Жұмбақпен айтылатын шешендік сөздер
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕР МЕН ЖҰМБАҚ, ЖАҢЫЛТПАШТАРДЫҢ КӨРКЕМДІК ҚҰРЫЛЫМЫ МЕН МӘНІ
Мақал-мәтелдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
Жұмбақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 15
Жаңылтпаштар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 25
НАҚЫЛ, ӨСИЕТ, ҚАНАТТЫ СӨЗДЕР МЕН ТӘМСІЛДЕРДІҢ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ, ТӘРБИЕЛІК МАҢЫЗЫ
Нақыл сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 32
Өсиет сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 39
Қанатты сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
Тәмсілдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Ауыз әдебиеті - халқымыздың асыл да бай мұрасы, небір кестелі сөз жауһарлары да осы ауыз әдебиетінде. Халқымыздың сан ғасырлық тәжірибесінен бастау алып, ел аузында кеңінен тараған ауыз әдебиеті үлгілерінің ерекше бір түрі - ғибратты фольклор болып табылады. Ғибратты фольклор деп аталып жүрген себебі: оларда ұлтымыздың тәрбиелік, дидактикалық мақсатты көздеген дүниетанымы мен өзіндік көзқарасы берік орын алған. Халық даналары не айтса да, тілге шешен, сөзге бай, ойға оралымды ғибратты сөздердің неше алуан түрлерін ұрпақтан-ұрпаққа мұра етіп қалдырғаны бесенеден белгілі. Санамалап айтар болсақ, олар - мақал-мәтелдер, жұмбақтар мен жаңылтпаштар, тәмсіл сөздер, қанатты, нақыл сөздер, өсиеттер. Күнделікті өмір тәжірибесінен алынған асыл сөздер әбден ой елегіне өткізіліп, ауызекі тілде мәңгілікке сақталған. Онда ата-бабаларымыздың өнеге берер өсиетті өткір сөздері, тәлім-тәрбиесі, этикалық-эстетикалық тағылым беретін терең логикалық ой тұжырымдары, алуан түрлі дүниетанымдық көзқарастары, пікір-қорытындылары, байламдары, кемеңгерлік ұстанымдары жинақталған. Ой түбінен шыққан әр асыл сөздің барлығы да - уақыт өткен сайын санаға сәуле дарытатын, ой тастайтын, көкірек көзін ашатын, жауһардай жарқыраған, алмастай өткір де ойлы сөздер. Ғибратты фольклор үлгілері арқылы халқымыздың мінез-болмысын, ақыл-парасатын, тектілік өлшемдерін тануға болады, өйткені ол - тұнып тұрған тәлім мен тәрбиенің көзі, тапқыр сөйлеудің дайын нұсқасы. Ежелден мақалдап, мәтелдеп сөйлеу - қазақ даналығының шарықтау шыңы, шешендіктің үлгісі еді. Бұл жанрдың тіл ұстартуға, ойды дамытуға да тигізген әсері ұшан-теңіз.
Қазақ фольклорының ежелгі сақ, ғұн, түркі өркениеті дәуірлеріндегі ақыл-ой алыптарынан сақталған дәстүр би-шешендеріміздің, ақын-жырауларымыздың шығармаларында тұрақты орын алды. Лирикалық-дидактикалық және эпикалық-философиялық туындылардың көркемдік-эстетикалық ықпалдылығын күшейту қызметін атқарған асыл сөз оралымдары сөз өнері туындыларының халықтық сипатын қалыптастырды. Себебі, ауызша және жазбаша авторлы сипатымен дамыған афоризмдерде халықтың ата-бабалардан ұрпақтарға жалғасқан адамгершілік-имандылық ұлағатты сөздері түйінді ой тастайды. Осылайша, әдебиеттегі ғибраты мол асыл сөз маржандары тәрбиелік сипатымен ұлттық құндылық пен жалпыадамзаттық ұстанымды жетілдіруге үлес қосуда. Халық даналығынан туындаған сөздердің көркемдік-эстетикалық тағылымы философиялық, педагогикалық жағынан болсын ұрпағымыздың тәрбиелі болуына жол көрсетуі - бүгінгі күннің басты мәселесі.
Зерттелу деңгейі. Ғибратты фольклор үлгілері өте көп зерттелген әрі фольклор жинақтаушылар мен зерттеушілер оның ХІХ ғасырдың ортасынан бастап жинақталғанын айтып өткен. Жинақтап- зерттеу жұмыстарына И.И. Березин, И. Лаптев, В.В. Радлов, Н. Остроумов. В.В. Бартольд, Н.Ф. Катанов, Ә. Диваев сияқты орыс зерттеушілері мен М.С. Бабажанов, Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, М. Ешмұхамедов, М.А. Ысқақбаласы сияқты қазақ зиялылары ұйытқы болды. Кеңестік кезеңде Ә. Тұрманжанов, Б. Ақмұқанова, М. Әлімбаев, Б. Адамбаев, Ә. Құрышжанов, Р. Сәрсенбаев, С. Нұрышев, М. Әбжанов, Қ. Саттаров, Н. Төреқұлов, Ш.Керім т.б. әдебиетшілер мен ғалымдар жариялау жұмыстарына белсенді араласып, арнайы зерттеулер жазды [1].
Зерттеу нысаны. Халық ауыз әдебиетінің үлгілері: мақал-мәтелдер, жұмбақтар мен жаңылтпаштар, нақыл, қанатты, өсиет сөздер мен тәмсілдер.
Зерттеу жұмысының мақсаты - ғибратты фольклорға жаңаша көзқараспен қарау. Ғибратты фольклор жанрлары және оны классификациялау. Шағын көлемді мақал-мәтел, жұмбақ-жаңылтпаштардың көркем құрылымдық ерекшелігі мен мәнін тақырыпқа сай зерттеу. Қанатты нақыл сөздердің философиялық, тәрбиелік маңызын ашу, ең алдымен, бұл жанр түрлерінің бейнелі сөзге негізділігін анықтау. Ауыз әдебиетінің шығарушысы да, таратушысы да, тыңдаушысы да - халық. Сондықтан ол, шын мәнінде, халықтың өз еншісі болып табылады.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
Ғибратты фольклордың ерекше түрі - мақал-мәтелдердің ауыз әдебиетінің басқа жанрларымен ұқсастығы мен айырмашылықтарын және құрылымдық ерекшеліктерін ажырату;
Қазақ жұмбақтарының тақырыптық жағынан топтау мен поэтикалық амал-тәсілдерін тану;
Жаңылтпаштардың құрылысы мен бала психологиясына әсерін анықтау;
Нақыл және қанатты сөздердің эстетикалық-тәрбиелік қызметі мен философиялық маңызын түсіну;
Өсиет сөздердің тағылымдық-тәрбиелік маңызын ашу;
Тәмсілдердің негізгі белгілеріне сай тәрбиелік маңызын айқындау.
Зерттеу жұмысының болжамы. Ғибратты фольклор түрлерін түсініп, жаттап өскен жас ұрпақтың тілдік дағдыларды жоғарғы деңгейде қалыптасуына мүмкіндік береді. Ойлау қабілеттері артады, құндылықтар негізінде тәрбиеленеді.
Зерттеудің әдіснамалық негіздері. Диплом жұмысында шағын жанрлы ғибратты фольклор жинақтары, аталған тақырыпты зерттеген ғалымдардың ғылыми көзқарастары мен еңбектері, оқу құралдары, ғаламтор материалдары негіз болды.
Зерттеу әдістері. Дипломдық зерттеу жұмысында ғылыми-теориялық еңбектерді талдау барысында түрлі ой-пікірлерді қорытып, баяндап шығу, жүйелеу, анықтау және бақылау, жинақтау әдістері қолданылды. Жасалған тұжырымдар теориялық жағынан қорытындыланып, нақты мысалдармен дәйектелді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Ғылыми жұмыста шағын жанрлы ғибратты фольклор үлгілерінің тақырыптық ерекшелігі, құрылымы, тәрбиелік мәні мен маңызы ашылды. Зерттеу барысында талданған ауыз әдебиеті нұсқаларының балаларды құндылықтарға негізделген білім бере отырып тәрбиелеуге мол материал беретіндігі анықталды. Олардың маңызы тек балаларға тәрбиелік әсер етумен ғана шектелмейді, олардың ата-анасы мен қоршаған ортасына да, олардың адамгершілік қасиетіне, өмірлік ұстанымдарына, көзқарастары мен сенімдеріне белгілі бір дәрежеде ықпал етеді.
Зерттеудің теориялық маңызы. Аталған зерттеу жұмысы мектептерде оқушылардың ана тілі мен қазақ әдебиетінен жазбаша тілін ұстарту үшін әдістеменің теориясы жағынан дамытуға едәуір үлес болып қосылады. Бұл зерттеу жұмысында жасалған қағидалар және түрлі тұжырымдар қазақ әдебиетінің оқыту әдістемесін теориялық жағынан толықтырады.
Зерттеудің тәжірибелік маңызы. Қазіргі таңда бүлдіршіндердің бойындағы кекештік, тіл дыбыстарын дұрыс айта алмау кемшіліктерін түзетуде таптырмас құрал. Зерттеу жұмысы балабақшалар мен мектеп оқушыларының қазақ әдебиетінің оқыту әдістемесіне өз үлесін қосады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
Ғибратты фольклор жанрындағы шағын сөз оралымдары кез келген
оқырманның тілдік қорын дамытып, шешен сөйлеуге ықпал жасайды;
Оқырманның ойлау қабілетін дамытып, тілдік кемшіліктерден арылуға
септігін тигізеді;
Жас ұрпақты ұлттық құндылықтар негізінде тәрбиелеуде маңызды рөл
атқарады;
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, тарау бөлімшелерінен, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕР МЕН ЖҰМБАҚ, ЖАҢЫЛТПАШТАРДЫҢ КӨРКЕМДІК ҚҰРЫЛЫМЫ МЕН МӘНІ
Мақал-мәтелдер
Мақал-мәтелдер - ғибратты шағын жанрдың бір түрі. Қазақ мақал-мәтелі ауыз әдебиетіміздің ең көне түрі. Ол - халқымыздың ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып қалдырылып келе жатқан баға жетпес орасан бай мұрасы. Онда ата-бабаларымыздың өмірден көрген тәжірибелері, ой-толғаныс, болжамдары, ақыл-кеңестері бір ауыз сөздің қауызына сыйғызылып, саф алтындай ғасырлар қойнауында тот баспай сақталып келеді. Мақал-мәтелдердің қадір-қасиетін жақсы түсінетін халық оны ерекше құрметтейді, ондағы айтылған пікірлерге асқан ілтипатпен қарайды. Сондықтан да осы уақытқа дейін мақал-мәтелді төбелеріне көтеріп, Мақал - сөздің атасы, Мәтел - сөздің мәйегі деп айрықша қастерлеумен келеді. Сол үшін де ақ пен қараны, оң мен солды, дұрыс пен бұрысты ажырату үшін көнекөз мақал-мәтелдердің даналығына жүгініп жатамыз. Жақсылық пен жамандықтың, кішіпейілділік пен тәкаппарлықтың, қайырымдылық пен қайырымсыздықтың, аңқаулық пен қулықтың арасалмағын айырғымыз келсе, тағы да көне безбен - мақал-мәтелге жол тартамыз, сенім артамыз. Мақал-мәтел қазағымыз үшін ұлы даналықтың таусылмас қайнар көзі тәрізді. Себебі мақал-мәтелдің әр сөзінде қазақ халқының тұрмыс-тіршілігі, дүниеге деген әр қилы көзқарасы, еңбегі мен өмір суру қағидаттарының көріністері жинақталған. Қаншама ғасырлар бойы адамзат бойындағы адамгершілік, сүйіспеншілік, мәдени-этикалық, көркемдік-тәрбиелік мақсат-мұраттарының дамуына үлес қосып келеді. Бастапқыда ділмар, би- шешендердің айтқандары арқылы ауыздан-ауызға жеткен туындылар таралу барысында зерделеніп ұрпақтан-ұрпаққа мұра етіп қалдырылған. Мақал-мәтелдер қысқа тұжырымдалып айтылғанымен, олардың өзегінде адамның өмір сүру заңдылықтарын, тұрмыс-тіршіліктегі қарама-қайшылықтарды, әлеуметтік тартыстарды терең пайымдаудан, сараптап-саралаудан, ақиқатты іздеуден туындаған.
Айтылар ой образды түрде беріліп, көркем тілмен астарлап, бейнеленіп жеткізуді мақсат тұтқан. Құрылысы тұрақты, өзгертіп айтуға келмейді. Адамзат тіршілігі мен қоғамның кез келген саласын қамтитындықтан, қозғалған тақырыптары да сан алуан: туған жер, елдік пен ерлік, ынтымақ-бірлік, адамгершілік ережелері мен адам бойындағы алуан түрлі қасиеттер, ақыл-парасат, Отан, отбасы, туған-туыс, еңбек пен кәсіп, өнер-білім, денсаулық, төрт түлік мал т.б. тақырыптар кеңінен қозғалады. Мақал-мәтелдер бірге қалыптасып, қатар дамып отырғанымен, әрқайсысының өзіне тән ерекшеліктері бар.
Мақалдар күнделікті тіршілікте кездесетін мәселелерді жинақтап, түйіндеп, ыкшамдап көрсетеді. Аяқталған ой әр қилы дәлел мен корытындылар арқылы катар айтылады, ауыспалы мағынада да ұшырасады, құрылысы өлең түрінде де, қара сөз түрінде де болып келеді. Кейде ойды ұтқыр, тілге орамды жеткізу мақсатында нақыл сөз үлгісінде де қолданыс тапқан. Ал мәтелде сөз мағынасы тұспалдап, баламалап, меңзеу тұрғысында толық аяқталмаған ой түрінде көркем тілде жеткізіледі. Мақал секілді формасы әбден тұрақтанған, ойдың салдары беріліп, себебі айқындалмайды. Сонымен қоса, мәтелдер мақал тәрізді нақты тақырыптарға жіктелмейді.
