеп отырған өмір құбылыстары мен кейіпкерлер хақында сезімге берілмей, оқиғалар дамуы мен адамдар арасындағы қарым-қатынасты объективті, байсалды, жүйелі әңгімелеп беруі. Авторлық позиция немесе шығарма идеясы оқиғалардың табиғи өрбуі, аяқталуы, тартыстың шешімі, кейіпкерлер тағдыры арқылы танылуға тиісті. Міне осы себепті де Белинский эпикалық поэзияны объективті поэзия деп атаған. Бұл сөздің (эпос - объективті поэзия) төркіні Гегельде жатыр.
А.Байтұрсынұлының әдебиетші-ғалымдық еңбегінің жемісті бір бағыты - оның ұлттық әдебиеттану терминдерін қалыптастыру жолындағы зор нәтижелі ізденістері. Ахаң қалыптастырған көптеген термин-ұғымдар әдебиет, әдебиеттану саласына әбден сіңісті болып кетті. Алайда Ахаңның әдебиеттің үш тегіне қатысты атаулары (әуезе, толғау, айтыс-тартыс) сәтті деу қиын, бұл жөнінде акад. З.Қабдоловтың байыпты пікіріне ден қоямыз.Үш тектің де бейнелеу тәсілдеріне тән өзіндік ерекшеліктерді А.Байтұрсынұлы өте орнықты түрде сипаттап берген.[4]
Мәселен, эпостық тектің бейнелеу ерекшелігіне қатысты ой-тұжырымдарына тоқталып өтейік. Әуезелеуші айтатын сөзіне өзін қатыстырмай, өзінен тысқары ғаламда болған істі әңгіме қылады дей келе, Гегель секілді ол да ішкі ғалам, тысқы ғалам ұғымдарын қолданғанын көреміз. Әрі қарай оқиық: Әуезе - тысқы ғалам туралы сөз. Ақын әуезе түрінде сөйлегенде (яғни, оқиғаны баяндағанда - С.М.) уақиғаның ішінде өзі болып, бастан кешірген адамша (онда бұл лирикалық тәсіл болар еді - С.М.) сөйлемей, тек сыртта тұрып бақылап, уақиғаға көз салған адамша, хатта біреуден естіген адамша айтады. Уақиғаны бұлайша түрде айтып көрсету - тысқарғы түрде айту болады. Сондықтан әуезе көркем сөздің тысқарғы түрлісі болады дейді.
Эпикалық шығармалардың дені көркем қара сөзбен жазылған туындылар болып келеді. Алайда, сюжетті, оқиғалы, баяндауға құрылған өлеңмен жазылған шығармалардың кейбір түрлері де эпикаға жатады. Атап айтқанда, баллада, поэма, батырлар жыры, дастандар, т.б. Эпикалық және драмалық туындылардың басым бөлігі қара сөзбен, лирикалық шығармалардың өлеңмен жазылатындығы есте болуы керек. Эпиканың поэма, батырлар жыры, баллада т.б. түрлері (жанрлары) өлеңмен, кейбір драмалық туындылар ақ өлеңмен жазылатыны және шындық.[4.]
Эпостың туу, қалыптасу тарихы тым әріге, адам санасының алғаш ояну дәуірлеріне тамыр тартып жатыр. Қай халықтың болсын, баяғы бабалар заманынан бермен қарай ауыздан-ауызға таратып, ұрпақтан-ұрпаққа мұра ғып қалдырып келе жатқан әдеби туындыларының дені - эпостық шығармалар. Олай болса, эпос - көркем творчествосының ең бір егде, етене, кең тынысты, кәмелетті түрі. Бұл тарихты шолу түрінде болса да ойға орнықтырмай тұрып, эпостың жанрлық сыр-сипатын түсіну қиын [3].
Демек, әдебиеттің үш тегі немесе өмір-болмысты бейнелеудің үш тәсілі бір-бірімен тығыз байланысты. Бұл бірлік-байланыс кез-келген көркем шығармада өмір келбеті мен адамдар тағдырын алуан қырынан қамтып кеңінен әрі шынайы суреттеп танытудың кепілі секілді. Эпостың, лирика мен драманың әрқайсысы осынау күрделі, қиын өмірдің өз қажетінен пайда болған. Сондықтан бұл жанрлардың әрқайсысының терминдік тарихын ғана білу жеткіліксіз, тегін тексеріп, табиғатын тану; туу, қалыптасу, даму тарихын талдап-тексеру қажет. Жанр жайлы ұғым сонда ғана шын мәніндегі ғылыми сипатта болмақ.

1.2. Эпикалық шығармадағы оқыту теориясы.
Эпикалық шығармаларға әңгіме, роман, эпопея, мысал, хикаят (повесть) жатады. Эпикалық шығармалардың өзіне тән ерекшеліктері - олардың негізгі бір мазмұнға құрылуы, сюжет, композициясы, тақырыбы, көркем бейнелері, яғни көркем компоненттерінің барлығы. Сондықтан оларды талдау барысында, ең алдымен, әдебиет теориясынан білім беріледі. Мысалы, әңгіме жанры деген не, оның хикаяттан немесе романнан айырмашылығы не? дегендей. Эпикалық шығармаларды оқытуда, талдауда міндетті түрде мына мәселелер басшылыққа алынады:
1. Көркем шығарманың сюжеті, көтерген тақырыбы, проблематикасы.
2. Көркем образдары, образдар галереясы.
3. Автор - көркем туындыны жасаушы, көркем туындыны жазушы. Автор және көркем туынды.
Көркем шығарманы талдау оны оқудан басталады. Көркем туындыны толық оқымай, мазмұнын жете меңгермей тұрып, оны талдау мүмкін емес. Әңгіме, мысал сияқты шағын жанрларды талдау (барлық көркем компоненттерін қосып) роман, эпопеяларға қарағанда әрі қолайлы, әрі жеңіл болады. Әңгіме мен мысалды талдауда мұғалімнің олардың көркем табиғатын таныту, барлық бітім-болмысын сөз етуге мүмкіндігі мол. Ал роман, эпопеяны бағдарламада көрсетілген аздаған сағаттарда толық дәрежесінде талдау мүмкін емес. Сондықтан әсіресе, осындай көлемді шығармаларды оқыту үшін, мұғалім айрықша еңбектенеді. Көлемді шығармаларды талдауда да мұғалім көркем мәтінмен жұмысқа ерекше ден қоюы керек. Әрі оны тұтастай қарастыруды ойластырғаны жөн. Эпикалық шығармаларды талдау әр буында өзіндік ерекшеліктерімен даралана талданады (сыныбы, жасына қарай). Мысалы, бастауыш буында (5-7) сюжеті, композициясы, кейіпкерлеріне назар аударылса, 8-9 сыныптарда ол тереңдей түседі, авторлық тұрғыға, оның негізінде жатқан проблематикаға көңіл бөлінеді, ал жоғары сыныптарда әдебиеттану ғылымының басты талаптарымен талдау, әдеби-теориялық негізде тереңірек талдау жүзеге асуы тиіс [7].
Эпизодтармен жұмыста мына мәселелерге ерекше коніл болу керек:
1. Қай буында болсын, оқушылар өздері оқыған шығар- малардың мазмұнына, оқиғасына ерекше көніл бөледі. Ал оқиғалар бір-бірінен туындап жатады, жалғасып жатады, оқиғанын басталуы, дамуы, шарттары, шешімдері бар. Олардың барлығы оқиға құрылысына жатады. Талдауда ең алдымен оқига, композиция назарға алынады. Солар арқылы кейіпкерлер іс-әрекеті, характері ашылады, шығарма негізіндегі авторлық ой да көрінеді. Талдаудың бұл түрінде мұғалім ең басты эпизодтар, оқиғаларға көңіл бөледі, соны бөліп алады, оқушыларға мазмұндатады, мәнерлеп оқи отырып, әрі түсіндірмелі әдіспен өзіндегі ой, жазушы позициясы, тақырып беріледі. Оқушы әр кейіпкер негізінде үлкен бір ой жататынын білуі керек. Образга талдау ер буында, әр жағынан қарастырылады. Мысалы, 5-6 сыныптар оқушылары әдеби кейіпкерден гөрі, Барлас пен Байкөкшені, немесе, Қарашоқыны сол қалпында өмірде болған адам деп қабылдайды. Олар үшін әдеби кейіпкер жоқ, оның есесіне