Қазақ мақал-мәтелдері сонау Орхон-Енисей жазба ескерткіштерінен бастау алады. XII-XIII ғасырлардан бізге жеткен жазба ескерткіштердің тілінде мақал мен мәтелдер баршылық. Мысалы, Орхон-Енисей ескерткіштері жазбаларында: Бастыны еңкейтіп, тізеліні бүктірген (Күлтегін жырынан), Өлімнен ұят күшті (Тоныкөк жырынан) деген мақал-мәтелдерді кездестіреміз. Махмұт Қашқаридің Дивани лұғат-ат түрік сөздігінен:
Ұлы болсаң, кішік бол,
Халық үшін бәлік бол,- делінген, Құдатғу біліктен:
Біліп сөйлеген білекке саналар,
Білімсіз сөз өз басын жояр,- дейтін мақал-мәтелдерді байқауға болады [2]. Бұл деректерге сүйене отырып, мақал-мәтелдердің бастауы сонау көне ескерткіштерден көрініс тауып, шығармалардың тілінде қолданыста болғанына көз жеткіземіз. Мақал-мәтелдер негізінен халық аузында ауызша сақталған. Ал оларды нақты жинап, қағаз бетіне түсіру, баспасөз беттерінде жариялау XVIII ғасырдың II жартысынан басталады. Қазақ мақал-мәтелдері туралы әр кезеңдерде Ш. Уәлиханов, Э. Диваев, А. Байтұрсынұлы, М. Әуезов, С. Сейфуллин, М. Ғабдуллин, Б. Шалабаев, С. Нұрышев, Р. Сәрсенбаев, Б. Адамбаев, Б. Ақмұқанова, Әбділдина, Ә. Қайдар, Ш. Керім сынды зерттеушілер арнайы ғылыми еңбектер жазған [1].
Мақал-мәтелдер қосарлана айтылып, бір-біріне құрылысы жағынан сырттай ұқсас болып келгенімен, олардың мазмұнды тұжырымдауында, ойды шешуінде өзіндік ерекшеліктері мен айырмашылықтары бар. Ол айырмашылықтар мен ерекшеліктер мақал-мәтелдің ойды түйіндеу жағынан да, құрылымы жағынан да байқалады.
Мақал дегеніміз - өмір құбылыстарын жинақтайтын бір немесе екі бөлімнен құралып, алдыңғысында жалпы пайымдау, соңғысында қорытынды пікір айтылатын, өте ықшам, бейнелі халық нақылы. Мақалдар аяқталған ойды білдіретін жай немесе құрмалас сөйлем болып келеді, құрамындағы сөздер өзінің дербес мағынасын сақтайды. Мәселен, Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей, Отансыз адам - ормансыз бұлбұл, Ақыл - тозбайтын тон, Білім - таусылмайтын кен деген мақалды алсақ, бұлар екі жай сөйлемнен құрылған. Мұнан мақалдар көбінесе екі бөлімді болатынын көреміз. Сөйлемдері әрқашан тиянақты. Алдыңғы ой екінші түйінді пікірдің шарты түрінде келеді. Яғни, ақылдың ескірмейтіні, білімнің соңы жоқ екендігі анық айтылып тұр. Ақылды өзінен көреді, Ақымық ағайыннан көреді деген мақалдан да осыны байқауға болады. Мақалда өзара қарама-қайшы ұғымдар мен құбылыстар салыстырылып, шендестіру арқылы жасалады, онда ой-пікірді айқындау тәсілі басым болып келеді.
Құрылысы жағынан мәтелдер мақалдан басқаша. Мәтелде қорытынды ой, түйін айтылмайды, тұспал ғана болады. Бейнелі сөз айшығы арқылы берілген ойды тыңдаушы өзі топшылайды, тұжырым жасайды. Мысалы, Көппен көрген - ұлы той, Әлін білмеген әлек, Көп түкірсе - көл деген мәтелдерде тұспалдау ғана бар, мағына ашық емес, қорытынды тұжырым жоқ, ой астарлы мағанада айтылады, сөйлем аяқталмаған, толымсыз. Демек, айтылған ойды тыңдаушы өзі қорытуына тура келеді. Мәтелде дәлелдеу де, тиянақты тұжырым да болмайды, мағына ашық емес.
Сонымен бірге мақал-мәтелдердің тура және ауыспалы мағынасы болады. Елін сүйген ер болады, Денсаулық - зор байлық деген мақалдарда ой тура айтылса, Өнер алды - қызыл тіл, Ер қанаты - ат тәрізді мақалдар ауыспалы мағынада айтылып тұр. Ал, Қызым, саған айтам, келінім, сен тыңда, Не ексең, соны орарсың, т.б. мәтелдерде айтпақ ой тура айтылмай, жұмбақтап, астарлы мағынада білдірілетінін көреміз. Ендеше, осындай айырмашылықтары арқылы мақал мен мәтелдің ойды түйіндеу және құрамы жағынан жіктеп көрсетуге болады.
Мақал мен мәтелдер сөйлеу кезінде тыңнан жасалынбайды, дайын қалпында жұмсалады, құрамдары әрқашан тұрақты болады. Ғалымдардың айтуынша, мақал-мәтелдердің үш жақты ерекшелігі бар:
Мақалдар мен мәтелдер - фразеологизм сияқты тілдік құбылыс;
Пайымдау мен ой - пікірдің түйіні ретіндегі логикалық тұлға;
Ойды қысқа айтып, қорытынды жасаудың тамаша үлгісі.
Ендеше, мақал-мәтелдердің ауыз әдебиетінің басқа түрлерімен байланысы және құрылымдық ерекшеліктеріне тоқталып көрейік.
Біріншіден, фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер арақатынасын қарастырайық. Мақал-мәтелдердің тұрақты сөз тіркестермен ұқсастығы басым. Көптеген тілдерде фразеологиялық тіркестер мен мақал-мәтелдер қатарласа өмір сүреді. Зерттеуші-ғалымдар В.В. Виноградов, В.Н. Гелия, Р. Сарсенбаев, Ө. Айтпаев еңбектерінде мақал-мәтелдерді фразеологиялық тіркестер құрамына енгізген. Мақал-мәтелдер фразеологиялық бірліктің басқа түрлері сияқты сөйлеу үстінде бірден түйдек күйінде пайда бола салмай, алдын-ала ойлау процесінде әзірлеген даяр қалпында жұмсалады. Мысалы, ор қазу деген тұрақты сөз тіркесінен тілдің дамуы барысында Біреуге ор қазба деген мәтел, оның негізінде Біреуге ор қазба, өзің түсерсің деген мақалдар туған. Мақал-мәтелдер фразеологизмдер сияқты құрамын сақтап жасалады, құрамындағы сөздерінің орын тәртібі әбден қалыптасқан, басқа сөзбен ауыстыруға болмайды. Олар морфологиялық не синтаксистік тұрғыда болсын, өзгеріссіз, даяр күйінде қолданылады. Аздың қадірін білмеген, көптің қадірін қайтіп білер?- деген мақалда құрамындағы жеке сөздердің берер мағынасы сөз болып отырған жоқ, түгел бір мақалдың тұтас мәні сөз болып тұр.
Екіншіден, мақал-мәтелдер қазақтың шешендік сөздерінде де жиі қолданыс тапқан. Сәкен Сейфуллин өз зерттеулерінде мақал-мәтелдерді шешендік сөздердің бір саласы, жалғасы ретінде қарастырады. Мақал-мәтел көшпелі елдің тұрмысынан туып, сол халық өмірінің барлық саласын қамтитынын, бейнелейтінін көрсете келіп, зерттеуші жалпы ауыз әдебиетіне ортақ бір ой тастайды. Заманына қарай күлкісі, тауына қарай түлкісі, Сабасына қарай піспегі, мұртына қарай іскегі деген ерекше сөздер - әр заманның тілі, көркем сөзі, әдебиеті сол заманның салт-санасына, сол заманның тұрмысына, ол заман тұрмысынан туған мұратына ұқсай туды деген сөзді қуаттайды [3]. Шешендік бастауы түбі бір түркі тектес халықтардың көне жазба ескерткіштеріндегі аталы сөздерден басталып, жұрт сынынан өткен халық қазынасы ауыз әдебиетінің үлгілерінен нәр алған.
Көп сөйлеме, азбен келтір иінін,
Бір сөзбен шеш түмен сөздің түйінін,- деген Жүсіп Баласағұнның сөзі халықтың: Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні,- деген мақал-мәтелімен үндесіп жатыр.
Үшіншіден, мақал-мәтелдердің құрылымы өлең сипаттас болып келеді. Белгілі бір дәрежеде ұйқасқа, рифмаға, дыбыстық қайталауларға, олардың тармақтарының бастапқы және соңы дыбыс үндестігіне негізделеді. Осылардың нәтижесінде мақал-мәтелдердің сыртқы сұлулығы мен ішкі мазмұнының бірлігі сақталып, тыңдаушының көңілінен шыққан, тез жатталған. Мақал да мәтел де теңеу, әсірелеу, метонимия, метафора, аллитерация, ассонанс, анафора, эпифора антоним сияқты көркем сөздермен айшықталады. Ұлы жазушы, ғұлама ғалым Мұхтар Әуезов - қазақ мақал-мәтелдерінің алғашқы зерттеушілерінің, оның ішінде, ең беделді ғылыми пікір айтқандарының бірі. Ол Қазақ халқының эпосы мен фольклоры деген еңбегінде халық шығармашылығының бұл түрін жеке дербес тарау етіп алып, жан-жақты талдаған. Мақал-мәтелдердің басқа халықтарда да барын ескере келіп, ол: Мұның қазақтағы түрінің өзіндік ерекшеліктері мол... Қазақ мақал-мәтелдерінің, жұмбақтарының дені өлең түрінде келеді. Және сондағы сөздердің өзара үндесіп, ассонанс, аллитерациялардың мол болатындығына қайран қаласың. Мағына, мәні де мейлінше терең болады,- дейді [4]. Сөйтеді де, Сұлу сұлу емес, сүйген сұлу, Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ сияқты мақалдардың ішкі ұқсастықтарының күштілігіне жұртшылық назарын аударады. Мақал-мәтелдердің өн бойы көркем сөздермен айшықталып, ерекшеленеді. Мысалдар келтіре кетсек,
Түсіне қарасаң, күндей,
Ішіне қарасаң, түндей (теңеу әрі психологиялық параллализм),
Тарыдан тау, тамшыдан көл (әсірелеу),
Кітап - білім бұлағы,
Білім - өмір шырағы (метафора),
Кітап - көзі жұмыққа арзан,
Көзі ашыққа маржан (метонимия),
От ауызды, орақ тілді (эпитет),
"Сабыр түбі - сары алтын,
Сарғайған жетер мұратқа,
Сабырсыз қалар ұятқа" (аллитерация, эпитет),
Ақыл - гауһар бағасыз,
Ақымақ - ауру дауасыз (ассонанс және антонимдік қолданыс),
Жомарт жүрекке иман қонар,
Жомарт қолға аспандағы лашын қонар"(анафора мен эпифора) т.с.с.
Осы сияқты бейнелі кестеге толы сөз өрнектерін айтуға оралымдылығы, тілге үйіріле кететіндігі, берілетін ойдың өткірлігі, ұшқырлығы, тереңдігі - мақал-мәтелдің көркемдік құндылықтарымен байланысты.
Төртіншіден, мақал-мәтелдердің нақыл сөздермен арақатынасы ерекше. Ел аузында, әдеби шығармаларға жақын түгел сөздің түбін білдіретін нақыл сөздер көп кездеседі. Айтар ой түйіні мен құрылымдық ерекшеліктері жағынан нақыл сөздер мақал-мәтелдерге өте ұқсас болып келеді. Сол себепті көптеген жеке адамдардың атынан айтылған нақыл сөздер мақал-мәтелдің қатарына қосылып, халық аузында айтылып келеді. Бірақ бір-біріне қанша ұқсас болса да, олардың өзара айырмашылығы бары байқалады әрі олар көркем шығармаларда да көп қолданылады.
Ақын-жазушылар өз шығармаларында халық даналығын пайдаланумен бірге, сол үлгілердің негізінде өздері де жаңа мақал-мәтелдер жасайды. Мәселен, Ыбырай Алтынсариннің:
Аш бала тоқ баламен ойнамайды,
Тоқ бала аш болам деп ойламайды,- дегені, ұлы Абайдың:
Еңбек етсең ерінбей,
Тояды қарның тіленбей, Білімдіден шыққан сөз, талаптыға болсын кез, Бауыржан Момышұлының:
Қоянды қамыс, ерді намыс өлтіреді, Күш - әкесін танымас,
Тұтқабай Иманбековтің: Азамат туы - ар болар, әділдік соған нәр болар,- деген нақыл сөздері бүгінде мақалға айналып кеткен. Қарап отырсақ, ғибраты мол даналық ойлардың авторлары белгілі әрі мақалға өте ұқсас.
Қазақ мақал-мәтелдерінің мәтіндеріне құрылымдық талдау жасаған ғалымдар мақал-мәтелдердің жанрлық ерекшеліктері төңірегінде сөз болғанда, паремиялардың бір-біріне ауысу және өту құбылысы туралы айтып кеткен және паремияның бірнеше түрі анықтаған. Олар:
велеризм,
жұмбақ мақал-мәтелдер,
алғыс, бата-тілек мәнді мақалдар,
түс жору мәніндегі,
тыйым салу мәніндегі,
қарғыс, теріс бата мәнді мақалдар,
наным-сенім, болжамдық мәнді мақалдар,
табу мәніндегі мақалдар.
Мысалдар қарастырсақ,
Жұмбақ-мақалдар:
Жусаннан аласа, бетегеден биік (қоян),
Отқа жанбас, суға батпас (мұз),
Көшерімді жел білсін, Қонарымды сай білсін (қаңбақ).
Түс жору мәніндегі мақалдар:
Тауықтың түсіне тары кіреді,
Батыр түсінде жау көреді,
Балықшы түсінде ау көреді,
Жақсы жерге жатсаң,
Жақсы-жақсы түс көресің.