тірі адам, өмірде болған адам ғана бар. Талдау барысында, сынып жоғарылаған сайын, олардың әдеби кейіпкер туралы түсінігі қалыптасады, оларға сын көзбен карауы, олардың негізінде жатқан авторлық ойға кез жүгіртулері басталады. Мұғалім де кейіпкер іс-әрекетін түсіндіру үшін, әр түрлі сұрақтар қояды. Бір кейіпкер мен екінші кейіпкерді салыстыру жұмыстарын жүргізеді, әр кейіпкерге деген автор көзқарасын, қарым-қатынасын анықтау мақсатында әдіс-тәсілдер пайдаланады. Мысалы: Сәлмен мен Жарасбайдың қайсысы Бақтығұл тағдырында ерекше орын алады? Немесе Сәлмен мен Жарасбайдың кайсысы қатал, әділетсіз, ұнамсыз? (Қараш-Қараш оқиғасы), Бақтығұл саған ұнай ма? Ұнамаса, қандай мінезі, іс-әрекетін айтар едің? тәрізді сұрақтар осы буындағы оқушыларды образ табиғатын түсінуге, өз пікірлерін айта білуге жетелейді. Жоғары сыныптарда көлемді эпикалық шығармалар оқытылады. Ескертіп кеткеніміздей, роман, эпопеяларда бірнеше образдар, яғни образдар галереясы беріледі. Оның барлығын талдап біту мүмкін емес, сондықтан ең негізгі кейіпкерлерді талдау нысанаға алынады. Сондай-ақ кейіпкерлерді іс-әрекеті, шығармадағы орны, авторлы ойга байланысты топтап, жинақтап талдау да образ талдаудың басты әдіс-тәсілдерінен саналады (төменде мысалдар беріледі). Образ талдауда мәтінді оқи отырып, көркем туындының негізгі оқиғаларына оқушы назарын аудартады. Мысалы, М.Әуезовтің Әженің әнгімесінде (5-сынып) мына оқиғаларды сұрыптап алуға болады:
1. Әжесінің ертегісі, әңгімелері халық әдебиетімен жас Абайды таныстырды.
2. Барлас, Байкөкше ақындар Абай аулында, аналар үйінде.
3. Ақындардың Абайға, Абайдың ақындарға деген ыстық ықыласы. Ақындар батасы.
Басты оқиғаларды мазмұндату, оған жоспар жасату сюжет-композициялық талдаудын ең негізгі әдіс-тәсілі болады. Басты оқиғаларды оқушылардың өзің қатыстыра отырып, сұрыптатып алуда мұғалім мынадай сұрақтар кояды. Балалар, осы әңгімедегі ең басты оқига деп, қай оқиғаны айтар едіңдер? немесе Абайға әсер еткен, оны ерекше толқытқан кай оқиға, соны айт деген сұрақтар арқылы оқушыларды осындай жұмыстарға жетелеу тиімді болмақ. Ары қарай оқушылар бөліп алған басты оқиғаларды тақтаға немесе дәптерге жазғызып, оған тақырып қойғызып (мұғалім өзі де көмекке келеді), әңгімеге тұтастай жоспар жасатуға болады. Басты эпизодтарды бөліп ала отырып, онымен жасалатын жұмыста мұғалім көркем туындыны мүлде ұмытып кетпейді, кайта сол эпизодты ашып, оны тұтастай қарастыру жолдарын ізденеді. Ең бастысы шығарманы мүше-мүше етіп бөліп тастамай, бірлікте қарастырып отырған дұрыс.
а) Эпикалық шығармаларды образдар бойынша талдау мектепте ең көп қолданылатын дәстүрлі әдіс. Мұндай талдаудың күрделілігі сол олардын іс-әрекеті арқылы оқушыларға әдеби-теориялық ұғымдар туралы білім беруге де назар аударылып отырады. Тип, прототип, образ туралы алғашқы ұғымнан бастап сынып жоғарылаған сайын, олардың саны да, түсіндірудің тереңдігі мен ауқымы да арта түседі.
ә) Эпикалық шығармаларды оқыту, талдау барысында оның негізіндегі авторлық ойга, авторлык көзқараска көз жүгірту - басты мәселелердің бірі. Оқушы көркем туындыны оқып отырғанда, авторды ұмытып кетеді (қай сыныпта, кай буында болса да). Оларды, әсіресе, төменгі сыныптарда оқиғалар жүйесі, кейіпкерлер іс-әрекеті қызықтырады. Олар Бандыны қуған Хамитті окып отырып, Хамит женсе екен, бандыны қолға түсірсе екен деп, толқып отырса, Көксеректе қасқырдың іс-әрекетін қызықтап кетеді. Мұғалім төменгі буынның өзінен бастап-ақ көркем туынды негізіндегі авторлық ойға оқушылар назарын аудартып, бұл мәселеде жүйелі жұмыс істеп отыру керек. Авторлық ойды, қай шығарманы алмайық, оңай таба салу мүмкін емес, ол образдардай, олардың іс-әрекетіндей айқын, мен мұндалап тұрмайды. Авторлық ой шығармада жасырын жатады. Мұғалім максаты оны жарыққа шығару. Жарыққа шығарудың бірнеше жолдары, тиімді әдіс-тәсілдері бар. Кейде егер шығарма бірінші жақтан берілсе немесе әңгімеші арқылы баяндалса, оқушылар оны автордың өзі екен деп кабылдайды. Мысалы, Шұғаның белгісі, т.с.с. Мұндайда мұғалім әңгімелеуші мен автор бөлек адам екенін, бұл тек суреткердің бір стильдік ерекшелігі, тәсілі екенін айтуы керек. Осы көркем шығарманың жазылу мәнері, тілі, құрылысы, суреттеу, баяндау, портреттеу тәсілдері - бәрі- бәрі авторға, оны тануға жол ашады. Мысалы, Қоргансыздың күніндегі боран немесе Көксеректегі жарық айлы түн сияқты пейзаждардың кейіпкер тағдырларына тікелей әсері бар екенін, сол пейзаждар арқылы М.Әуезов қорғансыздардың тағдырын алдын ала білдірсе, сүттей жарық айлы түн Абайдың өмірлік ақ махаббатын бейнелейтінін, т.б. талдау барысында оқушылар түсінеді. Көркем туындыдағы авторды таныту - күрделі де маңызды мәселе.

II ТАРАУ. ЭПИКАЛЫҚ ШЫҒАРМАЛАРДЫ ОҚЫТУ.

1.1. Шағын көлемді эпикалық шығармаларды оқыту әдістемесі.

Эпикалык шығармаларға әңгіме, роман, эпопея, мысал, хикаят (повесть) жатады. Эпикалық шығармалардың өзіне тән ерекшеліктері мазмұнға кұрылуы, сюжеті, композициясы, тақырыбы, көркем бейнелері болу (көркем компоненттерінің болуы). Эпикалық бейнелеу тәсілінің ерекшеліктері автордын баяндау, әңгімелеуіне кұрылуы, автордың өмір шындығын кең қамтуы, сан алуан адамдар тағдырын жан-жакты ашып суреттеу мүмкіндігнің молдығы.
Эпикалык шығармаларды талдауда ең алдымен, оқиға, композиция назарға алынады. Солар арқылы кейіпкерлер іс-әрекеті, харктері ашылады, шығарма негізіндегі авторлық ой да көрінеді. Эпикалық шығармаларды талдау әр буында өзіндік ерекшеліктерімен даралана талданады (сыныбына, жасына қарай). Мысалы, 5-7 сыныптарда сюжеті, композициясы, кейіпкерлеріне назар аударылса, 8-9 сыныптарда авторлык позицияға, туынды негізінде жатқан проблематикаға көніл бөлінеді, ал жоғары сыныптарда әдебиеттану ғылымының басты талаптарымен талдау, әдеби-теориялык негізде тереңірек талдау жүзеге асуы тиіс. Басты оқиғаларды мазмұндату, оған жоспар жасату сюжеттік-композициялық талдаудың ең негізгі әдіс-тәсілі болады. Басты эпизодтарды бөліп ала отырып, онымен жасалатын жұмыста мұғалім көркем туындыны мүлдем ұмытып кетпейді, қайта сол эпизодты ашып, оны тұтастай қарастыру жолдарын іздейді.