Жаман жерге жатсаң,
Жаман-жаман түс көресің.
Тыйым салу мәніндегі мақал-мәтелдер:
Қарап жатқан жыланның құйрығын баспа,
Күлме досыңа, келер басыңа,
Қайтып келер есікті қатты серіппе.
Болжамдық мәнді мақал-мәтелдер:
Қырсыққан жігіт мал таппас,
Құтты қонақ қонса, түйесі өледі,
Құтсыз қонақ қонса, үй иесі өледі.
Наным-сенім мәніндегі мақал-мәтелдер:
Ит құтырса - иесін қабады,
Қилы-қилы заман болады,
Қарағай басын шортан шалады.
Велеризмдер:
Бұрынғының қойы маңырап келуші еді,
Бүгінгінің қойы аузын ашып келеді екен, - депті саңырау.
Ет тәттілігін қойса,
Мен ұрлығымды қояр едім (мысық сөзі).
Қарғыс мәнді мақал-мәтелдер:
Қарындасқа бұрмағанның қары сынсын,
Тоймай ішкен асың құрысын,
Есік алдынан жел келгенше,
Үй артынан жау келсін.
Алғыс, бата-тілек сөз мәніндегі мақал-мәтелдер:
Ата өлсе өлсін,
Атақ қалсын,
Жағың сынса да, сағың сынбасын,
Құдай малыңды алса да,
Пейіліңді алмасын[5].
Мақал-мәтелдердің синтаксистік құрылымына тоқталсақ, олар жай сөйлем болып та, құрмалас сөйлем түрінде де кездеседі. Синтаксисінің өзгешелігі - сөйлемдегі сөздер санының мейлінше аз, сөйлемнің өте ықшамды болатындығында. Мақал-мәтелдер өздерінің синтаксистік құрылысы жағынан ауыз әдебиетінің басқа жанрларына қарағанда айрықша сипатқа ие. Бұлар фольклордың басқа жанрларына қарағанда аз сөзбен өрілген, құрылысы жағынан шағындылығы арқылы бөлектенеді. Мысалы,
Ел іші - алтын бесік,
Балықшы көлін мақтайды,
Өнерлі өрге жүзеді,
Қорқақ көлеңкесінен қорқады тәріздес жайылма сөйлем түрінде жасалуы.
Мақал-мәтелдердегі сөйлем мүшелері әр тұлғада кездеседі.
Бастауыштық құрылымдар
Басқа сөз таптарының субстантивтеніп, жіктеліп жасалуынан болады. Мысалы, Өнерлі (кім?) өрге жүзеді,
Көп көрген (кім?) - нұсқа, көп істеген (кім?) - ұста,
Көп жасаған (кім?) білмейді,
Ақыл (не?) - азбайтын тон, Білім (не?) - таусылмайтын кен.
Баяндауыш қызметінде қолданылатын етістік түрлері
Етістіктен болған баяндауыш бұйрық райдың екінші жақ анайы түрінде өте жиі кезеседі. Мұндай сөйлемдердің барлығында бастауыш айтылмай жасырын тұрады да, сөйлем толымсыз сөйлем болып келеді. Ал баяндауыштың бұйрық райы сыпайы не көпше түрінде айтылуы кездеспейді. Мысалы,
Туған жерге туың тік, Күшіңе сенбе, ісіңе сен.
Етістік -ар, -ер, -р, -с жұрнақты есімше формасында -а, -е, -й жұрнақты көсемше түрінде де өте жиі көрініс табады. Мысалы,
Еңбек мұратқа жеткізер, жалқаулық абыройды кеткізер,
Адал еңбек аздырмас, арамдық бойды жаздырмас,
Еңбексіз іс бітпейді, еріншектің қолы жетпейді,
Іздеген табады, сұраған алады.
Мақал, әсіресе мәтел сөйлемдерде баяндауыш болуға тиіс етістік айтылмай, түсіріліп қалдырылады да, баяндауыштық қызметті септік жалғаулы зат есім атқарып тұратын сөйлемдер жиі кездеседі. Мысалы, Адам аласы ішінде, мал аласы сыртында, Бас жарылса, бөрік ішінде, қол сынса, жең ішінде, Ерлік білекте емес, жүректе.
Мақал-мәтелдегі тұрлаусыз мүшелер
Олардың ішінде ең жиі кездесетіні - толықтауыш. Мысалы, Отынды шапқанға, малды тапқанға баққыз,- деген мақалда отынды, малды, шапқанға, тапқанға - деген төрт толықтауыш бар.
Тұрлаусыз мүшенің келесі түрі - пысықтауыш. Профессор Т.Қордабаев: Мақал-мәтелде мезгіл, мекен, сын-қимыл пысықтауыштары кездеседі,- десе, бұл топтастыруға амал пысықтауыштарды да қосуға болады. Бірақ амал пысықтауыштар тек санаулы мақалдарда ғана кездеседі. Оған мысал:
Көре-көре, көсем боларсың,
Сөйлей-сөйлей, шешен боларсың. Ал, мақал-мәтелдегі анықтауыш мүшеге келер болсақ, олардың құрамындағы есімдер мақалда заттың әртүрлі сын-сипаты, белгісі болып келетіндіктен, мақал сөздерге көрік болып, оны әсерлі етіп тұрады. Мысалы,
Жақсы адам елдің тынысы,
Жақсы жер жанның тынысы т.б.
Мақал-мәтелдерде тұрлаулы мүшелер ойды жеткізу, сөйлемнің құрамдық негізі болса, тұрлаусыз мүшелер ойды толықтыру, пысықтау, анықтау сияқты қосымша қызмет атқарып, жалаң сөйлемдерді жайылмаға айналдырады.
Мақал-мәтелдердегі құрмалас сөйлемдер
Жалпы, мақал-мәтелдерде жалғаулықсыз салалас құрмалас түрі өте жиі кездеседі. Мақал-мәтел құрамында салалас сөйлемдердің жалғаулықты түрлерінің кездеспеуі алдыңғының ықшамдылығына, жинақты айтылуына және ырғақ, ұйқас және тағы басқа көркем құралдардың әсерінен деуге болады. Поэтикалық түрде келетін мақал-мәтелдердің жасалуы, негізінде синтаксистік параллелизм бойынша болады:
Ақылды адам айтқызбай біледі,
Ақ сұңқар қаққызбай іледі,
Анаға қарап қыз өседі, атаға қарап ұл өседі.
Сабақтас құрмалас сөйлемдердің ішінде шартты бағыныңқылы түрде жиі кездеседі:
Сөз жүйесін тапса, мал иесін табар,
Тамырыңнан түйе сұрасаң, қорыққанынан бие берер.
Қарсылық мәндегі -да, -де жалғаулығы әдеби тіліміздегі сабақтас құрмаластың бағыныңқы сыңарында шартты райлы баяндауыштан соң келіп, қосалқы қызмет атқаратын болса, мақал-мәтел құрамында дәл сондай қызмет атқарады, мысалы,
Көп білсең де, көптен артық білмейсің,
Қатардан ассаң да, халықтан аспақ жоқ,
Қалыптан безсең де, халықтан безбе,- деген сөйлемдердің бағыныңқы қанатындағы -да, -де жалғаулығы тек қосымша мағына ғана білдіріп тұрған жоқ, сонымен бірге сабақтас сөйлем бағыныңқы құрамының түрлерін айқындауда да белгілі қызмет атқарып тұр. Бағыныңқылы компонент баяндауышы -ша, -ше жұрнақты өткен шақтық есімшеден болады да, екі компоненттегі әрекет бір-біріне қарама-қарсы қойыла салыстырылады. Мысалы, Ханның қасында болғанша, судың басында бол,
Жақсы ас қалғанша, жаман қарным жарылсын.
Мақал-мәтелдердің ықшамдалып қолдануы
Мақал-мәтел құрамында кейбір сөздер басқа грамматикалық категорияға ауысуына байланысты өздерінің синтаксистік функциясын өзгертіп отырады. Және де мақал-мәтел құрамында кейбір сөйлем мүшелері тіпті айтылмай түсіп қалып, олардың қызметін екінші біреудің атқаратыны болады. Мұндайды тіл білімінде эллипсистік құрылым деп атауға болады. Мақал-мәтел құрамындағы сөйлем мүшелерінің бірі болмаса бірін түсіріп айту риторикалық қызмет атақарады. Мысалы, Жас (адам) келсе іске, кәрі (адам) келсе асқа, Көп жасағаннан (адам) сұрама, көпті көргеннен (адам) сұра, Алып - анадан (туады), ат - биеден (туады), Жақсыдан (тиер) шарапат, жаманнан (тиер) кесапат, Ауру - астан (болады), Ел(дің) іші - алтын бесік, Бас(ты) кеспек болса да, тіл(ді) кеспек жоқ, Адам(ның) аласы ішінде, мал(дың) аласы сыртында және т.б.
Мақал-мәтелдер тәрбиенің әлеуметтік-идеялық мәнінен туындаған. Өйткені дана халық баланы жастайынан еңбек етуге үйретуді, даярлауды басшылыққа алған. Жастайынан ұл балаларды малдың төлін қайыру, отын-су дайындау, мал өнімдерінен тұрмыстық құрал-жабдықтар әзірлеуге, ал қыз балаларды ыдыс-аяқ жуу, тоқыма тоқу, кесте тігу, үй тазалау, т.б. жұмыстарға үйретті. Олар өскен сайын жұмыстарын қиындатып отырды. Сол арқылы балаларды өмірдің ең қажетті дағдысы - еңбекті сүю және құрметтеу рухында тәрбиеледі. Басқаша айтқанда, халық жас ұрпақты адамгершілікке тәрбиелеудің негізі еңбек екенін дүрыс пайымдаған және еңбек тәрбиесін ерекше бағалаған. Олай болса, еңбекке тәрбиелеу - тәрбиенің ескірмейтін қағидасы, тозбайтын тәсілі. Себебі еңбек - адам қызметінің шешуші түрі дегенді халқымыз:
Істесең тістерсің,
Мал баққанға бітеді,
Еңбекпен тапқан мал тәтті,- деп тұжырымдайды, материалдық игілік адам еңбегінің нәтижесі екенін жас ұрпаққа ұғындырады.
Мақал-мәтелдерде адамгершілік қасиеттерді, әсіресе, ар, ожданды қастерлеу - тәрбиенің басты принципі деп санаған. Осыны басты нысан етіп ұстанған ата-бабамыз:
Ақ жүрген адам азбас,
Адам деген ардақты ат,- дейді.
Әдептілік, ар, ұят - адамдықтың белгісі,
Тұрпайы мінез, тағы жат - надандықтың белгісі,
Жігіттің құны - жүз жылқы, ары - мың жылқы,
Жаным - арымның садағасы,- деп, ар-ұятты аса жоғары бағалаған. Өйткені арлы адам адал, әділ болады. Ар тазалығы басқаға қиянат жасамауға, шыншыл, әділ болуға баулиды. Әдептілік, сыпайылық, кішіпейілдік, мейірімділік, иманжүзділік қасиеттердің бәрі ар-ұят, ождан тазалығынан туындайды. Имансыз болу, ата-ананы, ұстазды сыйламауды халқымыз кешірілмес күнә деп санаған. Қазақтың мақал-мәтелдерінің өскелең ұрпақтың эстетикалық мәдениетін дамытуда да маңызы зор. Мұндай мақал-мәтелдердің мазмұны ата-бабаларымыздың бүкіл өмір тәжирибесін қамти отырып, жас ұрпақ санасын, әсемдік сезімін, талғамын, көзқарасын дамытады. Осыған орай, көптеген ғалымдарымыздың ғылыми зерттеу еңбектерінде сөз болған мақал-мәтелдердің тәрбиелік мәні жөніндегі пікірлеріне көңіл аударып көрелік. Мысалы, Б. Адамбаев Халық даналығы деген еңбегінде: Әр халықтың мақалы мен мәтелі - сол халықтың өзі жасап алған логикалық формуласы, ережесі. Ол кез келген оқиғаның, мәселенің тұсында еске түседі, тілге оралады. Сөйтіп, көп ойлануды, ұзақ баяндауды керек ететін қиын нәрсені жеп-жеңіл , оп-оңай, бір-ақ ауыз сөзбен түсіндіреді, ұғындырады,-деп, мақал-мәтелдердің мінез-құлық мәдениетіне, өнерге, әдебиетке, деген негізгі талаптарын тұжырымдауға болатынына тоқталады.
Мақал-мәтелдер өмір құбылыстарының барлық саласын қамтитын болғандықтан, олардың тақырыптары да сан алуан. Мақал-мәтелдер де айтар ойды әсерлі жеткізу үшін көркемдеу құралдары қолданылады. Мысалы, Жақсы жігіт - жағадағы құндыз, жақсы қыз - аспандағы жұлдыз, Жаман тұқым егінді былғайды, жаман жігіт елді былғайды, т.б. Мұндай орынды қолданылған бейнелеу құралдары мақалдың ажарын ашып, ой өткірлігін арттырады, адамның бойында мәдени дағдыларды қалыптастырады.
Қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбайұлы ұлтымыздың ауыз әдебиетінің асыл қазынасы - мақал-мәтелдердің шығу тегін терең зерттеп, құнды ойлар айтты. Жиырма тоғызыншы қара сөзінде:
Біздің қазақтың мақал-мәтелдерінің көбінің іске татырлығы да бар, іске татымақ түгіл, не құдайшылыққа, не адамшылыққа жарамайтыны да бар,- дей келе,- Қалауын тапса, қар жанады, сұрауын тапса, адам баласының бермейтіні жоқ, Атың шықпаса, жер өрте, Ата-анадан мал тәтті, алтын үйден жан тәтті,- деген мақал-мәтелдердің сұрамсақтық, пәлеқорлық, дүниеқоңыздық, қулық-сұмдық, алаяқтық сияқты жат мінездерді уағыздайтын, мағына-мәні қайшы мақал-мәтелдер екенін дәлелдеді. Сондай-ақ, Отыз үшінші, Отыз алтыншы қарасөздерінде:
Өнерді үйрен, үйрен де жирен,
Өнерліге тоғыз өнер де аз,
Алтау ала болса, ауыздағы кетеді,
Төртеу түгел болса, төбедегі келеді т.б.,- деп, халықты өнерге, бірлік-берекеге, достыққа шақыратын мақал-мәтелдердің мәніне баға берді [6].