Әдебиетті оқытудың жемісті жолы алдымен мәтінді меңгерту. Ол үшін мәнерлеп оқи отырып, әр бөлімге аннотация беру керек. Аннотацияны оқушылар үйден жазып келіп, сыныптағы талдау жұмыстарында пайдаланады. Шығарманың күрделілігін ескере отырып, онын әр бөлімі бойынша мазмұндық жоспар жасап, іліп қоюға, керегінде пайдалануға болады. Әрі қарай сұрак-жауап арқылы шығармадағы кейіпкер туралы, шығарманын проблематикасы жайында әңгіме қозғалады. Тіл көркемдігі, идеялық өлең құрылысындағы ерекшеліктерге де міндетті түрде талдау беру керек. Сюжетті поэмаларды образдық талдаумен де, мәтіндік талдаумен де оқытуга болады. Ең тиімдісі-аралас талдау.
Эпикалық шығармаларды образдар бойынша талдау мектепте ең көп қолданылатын дәстүрлі әдіс. Мұндай талдаудын күрделілігі сол - олардын іс- әрекеті арқылы оқушыларға әдеби-теориялық ұғымдар туралы білім беруге де назар аударылып отырады. Тип, прототип, образ туралы алғашқы ұғымнан бастап сынып жоғарылаған сайын, олардың саны да, түсіндірудің тереңдігі мен онын негізіндегі авторлык ойға, авторлык көзқарасқа көз жүгірту-ауқымы да арта түседі. Эпикалық шығармаларды оқыту, талдау барысында мәселелердің бірі. Оқушы көркем туындыны оқып отырғанда, авторды ұмытып кетеді. Авторлық ойды оңай таба салу мүмкін емес, ол мен мұндалап тұрмайды. Авторлык ой шығармада жасырын жатады. Мұғалім мақсаты-оны басты жарыққа шығару.
Эпикалық шығарманы меңгертудің негізгі сызбасы:
1) мәтіннің мазмұнын меңгерту (әр мұғалімнің шеберлігіне байланысты әдіс-тәсілдер түрліше қолданылуы мүмкін);
2) мәтіннің таңдаулы тұстарын көркем мазмұндату;
3) кейіпкерлеріне талдату (іс-әрекеті, диалог, монолог арқылы мінездеме беріп, өз ойларын дәлелдету);
4) шығарманың көтерген проблемасын анықтау;
5) өзектілігін табу;
6) тақырыбын анықтау;
7) автор мұратын табу;
8) автор мен оқырман позициясын айқындау.
Эпикалық шығармаларды талдау барысында, ең алдымен, әдебиет теориясынан білім беріледі. Мәселен, әңгіме жанрын оқытуда Әңгіме жанры деген не?, Оның повестен немесе романнан айырмашылығы неде? деген сұрақтарға жауап беріледі. Әңгіме эпикалык жанрдың шағын түрі. Адам өмірінің жекелеген сәтін танытатын бірер оқиға ғана баяндалады. Көлемі шағын, кейіпкерлер саны да мейілінше шектеулі. Автор уақыт жағынан мейілінше кыска мерзім ішінде кейіпкер өміріндегі біреу де болса бірегей оқиғаны баяндау арқылы оқырманға оның адамдық болмыс-бітімін айқындап беруі шарт.
Жоғары сыныптарда өтілгелі отырған ақын, не жазушының бірнеше әңгімелері көтерген тақырыбы, ортақ мәселелері бойынша қатарынан топтап беріледі. Мысалы, М.Әуезовтің алғашқы әнгімелерінен Қорғансыздың күні, Жетім, Барымта, Ескілік көлеңкесінде, Жуандық т.б. әнгімелері оқуга берілген. Оқытканда, оларды такырыбы, идеясы, көтерген проблемаларынын үндестігіне қарай топтап алып, талдау керек. Мысалы, алғашқы әңгімелерінің ішінен Қорғансыздың күні, Жетім, Оқыған азаматты көтерген проблемалары негізінде М.Әуезовтің алғашқы әңгімелеріндегі қорғансыздар проблемасы, жазушы қорғансыздарын қалай қоргайды? деген ортақ сұрақпен талдауға болады.