Қазіргі мейірімсіздік, қатыгездік, дөрекілік етек алып отырған заманда жастарды ар-ождан тазалығын сақтауға, имандылыққа тәрбиелеуге ерекше көңіл бөлуде мақал-мәтелдердің мән-мағынасы мен тәлім - тағылымы зор.
Тілдегі мақал-мәтелдер - мәдениетті тану кілті, рухани және материалдық мәдениеттің қалыптасуына қатысатын үлкен күш, мәдени ескерткіші, ұлт өмірінің айнасы. Ол мәдениеттің жалпы сипатын анықтайды, негізгі ақпаратты жинайды, сақтайды және жеткізеді. Осыған сай тіл әрбір этнос мәдениетінің өзгешелігін, екінші жағынан, тіл шеңберінде мәдениеттің ұрпақтан-ұрпаққа жалғасуын қамтамасыз етеді. Тіл, соның ішінде мақал-мәтелдер, қазіргі, келер ұрпақты үлкен бір тарихи арнаға, бүтіндікке байланыстырады [7].
Қазақ даласы қандай кең байтақ болса, оның даналық ойларының қорытындысы - мақал-мәтелдері де көл дария. Олай дейтініміз - кезінде ең алғашқылардың бірі болып халық мақал-мәтелдерін зерттеп, жинақтаған белгілі жазушы Өтебай Тұрманжанов олардың санын елу мыңға жеткізсе, одан кейін балалар әдебиетінің танымал ақыны Мұзафар Әлімбаев тағы екі мыңнан астамын мақал-мәтелдер қатарға қосты. Мұзафар ағамыз сарсыла жинақтаған сол еңбегінде мақал-мәтелге нақтылы анықтама да береді. Ол: Мақал дегеніміз - өмір құбылыстарын жинақтайтын және типтендіретін, бір яки екі бөлімнен құралып, алдыңғысында шарт немесе жалпы пайымдау, соңғысында қорытынды, түйінді пікір айтатын бітімі бекем, өте ықшам, бейнелі әрі ырғақты халық нақылы. Ал мәтел дегеніміз - халық арасына көп тараған, қорытындысы болмайтын, тұжырымы тиянақталмаған, қарама-қарсы шендестіруі жоқ, ықшам кестелі халық сөзі, - дейді.
Иә, мейлінше елеп-екшеленіп, терең талғаммен жасалған осынау тұжырым қазақтың мақал-мәтелі туралы сөзді жеріне жеткізе, азғана ұғыммен айтып тұрған жоқ па?! Бұған алып-қосудың ешбір қисыны, қажеті де жоқ сияқты. Тек бір ғана тілегіміз: өзінің мірдің оғындай өткірлігімен, дау тудырмас әділдігімен, өнеге тұтарлық тәлімділігімен, қиып түсер өткірлігімен әділ бағасын алған қазақ мақал-мәтелі бұдан кейін де туған халқымен бірге мәңгі жасай бергей дегіміз келеді. Халық педагогикасының қағидалары қатарына қосылатын туған халқымыздың кез келген мақал-мәтелімен сусындап өссек, жемісіміз молығады, толығады. Олай дейтініміз: осындай шағын ғана ғибратты сөздер тәрбие берудің қайнар бұлағы. Дұрыс қанаттанған түзу ұшады,- деген ой арқылы да халқымыз тәрбиенің түпкі мақсатын, жемісін меңзеп отыр. Үлгілі үйдің ұл-қызы ұялтпайды,- деп келеді халқымыздың бір даналығы. Демек, мақал-мәтелдер - адам баласының қарым-қатынас, салт-сана, тәлім-тәрбиесі, бір сөзбен айтқанда, тұтас адамгершілік қағидалардың дастаны тәрізді. Олардан талмай сусындап оқысақ, өмірде ұшырасатын оқиғалардың бәріне де лайықты жауап табамыз.
Жұмбақтар
Жұмбақ - халық ауыз әдебиетінің ықылым заманнан бастап келе жатқан ерекше түрі. Ол - адамдардың белгісіз заттардың белгілерін басқа нәрсенің белгілері арқылы, дүниетану даналығы мен ұлттық болмыс даралығын жұмбақтап айту өнері. Халықтық-поэзиялық және философиялық ойлау жүйесiнiң, көркемдiк логикасының тереңдiгiн танытатын қазақ сөз өнерiнiң таңғажайып құбылыстарының ерекше саласы, тапқырлықтың, ойшылдықтың, ұшқырлықтың, суреткерліктiң, асқақ ақындықтың бір түрі де - жұмбақтар әлемi. Жұмбақ та мақал-мәтелдер сияқты тақпақтап, ұйқастырылып айтылады. Халық әр кезеңде оның жаңа түрлерін ойлап шығарып отырған. М.Әуезов: Жұмбақ адамның дүниетану жолындағы ойының, қиялының шамасын білдіреді,- деген. Жұмбаққа жасырылған тақырыптар да алуан түрлі: аспан әлемі, жыл мезгілдері, қоршаған табиғат, тұрмыстық заттар, мал, жан-жануарлар, адам оның дене мүшелері, еңбек құралдары, т.б.
Ежелгі адамдарға айналасындағы орта, кұбылыстар жұмбақ болып көрінгендіктен, олар көбіне бір-бірімен астарлы түрде сөйлескен. Сол себепті ғалымдар: ...бұл жанрдың түпкі тегі тыйым сөздер мен табудан шығып, қалыптасқан,- деген пікірді ұстанады. Қазақ жұмбақтары да ұзақ даму үдерісінен өтіп, халық әдебиетінің арнайы бір жанрына айналды. Жұмбақ таным кұралы болғандықтан, онда бір затты немесе кұбылысты ажарлап, жан-жақты құбылтып, сан қырынан танып-ұғынуға мүмкіндік жасалады. Оның тез әрі нақты шешілуі үшін жұмбақталған нысанның сипаты айқын, толық күйінде беріледі. Қазақ жұмбақтарын жинақтау XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басында жариялана бастады. Бұл ретте Т. Сейдалин мен С. Жантөриннің, П.М. Мелиоранскийдың, А.В. Васильевтің С. Мұхаметсалықұлының, O. Жанібековтің, кеңестік кезеңде C. Аманжоловтың, Т. Жанұзақовтың еңбектерін атап өтуге болады. Ел тәуелсіздігінен кейінгі жылдары Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы бойынша Ш. Керімнің құрастыруымен Бабалар сөзі жүзтомдық сериясының аясында Жұмбақтар (2011, 64-т.) атты академиялық басылым жарық көрді. Жұмбақтар туралы әр жылдары А. Байтұрсынұлы, М. Әуезов, Ә. Марғұлан, М. Ғабдуллин, М. Әбжанов, Ж. Адамбаев, Н. Оңғарбаев, Ш. Керім т.б. ғалымдар арнайы зерттеулер жазды [1].
Қазақ жұмбақтарын өзінің құрылысы, айтылуы, мазмұны жағынан іріктеп алғанда, негізінен жеті түрге бөлінеді:
Қара сөз түрінде айтылатын жұмбақтар.
Алғашқы айтылатын жұмбақтар бастапқы кезде қарапайым сөздерден басталған, соның өзінде де адамның ақыл ойын дамытуда үлкен қызмет атқарған. Мысалы, Жастық астында жарты күлше деген жұмбақтың жауабы - жарты Ай. Қара сөзбен айтылатын жұмбақтар уақыт өте, бірте-бірте күрделене бастаған. Мысалы, Бір қыз бен жігіт жолаушы жол жүріп келе жатып, бір ауылдың тұсынан өтіп бара жатқанда, алдынан біреу кездесіп:
-Мына жігіттің астындағы жорғасын-ай, қасындағы жолдасын-ай! - депті.
Сонда жігіттің қасындағы қыз:
- Бұл жігіттің шешесі менің шешемнің қайын енесі. Мен сонда бұл жігіттің кімі боламын? - депті. Сонда қыз бен жігіттің жақындығы қандай болады?
Міне, бұл жерде туыстықты жұмбақ етіп жасырған. Сөйтіп, қара сөзбен айтылған жұмбақтар жай сөйлемнен, күрделі құрмалас сөйлемнен де жасалады, тіпті қысқа әңгіме түрінде де кездеседі.
Жұмбақ ертегілер.
Қара сөзбен айтылатын жұмбақтардың келесі бір түрі - жұмбақты ертегілер. Жұмбақты ертегілер қызықты келеді. Оқиғасы шытырман, әрбір айтылған сөз оралымында үлкен мән-мағына болады. Тыңдаушысын үлкен ойға жетелейді. Өзінің барлық композициясы жұмбаққа ғана құрылған ертегілер қазақ фольклорында өте көп. Оған мысал - Қарттың ұлына айтқан өсиеті, Жұмбақшыл патша, Қыз бен қара құл, Қарт пен тапқыр жігіт, Аяз би.
Бұрын қазақта күйеу таңдаған дана қыз Жұмбағымды шешкен кісіге тием,- деп ант беретін. Оған мысал ретінде Аяз би ертегісіндегі Меңді қыздың сертінен айқын байқауға болады.
Өлеңмен айтылатын жұмбақтар
Жұмбақтың көпшілігі өлеңмен айтылғандықтан, мұндай жұмбақтарды жаттап алуға қолайлы. Бұл жұмбақтардың жауабы кейде өлеңмен, кейде жай сөзбен шешіледі. Жұмбақ өлеңдердің көркемдік шеберлігі - терең мазмұнды мен аллегориялық суреттеуінде. Қара сөзбен айтылатын жұмбақтарға қарағанда, өлеңмен айтылатын жұмбақтар жаттауға жеңіл, көркем де әуенді болып келеді. Мысалы,
Күнде есебін жаттайды,
Ешбір тыным таппайды,
Алмайды бір тағат,
Оның аты ... (сағат)
Үрлесең іші кебеді,
Босатсаң ұшып кетеді.
Жұп-жұқа қарын домалақ
Оны жару оңай-ақ... (шар)
Жұмбақ айтыстар
Өлеңмен айтылып, өлеңмен шешілетін жұмбақтардың қамтыған тақырыптары біріне-бірі байланыс жоқ жеке заттар төңірегінде ғана болса, жұмбақ айтыстардың қамтитын тақырыптары біріне-бірі жалғасып, байланысып жатқан, өресі кең, мол дүниеге айналып кетеді. Жұмбақ айтыстарда бірнеше жұмбақтарды төгілтіп бірден айтады да, соның шешімін табанда тауып, өлеңмен қайтаруды талап етеді. Жұмбақ ақындықтың ұрығы, дәні тәрізді,- деген М.Әуезов. Жұмбақ-айтыс аяқ астынан жауап беру үшін ұшқырлықты, шеберлікті, зеректікті қажет етеді. Жұмбақ-айтыс ақындар айтысы арасында ерекше орын алған. Мәселен, Әсет пен Рысжанның, Нұржан мен Сапарғалидың айтыстары жұмбақтау түрінде жырланған.
Жұмбақпен айтылатын шешендік сөздер
Қаз дауысты Қазыбек ел аралап жүріп бір үйге түсіпті. Ерінің үйде жоғына қарамастан, әйелі қонақтарды жақсы күтіпті. Сонда Қазыбек: Әйелі мұндай, мұның ері қандай екен? - деп тамашалап, жүре қоймай отырғанда үйіне ері келеді. Қараса, ері ұя бөріктеу ғана адам екен. Қазыбек әзілдеп, жолдастарына қарап былай депті:
-Жарандар, бұл сөзімнің мәнісі бар,
Мәнсіздің мәндіменен не ісі бар?
Құданың құдіретіне қарап тұрсам,
Жапалақ үйрек алған бір ісі бар.
Сонда әйел Қазыбектің сөзіне түсініп қалып:
-Биеке, ол сөзіңнің мәнісі бар,
Мәнсіздің мәндіменен көп ісі бар.
Жапалақ ілген құсын місе тұтпай,
Ол да қоңыр қаздан дәмесі бар, - депті.
Есеп жұмбақтар
Қанша жаңғақ?
Портфелімде әуелі он үш жаңғақ бар еді.
Науат пен Маратқа,
Самат пен Сағатқа,
Апасына Қанаттың
Екі-екіден тараттым.
Қанша жаңғақ қалғанын
Айта қойшы ал, жаным! (С.Қалиев).
Неше алма?
Бес алған Асанға - бес алма.
Төрт алған Досанға - төрт алма.
Үш алған Хасанға - үш алма.
Екі алған Бошанға - неше алма? (Қ.Жұмағалиев).
Диалогқа құрылған сұрақ-жауап жұмбақтар
Мұндай жұмбақтарды көргені мен білгені мол, білімді, зерек адамдар ғана тез шеше алады. Мысал ретінде Шоқан мен Саққұлақ шешеннің әңгімесін алуға болады. Дидарласа отырып, Шоқан Саққұлақ шешенге тосын сұрақ қойып:
- Ақсақал, біреу жолдан адасса, кімнен ақыл сұрайды? - дейді.
- Шырағым, көнеден сұрайды, - дейді шешен.
- Көне адасса, кімнен сұрайды?
- Көне адасса, көргендіден сұрайды.
- Көргенді адасса, кімнен сұрайды?
- Көргенді адасса, көптен сұрайды.
- Көп адасса, кімнен сұрайды?
- Көп адасса, көп оқығаннан сұрайды.
- Көп оқыған адасса, кімнен сұрайды?
- Көп оқыған неге адассын!