Мысал жанрын оқытуда алдын-ала тапсырма берілмес бұрын, мұғалім жанр, оның өзіндік ерекшелігі туралы әдеби-теориялық ұғымнан мағлұмат, түсінік береді. Мысалды үйден оқып келуге алдын-ала тапсырма беріледі. Ол үшін оқушыларға үлестірме-көмек нұскау (үлестірме көмек нұсқау арқылы оқушылар өз беттерімен оқу, түсіну, талдау жасауға бейімделеді) таратылады [7].
Мысал - аллегориялык жанр. Айтылатын ой ашық берілмейді. Астармен, меңзеумен беріледі. Жануарлар әлемі, кұс, өсімдік, тағы басқа мысалдар бас кейіпкер ретінде алынады. Өткір сын да, ащы сатира да, байсалды юмор, келемеж, мыскыл да осы мысал жанрында, әдебиеттегі оку бағдарламасында мысалдар көбінесе оқытудың бастауыш буынында беріледі. Ең алдымен, мысал жанры, оның өзіндік ерекшелігі туралы әдеби-теориялық ұғымнан мағлұмат, түсінік берген жөн. Яғни мысалда ойдын ашық, айқын берілмейтіні, жорамал, меңзеу астарлы түрде берілетіні, кекесін, мысқыл, әжуа, юмор, ащы сатира онын негізі көркемдік тәсілі екендігін окушыларға әңгімелеу, баяндау әдісімен жеткізген дұрыс. Мысалдарды оқу, талдау ба рысында бұл түсініктерге қайта оралып, осы ұғымдарды окушылардың өзіне аңдатып, түйіндетіп отыру керек. Алдымен, әдеби-теориялық ұғым беру, оқушыларды оқығалы отырған көркем шығарма ерекшелігін андауларына, ары қарай оны талдау белсенділіктерін арттыруға жетелейді. Оқығалы отырған мысалды алдын ала үйде окып келу тапсырылса, оның тиімділігі тіпті зор болмақ (мұғалім мысал жанры туралы кіріспе түсінікті сол тапсырманы беру алдында айтуы керек). Мұғалім ол үшін оқушыларға мынадай үлестірме-көмек нұсқау таратып, өз беттерімен оку, тусіну, талдау жасауға жетелейді. [6].
Жаңа сабақты түсіндіруде осы тірек сызбаны пайдаланып, сабақты пысықтауда немесе қорытындылауда оқушыға Венн диаграмасын сызғызу арқылы олардың сабақты қаншалықты түсінгенін білуге болады. Ол үшін оқушы Крылов пен А. Байтұрсыновтың мысалшы ретінде ұқсастықтарын және жеке - жеке айырмашылықтарын жазып беру керек.

Оқушыларға әдебиеттің құдіретін, оның адам баласы жаратылғаннан бері бірге жасасып келе жатқандығын, мәңгілік жаңарып, жасарып отыратын үрдіс екенін айтып, түсіндіре отырып, сол әдебиетті жасаушылар, ақын - жазушылар туралы, олардың мысал шығармалары жайында айтуымыз керек. Оқушы әдебиет сабағында көркем шығарманы қабылдау керек. Бұл - оңай үрдіс емес. Қабылдау деген сіз бере салғанды ол ала қоятын зат емес. Ол - оқушының өзінің жан қалауымен, жүрек сезімімен, рухани әрекетімен жүзеге асатын дүние. Қандай жақсы мысал шығарма болмасын оқушы қабылдау үшін әрекет жасамаса, автордың жай күйзелісін, шалқар шабытын бойынан өткізіп, көркем суретті көз алдына елестетіп, келтіре алмаса бәрі бос сөз.
Оқушыдағы осы сезімді ояту - мұғалімнің қолында, яғни, оқушыға әдеби білім беру, әдеби, эстетикалық, адамгершілік қасиеттерін дамыту үшін мұғалім әдебиетті оқыту барысында әдіс - тәсілдерді орнымен қолдану қажет. Әдебиет сабағындағы ең басты жұмыстардың біріне оқушылардың юморлық шығарманы қабылдауы, одан әсер алуы, көркем туындыны бүкіл бітім -болмысымен түсіне білулері жатады. Яғни мұғалім осы мақсатпен ізденуі керек, осы мақсатта оны жүзеге асырудың ең тиімді әдіс - тәсілдерін сұрыптай отырып пайдалануы керек.