Зерттеуші-ғалымдар жұмбақтың әуелгі тегі тыйым және табумен төркіндес деп есептейді. Өткен замандарда адамдар айналадағы өктем күштерден сақтанғандықтан, бір-бірімен шартты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕР МЕН ЖҰМБАҚ, ЖАҢЫЛТПАШТАРДЫҢ КӨРКЕМДІК ҚҰРЫЛЫМЫ МЕН МӘНІ
Мақал-мәтелдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
Жұмбақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 15
Жаңылтпаштар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 25
НАҚЫЛ, ӨСИЕТ, ҚАНАТТЫ СӨЗДЕР МЕН ТӘМСІЛДЕРДІҢ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ, ТӘРБИЕЛІК МАҢЫЗЫ
Нақыл сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 32
Өсиет сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 39
Қанатты сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
Тәмсілдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Ауыз әдебиеті - халқымыздың асыл да бай мұрасы, небір кестелі сөз жауһарлары да осы ауыз әдебиетінде. Халқымыздың сан ғасырлық тәжірибесінен бастау алып, ел аузында кеңінен тараған ауыз әдебиеті үлгілерінің ерекше бір түрі - ғибратты фольклор болып табылады. Ғибратты фольклор деп аталып жүрген себебі: оларда ұлтымыздың тәрбиелік, дидактикалық мақсатты көздеген дүниетанымы мен өзіндік көзқарасы берік орын алған. Халық даналары не айтса да, тілге шешен, сөзге бай, ойға оралымды ғибратты сөздердің неше алуан түрлерін ұрпақтан-ұрпаққа мұра етіп қалдырғаны бесенеден белгілі. Санамалап айтар болсақ, олар - мақал-мәтелдер, жұмбақтар мен жаңылтпаштар, тәмсіл сөздер, қанатты, нақыл сөздер, өсиеттер. Күнделікті өмір тәжірибесінен алынған асыл сөздер әбден ой елегіне өткізіліп, ауызекі тілде мәңгілікке сақталған. Онда ата-бабаларымыздың өнеге берер өсиетті өткір сөздері, тәлім-тәрбиесі, этикалық-эстетикалық тағылым беретін терең логикалық ой тұжырымдары, алуан түрлі дүниетанымдық көзқарастары, пікір-қорытындылары, байламдары, кемеңгерлік ұстанымдары жинақталған. Ой түбінен шыққан әр асыл сөздің барлығы да - уақыт өткен сайын санаға сәуле дарытатын, ой тастайтын, көкірек көзін ашатын, жауһардай жарқыраған, алмастай өткір де ойлы сөздер. Ғибратты фольклор үлгілері арқылы халқымыздың мінез-болмысын, ақыл-парасатын, тектілік өлшемдерін тануға болады, өйткені ол - тұнып тұрған тәлім мен тәрбиенің көзі, тапқыр сөйлеудің дайын нұсқасы. Ежелден мақалдап, мәтелдеп сөйлеу - қазақ даналығының шарықтау шыңы, шешендіктің үлгісі еді. Бұл жанрдың тіл ұстартуға, ойды дамытуға да тигізген әсері ұшан-теңіз.
Қазақ фольклорының ежелгі сақ, ғұн, түркі өркениеті дәуірлеріндегі ақыл-ой алыптарынан сақталған дәстүр би-шешендеріміздің, ақын-жырауларымыздың шығармаларында тұрақты орын алды. Лирикалық-дидактикалық және эпикалық-философиялық туындылардың көркемдік-эстетикалық ықпалдылығын күшейту қызметін атқарған асыл сөз оралымдары сөз өнері туындыларының халықтық сипатын қалыптастырды. Себебі, ауызша және жазбаша авторлы сипатымен дамыған афоризмдерде халықтың ата-бабалардан ұрпақтарға жалғасқан адамгершілік-имандылық ұлағатты сөздері түйінді ой тастайды. Осылайша, әдебиеттегі ғибраты мол асыл сөз маржандары тәрбиелік сипатымен ұлттық құндылық пен жалпыадамзаттық ұстанымды жетілдіруге үлес қосуда. Халық даналығынан туындаған сөздердің көркемдік-эстетикалық тағылымы философиялық, педагогикалық жағынан болсын ұрпағымыздың тәрбиелі болуына жол көрсетуі - бүгінгі күннің басты мәселесі.
Зерттелу деңгейі. Ғибратты фольклор үлгілері өте көп зерттелген әрі фольклор жинақтаушылар мен зерттеушілер оның ХІХ ғасырдың ортасынан бастап жинақталғанын айтып өткен. Жинақтап- зерттеу жұмыстарына И.И. Березин, И. Лаптев, В.В. Радлов, Н. Остроумов. В.В. Бартольд, Н.Ф. Катанов, Ә. Диваев сияқты орыс зерттеушілері мен М.С. Бабажанов, Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, М. Ешмұхамедов, М.А. Ысқақбаласы сияқты қазақ зиялылары ұйытқы болды. Кеңестік кезеңде Ә. Тұрманжанов, Б. Ақмұқанова, М. Әлімбаев, Б. Адамбаев, Ә. Құрышжанов, Р. Сәрсенбаев, С. Нұрышев, М. Әбжанов, Қ. Саттаров, Н. Төреқұлов, Ш.Керім т.б. әдебиетшілер мен ғалымдар жариялау жұмыстарына белсенді араласып, арнайы зерттеулер жазды [1].
Зерттеу нысаны. Халық ауыз әдебиетінің үлгілері: мақал-мәтелдер, жұмбақтар мен жаңылтпаштар, нақыл, қанатты, өсиет сөздер мен тәмсілдер.
Зерттеу жұмысының мақсаты - ғибратты фольклорға жаңаша көзқараспен қарау. Ғибратты фольклор жанрлары және оны классификациялау. Шағын көлемді мақал-мәтел, жұмбақ-жаңылтпаштардың көркем құрылымдық ерекшелігі мен мәнін тақырыпқа сай зерттеу. Қанатты нақыл сөздердің философиялық, тәрбиелік маңызын ашу, ең алдымен, бұл жанр түрлерінің бейнелі сөзге негізділігін анықтау. Ауыз әдебиетінің шығарушысы да, таратушысы да, тыңдаушысы да - халық. Сондықтан ол, шын мәнінде, халықтың өз еншісі болып табылады.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
Ғибратты фольклордың ерекше түрі - мақал-мәтелдердің ауыз әдебиетінің басқа жанрларымен ұқсастығы мен айырмашылықтарын және құрылымдық ерекшеліктерін ажырату;
Қазақ жұмбақтарының тақырыптық жағынан топтау мен поэтикалық амал-тәсілдерін тану;
Жаңылтпаштардың құрылысы мен бала психологиясына әсерін анықтау;
Нақыл және қанатты сөздердің эстетикалық-тәрбиелік қызметі мен философиялық маңызын түсіну;
Өсиет сөздердің тағылымдық-тәрбиелік маңызын ашу;
Тәмсілдердің негізгі белгілеріне сай тәрбиелік маңызын айқындау.
Зерттеу жұмысының болжамы. Ғибратты фольклор түрлерін түсініп, жаттап өскен жас ұрпақтың тілдік дағдыларды жоғарғы деңгейде қалыптасуына мүмкіндік береді. Ойлау қабілеттері артады, құндылықтар негізінде тәрбиеленеді.
Зерттеудің әдіснамалық негіздері. Диплом жұмысында шағын жанрлы ғибратты фольклор жинақтары, аталған тақырыпты зерттеген ғалымдардың ғылыми көзқарастары мен еңбектері, оқу құралдары, ғаламтор материалдары негіз болды.
Зерттеу әдістері. Дипломдық зерттеу жұмысында ғылыми-теориялық еңбектерді талдау барысында түрлі ой-пікірлерді қорытып, баяндап шығу, жүйелеу, анықтау және бақылау, жинақтау әдістері қолданылды. Жасалған тұжырымдар теориялық жағынан қорытындыланып, нақты мысалдармен дәйектелді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Ғылыми жұмыста шағын жанрлы ғибратты фольклор үлгілерінің тақырыптық ерекшелігі, құрылымы, тәрбиелік мәні мен маңызы ашылды. Зерттеу барысында талданған ауыз әдебиеті нұсқаларының балаларды құндылықтарға негізделген білім бере отырып тәрбиелеуге мол материал беретіндігі анықталды. Олардың маңызы тек балаларға тәрбиелік әсер етумен ғана шектелмейді, олардың ата-анасы мен қоршаған ортасына да, олардың адамгершілік қасиетіне, өмірлік ұстанымдарына, көзқарастары мен сенімдеріне белгілі бір дәрежеде ықпал етеді.
Зерттеудің теориялық маңызы. Аталған зерттеу жұмысы мектептерде оқушылардың ана тілі мен қазақ әдебиетінен жазбаша тілін ұстарту үшін әдістеменің теориясы жағынан дамытуға едәуір үлес болып қосылады. Бұл зерттеу жұмысында жасалған қағидалар және түрлі тұжырымдар қазақ әдебиетінің оқыту әдістемесін теориялық жағынан толықтырады.
Зерттеудің тәжірибелік маңызы. Қазіргі таңда бүлдіршіндердің бойындағы кекештік, тіл дыбыстарын дұрыс айта алмау кемшіліктерін түзетуде таптырмас құрал. Зерттеу жұмысы балабақшалар мен мектеп оқушыларының қазақ әдебиетінің оқыту әдістемесіне өз үлесін қосады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
Ғибратты фольклор жанрындағы шағын сөз оралымдары кез келген
оқырманның тілдік қорын дамытып, шешен сөйлеуге ықпал жасайды;
Оқырманның ойлау қабілетін дамытып, тілдік кемшіліктерден арылуға
септігін тигізеді;
Жас ұрпақты ұлттық құндылықтар негізінде тәрбиелеуде маңызды рөл
атқарады;
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, тарау бөлімшелерінен, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕР МЕН ЖҰМБАҚ, ЖАҢЫЛТПАШТАРДЫҢ КӨРКЕМДІК ҚҰРЫЛЫМЫ МЕН МӘНІ
Мақал-мәтелдер
Мақал-мәтелдер - ғибратты шағын жанрдың бір түрі. Қазақ мақал-мәтелі ауыз әдебиетіміздің ең көне түрі. Ол - халқымыздың ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып қалдырылып келе жатқан баға жетпес орасан бай мұрасы. Онда ата-бабаларымыздың өмірден көрген тәжірибелері, ой-толғаныс, болжамдары, ақыл-кеңестері бір ауыз сөздің қауызына сыйғызылып, саф алтындай ғасырлар қойнауында тот баспай сақталып келеді. Мақал-мәтелдердің қадір-қасиетін жақсы түсінетін халық оны ерекше құрметтейді, ондағы айтылған пікірлерге асқан ілтипатпен қарайды. Сондықтан да осы уақытқа дейін мақал-мәтелді төбелеріне көтеріп, Мақал - сөздің атасы, Мәтел - сөздің мәйегі деп айрықша қастерлеумен келеді. Сол үшін де ақ пен қараны, оң мен солды, дұрыс пен бұрысты ажырату үшін көнекөз мақал-мәтелдердің даналығына жүгініп жатамыз. Жақсылық пен жамандықтың, кішіпейілділік пен тәкаппарлықтың, қайырымдылық пен қайырымсыздықтың, аңқаулық пен қулықтың арасалмағын айырғымыз келсе, тағы да көне безбен - мақал-мәтелге жол тартамыз, сенім артамыз. Мақал-мәтел қазағымыз үшін ұлы даналықтың таусылмас қайнар көзі тәрізді. Себебі мақал-мәтелдің әр сөзінде қазақ халқының тұрмыс-тіршілігі, дүниеге деген әр қилы көзқарасы, еңбегі мен өмір суру қағидаттарының көріністері жинақталған. Қаншама ғасырлар бойы адамзат бойындағы адамгершілік, сүйіспеншілік, мәдени-этикалық, көркемдік-тәрбиелік мақсат-мұраттарының дамуына үлес қосып келеді. Бастапқыда ділмар, би- шешендердің айтқандары арқылы ауыздан-ауызға жеткен туындылар таралу барысында зерделеніп ұрпақтан-ұрпаққа мұра етіп қалдырылған. Мақал-мәтелдер қысқа тұжырымдалып айтылғанымен, олардың өзегінде адамның өмір сүру заңдылықтарын, тұрмыс-тіршіліктегі қарама-қайшылықтарды, әлеуметтік тартыстарды терең пайымдаудан, сараптап-саралаудан, ақиқатты іздеуден туындаған.
Айтылар ой образды түрде беріліп, көркем тілмен астарлап, бейнеленіп жеткізуді мақсат тұтқан. Құрылысы тұрақты, өзгертіп айтуға келмейді. Адамзат тіршілігі мен қоғамның кез келген саласын қамтитындықтан, қозғалған тақырыптары да сан алуан: туған жер, елдік пен ерлік, ынтымақ-бірлік, адамгершілік ережелері мен адам бойындағы алуан түрлі қасиеттер, ақыл-парасат, Отан, отбасы, туған-туыс, еңбек пен кәсіп, өнер-білім, денсаулық, төрт түлік мал т.б. тақырыптар кеңінен қозғалады. Мақал-мәтелдер бірге қалыптасып, қатар дамып отырғанымен, әрқайсысының өзіне тән ерекшеліктері бар.
Мақалдар күнделікті тіршілікте кездесетін мәселелерді жинақтап, түйіндеп, ыкшамдап көрсетеді. Аяқталған ой әр қилы дәлел мен корытындылар арқылы катар айтылады, ауыспалы мағынада да ұшырасады, құрылысы өлең түрінде де, қара сөз түрінде де болып келеді. Кейде ойды ұтқыр, тілге орамды жеткізу мақсатында нақыл сөз үлгісінде де қолданыс тапқан. Ал мәтелде сөз мағынасы тұспалдап, баламалап, меңзеу тұрғысында толық аяқталмаған ой түрінде көркем тілде жеткізіледі. Мақал секілді формасы әбден тұрақтанған, ойдың салдары беріліп, себебі айқындалмайды. Сонымен қоса, мәтелдер мақал тәрізді нақты тақырыптарға жіктелмейді.