Оқушының мысалдық шығарманы қабылдау белсенділігін, әсерлі сезімін дамытудың жолдарын қарастыруы керек. Оқушылардың рухани дүниесін байыта отырып эстетикалық, интеллектуалдық, көркемдік, сезімдік, адамгершілік, азаматтық тәрбие беру ; оқырмандық тұрақты ынта ықыласты, биік талғамды қалыптастыру; әдеби мұраны және онда бейнеленген құбылысты эстетикалық қабылдауына қажетті білім және біліктілікпен қаруландыру; логикалық ойын, ауызекі және жазбаша тіл мәдениетін қалыптастыру.
Мысалдық шығарманы оқытудың басты мақсаттарының бірі - оқушыларды мысалды сүюге баулу болып табылады. Мұндай жұмыс оқушыларды өз беттерімен өлеңдерді талдауға да дағдыландырады. Мысал шығарманы оқыту міндеттері :

1. Мысал шығарманы оқуға деген қызығушылығын, ынтазарлығын ояту, жоғары эстетикалық талғам мен қажеттілікті қалыптастыру;
2. Сөз өнерінің ерекшеліктерін түсініп, тануға, ой көзімен зерделеуге негіз болатын білім, білік, икем - дағдылар қалыптастыру;
3. Ойын сауатты ауызша (жазбаша) айта да, жаза да білу, байланыстырып сөйлеудегі тіл мәдениетін қалыптастыру және дамыту, өзіндік ой - пікірін дәйекті, жүйелі айта білуге баулу.
Әдебиет - өнер, әдебиет - ұлттық қазына, асыл мұра.
Әдебиет - ұлттық танымның қайнар көзі, сондықтан поэзиялық шығармадан алынған үзінділерді оқытуда :
а) Өлеңді әуенімен, сазымен мәнерлеп оқуға, жатқа оқуға, ерекше көңіл бөлу;
ә) Өлеңдегі ақынның көңіл күйін бағдарлату, оқушылардың өз сезімі, өлеңнің әсеріне де назар аудару;
б) Тақырыпқа сай музыканы, бейнелеу өнерін, басқа да өнер туындыларын, көрнекілікті үйлесімді, тиімді пайдалану.
в) Тиімді, көңілді оқу жағдайын туғызу, жағымды ахуал жасау.
г) Қабілеттерін, шабыттарын ояту, белсенділіктерін арттыру мақсатында шығармашылық сипаттағы әдістерді пайдалану.
Мысал - әлем құбылыстарының жиынтығы. Мысалды әр оқырман өзінің жанының сүзгісінен өткізуі керек. Ақынның өз өлеңіндегі әуезі, үні, барлық мысалға құмартушылардың әуезіне, үніне айналмақ. Ақын мен өлеңді мәнерлеп орындаушының үндесігі лирикаға жан бітіреді. Бала қиялының еркіндігі, оның ортаға қатысы, әлем кереметтерін түсінуге құлшынуы өлең құдіретін пайымдау арқылы жүзеге асады. Мысалды жатқа оқу, оның маңызы мен мұратын ұғу - тек отбасы тәрбиесі мен ұстаздың үздіксіз ізденістің нәтижесінде болатын үрдіс.
Мысал - өнердің түрі, оның бойында сурет пен үн тоғысы болады. Егер бала өлеңді оқып отырып суретті көре алмаса, поэзия сұлулығына тұшына алмайды; ал егер өлеңдегі музыканы сезбесе, баланың жаны тебіренбейді. Мысал да өнердің басқа түрлері сияқты адамды рухани жағынан толықтырады, терең толғанысқа түсіреді, сезімін күшейтеді. Өмірге қызығушылығын арттырып, рухани байытатын және оқушыны жас кезінен жеке тұлға болып қалыптасуына, шығармадағы кейіпкер тағдырына қайғырып, қуанып, ортақтасуға әсері болады.
Мысалды оқыту күрделілігі оның жанрлық ерекшелігінде ғана емес, ең бастысы, оқушылардың оған деген көзқарасы, қарым - қатынасында. Әсіресе, оқушылардың көбі мысалдан гөрі қызықты мазмұны бар, айтайын деген ойының бәрі айқындалып тұратын прозалық шығармаларды ұнатады. Мұғалімге оқушыларды мысал шығармаларға қызықтыру, тарту жұмыстарынан гөрі прозалық шығармаларға қызықтыру, тарту жеңілдірек тиеді.