Қазақ мақал-мәтелдері сонау Орхон-Енисей жазба ескерткіштерінен бастау алады. XII-XIII ғасырлардан бізге жеткен жазба ескерткіштердің тілінде мақал мен мәтелдер баршылық. Мысалы, Орхон-Енисей ескерткіштері жазбаларында: Бастыны еңкейтіп, тізеліні бүктірген (Күлтегін жырынан), Өлімнен ұят күшті (Тоныкөк жырынан) деген мақал-мәтелдерді кездестіреміз. Махмұт Қашқаридің Дивани лұғат-ат түрік сөздігінен:
Ұлы болсаң, кішік бол,
Халық үшін бәлік бол,- делінген, Құдатғу біліктен:
Біліп сөйлеген білекке саналар,
Білімсіз сөз өз басын жояр,- дейтін мақал-мәтелдерді байқауға болады [2]. Бұл деректерге сүйене отырып, мақал-мәтелдердің бастауы сонау көне ескерткіштерден көрініс тауып, шығармалардың тілінде қолданыста болғанына көз жеткіземіз. Мақал-мәтелдер негізінен халық аузында ауызша сақталған. Ал оларды нақты жинап, қағаз бетіне түсіру, баспасөз беттерінде жариялау XVIII ғасырдың II жартысынан басталады. Қазақ мақал-мәтелдері туралы әр кезеңдерде Ш. Уәлиханов, Э. Диваев, А. Байтұрсынұлы, М. Әуезов, С. Сейфуллин, М. Ғабдуллин, Б. Шалабаев, С. Нұрышев, Р. Сәрсенбаев, Б. Адамбаев, Б. Ақмұқанова, Әбділдина, Ә. Қайдар, Ш. Керім сынды зерттеушілер арнайы ғылыми еңбектер жазған [1].
Мақал-мәтелдер қосарлана айтылып, бір-біріне құрылысы жағынан сырттай ұқсас болып келгенімен, олардың мазмұнды тұжырымдауында, ойды шешуінде өзіндік ерекшеліктері мен айырмашылықтары бар. Ол айырмашылықтар мен ерекшеліктер мақал-мәтелдің ойды түйіндеу жағынан да, құрылымы жағынан да байқалады.
Мақал дегеніміз - өмір құбылыстарын жинақтайтын бір немесе екі бөлімнен құралып, алдыңғысында жалпы пайымдау, соңғысында қорытынды пікір айтылатын, өте ықшам, бейнелі халық нақылы. Мақалдар аяқталған ойды білдіретін жай немесе құрмалас сөйлем болып келеді, құрамындағы сөздер өзінің дербес мағынасын сақтайды. Мәселен, Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей, Отансыз адам - ормансыз бұлбұл, Ақыл - тозбайтын тон, Білім - таусылмайтын кен деген мақалды алсақ, бұлар екі жай сөйлемнен құрылған. Мұнан мақалдар көбінесе екі бөлімді болатынын көреміз. Сөйлемдері әрқашан тиянақты. Алдыңғы ой екінші түйінді пікірдің шарты түрінде келеді. Яғни, ақылдың ескірмейтіні, білімнің соңы жоқ екендігі анық айтылып тұр. Ақылды өзінен көреді, Ақымық ағайыннан көреді деген мақалдан да осыны байқауға болады. Мақалда өзара қарама-қайшы ұғымдар мен құбылыстар салыстырылып, шендестіру арқылы жасалады, онда ой-пікірді айқындау тәсілі басым болып келеді.
Құрылысы жағынан мәтелдер мақалдан басқаша. Мәтелде қорытынды ой, түйін айтылмайды, тұспал ғана болады. Бейнелі сөз айшығы арқылы берілген ойды тыңдаушы өзі топшылайды, тұжырым жасайды. Мысалы, Көппен көрген - ұлы той, Әлін білмеген әлек, Көп түкірсе - көл деген мәтелдерде тұспалдау ғана бар, мағына ашық емес, қорытынды тұжырым жоқ, ой астарлы мағанада айтылады, сөйлем аяқталмаған, толымсыз. Демек, айтылған ойды тыңдаушы өзі қорытуына тура келеді. Мәтелде дәлелдеу де, тиянақты тұжырым да болмайды, мағына ашық емес.
Сонымен бірге мақал-мәтелдердің тура және ауыспалы мағынасы болады. Елін сүйген ер болады, Денсаулық - зор байлық деген мақалдарда ой тура айтылса, Өнер алды - қызыл тіл, Ер қанаты - ат тәрізді мақалдар ауыспалы мағынада айтылып тұр. Ал, Қызым, саған айтам, келінім, сен тыңда, Не ексең, соны орарсың, т.б. мәтелдерде айтпақ ой тура айтылмай, жұмбақтап, астарлы мағынада білдірілетінін көреміз. Ендеше, осындай айырмашылықтары арқылы мақал мен мәтелдің ойды түйіндеу және құрамы жағынан жіктеп көрсетуге болады.
Мақал мен мәтелдер сөйлеу кезінде тыңнан жасалынбайды, дайын қалпында жұмсалады, құрамдары әрқашан тұрақты болады. Ғалымдардың айтуынша, мақал-мәтелдердің үш жақты ерекшелігі бар:
Мақалдар мен мәтелдер - фразеологизм сияқты тілдік құбылыс;
Пайымдау мен ой - пікірдің түйіні ретіндегі логикалық тұлға;
Ойды қысқа айтып, қорытынды жасаудың тамаша үлгісі.
Ендеше, мақал-мәтелдердің ауыз әдебиетінің басқа түрлерімен байланысы және құрылымдық ерекшеліктеріне тоқталып көрейік.
Біріншіден, фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер арақатынасын қарастырайық. Мақал-мәтелдердің тұрақты сөз тіркестермен ұқсастығы басым. Көптеген тілдерде фразеологиялық тіркестер мен мақал-мәтелдер қатарласа өмір сүреді. Зерттеуші-ғалымдар В.В. Виноградов, В.Н. Гелия, Р. Сарсенбаев, Ө. Айтпаев еңбектерінде мақал-мәтелдерді фразеологиялық тіркестер құрамына енгізген. Мақал-мәтелдер фразеологиялық бірліктің басқа түрлері сияқты сөйлеу үстінде бірден түйдек күйінде пайда бола салмай, алдын-ала ойлау процесінде әзірлеген даяр қалпында жұмсалады. Мысалы, ор қазу деген тұрақты сөз тіркесінен тілдің дамуы барысында Біреуге ор қазба деген мәтел, оның негізінде Біреуге ор қазба, өзің түсерсің деген мақалдар туған. Мақал-мәтелдер фразеологизмдер сияқты құрамын сақтап жасалады, құрамындағы сөздерінің орын тәртібі әбден қалыптасқан, басқа сөзбен ауыстыруға болмайды. Олар морфологиялық не синтаксистік тұрғыда болсын, өзгеріссіз, даяр күйінде қолданылады. Аздың қадірін білмеген, көптің қадірін қайтіп білер?- деген мақалда құрамындағы жеке сөздердің берер мағынасы сөз болып отырған жоқ, түгел бір мақалдың тұтас мәні сөз болып тұр.
Екіншіден, мақал-мәтелдер қазақтың шешендік сөздерінде де жиі қолданыс тапқан. Сәкен Сейфуллин өз зерттеулерінде мақал-мәтелдерді шешендік сөздердің бір саласы, жалғасы ретінде қарастырады. Мақал-мәтел көшпелі елдің тұрмысынан туып, сол халық өмірінің барлық саласын қамтитынын, бейнелейтінін көрсете келіп, зерттеуші жалпы ауыз әдебиетіне ортақ бір ой тастайды. Заманына қарай күлкісі, тауына қарай түлкісі, Сабасына қарай піспегі, мұртына қарай іскегі деген ерекше сөздер - әр заманның тілі, көркем сөзі, әдебиеті сол заманның салт-санасына, сол заманның тұрмысына, ол заман тұрмысынан туған мұратына ұқсай туды деген сөзді қуаттайды [3]. Шешендік бастауы түбі бір түркі тектес халықтардың көне жазба ескерткіштеріндегі аталы сөздерден басталып, жұрт сынынан өткен халық қазынасы ауыз әдебиетінің үлгілерінен нәр алған.
Көп сөйлеме, азбен келтір иінін,
Бір сөзбен шеш түмен сөздің түйінін,- деген Жүсіп Баласағұнның сөзі халықтың: Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні,- деген мақал-мәтелімен үндесіп жатыр.
Үшіншіден, мақал-мәтелдердің құрылымы өлең сипаттас болып келеді. Белгілі бір дәрежеде ұйқасқа, рифмаға, дыбыстық қайталауларға, олардың тармақтарының бастапқы және соңы дыбыс үндестігіне негізделеді. Осылардың нәтижесінде мақал-мәтелдердің сыртқы сұлулығы мен ішкі мазмұнының бірлігі сақталып, тыңдаушының көңілінен шыққан, тез жатталған. Мақал да мәтел де теңеу, әсірелеу, метонимия, метафора, аллитерация, ассонанс, анафора, эпифора антоним сияқты көркем сөздермен айшықталады. Ұлы жазушы, ғұлама ғалым Мұхтар Әуезов - қазақ мақал-мәтелдерінің алғашқы зерттеушілерінің, оның ішінде, ең беделді ғылыми пікір айтқандарының бірі. Ол Қазақ халқының эпосы мен фольклоры деген еңбегінде халық шығармашылығының бұл түрін жеке дербес тарау етіп алып, жан-жақты талдаған. Мақал-мәтелдердің басқа халықтарда да барын ескере келіп, ол: Мұның қазақтағы түрінің өзіндік ерекшеліктері мол... Қазақ мақал-мәтелдерінің, жұмбақтарының дені өлең түрінде келеді. Және сондағы сөздердің өзара үндесіп, ассонанс, аллитерациялардың мол болатындығына қайран қаласың. Мағына, мәні де мейлінше терең болады,- дейді [4]. Сөйтеді де, Сұлу сұлу емес, сүйген сұлу, Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ сияқты мақалдардың ішкі ұқсастықтарының күштілігіне жұртшылық назарын аударады. Мақал-мәтелдердің өн бойы көркем сөздермен айшықталып, ерекшеленеді. Мысалдар келтіре кетсек,
Түсіне қарасаң, күндей,
Ішіне қарасаң, түндей (теңеу әрі психологиялық параллализм),
Тарыдан тау, тамшыдан көл (әсірелеу),
Кітап - білім бұлағы,
Білім - өмір шырағы (метафора),
Кітап - көзі жұмыққа арзан,
Көзі ашыққа маржан (метонимия),
От ауызды, орақ тілді (эпитет),
"Сабыр түбі - сары алтын,
Сарғайған жетер мұратқа,
Сабырсыз қалар ұятқа" (аллитерация, эпитет),
Ақыл - гауһар бағасыз,
Ақымақ - ауру дауасыз (ассонанс және антонимдік қолданыс),
Жомарт жүрекке иман қонар,
Жомарт қолға аспандағы лашын қонар"(анафора мен эпифора) т.с.с.
Осы сияқты бейнелі кестеге толы сөз өрнектерін айтуға оралымдылығы, тілге үйіріле кететіндігі, берілетін ойдың өткірлігі, ұшқырлығы, тереңдігі - мақал-мәтелдің көркемдік құндылықтарымен байланысты.
Төртіншіден, мақал-мәтелдердің нақыл сөздермен арақатынасы ерекше. Ел аузында, әдеби шығармаларға жақын түгел сөздің түбін білдіретін нақыл сөздер көп кездеседі. Айтар ой түйіні мен құрылымдық ерекшеліктері жағынан нақыл сөздер мақал-мәтелдерге өте ұқсас болып келеді. Сол себепті көптеген жеке адамдардың атынан айтылған нақыл сөздер мақал-мәтелдің қатарына қосылып, халық аузында айтылып келеді. Бірақ бір-біріне қанша ұқсас болса да, олардың өзара айырмашылығы бары байқалады әрі олар көркем шығармаларда да көп қолданылады.
Ақын-жазушылар өз шығармаларында халық даналығын пайдаланумен бірге, сол үлгілердің негізінде өздері де жаңа мақал-мәтелдер жасайды. Мәселен, Ыбырай Алтынсариннің:
Аш бала тоқ баламен ойнамайды,
Тоқ бала аш болам деп ойламайды,- дегені, ұлы Абайдың:
Еңбек етсең ерінбей,
Тояды қарның тіленбей, Білімдіден шыққан сөз, талаптыға болсын кез, Бауыржан Момышұлының:
Қоянды қамыс, ерді намыс өлтіреді, Күш - әкесін танымас,
Тұтқабай Иманбековтің: Азамат туы - ар болар, әділдік соған нәр болар,- деген нақыл сөздері бүгінде мақалға айналып кеткен. Қарап отырсақ, ғибраты мол даналық ойлардың авторлары белгілі әрі мақалға өте ұқсас.
Қазақ мақал-мәтелдерінің мәтіндеріне құрылымдық талдау жасаған ғалымдар мақал-мәтелдердің жанрлық ерекшеліктері төңірегінде сөз болғанда, паремиялардың бір-біріне ауысу және өту құбылысы туралы айтып кеткен және паремияның бірнеше түрі анықтаған. Олар:
велеризм,
жұмбақ мақал-мәтелдер,
алғыс, бата-тілек мәнді мақалдар,
түс жору мәніндегі,
тыйым салу мәніндегі,
қарғыс, теріс бата мәнді мақалдар,
наным-сенім, болжамдық мәнді мақалдар,
табу мәніндегі мақалдар.
Мысалдар қарастырсақ,
Жұмбақ-мақалдар:
Жусаннан аласа, бетегеден биік (қоян),
Отқа жанбас, суға батпас (мұз),
Көшерімді жел білсін, Қонарымды сай білсін (қаңбақ).
Түс жору мәніндегі мақалдар:
Тауықтың түсіне тары кіреді,
Батыр түсінде жау көреді,
Балықшы түсінде ау көреді,
Жақсы жерге жатсаң,
Жақсы-жақсы түс көресің.