Мысал шығармаларды өту әдістемесін сөз ете отырып, енді оқушылардың, жасөспірімдердің оларға деген жағымды көзқарасы, қызығушылығын қалай туғызу керек, оның тиімді әдістері қайсы, осы мәселеге тоқталайық. Жоғарыда айтылғандай, мысалда ақын сезімі өмір сүреді, оқушы оны өз сезімімен қабылдайды. Екі сезім түйіскенде ғана, яғни ақын сезімі мен оқушы сезімі түйіскенде, бір - бірін тапқанда ғана ол туралы сөз қозғау тиімді болмақ.
Оқушыларды мысал өлеңдерді сүюге, түсінуге, оны өз еріктерімен оқуға, өмірлік сырлас досы етуге талаптандыру оны оқытудың басты мақсаты болып табылады. Оқушылардың оған деген жағымды көзқарасын қалыптастыру жүйелі жұмысты талап етеді.

Мысал шығарманы оқытудағы қажеттіліктер:
1. Мысалды мұғалімнің мәнерлеп оқуы;
2. Оқушыларымен түгелімен мәнерлеп оқуы және рөлге бөліп оқу ;
3. Сөздікпен жұмыс, орысша аудармасына көңіл аударту;
4. Әдебиет теориясымен жұмыс істеу;
5. Сызба арқылы мысал мазмұнын ашу;
6. Мысалдың мазмұнын жазбаша жаздыру;
7. Мысалдың мазмұнын ауызша айтқызу.

Ой, ойлану, ойлату барлық пәндерге де керек. Ойсыз өмір сүру мүмкін емес. Бірақ бұл жердегі ерекше бір еске алатын мәселе -- өзіндік ойлау, өзіндік пікірде жатыр.
Мысал өлеңдері сияқты шығарманы оқытудың ең бастысы, сол шығарма туралы оқушы пікір, ойына ерекше көңіл бөлген жөн. Бұл пәннің басқа пәндерді оқытудан өзгешілігі де, күрделігі де осында. Басқа пәндерге қарағанда әр түрлі осы пәнде ерекше көрінеді.
Түгелдей жайлап, еш уақытта да көзге көрінбейтін сезім қылдары арқылы ақыл иесі адамды өз арқылы жетелеп алатын қасиетті дүние. Оны оқытудың қызығы да, күрделігі де осында жатса керек. Мысал шығарманы оқытқан кезде төмендегідей деңгейлік жұмыстарды жүргізуді кешенді бағдар:
І деңгей - Өлең ішіндегі негізгі ойларды бөліп алып, соны шағындап өз сөзімен жазуға дағдыландыру.
ІІ деңгей - Тірек сызбалары арқылы мысал шығарманың негізгі мазмұнын ашқызу.
ІІІ деңгей - Мысал шығарма бойынша бейнесөз, сөзжұмбақ құрастырту (өздері түсінген сөздер бойынша). Көркем әдебиетте тілдің эмоциялық және эстетикалық қуаты ерекше көрінеді. Бұл қазақ тілін жоғары деңгейде үйренуге мүмкіндік береді. [6].

1.2. Орта көлемді эпикалық шығармаларды оқыту әдістемесі.

Повесть әңгіме мен новеллаға қарағанда анағұрлым көлемдірек. Оны ұзақ әнгіме деп те атайды. Повесте өмір шындығы, адамдар арасындағы қарым- қатынас жайлары бірер оқиға, санаулы сәттер көлемінде емес, кенірек те теренірек.
Жоспар түрлері мұғалім мақсатына байланысты. Сюжеттік жоспар көркем туындылардың оқиғасына құрылса, образдық жоспар бас кейіпкердің іс-әрекетіне құрылады. Композициялық жоспар көркем туындының құрылысын басшылыққа алады. Сондай-ақ көркем туындының идеялық бағыты, негізгі проблемасы айналасында да жоспар құрылады. Бұл жоспардың күрделі түріне жатады.
М. Әуезовтін Қараш-Қараш оқиғасы повесіндегі Бақтығұлдың тағдырына ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.