Жаман жерге жатсаң,
Жаман-жаман түс көресің.
Тыйым салу мәніндегі мақал-мәтелдер:
Қарап жатқан жыланның құйрығын баспа,
Күлме досыңа, келер басыңа,
Қайтып келер есікті қатты серіппе.
Болжамдық мәнді мақал-мәтелдер:
Қырсыққан жігіт мал таппас,
Құтты қонақ қонса, түйесі өледі,
Құтсыз қонақ қонса, үй иесі өледі.
Наным-сенім мәніндегі мақал-мәтелдер:
Ит құтырса - иесін қабады,
Қилы-қилы заман болады,
Қарағай басын шортан шалады.
Велеризмдер:
Бұрынғының қойы маңырап келуші еді,
Бүгінгінің қойы аузын ашып келеді екен, - депті саңырау.
Ет тәттілігін қойса,
Мен ұрлығымды қояр едім (мысық сөзі).
Қарғыс мәнді мақал-мәтелдер:
Қарындасқа бұрмағанның қары сынсын,
Тоймай ішкен асың құрысын,
Есік алдынан жел келгенше,
Үй артынан жау келсін.
Алғыс, бата-тілек сөз мәніндегі мақал-мәтелдер:
Ата өлсе өлсін,
Атақ қалсын,
Жағың сынса да, сағың сынбасын,
Құдай малыңды алса да,
Пейіліңді алмасын[5].
Мақал-мәтелдердің синтаксистік құрылымына тоқталсақ, олар жай сөйлем болып та, құрмалас сөйлем түрінде де кездеседі. Синтаксисінің өзгешелігі - сөйлемдегі сөздер санының мейлінше аз, сөйлемнің өте ықшамды болатындығында. Мақал-мәтелдер өздерінің синтаксистік құрылысы жағынан ауыз әдебиетінің басқа жанрларына қарағанда айрықша сипатқа ие. Бұлар фольклордың басқа жанрларына қарағанда аз сөзбен өрілген, құрылысы жағынан шағындылығы арқылы бөлектенеді. Мысалы,
Ел іші - алтын бесік,
Балықшы көлін мақтайды,
Өнерлі өрге жүзеді,
Қорқақ көлеңкесінен қорқады тәріздес жайылма сөйлем түрінде жасалуы.
Мақал-мәтелдердегі сөйлем мүшелері әр тұлғада кездеседі.
Бастауыштық құрылымдар
Басқа сөз таптарының субстантивтеніп, жіктеліп жасалуынан болады. Мысалы, Өнерлі (кім?) өрге жүзеді,
Көп көрген (кім?) - нұсқа, көп істеген (кім?) - ұста,
Көп жасаған (кім?) білмейді,
Ақыл (не?) - азбайтын тон, Білім (не?) - таусылмайтын кен.
Баяндауыш қызметінде қолданылатын етістік түрлері
Етістіктен болған баяндауыш бұйрық райдың екінші жақ анайы түрінде өте жиі кезеседі. Мұндай сөйлемдердің барлығында бастауыш айтылмай жасырын тұрады да, сөйлем толымсыз сөйлем болып келеді. Ал баяндауыштың бұйрық райы сыпайы не көпше түрінде айтылуы кездеспейді. Мысалы,
Туған жерге туың тік, Күшіңе сенбе, ісіңе сен.
Етістік -ар, -ер, -р, -с жұрнақты есімше формасында -а, -е, -й жұрнақты көсемше түрінде де өте жиі көрініс табады. Мысалы,
Еңбек мұратқа жеткізер, жалқаулық абыройды кеткізер,
Адал еңбек аздырмас, арамдық бойды жаздырмас,
Еңбексіз іс бітпейді, еріншектің қолы жетпейді,
Іздеген табады, сұраған алады.
Мақал, әсіресе мәтел сөйлемдерде баяндауыш болуға тиіс етістік айтылмай, түсіріліп қалдырылады да, баяндауыштық қызметті септік жалғаулы зат есім атқарып тұратын сөйлемдер жиі кездеседі. Мысалы, Адам аласы ішінде, мал аласы сыртында, Бас жарылса, бөрік ішінде, қол сынса, жең ішінде, Ерлік білекте емес, жүректе.
Мақал-мәтелдегі тұрлаусыз мүшелер
Олардың ішінде ең жиі кездесетіні - толықтауыш. Мысалы, Отынды шапқанға, малды тапқанға баққыз,- деген мақалда отынды, малды, шапқанға, тапқанға - деген төрт толықтауыш бар.
Тұрлаусыз мүшенің келесі түрі - пысықтауыш. Профессор Т.Қордабаев: Мақал-мәтелде мезгіл, мекен, сын-қимыл пысықтауыштары кездеседі,- десе, бұл топтастыруға амал пысықтауыштарды да қосуға болады. Бірақ амал пысықтауыштар тек санаулы мақалдарда ғана кездеседі. Оған мысал:
Көре-көре, көсем боларсың,
Сөйлей-сөйлей, шешен боларсың. Ал, мақал-мәтелдегі анықтауыш мүшеге келер болсақ, олардың құрамындағы есімдер мақалда заттың әртүрлі сын-сипаты, белгісі болып келетіндіктен, мақал сөздерге көрік болып, оны әсерлі етіп тұрады. Мысалы,
Жақсы адам елдің тынысы,
Жақсы жер жанның тынысы т.б.
Мақал-мәтелдерде тұрлаулы мүшелер ойды жеткізу, сөйлемнің құрамдық негізі болса, тұрлаусыз мүшелер ойды толықтыру, пысықтау, анықтау сияқты қосымша қызмет атқарып, жалаң сөйлемдерді жайылмаға айналдырады.
Мақал-мәтелдердегі құрмалас сөйлемдер
Жалпы, мақал-мәтелдерде жалғаулықсыз салалас құрмалас түрі өте жиі кездеседі. Мақал-мәтел құрамында салалас сөйлемдердің жалғаулықты түрлерінің кездеспеуі алдыңғының ықшамдылығына, жинақты айтылуына және ырғақ, ұйқас және тағы басқа көркем құралдардың әсерінен деуге болады. Поэтикалық түрде келетін мақал-мәтелдердің жасалуы, негізінде синтаксистік параллелизм бойынша болады:
Ақылды адам айтқызбай біледі,
Ақ сұңқар қаққызбай іледі,
Анаға қарап қыз өседі, атаға қарап ұл өседі.
Сабақтас құрмалас сөйлемдердің ішінде шартты бағыныңқылы түрде жиі кездеседі:
Сөз жүйесін тапса, мал иесін табар,
Тамырыңнан түйе сұрасаң, қорыққанынан бие берер.
Қарсылық мәндегі -да, -де жалғаулығы әдеби тіліміздегі сабақтас құрмаластың бағыныңқы сыңарында шартты райлы баяндауыштан соң келіп, қосалқы қызмет атқаратын болса, мақал-мәтел құрамында дәл сондай қызмет атқарады, мысалы,
Көп білсең де, көптен артық білмейсің,
Қатардан ассаң да, халықтан аспақ жоқ,
Қалыптан безсең де, халықтан безбе,- деген сөйлемдердің бағыныңқы қанатындағы -да, -де жалғаулығы тек қосымша мағына ғана білдіріп тұрған жоқ, сонымен бірге сабақтас сөйлем бағыныңқы құрамының түрлерін айқындауда да белгілі қызмет атқарып тұр. Бағыныңқылы компонент баяндауышы -ша, -ше жұрнақты өткен шақтық есімшеден болады да, екі компоненттегі әрекет бір-біріне қарама-қарсы қойыла салыстырылады. Мысалы, Ханның қасында болғанша, судың басында бол,
Жақсы ас қалғанша, жаман қарным жарылсын.
Мақал-мәтелдердің ықшамдалып қолдануы
Мақал-мәтел құрамында кейбір сөздер басқа грамматикалық категорияға ауысуына байланысты өздерінің синтаксистік функциясын өзгертіп отырады. Және де мақал-мәтел құрамында кейбір сөйлем мүшелері тіпті айтылмай түсіп қалып, олардың қызметін екінші біреудің атқаратыны болады. Мұндайды тіл білімінде эллипсистік құрылым деп атауға болады. Мақал-мәтел құрамындағы сөйлем мүшелерінің бірі болмаса бірін түсіріп айту риторикалық қызмет атақарады. Мысалы, Жас (адам) келсе іске, кәрі (адам) келсе асқа, Көп жасағаннан (адам) сұрама, көпті көргеннен (адам) сұра, Алып - анадан (туады), ат - биеден (туады), Жақсыдан (тиер) шарапат, жаманнан (тиер) кесапат, Ауру - астан (болады), Ел(дің) іші - алтын бесік, Бас(ты) кеспек болса да, тіл(ді) кеспек жоқ, Адам(ның) аласы ішінде, мал(дың) аласы сыртында және т.б.
Мақал-мәтелдер тәрбиенің әлеуметтік-идеялық мәнінен туындаған. Өйткені дана халық баланы жастайынан еңбек етуге үйретуді, даярлауды басшылыққа алған. Жастайынан ұл балаларды малдың төлін қайыру, отын-су дайындау, мал өнімдерінен тұрмыстық құрал-жабдықтар әзірлеуге, ал қыз балаларды ыдыс-аяқ жуу, тоқыма тоқу, кесте тігу, үй тазалау, т.б. жұмыстарға үйретті. Олар өскен сайын жұмыстарын қиындатып отырды. Сол арқылы балаларды өмірдің ең қажетті дағдысы - еңбекті сүю және құрметтеу рухында тәрбиеледі. Басқаша айтқанда, халық жас ұрпақты адамгершілікке тәрбиелеудің негізі еңбек екенін дүрыс пайымдаған және еңбек тәрбиесін ерекше бағалаған. Олай болса, еңбекке тәрбиелеу - тәрбиенің ескірмейтін қағидасы, тозбайтын тәсілі. Себебі еңбек - адам қызметінің шешуші түрі дегенді халқымыз:
Істесең тістерсің,
Мал баққанға бітеді,
Еңбекпен тапқан мал тәтті,- деп тұжырымдайды, материалдық игілік адам еңбегінің нәтижесі екенін жас ұрпаққа ұғындырады.
Мақал-мәтелдерде адамгершілік қасиеттерді, әсіресе, ар, ожданды қастерлеу - тәрбиенің басты принципі деп санаған. Осыны басты нысан етіп ұстанған ата-бабамыз:
Ақ жүрген адам азбас,
Адам деген ардақты ат,- дейді.
Әдептілік, ар, ұят - адамдықтың белгісі,
Тұрпайы мінез, тағы жат - надандықтың белгісі,
Жігіттің құны - жүз жылқы, ары - мың жылқы,
Жаным - арымның садағасы,- деп, ар-ұятты аса жоғары бағалаған. Өйткені арлы адам адал, әділ болады. Ар тазалығы басқаға қиянат жасамауға, шыншыл, әділ болуға баулиды. Әдептілік, сыпайылық, кішіпейілдік, мейірімділік, иманжүзділік қасиеттердің бәрі ар-ұят, ождан тазалығынан туындайды. Имансыз болу, ата-ананы, ұстазды сыйламауды халқымыз кешірілмес күнә деп санаған. Қазақтың мақал-мәтелдерінің өскелең ұрпақтың эстетикалық мәдениетін дамытуда да маңызы зор. Мұндай мақал-мәтелдердің мазмұны ата-бабаларымыздың бүкіл өмір тәжирибесін қамти отырып, жас ұрпақ санасын, әсемдік сезімін, талғамын, көзқарасын дамытады. Осыған орай, көптеген ғалымдарымыздың ғылыми зерттеу еңбектерінде сөз болған мақал-мәтелдердің тәрбиелік мәні жөніндегі пікірлеріне көңіл аударып көрелік. Мысалы, Б. Адамбаев Халық даналығы деген еңбегінде: Әр халықтың мақалы мен мәтелі - сол халықтың өзі жасап алған логикалық формуласы, ережесі. Ол кез келген оқиғаның, мәселенің тұсында еске түседі, тілге оралады. Сөйтіп, көп ойлануды, ұзақ баяндауды керек ететін қиын нәрсені жеп-жеңіл , оп-оңай, бір-ақ ауыз сөзбен түсіндіреді, ұғындырады,-деп, мақал-мәтелдердің мінез-құлық мәдениетіне, өнерге, әдебиетке, деген негізгі талаптарын тұжырымдауға болатынына тоқталады.
Мақал-мәтелдер өмір құбылыстарының барлық саласын қамтитын болғандықтан, олардың тақырыптары да сан алуан. Мақал-мәтелдер де айтар ойды әсерлі жеткізу үшін көркемдеу құралдары қолданылады. Мысалы, Жақсы жігіт - жағадағы құндыз, жақсы қыз - аспандағы жұлдыз, Жаман тұқым егінді былғайды, жаман жігіт елді былғайды, т.б. Мұндай орынды қолданылған бейнелеу құралдары мақалдың ажарын ашып, ой өткірлігін арттырады, адамның бойында мәдени дағдыларды қалыптастырады.
Қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбайұлы ұлтымыздың ауыз әдебиетінің асыл қазынасы - мақал-мәтелдердің шығу тегін терең зерттеп, құнды ойлар айтты. Жиырма тоғызыншы қара сөзінде:
Біздің қазақтың мақал-мәтелдерінің көбінің іске татырлығы да бар, іске татымақ түгіл, не құдайшылыққа, не адамшылыққа жарамайтыны да бар,- дей келе,- Қалауын тапса, қар жанады, сұрауын тапса, адам баласының бермейтіні жоқ, Атың шықпаса, жер өрте, Ата-анадан мал тәтті, алтын үйден жан тәтті,- деген мақал-мәтелдердің сұрамсақтық, пәлеқорлық, дүниеқоңыздық, қулық-сұмдық, алаяқтық сияқты жат мінездерді уағыздайтын, мағына-мәні қайшы мақал-мәтелдер екенін дәлелдеді. Сондай-ақ, Отыз үшінші, Отыз алтыншы қарасөздерінде:
Өнерді үйрен, үйрен де жирен,
Өнерліге тоғыз өнер де аз,
Алтау ала болса, ауыздағы кетеді,
Төртеу түгел болса, төбедегі келеді т.б.,- деп, халықты өнерге, бірлік-берекеге, достыққа шақыратын мақал-мәтелдердің мәніне баға берді [6].
Қазіргі мейірімсіздік, қатыгездік, дөрекілік етек алып отырған заманда жастарды ар-ождан тазалығын сақтауға, имандылыққа тәрбиелеуге ерекше көңіл бөлуде мақал-мәтелдердің мән-мағынасы мен тәлім - тағылымы зор.
Тілдегі мақал-мәтелдер - мәдениетті тану кілті, рухани және материалдық мәдениеттің қалыптасуына қатысатын үлкен күш, мәдени ескерткіші, ұлт өмірінің айнасы. Ол мәдениеттің жалпы сипатын анықтайды, негізгі ақпаратты жинайды, сақтайды және жеткізеді. Осыған сай тіл әрбір этнос мәдениетінің өзгешелігін, екінші жағынан, тіл шеңберінде мәдениеттің ұрпақтан-ұрпаққа жалғасуын қамтамасыз етеді. Тіл, соның ішінде мақал-мәтелдер, қазіргі, келер ұрпақты үлкен бір тарихи арнаға, бүтіндікке байланыстырады [7].
Қазақ даласы қандай кең байтақ болса, оның даналық ойларының қорытындысы - мақал-мәтелдері де көл дария. Олай дейтініміз - кезінде ең алғашқылардың бірі болып халық мақал-мәтелдерін зерттеп, жинақтаған белгілі жазушы Өтебай Тұрманжанов олардың санын елу мыңға жеткізсе, одан кейін балалар әдебиетінің танымал ақыны Мұзафар Әлімбаев тағы екі мыңнан астамын мақал-мәтелдер қатарға қосты. Мұзафар ағамыз сарсыла жинақтаған сол еңбегінде мақал-мәтелге нақтылы анықтама да береді. Ол: Мақал дегеніміз - өмір құбылыстарын жинақтайтын және типтендіретін, бір яки екі бөлімнен құралып, алдыңғысында шарт немесе жалпы пайымдау, соңғысында қорытынды, түйінді пікір айтатын бітімі бекем, өте ықшам, бейнелі әрі ырғақты халық нақылы. Ал мәтел дегеніміз - халық арасына көп тараған, қорытындысы болмайтын, тұжырымы тиянақталмаған, қарама-қарсы шендестіруі жоқ, ықшам кестелі халық сөзі, - дейді.
Иә, мейлінше елеп-екшеленіп, терең талғаммен жасалған осынау тұжырым қазақтың мақал-мәтелі туралы сөзді жеріне жеткізе, азғана ұғыммен айтып тұрған жоқ па?! Бұған алып-қосудың ешбір қисыны, қажеті де жоқ сияқты. Тек бір ғана тілегіміз: өзінің мірдің оғындай өткірлігімен, дау тудырмас әділдігімен, өнеге тұтарлық тәлімділігімен, қиып түсер өткірлігімен әділ бағасын алған қазақ мақал-мәтелі бұдан кейін де туған халқымен бірге мәңгі жасай бергей дегіміз келеді. Халық педагогикасының қағидалары қатарына қосылатын туған халқымыздың кез келген мақал-мәтелімен сусындап өссек, жемісіміз молығады, толығады. Олай дейтініміз: осындай шағын ғана ғибратты сөздер тәрбие берудің қайнар бұлағы. Дұрыс қанаттанған түзу ұшады,- деген ой арқылы да халқымыз тәрбиенің түпкі мақсатын, жемісін меңзеп отыр. Үлгілі үйдің ұл-қызы ұялтпайды,- деп келеді халқымыздың бір даналығы. Демек, мақал-мәтелдер - адам баласының қарым-қатынас, салт-сана, тәлім-тәрбиесі, бір сөзбен айтқанда, тұтас адамгершілік қағидалардың дастаны тәрізді. Олардан талмай сусындап оқысақ, өмірде ұшырасатын оқиғалардың бәріне де лайықты жауап табамыз.
Жұмбақтар
Жұмбақ - халық ауыз әдебиетінің ықылым заманнан бастап келе жатқан ерекше түрі. Ол - адамдардың белгісіз заттардың белгілерін басқа нәрсенің белгілері арқылы, дүниетану даналығы мен ұлттық болмыс даралығын жұмбақтап айту өнері. Халықтық-поэзиялық және философиялық ойлау жүйесiнiң, көркемдiк логикасының тереңдiгiн танытатын қазақ сөз өнерiнiң таңғажайып құбылыстарының ерекше саласы, тапқырлықтың, ойшылдықтың, ұшқырлықтың, суреткерліктiң, асқақ ақындықтың бір түрі де - жұмбақтар әлемi. Жұмбақ та мақал-мәтелдер сияқты тақпақтап, ұйқастырылып айтылады. Халық әр кезеңде оның жаңа түрлерін ойлап шығарып отырған. М.Әуезов: Жұмбақ адамның дүниетану жолындағы ойының, қиялының шамасын білдіреді,- деген. Жұмбаққа жасырылған тақырыптар да алуан түрлі: аспан әлемі, жыл мезгілдері, қоршаған табиғат, тұрмыстық заттар, мал, жан-жануарлар, адам оның дене мүшелері, еңбек құралдары, т.б.
Ежелгі адамдарға айналасындағы орта, кұбылыстар жұмбақ болып көрінгендіктен, олар көбіне бір-бірімен астарлы түрде сөйлескен. Сол себепті ғалымдар: ...бұл жанрдың түпкі тегі тыйым сөздер мен табудан шығып, қалыптасқан,- деген пікірді ұстанады. Қазақ жұмбақтары да ұзақ даму үдерісінен өтіп, халық әдебиетінің арнайы бір жанрына айналды. Жұмбақ таным кұралы болғандықтан, онда бір затты немесе кұбылысты ажарлап, жан-жақты құбылтып, сан қырынан танып-ұғынуға мүмкіндік жасалады. Оның тез әрі нақты шешілуі үшін жұмбақталған нысанның сипаты айқын, толық күйінде беріледі. Қазақ жұмбақтарын жинақтау XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басында жариялана бастады. Бұл ретте Т. Сейдалин мен С. Жантөриннің, П.М. Мелиоранскийдың, А.В. Васильевтің С. Мұхаметсалықұлының, O. Жанібековтің, кеңестік кезеңде C. Аманжоловтың, Т. Жанұзақовтың еңбектерін атап өтуге болады. Ел тәуелсіздігінен кейінгі жылдары Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы бойынша Ш. Керімнің құрастыруымен Бабалар сөзі жүзтомдық сериясының аясында Жұмбақтар (2011, 64-т.) атты академиялық басылым жарық көрді. Жұмбақтар туралы әр жылдары А. Байтұрсынұлы, М. Әуезов, Ә. Марғұлан, М. Ғабдуллин, М. Әбжанов, Ж. Адамбаев, Н. Оңғарбаев, Ш. Керім т.б. ғалымдар арнайы зерттеулер жазды [1].
Қазақ жұмбақтарын өзінің құрылысы, айтылуы, мазмұны жағынан іріктеп алғанда, негізінен жеті түрге бөлінеді:
Қара сөз түрінде айтылатын жұмбақтар.
Алғашқы айтылатын жұмбақтар бастапқы кезде қарапайым сөздерден басталған, соның өзінде де адамның ақыл ойын дамытуда үлкен қызмет атқарған. Мысалы, Жастық астында жарты күлше деген жұмбақтың жауабы - жарты Ай. Қара сөзбен айтылатын жұмбақтар уақыт өте, бірте-бірте күрделене бастаған. Мысалы, Бір қыз бен жігіт жолаушы жол жүріп келе жатып, бір ауылдың тұсынан өтіп бара жатқанда, алдынан біреу кездесіп:
-Мына жігіттің астындағы жорғасын-ай, қасындағы жолдасын-ай! - депті.
Сонда жігіттің қасындағы қыз:
- Бұл жігіттің шешесі менің шешемнің қайын енесі. Мен сонда бұл жігіттің кімі боламын? - депті. Сонда қыз бен жігіттің жақындығы қандай болады?
Міне, бұл жерде туыстықты жұмбақ етіп жасырған. Сөйтіп, қара сөзбен айтылған жұмбақтар жай сөйлемнен, күрделі құрмалас сөйлемнен де жасалады, тіпті қысқа әңгіме түрінде де кездеседі.
Жұмбақ ертегілер.
Қара сөзбен айтылатын жұмбақтардың келесі бір түрі - жұмбақты ертегілер. Жұмбақты ертегілер қызықты келеді. Оқиғасы шытырман, әрбір айтылған сөз оралымында үлкен мән-мағына болады. Тыңдаушысын үлкен ойға жетелейді. Өзінің барлық композициясы жұмбаққа ғана құрылған ертегілер қазақ фольклорында өте көп. Оған мысал - Қарттың ұлына айтқан өсиеті, Жұмбақшыл патша, Қыз бен қара құл, Қарт пен тапқыр жігіт, Аяз би.
Бұрын қазақта күйеу таңдаған дана қыз Жұмбағымды шешкен кісіге тием,- деп ант беретін. Оған мысал ретінде Аяз би ертегісіндегі Меңді қыздың сертінен айқын байқауға болады.
Өлеңмен айтылатын жұмбақтар
Жұмбақтың көпшілігі өлеңмен айтылғандықтан, мұндай жұмбақтарды жаттап алуға қолайлы. Бұл жұмбақтардың жауабы кейде өлеңмен, кейде жай сөзбен шешіледі. Жұмбақ өлеңдердің көркемдік шеберлігі - терең мазмұнды мен аллегориялық суреттеуінде. Қара сөзбен айтылатын жұмбақтарға қарағанда, өлеңмен айтылатын жұмбақтар жаттауға жеңіл, көркем де әуенді болып келеді. Мысалы,
Күнде есебін жаттайды,
Ешбір тыным таппайды,
Алмайды бір тағат,
Оның аты ... (сағат)
Үрлесең іші кебеді,
Босатсаң ұшып кетеді.
Жұп-жұқа қарын домалақ
Оны жару оңай-ақ... (шар)
Жұмбақ айтыстар
Өлеңмен айтылып, өлеңмен шешілетін жұмбақтардың қамтыған тақырыптары біріне-бірі байланыс жоқ жеке заттар төңірегінде ғана болса, жұмбақ айтыстардың қамтитын тақырыптары біріне-бірі жалғасып, байланысып жатқан, өресі кең, мол дүниеге айналып кетеді. Жұмбақ айтыстарда бірнеше жұмбақтарды төгілтіп бірден айтады да, соның шешімін табанда тауып, өлеңмен қайтаруды талап етеді. Жұмбақ ақындықтың ұрығы, дәні тәрізді,- деген М.Әуезов. Жұмбақ-айтыс аяқ астынан жауап беру үшін ұшқырлықты, шеберлікті, зеректікті қажет етеді. Жұмбақ-айтыс ақындар айтысы арасында ерекше орын алған. Мәселен, Әсет пен Рысжанның, Нұржан мен Сапарғалидың айтыстары жұмбақтау түрінде жырланған.
Жұмбақпен айтылатын шешендік сөздер
Қаз дауысты Қазыбек ел аралап жүріп бір үйге түсіпті. Ерінің үйде жоғына қарамастан, әйелі қонақтарды жақсы күтіпті. Сонда Қазыбек: Әйелі мұндай, мұның ері қандай екен? - деп тамашалап, жүре қоймай отырғанда үйіне ері келеді. Қараса, ері ұя бөріктеу ғана адам екен. Қазыбек әзілдеп, жолдастарына қарап былай депті:
-Жарандар, бұл сөзімнің мәнісі бар,
Мәнсіздің мәндіменен не ісі бар?
Құданың құдіретіне қарап тұрсам,
Жапалақ үйрек алған бір ісі бар.
Сонда әйел Қазыбектің сөзіне түсініп қалып:
-Биеке, ол сөзіңнің мәнісі бар,
Мәнсіздің мәндіменен көп ісі бар.
Жапалақ ілген құсын місе тұтпай,
Ол да қоңыр қаздан дәмесі бар, - депті.
Есеп жұмбақтар
Қанша жаңғақ?
Портфелімде әуелі он үш жаңғақ бар еді.
Науат пен Маратқа,
Самат пен Сағатқа,
Апасына Қанаттың
Екі-екіден тараттым.
Қанша жаңғақ қалғанын
Айта қойшы ал, жаным! (С.Қалиев).
Неше алма?
Бес алған Асанға - бес алма.
Төрт алған Досанға - төрт алма.
Үш алған Хасанға - үш алма.
Екі алған Бошанға - неше алма? (Қ.Жұмағалиев).
Диалогқа құрылған сұрақ-жауап жұмбақтар
Мұндай жұмбақтарды көргені мен білгені мол, білімді, зерек адамдар ғана тез шеше алады. Мысал ретінде Шоқан мен Саққұлақ шешеннің әңгімесін алуға болады. Дидарласа отырып, Шоқан Саққұлақ шешенге тосын сұрақ қойып:
- Ақсақал, біреу жолдан адасса, кімнен ақыл сұрайды? - дейді.
- Шырағым, көнеден сұрайды, - дейді шешен.
- Көне адасса, кімнен сұрайды?
- Көне адасса, көргендіден сұрайды.
- Көргенді адасса, кімнен сұрайды?
- Көргенді адасса, көптен сұрайды.
- Көп адасса, кімнен сұрайды?
- Көп адасса, көп оқығаннан сұрайды.
- Көп оқыған адасса, кімнен сұрайды?
- Көп оқыған неге адассын!
Зерттеуші-ғалымдар жұмбақтың әуелгі тегі тыйым және табумен төркіндес деп есептейді. Өткен замандарда адамдар айналадағы өктем күштерден сақтанғандықтан, бір-бірімен шартты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz