Жер ресурстарын басқарудың теориялық негіздері
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қорабаева Асель
ҚАРАСАЙ АУДАНЫНЫҢ ЖЕРЛЕРІН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
6B07303 - жерге орналастыру
Алматы, 2023
Қазақстан Республикасының ғылым және жоғары білім министрлігі
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
География және табиғатты пайдалану факультеті
География, жерге орналастыру және кадастр кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Қарасай ауданының жерлерін тиімді пайдалану
6B07303 - жерге орналастыру
Орындаған:_________________________ _______________
(қолы)
Қорабаева А.
Ғылыми жетекшісі: аға оқытушы______________________
Қорғауға жіберілді:
Хаттама №______, __________________ ___________2023ж.
(қолы)
Кожахметов Б.Т.
Кафедра меңгерушісі _____________________________
(қолы және мөрі)
Нүсіпова Г.Н.
Норма бақылаушы _______________________________
(қолы)
Кожахметов Б. Т.
Aлмaты, 2023 ж.
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыстың көлемі 68 бет, 4 сурет, 4 кесте, 36 дереккөзден тұрады.
ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ, ЕСЕПКЕ АЛУ, ЖЕР РЕСУРСТАРЫ, ЭРОЗИЯ, ТАЛДАУ, ҚАЛПЫНА КЕЛТІРУ.
Мақсаты: Алматы облысы Қарасай ауданы жерлерін ұтымды пайдалану мәселелерін талдау
Объект - Қарасай ауданының жерлері, жер пайдаланушылары мен иеленушілері.
Пәні - жерді ұтымды және тиімді пайдалану. Қазіргі уақытта, халықтың ұлттық шаруашылығы нарықтық қарым-қатынастарға өту барысында, жер ресурстарын ұтымды пайдалану, соның ішінде ауыл шаруашылығы мақсатына арналған жерлерді тиімді пайдалану,мониторинг жұмыстарын жүргізу, т.б іс-шаралар маңызды мәселеге айналуда. Сонымен қатар, жер мониторингі жерді ұтымды пайдалану мен қорғаудың маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Алматы облысы Қарасай ауданының жер ресурстарын соның ішінде ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлеріне мониторинг жұмыстарын жүргізу мәселелерін қарастыру. Бұл аудан Алматы қаласымен шекаралас орналасқандықтан, жер ресурстарын тиімді және ұтымды пайдалану күрделі мәселе болып келеді.
Нәтижелері:
1. Жерді тиімді пайдалану теориясы, әдістемесі зерттелді.
2. Қарасай ауданының жер ресурстарының жағдайын талдау жүргізілді.
3. Шаруашылықты зерттеу және пайдаланудың тиімді жолдары ұсынылды.
РЕФЕРАТ
Объем дипломной работы состоит из 68 страниц, 4 рисунков, 4 таблиц, 36 источников.
ЭФФЕКТИВНОЕ ИСПОЛЬЗОВАНИЕ, УЧЕТ, ЗЕМЕЛЬНЫЕ РЕСУРСЫ, ЭРОЗИЯ, АНАЛИЗ, ВОССТАНОВЛЕНИЕ.
Цель: анализ вопросов рационального использования земель Карасайского района Алматинской области
Объект-Земли, землепользователи и собственники Карасайского района.
Предмет-рациональное и эффективное использование земли. В настоящее время, в ходе перехода национального хозяйства населения к рыночным отношениям, важным вопросом становятся мероприятия по рациональному использованию земельных ресурсов, в том числе рациональному использованию земель сельскохозяйственного назначения,проведению мониторинговых работ и др. Кроме того, мониторинг земель является важной составляющей рационального использования и охраны земель. Рассмотрение вопросов проведения мониторинга земельных ресурсов Карасайского района Алматинской области, в том числе земель сельскохозяйственного назначения. Поскольку этот район граничит с городом Алматы, эффективное и рациональное использование земельных ресурсов становится серьезной проблемой.
Результаты:
1. исследована теория, методика эффективного землепользования.
2. проведен анализ состояния земельных ресурсов Карасайского района.
3.предложены эффективные способы изучения и использования хозяйства.
REPORT
The volume of the thesis consists of 68 pages, 4 Figures, 4 tables, 36 sources.
EFFECTIVE USE, ACCOUNTING, LAND RESOURCES, EROSION, ANALYSIS, RECOVERY.
Purpose: to analyze the issues of rational use of land in Karasay District of Almaty region
The object is land, land users and owners of Karasai district.
Subject-rational and efficient use of land. Currently, in the course of the transition of the national economy of the population to market relations, rational use of land resources,including effective use of land for agricultural purposes, monitoring work, etc., is becoming an important issue. In addition, land monitoring is an important component of the rational use and protection of land. Consideration of issues of monitoring of land resources of Karasay District of Almaty region, including agricultural land. Since this district is located on the border with the city of Almaty, the effective and rational use of land resources is a serious problem.
Results:
1.The Theory and methodology of effective land use were studied.
2.an analysis of the state of land resources of Karasai district was carried out.
3.Effective Ways of studying and using the farm were proposed.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6
1
ЖЕРДІ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ ТЕОРИЯСЫ, ӘДІСТЕМЕСІ ... ...
8
1.1
Жер ресурстарын басқарудың теориялық негіздері ... ... ... ... ...
8
1.2
Қазақстанда жер ресурстарын басқарудың қазіргі жүйесін қалыптастырудың әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
13
1.3
Жер ресурстарын ұтымды пайдалану түсінігі, мақсаттары мен қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
18
1.4
Жерді ұтымды пайдалануының дамуының негізгі кезеңдері ... ... .
24
1.5
Жер мониторингінің жалпы жағдайы, түсінігі, мазмұны және міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
26
1.6
Ауыл шаруашылық алаптарының топырақ мониторингі ... ... ... ..
32
2
ҚАРАСАЙ АУДАНЫНЫҢ ЖЕР РЕСУРСТАРЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
40
2.1
Алматы облысы Қарасай ауданы туралы жалпы мәліметтер ... ... .
40
2.2
Қарасай ауданының табиғи-географиялық жағдайы және климаты
45
2.3
Жер бедері мен геологиялық құрылымы,топырақ жамылғысы және гидрографиясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
48
2.4
Қарасай ауданының ауыл шаруашылық жерлерінің экологиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
51
3
ШАРУАШЫЛЫҚТЫ ЗЕРТТЕУ ЖӘНЕ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТИІМДІ ЖОЛДАРЫН ҰСЫНУ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
55
3.1
Алматы облысы Қарасай ауданының жергілікті шаруашылық алаптарының жел, су эрозияларына ұшырауын қадағалау ... ... ...
55
3.2
Күресу,алдын алу бойынша іс-шаралар ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
58
3.3
Шаруашылық алаптарының эрозияларға ұшырауына қарсы жасалатын ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
65
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
66
Кіріспе
Жер - адамзат үшін тіршіліктің, байлықтың көзі, ол еңбек заты, су және биоклиматтық ресурстармен бірге өндіріс құралы болып табылады. Жер ресурстарын тиімді және ұтымды пайдалану - еліміздің шаруашылығында маңызды рөль атқарады.
ҚР жер кодексінде жерді ұтымды пайдалану мен қорғау жайында: Қоршаған ортаның бір бөлігі ретінде жерді қорғауға, жерді ұтымды пайдалануға, жерді ауыл шаруашылығы орман шаруашылығы айналымынан негізсіз алып қоюды болдырмауға, сондай-ақ топырақтың құнарлығын қалпына келтіру мен арттыруға бағытталған құқықтық, ұйымдық, экономикалық, технологялық және басқа да іс-шаралар жүйесін қамтиды деп айтылған.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі: Жер ре - сурстары әлеуетін тиімді пайдалану мен кері әсерден қорғаудың негізгі стратегиялық бағыттарын белгілеу айрықша өзекті болып отыр. Сондықтан халықаралық бағдарламаға сәйкес ғылыми әдістер қолданылуы мүмкін.
Дипломдық жұмыс тақырыбының негіздемесі: Қазіргі уақытта, халықтың ұлттық шаруашылығы нарықтық қарым-қатынастарға өту барысында, жер ресурстарын ұтымды пайдалану, соның ішінде ауыл шаруашылығы мақсатына арналған жерлерді тиімді пайдалану,мониторинг жұмыстарын жүргізу, т.б іс-шаралар маңызды мәселеге айналуда. Сонымен қатар, жер мониторингі жерді ұтымды пайдалану мен қорғаудың маңызды құрамдас бөлігі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Алматы облысы Қарасай ауданының жер ресурстарын соның ішінде ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлеріне мониторинг жұмыстарын жүргізу мәселелерін қарастыру. Бұл аудан Алматы қаласымен шекаралас орналасқандықтан, жер ресурстарын тиімді және ұтымды пайдалану күрделі мәселе болып келеді.
Дипломдық жұмыстың міндеті: Жер ресурстарын тиімді пайдалану бойынша және жер мониторингі туралы теориялық мәселелерді зерттей отырып, Алматы облысы Қарасай ауданының жер ресурстарына жалпылама сипаттама бере отырып, ауыл шаруашылық жерлеріне, сонымен қатар Алматы облысы Қарасай ауданында эрозияға ұшыраған жерлерге, алдын алу, қалпына келтіру сияқты әдістерді ұсыну бойынша экономикалық негіз қарастырылады. Жел және су эрозиясының мониторингісі барлық топырақ туралы алынған мәліметтерге қарай Республикада бекітілген инструкция бойынша жасалынады. Жел және су эрозиясы даму мониторингісін алыстан басқару немесе маршрутты зерттеу жүргізу арқылы өткізеді. 1-ші аэрофотосьемка немесе космоссьемка аркылы арттыру, аз қаражат жұмсау арқылы, 2-ші жол әрине көп қаражат қажет етеді. Ал аралас жүргізілсе тіпті ыңғайлы болып табылады
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмысты орындау барысында автор бірнеше зерттеу әдістерін пайдаланады. Диплом жұмысында статистикалық мәліметтер талданады, сондықтан, статистикалық әдістер негізгі әдіс негізгі әдістердің бірі болып табылады.
Сонымен бірге, дипломдық жұмысты орындау кезінде картографиялық әдіс маңызды рөль атқарады. Аэроғарыштық түсірістерден алынған карталардан жер бедерін, жердің жағдайын, объектілердің орналасуын анықтауға, оларға талдау жүргізуге болады.
Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан және қорытындыдан тұрады. Кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілгі, зерттеу негіздемесі, зерттеу жұмысының мақсат пен міндеттері және зерттеу жұмысының нәтижесі, ғылыми әдістер мен ұсыныстар көрсетілген.
Диплом жұмысының бірінші тарауында жер ресурстарын тиімді пайдалану және жер мониторингі бойынша теориялық мәселелері жан-жақты қарастырылып,негізгі түсініктеріне, заңдылықтарына, арнайы халықаралық бағдарламаларға сәйкес жалпы сипаттама берілген.
Екінші тарауында Алматы облысы Қарасай ауданының жалпы сипаттамасы көрсетілген. Сонымен қатар, Қарасай ауданының табиғи-географиялық жағдайы мен климаты, жер бедері мен геологиялық құрылымы, топырақ жамылғысы мен гидрографиясы және Қарасай ауданының экологиялық жағдайы көрсетілген. Бұл тарауда жер ресурстарының жай-күйі, жер ресурстарын пайдалану мақсатына қарай жылдық есеп қорытындыларына талдау жасалып көрсетілген.
Дипломның ғылыми жаңалығы. Диплом жұмысының үшінші тарауында Алматы облысы Қарасай ауданында жер ресурстарын ұтымды пайдалану мәселелері экономикалық және экологиялық тұрғыда талдау жасалынған. Эконимикалық және экологиялық тұрғыда жер ресурстарын бақылау жұмыстарында компьютерлік технология кеңінен қолданылып келеді. Бұл тарауда жел эрозиясы мен су эрозиясына жалпы сипаттама беріліп, онымен күресу бойынша іс-әрекеттер анықталып негізделеді, сонымен қатар, Қарасай ауданының ауыл шаруашылық жерлерінің жел, су эрозиясына ұшырауының алдын алу, эрозияға қарсы іс-шаралар жүйесі бойынша Ресей Федерациясы ғалымдарының ойлап тапқан ғылыми әдісін елімізге пайдалануды іске асыру бойынша ұсыныстар көрсетіледі.
Диплом жұмысының қорытындысында жер ресурстарының жай-күйінің өзгеруін уақытымен анықтау мақсатында, жер күйін бақылау, осы өзгерістерді болжау, бағалау және кері процестерді алдын алу, жою, болдырмау жайында ұсыныстарды әзірлеу, шет елдегі ғылыми әдістерді елімізге қолданысқа енгізу, жер кадастрын жүргізу мен жерді пайдаланудың мемлекеттік бақылау және қорғауды жер ресурстарын мемлекеттік басқарудың сонымен қатар, азаматтарды қоршаған орта, оның ішінде жердің күйі жайында ақпаратпен қамтамасыз ету шараларын қолдану ұсынылады.
1 ЖЕРДІ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ ТЕОРИЯСЫ, ӘДІСТЕМЕСІ
1.1 Жер ресурстарын басқарудың теориялық негіздері
Жер қоры кез келген мемлекеттің ұлттық байлығы болып табылады, сондықтан оны ұтымды пайдалану басқару жүйесінсіз мүмкін емес.Оның қажеттігі әсіресе қазіргі жер қатынасынның қайта құрылып, барлық жерде жерді қайта бөліп, оны жеке меншікке беріп, жер қатынасы объектілерінің қайта құрылуында аса қажет.
Қазіргі қалыптасқан жер ресурсын басқару жүйесі мемлекет пен қоғамның құқықтық, саяси, ұйымдастырушылық, экономикалық, экологиялық және әлуеметтік жағдайын ескергенімен, жер ресурсының экономикалық-географиялық және геоэкологиялық жағдайлары аз ескерілуде.
Жер ресурсын пайдаланудың географиялық негіздері адамзат іс-әрекетінің өзекті мәселелерінің бірі. Жер ресурсын пайдалануда аймақтық және тіпті локалды табиғи, экономикалық, экологиялық, әлеуметтік, ұйымдастырушылық, тарихи сияқты географиялық жағдайлармен байланысты мәселелерді қарастырудың маңызы зор.
Қазақстан Республикасында саяси және экономикалық кұрылысты реформалау процестері жер қатынастарын түбегейлі өзгерту мен мемлекеттің тікелей басқаруымен және бақылауымен жер реформасын жүргізу кажеттілігін туғызды [2].
Нарықтық экономикаға көшу жерге әр түрлі меншік нысандарын енгізу, жер пайдаланудың ақылы болуын, жердің, оның өндіріс құралы, кеңістіктік базис және шектелген маңызды табиғи ресурс сияқты басты функцияларын сақтай отырып, жылжымайтын мүлік және құқықтық реттеу нысанасы ретінде заң тұрғысынан танудың объективті кажеттілігін туғызады.
Осыған байланысты елдің жер ре - сурстары әлеуетін тиімді пайдалану мен қорғаудың негізгі стратегиялық бағыттарын белгілеу айрықша өзекті болып отыр.
Қоршаған ортаға техногенді әсер етудің күшеюі табиғи-территориялық кешеннің көптеген жылдар бойы қалыптасқан морфологиялық, құрылымдық және функционалдық ерекшеліктерін анропогендік өзгерістерге әкеліп соқты. Әртүрлі географиялық жағдайлардағы мұндай өзгерістердің салдары көбінде жер ресурсын пайдаланудың экономикалық тиімділігі мен экологиялық қауіпсіздігінің төмендеуіне әкеледі. Соның салдарынан өмір сүрудің әлеуметтік жағдайы мен адамзат іс-әрекетінің нашарлауына әкеледі.
Қазақстан Республикасы территориясында көптеген жылдар бойы аймақтық жер ресурстары табиғи ресурстарды эктесенсификациялау жолымен жүріп, ресурс үнемдейтін технологияларды пайдаланбай, алынатын экономикалық нәтижелер салым құралдарымен сәйкес келмеді. Мұның негізгі себептерінің бірі бүкіл жер ресурсының мемлекет қарамығында болып, адамдардың санасында жер ресурсын ешкімдікі емес немесе жалпы деген түсінік қалыптасты [1].
Жер қатынастарын орталықтандырылған басқару жүйесі жергілікті дәстүрлерді, аймақтық және локалды географиялық жағдайларды ескермей, аумақтың жеке учаскілері мен нақты шаруашылық объектілерін пайдалану формалары бойынша нұсқау беріп отырды.
Бірақ Қазақстанның жер ресурсының сарқылмауы туралы түсінігі өзгеріп, жер қатынастарын мемлекеттік бақылау жүйесі аймақтық дербестікпен, іскерлік... объектісімен сипатталды.
Қазақстан Республикасындағы экономикалық қайта құрулар жер ресурсын басқарудың маңызын айқындап берді. Бұл жер ресурсының дәстүрлі (өндіріс құралы, территориялық базис, табиғи дене және т.б) қасиеттерімен бірге құқықтық қатынас пен жылжымайтын мүлік объектісі болуымен байланысты.
Сондықтан бюджеттік кірісті, салық салынатын базаны көбейту, аймақтардың дамуына инвестиция тарту мен жер қатынасы субъектілерінің құқығын қатамасыз етудің тиімді жүйесін құру мүмкіндігін арттыратын жер ресурсын басқарудың теориялық және әдістемелік жағдайын жетілдіру қажеттігі туындады.
Жер ресурсын басқарудың жерге орналастырушылық, мемлекеттік жер кадастры, жер мониторингі және т.б. сияқты функционалды іс-әрекеттері бар. Сондықтан жер ресурсын басқару жүйесі жерге қатысты жеке меншік формасына байланысты мемлекеттік және шаруашылықішілік болуы мүмкін.
Жерді пайдалану мәселесі ежелгі кезден бастап зерттелген. Физиократтар кез келген байлықты жермен байланыстырған. Жерге меншік әлеуметтік-экономикалық жүйенің ауысуында негізгі мәселе болды. Жер рентасы мен жерді бағалау мәселелері әлемнің белгілі экономист ғалымдарының еңбектерінде қарастырылған. Жерді тиімді пайдаланудың экономикалық механизмі - ренталық теорияның классикалық концепцисының негізін қалаушы экономомистер К.Маркс, А.Маршал, У. Петити, Д. Рикардо, А.Смит, А.Тюрго және басқалар болды. Ал табиғатты пайдалану экономикасының мәселелерін А.М. Бронштейн, А.А.Варламов, А.А., С.Н.Волков, Е.Б.Допир, К.Г. Гофман, А.А. Жученко, В.Я.Заплетин, М.Я.Лемешев, А.Л.Новоселов, Н.В. Пахомова,К.К.Рихьтер,М.А.Гендельман ,П.Н.Першин,А.А.Семёнов,С.А.Ткачук, Ф.Г.Некрасов, Е.Б. Струкова, М.А.Сулин, Т.А.Щербатова,В.И.Шиян, Н.Н.Прокуронов,К.Н.Сазонов,Л.С.Семи н,М.Д.Спектор,В.П.Троицкий,С.А.Удач ин, О.А.Хауке, В.Н.Хлыстун, В.С.Шаманаев и др. және т.б. экономистер қарастырды. Жер ресурсын басқару мәселелерін зерттеуге А.П.Асташкин, А.М. Гатаули., П.В.Дегтярев, А.Кирьякова,Н.В.Комаров, А.Корнеева, В.Кузнецова, П.В. Никифоров, П.С.Семин, В.Н.Хлыстун. Д.А.Шишов және т.б. үлкен үлестерін қосса, А.В. Чаянов сияқты ғалым-экономистердің ғылыми іс-әрекеті толығымен ауыл шаруашлығы мен жер ресурстарын басқару мәселелеріне арналған [2].
Табиғи жағдайды, шаруашылықты, және халықтың өмір сүру жағдайын кешенді түрде қарастыру қажеттігілігі туралы ізденістерді Л.С.Берг, Н.И.Вавилов, В.В.Винер, Г.Н.Высоцкий, В.В., В.В.Докучаев, А.Г.Дояренко, К.А.Костычев, С.С.Неустроев, Л.И.Прасолов,Л.Г.Раменский, П.П.Семенов-Тяньшанский, Н.М.Сибирцев, В.К.Скорцов, Г.И.Танфильев, А.А.Ярилов және т.б. географтар дамытты [11].
Бұл принциптер әсіресе табиғатты пайдалану түрінің кеңісітіктік-уақыттық аспектісінде күрделі ұйымдастырлған, адамзаттың өмір сүруінің негізгі базасы болып табылатын ауыл шаруаышылық жерлерін пайдалану сипатында айқын байқалады.
Жер ресурстарын басқару саласындағы өзара тығыз байланыстағы экономикалық, техникалық, ұйымдастыру шаруашылық және құқықтық іс-шараларын жетілдіру негізінде барша қоғам мен жекелеген жер пайдаланушылардың мүддесі үшін жерді тиімді пайдалану мен оларды қорғауды ұйымдастыру мен қамтамасыз етудің жана сапасына өту үшін жер ресурсын басқарудың жаңа ғылыми негіздерінің қажеттігі туындап отыр.
Қазақстан Республикасындағы экономикалық қайта құрылулар нәтижесінде жоспарлы экономикадан шаруашылықтың мемлекеттік және нарықтық формаларына көшуі жер ресурсын басқарудың мәселелерін экономика және география ғылымдарының алдыңғы және негізгі мәселелері қатарына қойып отыр.
Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлер басқа санаттарға қарағанда географиялық болып келеді.Мемлекеттің басты байлығы-оның жер ресурсы. Қазақстанның ұлан байтақ жер ресурсына ие бола тұрып, жер ресурсы потенциалын пайдалану мен әлемдік концептуалды жағдайлар мен жер қатынастарын түбегейлі қайта өзгерту жер ресурсын қорғау мен тиімді пайдаланудың стратегиясын құрастыру керек [20].
Жаңа жер құрылымы жер ресурсын басқарудың принциптері мен әдістерін түбегейлі өзгертуді қажет етеді. Нарықтық экономика жағдайында жер қатынастары жүйесінің социалистик моделінен мүлдем ерекше. Кеңес үкіметі кезінде жер мемлекеттің қарамағында болды. Жер қатынастарының бір ғана формасы- жерді пайдалану болды. Жер жерді пайдаланушыларға тегін беріліп,салық алынбады, оған жылжымайтын мүлік дәрежесі берілмеді, жерді жалға беруге тиым салынды. Сонымен, жерге жеке меншіктің құқықытық мәселелері, жерді пайдаланудың ақылылығы, азаматтық және нарықтық жер айналымы социалистік жер туралы заңдарда дамуы мүмкін емес еді.
Жоғарыда айтылған мәселелерді шешу жер ресурсын ұтымды пайдаланып, жер реформасының дамуына, Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму Стратегиясында Қазақстан Республикасы Президентімен және жақын арадағы жылдарға Қазақстан Республикасы Үкіметі Бағдарламасымен анықталған ұзақ уақыттық приоритеттерге қатысты аграрлық сасяатты жүзеге асыруға мүмкіндік береді [19].
Жер қатынастарының дамуы
Еліміздегі жер қатынастарын алға қойған стратегиялық мақсаттарға сәйкестендіру, оның заманға сай жүйесін құру, осыған сәйкес заңдық базасын қалыптастырып, жетілдіру ісі кезең-кезеңмен шешілуде.
Қазақстан Республикасының жер заңына сәйкес, ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді ұтымды пайдалану және сапалық жай-күйін жақсарту еліміздің аграрлық секторын тұрақты дамыту мен тиімді қызмет етуінің, инвестициялық тартымдылығының негізі болып табылады.
Нарықтық экономикаға көшу жерге әртүрлі меншік нысандарын енгізу, жер пайдаланудың ақылы болуын, жердің өндіріс құралы және шектелген табиғи ресурс сияқты басты функцияларын сақтай отырып, жылжымайтын мүлік ретінде заң тұрғысынан танудың объективті қажеттілігін туғызды.
Аграрлық сектордағы жер қатынастарын реттеу және ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерді тиімді пайдалану мен бастапқы жер пайдаланушығы инвестициялар салу мақсатында 2003 жылғы 20 маусымда Қазақстан Республикасының Жер кодексі қабылданды [24].
Жер қатынастарындағы негізгі мәселе: жерге мемлекеттік монополияны жою және жердің кей санаттарына жеке меншік енгізу; ақылы жер пайдалануға көшу, жерге төлемдер енгізу; жерде шаруашылық жүргізудің барлық нысандарының тең дамуы үшін жағдайлар жасау; жылжымайтын мүлік нарығын құру болды.
Президент Н.Назарбаевтың 2008 жылдың 6 ақпанындағы Қазақстан халқына Жолдауында экономикалық саясаттың басым бағыттарымен қатар, жер қатынастары мен аграрлық кешеннің алдына жаңа міндеттер қойды.
Елбасының 2009 жылғы 6 наурыздағы Дағдарыс арқылы жаңару мен дамуға Жолдауы әлемдік қауымдастықта бәсекеге қабілетті демократиялық мемлекет құруға арналған стратегиялық бағытты жүзеге асырудың нақты, ғылыми негізделген бағдарламасы ретінде қарастырылды. Дағдарыстан кейінгі дамуды қамтамасыз етудің бірінші бағыты - агроөнеркәсіп кешені мен ауыл шаруашылық өнімдерін өңдеуді дамыту.
Жаңа онжылдық - жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты Жолдауда 2014 жылға қарай агроөнеркәсіптік кешенде өнімділікті кем дегенде екі есе арттыру, аграрлық-индустриялық әртараптандыру, ауыл шаруашылығында әлемдік тәжірибені жедел ендіру міндеті қойылып отыр.
Аграрлық саланың тиімділігі жерлерді суару мен мелиоративтік жерлердің мөлшеріне байланысты болады, ауыл шаруашылығы өндірісінің экономикалық жай-күйі мен оның келешекте дамуының маңызды көрсеткіші ауылдық тұрғындардың суармалы жерлермен қамтамасыз етілу дәрежесі болып табылады.
Қазақстанда аграрлық қайта құрылулардың бірінші кезеңі ауыл шаруашылығы өндірісі деңгейінің төмендеуі болды. Нарықтық қатынастарға өту кезеңінде Қазақстанның ауыл шаруашылығының тиімділік деңгейі жылдан жылға төмендей бастады.
Нарықтық қатынастардың шарты аграрлық саланың шығынға ұшыраған кәсіпорындарын шаруашылық етудің басқа түрлеріне ауысуына немесе таратылуына әкелді. 1995 жылы республикада шығынға ұшыраған шаруашылықтардың саны 1951-ге артты [13].
Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарын мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру барысында 2004 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша 151,9 мың шаруа (фермер) қожалықтары, 18 мыңға жуық мемлекеттік емес ауыл шаруашылығы кәсіпорындары, оның ішінде 3,7 мың шаруашылық серіктестіктер мен акционерлік қоғамдар, 1,5 мың ауыл шаруашылығы кооперативтері ұйымдастырылды.
Жер реформасы басталғалы бері Қызылорда облысы бойынша 133227 жер учаскелерінің 132330-на немесе 99,3 пайызына құжат берілген. Қазақстан Республикасының 2009 жылғы 13 ақпандағы №135-IY Заңымен Жер кодексіне өзгерістер мен толықтырулар туралы 48-бабына сәйкес, аудандар мен қала бойынша аукцион, конкурстар арқылы сатуға жататын жер учаскелерінің тізбесін жасау жұмыстары жүргізілді.
Қазақстан Республикасының 2003 жылғы №1140 қаулысымен бекітілген жер учаскесін немесе жер учаскесін жалдау құқығын сату жөніндегі сауда-саттықты ұйымдастыру және өткізу жөніндегі ережеге сәйкес жер учаскелерін аукцион, конкурстар арқылы сату жұмыстарын ұйымдастыру жөнінде облыстық жер қатынастары басқармасы ұсыныстар жасап келеді.
Аукцион арқылы жалпы көлемі 4632,217 га болатын 33 жер учаскесі бастапқы бағасы 9270,567 мың теңгені құрап, 9905,713 мың теңгеге сатылды. Конкурс арқылы уақытша пайдалануға жалпы көлемі 21582 га болатын 26 жер учаскесі берілді.
Қазіргі таңда агроөнеркәсіп кешені бизнес үшін тартымды сала болып табылады. Ауыл жылдары аграрлық сектор экономикасының өсуіне мүмкіндік берді. Реформалар нәтижесінде ауыл шаруашылығын басқару жүйесі реттелді, мемлекеттік органдарда стратегиялық, бақылаушы және реттеуші қызметтер қалды. Ауылды дамыту бағдарламасын жүзеге асыра отырып, аумақтық дамыту мәселелері қарастырылды. 2009 жылы ауыл шаруашылығын дамыту мақсатында облысқа 1473,3 млн.теңге бөлінді [31].
Әлемдік нарықта азық-түлікке бағаның өсуіне байланысты аграрлық сектор экономиканың барынша табысты саласы болып табылады. 1990 жылға дейін жерге орналастыру жобаларының құрамында ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді ұтымды пайдалану мәселелері қарастырылатын жұмыстар жүргізілді.
Қазіргі уақытта жұмыстардың мұндай түрлерінің жүзеге асырылмауына байланысты жерге орналастыру жұмыстарының толық кешенін жүргізу қажет.
Әлемдік қаржы дағдарысы жағдайында ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлерді тиімді пайдалану бірінші кезектегі жоспарға қойылуы тиіс. Сонымен қатар, Қазақстанның Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіру қарсаңында отандық ауыл шаруашылықтық тауар өндірушілердің бәсекеге қабілеттілігі өзекті мәселе және оның шешімі территорияны ғылыми түрде ұйымдастырумен, майда шаруашылықтарды ірілендірумен байланысты. Аграрлық саланың жай-күйін зерттей отырып, жер қатынастарын одан әрі жетілдіруге қатысты мәселелер бұл саланы дамытудың негізгі бағыттарын айқындайды.
Үкіметтің дағдарысқа қарсы бағдарламасын және Жер ресурстарын басқару Агенттігінің 2009-2011 жылдарға Стратегиялық жоспарын ескере отырып, жер ресурстарын басқару және ауыл шаруашылығы саласында келесі басым бағыттар анықталды:
1. Жер ресурстары жөнінде өзекті мәліметтерді қалыптастыру және жерді пайдалану мен қорғауға мемлекеттік бақылау жүргізудің тиімділігін арттыру.
2. Жер ресурстарын басқарудың, жерге орналастырудың, жер кадастрын және жер мониторингін жүргізудің әдістемесін жетілдіру.
3. Ауыл шаруашылығы саласында инвестициялық жобаларды жүзеге асыру.
4. Геодезия және картография, жер қатынастарын реттеу саласында Мемлекет басшысы мен Үкіметтің тапсырмаларын жүзеге асыру [13].
1.2 Қазақстанда жер ресурстарын басқарудың қазіргі жүйесін қалыптастырудың әдістемесі
Қазақстанның қазіргі жер заңдылығы жер ресурстарын басқару және жер қатынастарын реттеу жөніндегі міндеттерін, сондай-ақ бұл сұрақтарды шешудегі мемлекеттік органдардың құзіреті мен құқықтарын белгілейді. Құзырына жер қатынастарын реттеу жататын жоғарғы орган Қазақстан Республикасының Парламенті болып табылады.
Мұнда оның негізгі міндеті жер қатынастарын реттейтін заңдылықты жасау және қабылдау. Парламент жер қатынастарын тек жер және табиғат қорғау заңдылықтары арқылы ғана емес, сонымен бірге заңдылықтың басқа түрлері арқылы, ең алдымен азаматтық және салық кодекстерімен реттеуді жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының Праламентімен қатар жер қатынастарын мемлекеттік реттеуді ҚР Үкіметі, құзіретіне сәйкес министрліктер мен ведомстволар, жер ресурстарын басқару жөніндегі орталық атқарушы орган - Жер ресурстарын басқару жөніндегі ҚР Агенттігі және оның аумақтық органдары, сондай-ақ жергілікті уәкілетті және атқарушы органдар жүзеге асырады.
Функционалды жоспарда Қазақстанда жер қатынастарын реттеу бірнеше бағыттарда қалыптасты: құқықтық және әкімшіліктік, экономикалық және жерге орналастырушылық-экологиялық.
Жер қатынастарын құқықтық және әкімшіліктікреттеу заңдарды, жарлықтарды, қаулыларды, нормативтерді және нұсқауларды жасау мен қабылдауға негізделеді, сондай-ақ олардың орындалуы мен заң талаптарының дұрыс орындалуын бақылауды қамтиды.
Жер қатынастарын реттеудің экономикалық аспектісі жермен нарықтық операцияларды жүргізуге мүмкіндік беретін, жерді бағалау, жерді бағалық аймақтау, жерге салық салу және жалға алу төлемі арқылы жер пайдаланудың ақылы принципін орындаумен қорытындыланады [2].
Жер қатынастарын реттеудің жерге орналастырушылық-экологиялық аспектісі жер қорын санаттар, облыстар, аудандар, халық шаруашылығының салалары арасында қайта бөлу жөніндегі істерге, жер учаскелерін бөлуге, жер алқаптарының құрамы мен қатынасын белгілеуге, жерді есепке алу мен тіркеуге, құқықты белгілейтін құжаттарды рәсімдеуге, жер мониторингі мен жерді қорғауға негізделеді.
ҚР Жер Кодексінің 13-бабына сәйкес Қазақстан Республикасы Үкіметінің жер қатынастарын реттеу саласындағы құзіретіне мыналар жатады:
республиканың жер қорын пайдалану мен қорғау саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттарын әзірлеу;
қоршаған ортаны қорғау жөніндегі басқа да шаралардың кешенінде ұтымды пайдалану, топырақ құнарлылығын сақтау мен арттыру, жер ресурстарын қорғау жөніндегі мемлекеттік бағдарламаларды әзірлеу;
республикалық маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды құру мен кеңейтуге, халықаралық міндеттемелерді орындау мен жерді қорғаныс мұқтажы үшін пайдалануға байланысты жағдайларда барлық санатағы жерден жер учаскелерін беру және алып қою, соның ішінде мемлекет мұқтажы үшін алып қою;
жер учаскесіне меншік құқығына және жерді пайдалану құқығына берілген құжаттардың нысандарын бекіту;
4-1) жеке тұрғын үй құрылысы үшін жер учаскелеріне құқық беру ережелерін бекіту;
облыстық өкілді және атқарушы органдардың аудандар мен облыстық маңызы бар қалалардың шекарасын өзгерту мәселелері жөніндегі ұсыныстармен келісу, сондай-ақ облыстық маңызы бар қалалар төңірегінде қала маңы аймақтарын белгілеу мен өзгерту;
жерді ерекше қорғалатын табиғи аумақтарға жатқызу және жерді осы аумақтардың резервіне қалдыру тәртібін, республикалық және халықаралық маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың тізбесін бекіту;
мемлекеттік жер кадастры мен жер мониторингін жүргізу тәртібін бекіту;
облыстардың және астананың, республикалық маңызы бар қалалардың арасындағы жер қатынастарын реттеу;
оған ҚР Конституциясымен, заңдарымен және ҚР Президентінің
актілерімен жүктелген өзге де функциялар [24].
Жер ресурстарын мемлекеттік басқарудың ұйымдастырушылық құрылымдары
Қазіргі уақытта жер ресурстарын басқаруды жүзеге асыратын басты мемлекеттік құрылым Қазақстан Республикасының жер ресурстарын басқару жөніндегі Агенттігі болып табылады. Комитет тің барлық облыстарда, Астана және Алматы қалаларында аумақтық органдары бар.
Жер Кодексінің 14-бабында орталық уәкілетті органның және оның аумақтық органдарының құзыреті айқындалған.
1 кестеде Комитет пен оның органдарының жер ресурстарын басқару және жер қатынастарын реттеу мәселелеріндегі құзіретіне талдау берілген.
Жер ресурстарын басқару жөніндегі орталық уәкілетті органның және оның аумақтық органдарының құзіреті:
1 кесте
Жер ресурстарын басқару жөніндегі орталық уәкілетті органның және оның аумақтық органдарының құзіреті [32].
Құзіреті
Ескерту
Комитеттің және оның органдарының жаңа құзіреттері
1. Жерге орналастыру жұмыстарын лицензиялау
Комитет
2. Жерді аймаққа бөлу жөніндегі жұмыстарды ұйымдастыру
Комитет тің барлық органдары
3. Жеке меншікке сатылатын немесе мемлекетпен жер пайдалануға берілетін жер учаскелерінің бағалық құнын анықтау
Облыстық, аудандық, қалалық органдар, кадастрлық филиалдар
4. Жер учаскелерінің бөлінетіндігін және бөлінбейтіндігін анықтау
Облыстық, аудандық, қалалық органдар, кадастрлық филиалдар
5. Пайдаланылмайтын және жер заңын бұза отырып пайдаланылған жерлерді айқындау
Жер инспекциялары және басқа да органдар
6. Жер заңдылығының бұзылуын жою жөніндегі шараларды қабылдау
Жер инспекциялары және басқа да органдар
7. Жерді пайдалану мен қорғау сұрақтарын қамтитын республикалық, облыстық, аудандық бағдарламаларды, схемалар мен жобаларды сараптауды жүргізу
Комитет, облыстық органдар,
Азаматтарға арналған үкімет
8.Жер заңын бұзған жағдайда құрылысты, пайдалы қазбаларды өндіруді, объектілерді пайдалануды тоқтату
Комитет, аумақтық органдар, инспекциялар
9.Анықталған жер заңдылығының бұзылуын жою жөніндегі міндеттінұсқауларды беру
Жер инспекциялары және басқа да органдар
10. Жер заңдылығы саласындағы әкімшілік құқық бұзушылық істерді қарастыру
Жер инспекциялары және басқа да органдар
Қазақстан Республикасы Жер ресурстарын басқару Комитеті жер ресурстарын басқару, сондай-ақ геодезиялық және картографиялық қызмет саласында басшылықты жүзеге асыратын, заңнамада көзделген шекте салааралық үйлестіруді және өзге де арнайы атқарушылық және рұқсат ету функцияларын жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының орталық атқарушы органы болып табылады. Комитеттің заңды тұлғалар болып табылатын өңіраралық жер инспекциялары болады.
Комитет өз қызметін Қазақстан Республикасының Конституциясына, Қазақстан Республикасының заңдарына, Қазақстан Республикасының Президенті мен Үкіметінің актілеріне, өзге де нормативтік құқықтық актілерге, сондай-ақ осы Ережеге сәйкес жүзеге асырады.
Комитет мемлекеттік мекеменің ұйымдық-құқықтық нысанындағы заңды тұлға болып табылады, оның өз атауы мемлекеттік тілде жазылған мөрлері мен мөртаңбалары, белгіленген үлгідегі бланкілері, сондай-ақ заңнамаға сәйкес Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің қазынашылық органдарында шоттары болады.
Комитет өз құзыретіндегі мәселелер бойынша заңнамада белгіленген тәртіппен Комитет төрағасының бұйрықтарымен ресімделетін шешімдер қабылдайды. Комитет тің штат санының лимитін Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітеді. Комитет тің қызметін қаржыландыру республикалық бюджеттен жүзеге асырылады [33].
Комитет тің өз қызметі саласындағы негізгі міндеттері мыналар болып табылады:
1) жер ресурстарын басқару, геодезиялық және картографиялық қызмет саласындағы мемлекеттік саясатты әзірлеу мен іске асыруға қатысу;
2) жер ресурстарын басқару, геодезиялық және картографиялық қызмет саласында салааралық үйлестіруді жүзеге асыру;
3) комитет ке өз құзыреті шегінде жүктелген өзге де міндеттерді жүзеге асыру.
Комитет қолданыстағы заңнамаға және оған жүктелген міндеттерге сәйкес мынадай функцияларды жүзеге асырады:
1)жер заңнамасын қолдану практикасын қорыту және оны жетілдіру;
2)өз құзыреті шегінде халықаралық ұйымдарда Қазақстан Республикасының мүдделерін білдіру;
3)жер қатынастарын реттеу саласындағы нормативтік құқықтық актілердің жобаларын әзірлеу және Қазақстан Республикасының Үкіметіне бекітуге енгізу;
4) жерге орналастыру және мемлекеттік жер кадастры жөніндегі нормативтік құқықтық актілерді бекіту;
5)жерлерді пайдалану және қорғау мәселелерін қозғайтын
республикалық бағдарламаларға, жобалар мен схемаларға сараптама жүргізу;
6)орталық және жергілікті атқарушы органдармен жер қатынастарын реттеу мәселелері бойынша өзара іс-қимыл жасау;
7)ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскелері паспортының нысанын бекіту;
8)жер-кадастрлық құжаттаманың құрылымын, құрамын, мазмұнын және нысанын белгілеу;
9)жердің мониторингін жүргізуді ұйымдастыру;
10) мемлекеттік жер кадастрын жүргізуді ұйымдастыру және облыстардың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) жер теңгерімінің деректері негізінде Қазақстан Республикасының жер теңгерімін жасау;
11) өз құзыретіне кіретін жерді беру және алып қою, жерді бір санаттан басқасына ауыстыру мәселелері бойынша Қазақстан Республикасы Үкіметінің нормативтік құқықтық актілерінің жобаларын дайындау;
12) Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарында белгіленген Каспий теңізі түбінің қазақстандық учаскесі шегінде келісім-шарттық аумақтан тыс мұнай-газ құбырын салуға қоршаған ортаны қорғау, су қорын пайдалану және қорғау, балық шаруашылығы, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар саласындағы, жер қойнауын пайдалану жөніндегі, төтенше жағдайлар жөніндегі, сауда мақсатында теңізде жүзу саласындағы және сыртқы саяси қызметті жүзеге асыратын уәкілетті мемлекеттік органдардың келісімі бойынша Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілеген тәртіппен рұқсаттар беру;
13) геодезиялық және картографиялық жұмыстарды жүргізуге нормативтік құқықтық актілер мен техникалық талаптарды әзірлеу, бекіту және қолданысқа енгізу;
14) Ұлттық картографиялық-геодезиялық қор қалыптастыру және жүргізу;
15) Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес геодезиялық өлшеу құралдарының бірлігі мен дәлдігін қамтамасыз ету жөніндегі қызметті жүзеге асыру;
16) облыстардың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың), аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың) уәкілетті органдарының жеке және заңды тұлғалардың өтініштері бойынша қабылдаған шешімдерінің заңдылығын бақылау;
17) жер заңнамасы саласындағы әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы істерді қарау;
18) мемлекеттік жер кадастры мен жер мониторингін жүргізудің дұрыстығын бақылауды жүзеге асыру;
19) жердің пайдаланылуы мен қорғалуын мемлекеттік бақылауды жүзеге асыру;
20) пайдаланылмай жатқан және Қазақстан Республикасының заңнамасын бұза отырып пайдаланылып жатқан жерді анықтау;
21) өз мақсатында пайдаланылмай не Қазақстан Республикасының заңнамасын бұза отырып пайдаланылып жатқан жер учаскелерін алып қою туралы сот органдарына талап-арыз дайындау;
22) Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасының және жергілікті жерлерде әкімшілік-аумақтық бірліктер шекараларының дұрыс көрсетілуін және олардың картографиялық материалдарда көрсетілуін бақылау;
23) су қорғау аймақтарын, жолақтарын және оларды шаруашылық пайдалану режимін белгілеу жөніндегі жобалау құжаттамасын келісу;
24) жергілікті атқарушы органдардың Қазақстан Республикасының жер заңнамасы саласында қабылдаған шешімдерінің заңдылығын бақылау [17].
1.3 Жер ресурстарын ұтымды пайдалану түсінігі, мақсаттары мен қағидалары
Әдетте жерді пайдалану осы қорға мінездеме беретін бірнеше теңеулермен байланысты. Оны ұқыпты, ғылыми, тиімді, ысырапты т.б. пайдалану деп айтылыды. Әдебиетте ұтымды пайдалану термині жиі қолданылады. Алайда осы түсініктің де әр түрлі мәні бар. Мысалы: ауылшаруашылық жерлерін мақсатына және сапасына қарап пайдалану; жерді экстенсивтіден интенсивті пайдалануға өткізу т.б. Бұған өнеркәсіп, қала, денсаулық сақтау, сауықтыру жерлері кірмейді. Кейде жер қорғау қажеттілігі көрсетілмейді, ауылшаруашылық жерлерін пайдалану алдынғы қатарға шығып, мәселенің әлеуметтік аспектілері кейінге ығыстырылады. Сондай - ақ осы жерді пайдалану сияқты күрделі мәселенің жан - жақты ерекшеліктерін бір түйінге буу өте қиын.
Жерді ұтымды пайдалану түсінігін мыналар айқындайды: жерді мақсатты түрде пайдалану, жердің әлеуметтік, экономикалық және экологиялық тиімділігі, жерді пайдалану үрдісі немесе оның соңында жердің сапасын сақтау мен жақсарту.
Жер ресурстарын кеңістікте пайдалану және болжамдау ғылымының негізгі міндеті - жердің шектелгендігі мен қоғамның қажеттіліктерінің өсуі жағдайында жерді ұтымды пайдалану жолдарын іздеу [4,5,6].
Жер ресурстарын ұтымды пайдалану ғылымының қағидалары:
1.Әлеуметтік. Қоғамның барлық қажеттіліктері мен халық шаруашылығының барлық салаларын жан - жақты қамтамасыз ету.
2.Экологиялық. Ғылыми негізделген табиғат пайдалану және жер пайдалану, жер байлығын сақтау.
3.Экономикалық. Жерден аз шығынмен үлкен түсім алу.
4.Құқықтық. Жер ресурстарын кеңістікте пайдалану шараларының заң түрінде негізделуі.
5.Басқармалық. Жер ресурстарын кеңістікте пайдалану жолдарын нақты шешімдермен түйістіру.
Жерді қорғау алқаптарға,олардың зоналық және аймақтық ерекшеліктерін ескере отырып, күрделі табиғи топтарға кешенді шаралар қолдану жолымен жүргізіледі. Сонымен қатар жерді қорғау құқықтык, экономикалық, технологиялық және басқа да қоршаған табиғи ортаның бөлігі ретін де жерді қорғауға бағытталған жерді тиімді пайдалануға, жердің ауылшаруашылық және орман шаруашылық айналымынан себепсіз алынуын токтату, және де топырақ құнарлығын қалпына келтіру және жоғарылату жүйелерін енгізеді. Жерді пайдалануда мемлекеттік бақылау жер иелері мен жер пайдаланушылардың, өзара жерді дұрыс бөлмеуі салдарынан және кәсіпорындар мен ұйымдардың лауазымды тұлғалардың және жеке тұлғалардың берілген жерлерді пайдалану міндеттерін бұзған болса, оны анықтап, жауапкершілікке тартуға мүмкіндік береді [8]. Жерді қорғау жер учаскелерінің иелері мен жер пайдаланушылардьң бірқатар міндеттерін орындау жолымен атқарылатын ic -шаралар бойынша жүзеге асырылады. Бұндай міндеттерге заңға қатысты мыналар жатады:
1) Топырақ құнарлығын қалпына келтіру жене жоғарылату, сонымен қатap жердің басқа да пайдалы қасиеттерін қалпына келтіру;
2) Жерді су және жел эрозияларынан, селден, су басудан, тұзданудан, сортаңданудан, құрғап кетуден, өндірiс қалдьқтарымен ластанудан, химиялық және радиоактивті заттармен бүлінуден, сондай-ақ жердің басқа да процестермен бұзылуынан сақтау;
3) Бұзылған жерлерді қалпына келтіру, олардың құнарлығын жоғарылату және шаруашылық айналымға уақтылы енгізу;
4) Ауылшаруашылық жерлерін карантинді зиянкестерден және өсімдік ауруларынан, арам шөп, бұталар өciп кетуден, және басқа да жер жағдайының төмендеп кетуінен сақтау:
5) Жерді бұзылуына байпанысты, жүргізілетін жұмыстар арқылы топырақтың құнарлы қабатын пайдалану және сақтау [9].
Мемлекет жер пайдаланушылар мен жер иелерін топырақ құнарлығын жоғарылататын тиімді шараларды жүргізуге, ұйымдастыру-шаруашылық іс-шараларын жүзеге асыруға, топырақ құнарлығына кері әсерін тигізетін процестерді болдырмау мақсатында агротехникалық орман
мелиоративтік және гидротехникалық шараларды қолдануға, топырақты су, жел және ирригациялық эрозияларын және батпақтануды, тұздануын, құрғап кетуін және басқа да жердің жағдайын төмендететін процесстердің болдырмауын міндеттейді.
Бұзылған ауылшаруашылық алқаптарының топырақ кұнарлығын қалпына келтіру мүмкін болмаған жағдайда, жердің химиялық және радиоактивті заттармен бүлінуін белгіленген шектеулі нормадан асып кетсе, өндіріс қалдьқтарымен, қалдық сулармен ластанса, сонымен қатар өсімдік
ауруларымен және карантинді зиянкестермен зақымданған жағдайда заңмен жер консервациясы қарастырылады.
Жерді қорғаудың неізгі мақсаттарына мыналар жатады:
1) өндіріске экологиялық қауіпсіз технологияларды енгізу және орман мелиоративтік шараларын жүргізу жолымен жердің тозуы мен бүлінуін, шаруашылық қызметінің басқа да қолайсыз зардаптарын болдырмау;
2) Тозған немесе бүлінген жерлерді жақсарту мен қалпына келтіруді қамтамасыз ету;
3) Жерді ұтымды пайдаланудың экологиялық нормативтерін тәжірибеге eнгiзy [10];
Жерді пайдалану және қорғауға мемлекеттік бақылау объекті болып Қазақстан Республикасының барлық жер қоры жатады. Барлық жерлер келесі санаттарға бөлінеді:
1) ауылшаруашылық мақсатындағы жер;
2) елді мекендердің (қалалардың, поселкелер мен ауылдық елді -мекендердің) жері;
3) өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс жері және өзге де ауылшаруашылы қ
мақ сатына арналмаған жер;
4) ерекше қорғалатын табиғи аума қтардың жері, сауықтыру
мақ сатындағы,рекреациялық және тарихи -мәдени мақсаттағы жерлер;
5) орман қорының жері;
6) су қорының жері;
7) босалқы жер.
Жерді пайдалану мен қорғауға мемлекеттік бақылау субъектілеріне мыналар жатады:
1) мемлекеттік органдар жене лауазымды тұлғалар;
2) заңды тұлғалар;
3) жеке тұлғалар (азаматтар).
Жерді пайдалану мен қорғауға, жер заң намасын сақтауға мемлекеттік бақылауды жерді иеленушілер мен пайдаланушылардан басқа, үкіметтің жергілікті атқарушы органдары, жер ресурстарын басқарудың атқарушы органдары жене бас қа да өкілетті органдар жүзеге асырады [24].
Мемлекеттік бақылаудьң функцияларын негізінен жерге орналастырушы органдар, атап айтқанда жерді пайдалану мен қорғау бойынша мемлекеттік инспекторлар орындайды. Оларға көмек ретінде қоғамдық инспекторлар болуы мүмкін.Қоғамдық инс пекторлардың міндеттері, функциялары және құқықтары негізінен мемлекеттік инспекторлардың міндеттерімен және құқықтарымен пара-пар. Қоғамдық инспекторлар әдетте ауылшаруашылық мамандары санынан кәсіпорын, ұйым және мекеме ұжымдарымен немесе ауылшаруашылық өндірісін жақсы білетін тұлғаларды ұсынады.
Жер ресурстарын ұтымды пайдалану мәселесінің әлеуметтік, экономикалық және экологиялық маңызы
Әлеуметтік, экологиялық және экономикалық тиімділік әр түрлі құбылыс, негізі жайында түсінік береді.
Әлеуметтік тиімділік қоғам мен адамның белгілі бір құбылысқа қатынасын көрсетеді. Бұл жағдайда жерді пайдалану қоғамды азық, киім, дем алу т.б қажеттіліктерін өтеу тұрғысынан қызықтырады.
Жерді пайдаланудың экологиялық тиімділігі жерді бұзылудан қорғау және құнарлығын арттырумен байланысты.
Экономикалық тиімділік жерді пайдалануды жақсартуға бағыттылған қорлар мен осыдан алынған қосалқы ауылшаруашылық өнімдері арасындағы сәйкестікті көрсетуге тиісті [22].
Жерді ұтымды пайдаланудың әлеуметтік маңызы мыналарға келіп тіреледі:
- халықтың тұрмысының өсуіне;
- киім сапасы, тамақтанудың жақсаруына;
- денсаулықтың жақсаруына;
- адамның еңбекке жарамдылық мерзімін ұзартуға;
-жеке меншік қосалқы шаруашылықты жүргізу, үй іргесіндегі шаруашылықты, жеке меншік мал үшін жайылымды пайдалануға;
- ұжымдық бау - бақ құруға;
-ауыл шаруашылық емес кәсіпорындардың қосалқы шаруашылықтарын құруға;
- адамның дем алуға, қорықтарға, саябақтарға, курортарға жер беруге.
Жерді ұтымды пайдаланудың экологиялық маңызы:
- құнарлы жерлердің сапасын ұлғайту ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қорабаева Асель
ҚАРАСАЙ АУДАНЫНЫҢ ЖЕРЛЕРІН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
6B07303 - жерге орналастыру
Алматы, 2023
Қазақстан Республикасының ғылым және жоғары білім министрлігі
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
География және табиғатты пайдалану факультеті
География, жерге орналастыру және кадастр кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Қарасай ауданының жерлерін тиімді пайдалану
6B07303 - жерге орналастыру
Орындаған:_________________________ _______________
(қолы)
Қорабаева А.
Ғылыми жетекшісі: аға оқытушы______________________
Қорғауға жіберілді:
Хаттама №______, __________________ ___________2023ж.
(қолы)
Кожахметов Б.Т.
Кафедра меңгерушісі _____________________________
(қолы және мөрі)
Нүсіпова Г.Н.
Норма бақылаушы _______________________________
(қолы)
Кожахметов Б. Т.
Aлмaты, 2023 ж.
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыстың көлемі 68 бет, 4 сурет, 4 кесте, 36 дереккөзден тұрады.
ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ, ЕСЕПКЕ АЛУ, ЖЕР РЕСУРСТАРЫ, ЭРОЗИЯ, ТАЛДАУ, ҚАЛПЫНА КЕЛТІРУ.
Мақсаты: Алматы облысы Қарасай ауданы жерлерін ұтымды пайдалану мәселелерін талдау
Объект - Қарасай ауданының жерлері, жер пайдаланушылары мен иеленушілері.
Пәні - жерді ұтымды және тиімді пайдалану. Қазіргі уақытта, халықтың ұлттық шаруашылығы нарықтық қарым-қатынастарға өту барысында, жер ресурстарын ұтымды пайдалану, соның ішінде ауыл шаруашылығы мақсатына арналған жерлерді тиімді пайдалану,мониторинг жұмыстарын жүргізу, т.б іс-шаралар маңызды мәселеге айналуда. Сонымен қатар, жер мониторингі жерді ұтымды пайдалану мен қорғаудың маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Алматы облысы Қарасай ауданының жер ресурстарын соның ішінде ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлеріне мониторинг жұмыстарын жүргізу мәселелерін қарастыру. Бұл аудан Алматы қаласымен шекаралас орналасқандықтан, жер ресурстарын тиімді және ұтымды пайдалану күрделі мәселе болып келеді.
Нәтижелері:
1. Жерді тиімді пайдалану теориясы, әдістемесі зерттелді.
2. Қарасай ауданының жер ресурстарының жағдайын талдау жүргізілді.
3. Шаруашылықты зерттеу және пайдаланудың тиімді жолдары ұсынылды.
РЕФЕРАТ
Объем дипломной работы состоит из 68 страниц, 4 рисунков, 4 таблиц, 36 источников.
ЭФФЕКТИВНОЕ ИСПОЛЬЗОВАНИЕ, УЧЕТ, ЗЕМЕЛЬНЫЕ РЕСУРСЫ, ЭРОЗИЯ, АНАЛИЗ, ВОССТАНОВЛЕНИЕ.
Цель: анализ вопросов рационального использования земель Карасайского района Алматинской области
Объект-Земли, землепользователи и собственники Карасайского района.
Предмет-рациональное и эффективное использование земли. В настоящее время, в ходе перехода национального хозяйства населения к рыночным отношениям, важным вопросом становятся мероприятия по рациональному использованию земельных ресурсов, в том числе рациональному использованию земель сельскохозяйственного назначения,проведению мониторинговых работ и др. Кроме того, мониторинг земель является важной составляющей рационального использования и охраны земель. Рассмотрение вопросов проведения мониторинга земельных ресурсов Карасайского района Алматинской области, в том числе земель сельскохозяйственного назначения. Поскольку этот район граничит с городом Алматы, эффективное и рациональное использование земельных ресурсов становится серьезной проблемой.
Результаты:
1. исследована теория, методика эффективного землепользования.
2. проведен анализ состояния земельных ресурсов Карасайского района.
3.предложены эффективные способы изучения и использования хозяйства.
REPORT
The volume of the thesis consists of 68 pages, 4 Figures, 4 tables, 36 sources.
EFFECTIVE USE, ACCOUNTING, LAND RESOURCES, EROSION, ANALYSIS, RECOVERY.
Purpose: to analyze the issues of rational use of land in Karasay District of Almaty region
The object is land, land users and owners of Karasai district.
Subject-rational and efficient use of land. Currently, in the course of the transition of the national economy of the population to market relations, rational use of land resources,including effective use of land for agricultural purposes, monitoring work, etc., is becoming an important issue. In addition, land monitoring is an important component of the rational use and protection of land. Consideration of issues of monitoring of land resources of Karasay District of Almaty region, including agricultural land. Since this district is located on the border with the city of Almaty, the effective and rational use of land resources is a serious problem.
Results:
1.The Theory and methodology of effective land use were studied.
2.an analysis of the state of land resources of Karasai district was carried out.
3.Effective Ways of studying and using the farm were proposed.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6
1
ЖЕРДІ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ ТЕОРИЯСЫ, ӘДІСТЕМЕСІ ... ...
8
1.1
Жер ресурстарын басқарудың теориялық негіздері ... ... ... ... ...
8
1.2
Қазақстанда жер ресурстарын басқарудың қазіргі жүйесін қалыптастырудың әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
13
1.3
Жер ресурстарын ұтымды пайдалану түсінігі, мақсаттары мен қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
18
1.4
Жерді ұтымды пайдалануының дамуының негізгі кезеңдері ... ... .
24
1.5
Жер мониторингінің жалпы жағдайы, түсінігі, мазмұны және міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
26
1.6
Ауыл шаруашылық алаптарының топырақ мониторингі ... ... ... ..
32
2
ҚАРАСАЙ АУДАНЫНЫҢ ЖЕР РЕСУРСТАРЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
40
2.1
Алматы облысы Қарасай ауданы туралы жалпы мәліметтер ... ... .
40
2.2
Қарасай ауданының табиғи-географиялық жағдайы және климаты
45
2.3
Жер бедері мен геологиялық құрылымы,топырақ жамылғысы және гидрографиясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
48
2.4
Қарасай ауданының ауыл шаруашылық жерлерінің экологиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
51
3
ШАРУАШЫЛЫҚТЫ ЗЕРТТЕУ ЖӘНЕ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТИІМДІ ЖОЛДАРЫН ҰСЫНУ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
55
3.1
Алматы облысы Қарасай ауданының жергілікті шаруашылық алаптарының жел, су эрозияларына ұшырауын қадағалау ... ... ...
55
3.2
Күресу,алдын алу бойынша іс-шаралар ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
58
3.3
Шаруашылық алаптарының эрозияларға ұшырауына қарсы жасалатын ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
65
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
66
Кіріспе
Жер - адамзат үшін тіршіліктің, байлықтың көзі, ол еңбек заты, су және биоклиматтық ресурстармен бірге өндіріс құралы болып табылады. Жер ресурстарын тиімді және ұтымды пайдалану - еліміздің шаруашылығында маңызды рөль атқарады.
ҚР жер кодексінде жерді ұтымды пайдалану мен қорғау жайында: Қоршаған ортаның бір бөлігі ретінде жерді қорғауға, жерді ұтымды пайдалануға, жерді ауыл шаруашылығы орман шаруашылығы айналымынан негізсіз алып қоюды болдырмауға, сондай-ақ топырақтың құнарлығын қалпына келтіру мен арттыруға бағытталған құқықтық, ұйымдық, экономикалық, технологялық және басқа да іс-шаралар жүйесін қамтиды деп айтылған.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі: Жер ре - сурстары әлеуетін тиімді пайдалану мен кері әсерден қорғаудың негізгі стратегиялық бағыттарын белгілеу айрықша өзекті болып отыр. Сондықтан халықаралық бағдарламаға сәйкес ғылыми әдістер қолданылуы мүмкін.
Дипломдық жұмыс тақырыбының негіздемесі: Қазіргі уақытта, халықтың ұлттық шаруашылығы нарықтық қарым-қатынастарға өту барысында, жер ресурстарын ұтымды пайдалану, соның ішінде ауыл шаруашылығы мақсатына арналған жерлерді тиімді пайдалану,мониторинг жұмыстарын жүргізу, т.б іс-шаралар маңызды мәселеге айналуда. Сонымен қатар, жер мониторингі жерді ұтымды пайдалану мен қорғаудың маңызды құрамдас бөлігі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Алматы облысы Қарасай ауданының жер ресурстарын соның ішінде ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлеріне мониторинг жұмыстарын жүргізу мәселелерін қарастыру. Бұл аудан Алматы қаласымен шекаралас орналасқандықтан, жер ресурстарын тиімді және ұтымды пайдалану күрделі мәселе болып келеді.
Дипломдық жұмыстың міндеті: Жер ресурстарын тиімді пайдалану бойынша және жер мониторингі туралы теориялық мәселелерді зерттей отырып, Алматы облысы Қарасай ауданының жер ресурстарына жалпылама сипаттама бере отырып, ауыл шаруашылық жерлеріне, сонымен қатар Алматы облысы Қарасай ауданында эрозияға ұшыраған жерлерге, алдын алу, қалпына келтіру сияқты әдістерді ұсыну бойынша экономикалық негіз қарастырылады. Жел және су эрозиясының мониторингісі барлық топырақ туралы алынған мәліметтерге қарай Республикада бекітілген инструкция бойынша жасалынады. Жел және су эрозиясы даму мониторингісін алыстан басқару немесе маршрутты зерттеу жүргізу арқылы өткізеді. 1-ші аэрофотосьемка немесе космоссьемка аркылы арттыру, аз қаражат жұмсау арқылы, 2-ші жол әрине көп қаражат қажет етеді. Ал аралас жүргізілсе тіпті ыңғайлы болып табылады
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмысты орындау барысында автор бірнеше зерттеу әдістерін пайдаланады. Диплом жұмысында статистикалық мәліметтер талданады, сондықтан, статистикалық әдістер негізгі әдіс негізгі әдістердің бірі болып табылады.
Сонымен бірге, дипломдық жұмысты орындау кезінде картографиялық әдіс маңызды рөль атқарады. Аэроғарыштық түсірістерден алынған карталардан жер бедерін, жердің жағдайын, объектілердің орналасуын анықтауға, оларға талдау жүргізуге болады.
Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан және қорытындыдан тұрады. Кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілгі, зерттеу негіздемесі, зерттеу жұмысының мақсат пен міндеттері және зерттеу жұмысының нәтижесі, ғылыми әдістер мен ұсыныстар көрсетілген.
Диплом жұмысының бірінші тарауында жер ресурстарын тиімді пайдалану және жер мониторингі бойынша теориялық мәселелері жан-жақты қарастырылып,негізгі түсініктеріне, заңдылықтарына, арнайы халықаралық бағдарламаларға сәйкес жалпы сипаттама берілген.
Екінші тарауында Алматы облысы Қарасай ауданының жалпы сипаттамасы көрсетілген. Сонымен қатар, Қарасай ауданының табиғи-географиялық жағдайы мен климаты, жер бедері мен геологиялық құрылымы, топырақ жамылғысы мен гидрографиясы және Қарасай ауданының экологиялық жағдайы көрсетілген. Бұл тарауда жер ресурстарының жай-күйі, жер ресурстарын пайдалану мақсатына қарай жылдық есеп қорытындыларына талдау жасалып көрсетілген.
Дипломның ғылыми жаңалығы. Диплом жұмысының үшінші тарауында Алматы облысы Қарасай ауданында жер ресурстарын ұтымды пайдалану мәселелері экономикалық және экологиялық тұрғыда талдау жасалынған. Эконимикалық және экологиялық тұрғыда жер ресурстарын бақылау жұмыстарында компьютерлік технология кеңінен қолданылып келеді. Бұл тарауда жел эрозиясы мен су эрозиясына жалпы сипаттама беріліп, онымен күресу бойынша іс-әрекеттер анықталып негізделеді, сонымен қатар, Қарасай ауданының ауыл шаруашылық жерлерінің жел, су эрозиясына ұшырауының алдын алу, эрозияға қарсы іс-шаралар жүйесі бойынша Ресей Федерациясы ғалымдарының ойлап тапқан ғылыми әдісін елімізге пайдалануды іске асыру бойынша ұсыныстар көрсетіледі.
Диплом жұмысының қорытындысында жер ресурстарының жай-күйінің өзгеруін уақытымен анықтау мақсатында, жер күйін бақылау, осы өзгерістерді болжау, бағалау және кері процестерді алдын алу, жою, болдырмау жайында ұсыныстарды әзірлеу, шет елдегі ғылыми әдістерді елімізге қолданысқа енгізу, жер кадастрын жүргізу мен жерді пайдаланудың мемлекеттік бақылау және қорғауды жер ресурстарын мемлекеттік басқарудың сонымен қатар, азаматтарды қоршаған орта, оның ішінде жердің күйі жайында ақпаратпен қамтамасыз ету шараларын қолдану ұсынылады.
1 ЖЕРДІ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ ТЕОРИЯСЫ, ӘДІСТЕМЕСІ
1.1 Жер ресурстарын басқарудың теориялық негіздері
Жер қоры кез келген мемлекеттің ұлттық байлығы болып табылады, сондықтан оны ұтымды пайдалану басқару жүйесінсіз мүмкін емес.Оның қажеттігі әсіресе қазіргі жер қатынасынның қайта құрылып, барлық жерде жерді қайта бөліп, оны жеке меншікке беріп, жер қатынасы объектілерінің қайта құрылуында аса қажет.
Қазіргі қалыптасқан жер ресурсын басқару жүйесі мемлекет пен қоғамның құқықтық, саяси, ұйымдастырушылық, экономикалық, экологиялық және әлуеметтік жағдайын ескергенімен, жер ресурсының экономикалық-географиялық және геоэкологиялық жағдайлары аз ескерілуде.
Жер ресурсын пайдаланудың географиялық негіздері адамзат іс-әрекетінің өзекті мәселелерінің бірі. Жер ресурсын пайдалануда аймақтық және тіпті локалды табиғи, экономикалық, экологиялық, әлеуметтік, ұйымдастырушылық, тарихи сияқты географиялық жағдайлармен байланысты мәселелерді қарастырудың маңызы зор.
Қазақстан Республикасында саяси және экономикалық кұрылысты реформалау процестері жер қатынастарын түбегейлі өзгерту мен мемлекеттің тікелей басқаруымен және бақылауымен жер реформасын жүргізу кажеттілігін туғызды [2].
Нарықтық экономикаға көшу жерге әр түрлі меншік нысандарын енгізу, жер пайдаланудың ақылы болуын, жердің, оның өндіріс құралы, кеңістіктік базис және шектелген маңызды табиғи ресурс сияқты басты функцияларын сақтай отырып, жылжымайтын мүлік және құқықтық реттеу нысанасы ретінде заң тұрғысынан танудың объективті кажеттілігін туғызады.
Осыған байланысты елдің жер ре - сурстары әлеуетін тиімді пайдалану мен қорғаудың негізгі стратегиялық бағыттарын белгілеу айрықша өзекті болып отыр.
Қоршаған ортаға техногенді әсер етудің күшеюі табиғи-территориялық кешеннің көптеген жылдар бойы қалыптасқан морфологиялық, құрылымдық және функционалдық ерекшеліктерін анропогендік өзгерістерге әкеліп соқты. Әртүрлі географиялық жағдайлардағы мұндай өзгерістердің салдары көбінде жер ресурсын пайдаланудың экономикалық тиімділігі мен экологиялық қауіпсіздігінің төмендеуіне әкеледі. Соның салдарынан өмір сүрудің әлеуметтік жағдайы мен адамзат іс-әрекетінің нашарлауына әкеледі.
Қазақстан Республикасы территориясында көптеген жылдар бойы аймақтық жер ресурстары табиғи ресурстарды эктесенсификациялау жолымен жүріп, ресурс үнемдейтін технологияларды пайдаланбай, алынатын экономикалық нәтижелер салым құралдарымен сәйкес келмеді. Мұның негізгі себептерінің бірі бүкіл жер ресурсының мемлекет қарамығында болып, адамдардың санасында жер ресурсын ешкімдікі емес немесе жалпы деген түсінік қалыптасты [1].
Жер қатынастарын орталықтандырылған басқару жүйесі жергілікті дәстүрлерді, аймақтық және локалды географиялық жағдайларды ескермей, аумақтың жеке учаскілері мен нақты шаруашылық объектілерін пайдалану формалары бойынша нұсқау беріп отырды.
Бірақ Қазақстанның жер ресурсының сарқылмауы туралы түсінігі өзгеріп, жер қатынастарын мемлекеттік бақылау жүйесі аймақтық дербестікпен, іскерлік... объектісімен сипатталды.
Қазақстан Республикасындағы экономикалық қайта құрулар жер ресурсын басқарудың маңызын айқындап берді. Бұл жер ресурсының дәстүрлі (өндіріс құралы, территориялық базис, табиғи дене және т.б) қасиеттерімен бірге құқықтық қатынас пен жылжымайтын мүлік объектісі болуымен байланысты.
Сондықтан бюджеттік кірісті, салық салынатын базаны көбейту, аймақтардың дамуына инвестиция тарту мен жер қатынасы субъектілерінің құқығын қатамасыз етудің тиімді жүйесін құру мүмкіндігін арттыратын жер ресурсын басқарудың теориялық және әдістемелік жағдайын жетілдіру қажеттігі туындады.
Жер ресурсын басқарудың жерге орналастырушылық, мемлекеттік жер кадастры, жер мониторингі және т.б. сияқты функционалды іс-әрекеттері бар. Сондықтан жер ресурсын басқару жүйесі жерге қатысты жеке меншік формасына байланысты мемлекеттік және шаруашылықішілік болуы мүмкін.
Жерді пайдалану мәселесі ежелгі кезден бастап зерттелген. Физиократтар кез келген байлықты жермен байланыстырған. Жерге меншік әлеуметтік-экономикалық жүйенің ауысуында негізгі мәселе болды. Жер рентасы мен жерді бағалау мәселелері әлемнің белгілі экономист ғалымдарының еңбектерінде қарастырылған. Жерді тиімді пайдаланудың экономикалық механизмі - ренталық теорияның классикалық концепцисының негізін қалаушы экономомистер К.Маркс, А.Маршал, У. Петити, Д. Рикардо, А.Смит, А.Тюрго және басқалар болды. Ал табиғатты пайдалану экономикасының мәселелерін А.М. Бронштейн, А.А.Варламов, А.А., С.Н.Волков, Е.Б.Допир, К.Г. Гофман, А.А. Жученко, В.Я.Заплетин, М.Я.Лемешев, А.Л.Новоселов, Н.В. Пахомова,К.К.Рихьтер,М.А.Гендельман ,П.Н.Першин,А.А.Семёнов,С.А.Ткачук, Ф.Г.Некрасов, Е.Б. Струкова, М.А.Сулин, Т.А.Щербатова,В.И.Шиян, Н.Н.Прокуронов,К.Н.Сазонов,Л.С.Семи н,М.Д.Спектор,В.П.Троицкий,С.А.Удач ин, О.А.Хауке, В.Н.Хлыстун, В.С.Шаманаев и др. және т.б. экономистер қарастырды. Жер ресурсын басқару мәселелерін зерттеуге А.П.Асташкин, А.М. Гатаули., П.В.Дегтярев, А.Кирьякова,Н.В.Комаров, А.Корнеева, В.Кузнецова, П.В. Никифоров, П.С.Семин, В.Н.Хлыстун. Д.А.Шишов және т.б. үлкен үлестерін қосса, А.В. Чаянов сияқты ғалым-экономистердің ғылыми іс-әрекеті толығымен ауыл шаруашлығы мен жер ресурстарын басқару мәселелеріне арналған [2].
Табиғи жағдайды, шаруашылықты, және халықтың өмір сүру жағдайын кешенді түрде қарастыру қажеттігілігі туралы ізденістерді Л.С.Берг, Н.И.Вавилов, В.В.Винер, Г.Н.Высоцкий, В.В., В.В.Докучаев, А.Г.Дояренко, К.А.Костычев, С.С.Неустроев, Л.И.Прасолов,Л.Г.Раменский, П.П.Семенов-Тяньшанский, Н.М.Сибирцев, В.К.Скорцов, Г.И.Танфильев, А.А.Ярилов және т.б. географтар дамытты [11].
Бұл принциптер әсіресе табиғатты пайдалану түрінің кеңісітіктік-уақыттық аспектісінде күрделі ұйымдастырлған, адамзаттың өмір сүруінің негізгі базасы болып табылатын ауыл шаруаышылық жерлерін пайдалану сипатында айқын байқалады.
Жер ресурстарын басқару саласындағы өзара тығыз байланыстағы экономикалық, техникалық, ұйымдастыру шаруашылық және құқықтық іс-шараларын жетілдіру негізінде барша қоғам мен жекелеген жер пайдаланушылардың мүддесі үшін жерді тиімді пайдалану мен оларды қорғауды ұйымдастыру мен қамтамасыз етудің жана сапасына өту үшін жер ресурсын басқарудың жаңа ғылыми негіздерінің қажеттігі туындап отыр.
Қазақстан Республикасындағы экономикалық қайта құрылулар нәтижесінде жоспарлы экономикадан шаруашылықтың мемлекеттік және нарықтық формаларына көшуі жер ресурсын басқарудың мәселелерін экономика және география ғылымдарының алдыңғы және негізгі мәселелері қатарына қойып отыр.
Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлер басқа санаттарға қарағанда географиялық болып келеді.Мемлекеттің басты байлығы-оның жер ресурсы. Қазақстанның ұлан байтақ жер ресурсына ие бола тұрып, жер ресурсы потенциалын пайдалану мен әлемдік концептуалды жағдайлар мен жер қатынастарын түбегейлі қайта өзгерту жер ресурсын қорғау мен тиімді пайдаланудың стратегиясын құрастыру керек [20].
Жаңа жер құрылымы жер ресурсын басқарудың принциптері мен әдістерін түбегейлі өзгертуді қажет етеді. Нарықтық экономика жағдайында жер қатынастары жүйесінің социалистик моделінен мүлдем ерекше. Кеңес үкіметі кезінде жер мемлекеттің қарамағында болды. Жер қатынастарының бір ғана формасы- жерді пайдалану болды. Жер жерді пайдаланушыларға тегін беріліп,салық алынбады, оған жылжымайтын мүлік дәрежесі берілмеді, жерді жалға беруге тиым салынды. Сонымен, жерге жеке меншіктің құқықытық мәселелері, жерді пайдаланудың ақылылығы, азаматтық және нарықтық жер айналымы социалистік жер туралы заңдарда дамуы мүмкін емес еді.
Жоғарыда айтылған мәселелерді шешу жер ресурсын ұтымды пайдаланып, жер реформасының дамуына, Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму Стратегиясында Қазақстан Республикасы Президентімен және жақын арадағы жылдарға Қазақстан Республикасы Үкіметі Бағдарламасымен анықталған ұзақ уақыттық приоритеттерге қатысты аграрлық сасяатты жүзеге асыруға мүмкіндік береді [19].
Жер қатынастарының дамуы
Еліміздегі жер қатынастарын алға қойған стратегиялық мақсаттарға сәйкестендіру, оның заманға сай жүйесін құру, осыған сәйкес заңдық базасын қалыптастырып, жетілдіру ісі кезең-кезеңмен шешілуде.
Қазақстан Республикасының жер заңына сәйкес, ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді ұтымды пайдалану және сапалық жай-күйін жақсарту еліміздің аграрлық секторын тұрақты дамыту мен тиімді қызмет етуінің, инвестициялық тартымдылығының негізі болып табылады.
Нарықтық экономикаға көшу жерге әртүрлі меншік нысандарын енгізу, жер пайдаланудың ақылы болуын, жердің өндіріс құралы және шектелген табиғи ресурс сияқты басты функцияларын сақтай отырып, жылжымайтын мүлік ретінде заң тұрғысынан танудың объективті қажеттілігін туғызды.
Аграрлық сектордағы жер қатынастарын реттеу және ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерді тиімді пайдалану мен бастапқы жер пайдаланушығы инвестициялар салу мақсатында 2003 жылғы 20 маусымда Қазақстан Республикасының Жер кодексі қабылданды [24].
Жер қатынастарындағы негізгі мәселе: жерге мемлекеттік монополияны жою және жердің кей санаттарына жеке меншік енгізу; ақылы жер пайдалануға көшу, жерге төлемдер енгізу; жерде шаруашылық жүргізудің барлық нысандарының тең дамуы үшін жағдайлар жасау; жылжымайтын мүлік нарығын құру болды.
Президент Н.Назарбаевтың 2008 жылдың 6 ақпанындағы Қазақстан халқына Жолдауында экономикалық саясаттың басым бағыттарымен қатар, жер қатынастары мен аграрлық кешеннің алдына жаңа міндеттер қойды.
Елбасының 2009 жылғы 6 наурыздағы Дағдарыс арқылы жаңару мен дамуға Жолдауы әлемдік қауымдастықта бәсекеге қабілетті демократиялық мемлекет құруға арналған стратегиялық бағытты жүзеге асырудың нақты, ғылыми негізделген бағдарламасы ретінде қарастырылды. Дағдарыстан кейінгі дамуды қамтамасыз етудің бірінші бағыты - агроөнеркәсіп кешені мен ауыл шаруашылық өнімдерін өңдеуді дамыту.
Жаңа онжылдық - жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты Жолдауда 2014 жылға қарай агроөнеркәсіптік кешенде өнімділікті кем дегенде екі есе арттыру, аграрлық-индустриялық әртараптандыру, ауыл шаруашылығында әлемдік тәжірибені жедел ендіру міндеті қойылып отыр.
Аграрлық саланың тиімділігі жерлерді суару мен мелиоративтік жерлердің мөлшеріне байланысты болады, ауыл шаруашылығы өндірісінің экономикалық жай-күйі мен оның келешекте дамуының маңызды көрсеткіші ауылдық тұрғындардың суармалы жерлермен қамтамасыз етілу дәрежесі болып табылады.
Қазақстанда аграрлық қайта құрылулардың бірінші кезеңі ауыл шаруашылығы өндірісі деңгейінің төмендеуі болды. Нарықтық қатынастарға өту кезеңінде Қазақстанның ауыл шаруашылығының тиімділік деңгейі жылдан жылға төмендей бастады.
Нарықтық қатынастардың шарты аграрлық саланың шығынға ұшыраған кәсіпорындарын шаруашылық етудің басқа түрлеріне ауысуына немесе таратылуына әкелді. 1995 жылы республикада шығынға ұшыраған шаруашылықтардың саны 1951-ге артты [13].
Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарын мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру барысында 2004 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша 151,9 мың шаруа (фермер) қожалықтары, 18 мыңға жуық мемлекеттік емес ауыл шаруашылығы кәсіпорындары, оның ішінде 3,7 мың шаруашылық серіктестіктер мен акционерлік қоғамдар, 1,5 мың ауыл шаруашылығы кооперативтері ұйымдастырылды.
Жер реформасы басталғалы бері Қызылорда облысы бойынша 133227 жер учаскелерінің 132330-на немесе 99,3 пайызына құжат берілген. Қазақстан Республикасының 2009 жылғы 13 ақпандағы №135-IY Заңымен Жер кодексіне өзгерістер мен толықтырулар туралы 48-бабына сәйкес, аудандар мен қала бойынша аукцион, конкурстар арқылы сатуға жататын жер учаскелерінің тізбесін жасау жұмыстары жүргізілді.
Қазақстан Республикасының 2003 жылғы №1140 қаулысымен бекітілген жер учаскесін немесе жер учаскесін жалдау құқығын сату жөніндегі сауда-саттықты ұйымдастыру және өткізу жөніндегі ережеге сәйкес жер учаскелерін аукцион, конкурстар арқылы сату жұмыстарын ұйымдастыру жөнінде облыстық жер қатынастары басқармасы ұсыныстар жасап келеді.
Аукцион арқылы жалпы көлемі 4632,217 га болатын 33 жер учаскесі бастапқы бағасы 9270,567 мың теңгені құрап, 9905,713 мың теңгеге сатылды. Конкурс арқылы уақытша пайдалануға жалпы көлемі 21582 га болатын 26 жер учаскесі берілді.
Қазіргі таңда агроөнеркәсіп кешені бизнес үшін тартымды сала болып табылады. Ауыл жылдары аграрлық сектор экономикасының өсуіне мүмкіндік берді. Реформалар нәтижесінде ауыл шаруашылығын басқару жүйесі реттелді, мемлекеттік органдарда стратегиялық, бақылаушы және реттеуші қызметтер қалды. Ауылды дамыту бағдарламасын жүзеге асыра отырып, аумақтық дамыту мәселелері қарастырылды. 2009 жылы ауыл шаруашылығын дамыту мақсатында облысқа 1473,3 млн.теңге бөлінді [31].
Әлемдік нарықта азық-түлікке бағаның өсуіне байланысты аграрлық сектор экономиканың барынша табысты саласы болып табылады. 1990 жылға дейін жерге орналастыру жобаларының құрамында ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді ұтымды пайдалану мәселелері қарастырылатын жұмыстар жүргізілді.
Қазіргі уақытта жұмыстардың мұндай түрлерінің жүзеге асырылмауына байланысты жерге орналастыру жұмыстарының толық кешенін жүргізу қажет.
Әлемдік қаржы дағдарысы жағдайында ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлерді тиімді пайдалану бірінші кезектегі жоспарға қойылуы тиіс. Сонымен қатар, Қазақстанның Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіру қарсаңында отандық ауыл шаруашылықтық тауар өндірушілердің бәсекеге қабілеттілігі өзекті мәселе және оның шешімі территорияны ғылыми түрде ұйымдастырумен, майда шаруашылықтарды ірілендірумен байланысты. Аграрлық саланың жай-күйін зерттей отырып, жер қатынастарын одан әрі жетілдіруге қатысты мәселелер бұл саланы дамытудың негізгі бағыттарын айқындайды.
Үкіметтің дағдарысқа қарсы бағдарламасын және Жер ресурстарын басқару Агенттігінің 2009-2011 жылдарға Стратегиялық жоспарын ескере отырып, жер ресурстарын басқару және ауыл шаруашылығы саласында келесі басым бағыттар анықталды:
1. Жер ресурстары жөнінде өзекті мәліметтерді қалыптастыру және жерді пайдалану мен қорғауға мемлекеттік бақылау жүргізудің тиімділігін арттыру.
2. Жер ресурстарын басқарудың, жерге орналастырудың, жер кадастрын және жер мониторингін жүргізудің әдістемесін жетілдіру.
3. Ауыл шаруашылығы саласында инвестициялық жобаларды жүзеге асыру.
4. Геодезия және картография, жер қатынастарын реттеу саласында Мемлекет басшысы мен Үкіметтің тапсырмаларын жүзеге асыру [13].
1.2 Қазақстанда жер ресурстарын басқарудың қазіргі жүйесін қалыптастырудың әдістемесі
Қазақстанның қазіргі жер заңдылығы жер ресурстарын басқару және жер қатынастарын реттеу жөніндегі міндеттерін, сондай-ақ бұл сұрақтарды шешудегі мемлекеттік органдардың құзіреті мен құқықтарын белгілейді. Құзырына жер қатынастарын реттеу жататын жоғарғы орган Қазақстан Республикасының Парламенті болып табылады.
Мұнда оның негізгі міндеті жер қатынастарын реттейтін заңдылықты жасау және қабылдау. Парламент жер қатынастарын тек жер және табиғат қорғау заңдылықтары арқылы ғана емес, сонымен бірге заңдылықтың басқа түрлері арқылы, ең алдымен азаматтық және салық кодекстерімен реттеуді жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының Праламентімен қатар жер қатынастарын мемлекеттік реттеуді ҚР Үкіметі, құзіретіне сәйкес министрліктер мен ведомстволар, жер ресурстарын басқару жөніндегі орталық атқарушы орган - Жер ресурстарын басқару жөніндегі ҚР Агенттігі және оның аумақтық органдары, сондай-ақ жергілікті уәкілетті және атқарушы органдар жүзеге асырады.
Функционалды жоспарда Қазақстанда жер қатынастарын реттеу бірнеше бағыттарда қалыптасты: құқықтық және әкімшіліктік, экономикалық және жерге орналастырушылық-экологиялық.
Жер қатынастарын құқықтық және әкімшіліктікреттеу заңдарды, жарлықтарды, қаулыларды, нормативтерді және нұсқауларды жасау мен қабылдауға негізделеді, сондай-ақ олардың орындалуы мен заң талаптарының дұрыс орындалуын бақылауды қамтиды.
Жер қатынастарын реттеудің экономикалық аспектісі жермен нарықтық операцияларды жүргізуге мүмкіндік беретін, жерді бағалау, жерді бағалық аймақтау, жерге салық салу және жалға алу төлемі арқылы жер пайдаланудың ақылы принципін орындаумен қорытындыланады [2].
Жер қатынастарын реттеудің жерге орналастырушылық-экологиялық аспектісі жер қорын санаттар, облыстар, аудандар, халық шаруашылығының салалары арасында қайта бөлу жөніндегі істерге, жер учаскелерін бөлуге, жер алқаптарының құрамы мен қатынасын белгілеуге, жерді есепке алу мен тіркеуге, құқықты белгілейтін құжаттарды рәсімдеуге, жер мониторингі мен жерді қорғауға негізделеді.
ҚР Жер Кодексінің 13-бабына сәйкес Қазақстан Республикасы Үкіметінің жер қатынастарын реттеу саласындағы құзіретіне мыналар жатады:
республиканың жер қорын пайдалану мен қорғау саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттарын әзірлеу;
қоршаған ортаны қорғау жөніндегі басқа да шаралардың кешенінде ұтымды пайдалану, топырақ құнарлылығын сақтау мен арттыру, жер ресурстарын қорғау жөніндегі мемлекеттік бағдарламаларды әзірлеу;
республикалық маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды құру мен кеңейтуге, халықаралық міндеттемелерді орындау мен жерді қорғаныс мұқтажы үшін пайдалануға байланысты жағдайларда барлық санатағы жерден жер учаскелерін беру және алып қою, соның ішінде мемлекет мұқтажы үшін алып қою;
жер учаскесіне меншік құқығына және жерді пайдалану құқығына берілген құжаттардың нысандарын бекіту;
4-1) жеке тұрғын үй құрылысы үшін жер учаскелеріне құқық беру ережелерін бекіту;
облыстық өкілді және атқарушы органдардың аудандар мен облыстық маңызы бар қалалардың шекарасын өзгерту мәселелері жөніндегі ұсыныстармен келісу, сондай-ақ облыстық маңызы бар қалалар төңірегінде қала маңы аймақтарын белгілеу мен өзгерту;
жерді ерекше қорғалатын табиғи аумақтарға жатқызу және жерді осы аумақтардың резервіне қалдыру тәртібін, республикалық және халықаралық маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың тізбесін бекіту;
мемлекеттік жер кадастры мен жер мониторингін жүргізу тәртібін бекіту;
облыстардың және астананың, республикалық маңызы бар қалалардың арасындағы жер қатынастарын реттеу;
оған ҚР Конституциясымен, заңдарымен және ҚР Президентінің
актілерімен жүктелген өзге де функциялар [24].
Жер ресурстарын мемлекеттік басқарудың ұйымдастырушылық құрылымдары
Қазіргі уақытта жер ресурстарын басқаруды жүзеге асыратын басты мемлекеттік құрылым Қазақстан Республикасының жер ресурстарын басқару жөніндегі Агенттігі болып табылады. Комитет тің барлық облыстарда, Астана және Алматы қалаларында аумақтық органдары бар.
Жер Кодексінің 14-бабында орталық уәкілетті органның және оның аумақтық органдарының құзыреті айқындалған.
1 кестеде Комитет пен оның органдарының жер ресурстарын басқару және жер қатынастарын реттеу мәселелеріндегі құзіретіне талдау берілген.
Жер ресурстарын басқару жөніндегі орталық уәкілетті органның және оның аумақтық органдарының құзіреті:
1 кесте
Жер ресурстарын басқару жөніндегі орталық уәкілетті органның және оның аумақтық органдарының құзіреті [32].
Құзіреті
Ескерту
Комитеттің және оның органдарының жаңа құзіреттері
1. Жерге орналастыру жұмыстарын лицензиялау
Комитет
2. Жерді аймаққа бөлу жөніндегі жұмыстарды ұйымдастыру
Комитет тің барлық органдары
3. Жеке меншікке сатылатын немесе мемлекетпен жер пайдалануға берілетін жер учаскелерінің бағалық құнын анықтау
Облыстық, аудандық, қалалық органдар, кадастрлық филиалдар
4. Жер учаскелерінің бөлінетіндігін және бөлінбейтіндігін анықтау
Облыстық, аудандық, қалалық органдар, кадастрлық филиалдар
5. Пайдаланылмайтын және жер заңын бұза отырып пайдаланылған жерлерді айқындау
Жер инспекциялары және басқа да органдар
6. Жер заңдылығының бұзылуын жою жөніндегі шараларды қабылдау
Жер инспекциялары және басқа да органдар
7. Жерді пайдалану мен қорғау сұрақтарын қамтитын республикалық, облыстық, аудандық бағдарламаларды, схемалар мен жобаларды сараптауды жүргізу
Комитет, облыстық органдар,
Азаматтарға арналған үкімет
8.Жер заңын бұзған жағдайда құрылысты, пайдалы қазбаларды өндіруді, объектілерді пайдалануды тоқтату
Комитет, аумақтық органдар, инспекциялар
9.Анықталған жер заңдылығының бұзылуын жою жөніндегі міндеттінұсқауларды беру
Жер инспекциялары және басқа да органдар
10. Жер заңдылығы саласындағы әкімшілік құқық бұзушылық істерді қарастыру
Жер инспекциялары және басқа да органдар
Қазақстан Республикасы Жер ресурстарын басқару Комитеті жер ресурстарын басқару, сондай-ақ геодезиялық және картографиялық қызмет саласында басшылықты жүзеге асыратын, заңнамада көзделген шекте салааралық үйлестіруді және өзге де арнайы атқарушылық және рұқсат ету функцияларын жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының орталық атқарушы органы болып табылады. Комитеттің заңды тұлғалар болып табылатын өңіраралық жер инспекциялары болады.
Комитет өз қызметін Қазақстан Республикасының Конституциясына, Қазақстан Республикасының заңдарына, Қазақстан Республикасының Президенті мен Үкіметінің актілеріне, өзге де нормативтік құқықтық актілерге, сондай-ақ осы Ережеге сәйкес жүзеге асырады.
Комитет мемлекеттік мекеменің ұйымдық-құқықтық нысанындағы заңды тұлға болып табылады, оның өз атауы мемлекеттік тілде жазылған мөрлері мен мөртаңбалары, белгіленген үлгідегі бланкілері, сондай-ақ заңнамаға сәйкес Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің қазынашылық органдарында шоттары болады.
Комитет өз құзыретіндегі мәселелер бойынша заңнамада белгіленген тәртіппен Комитет төрағасының бұйрықтарымен ресімделетін шешімдер қабылдайды. Комитет тің штат санының лимитін Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітеді. Комитет тің қызметін қаржыландыру республикалық бюджеттен жүзеге асырылады [33].
Комитет тің өз қызметі саласындағы негізгі міндеттері мыналар болып табылады:
1) жер ресурстарын басқару, геодезиялық және картографиялық қызмет саласындағы мемлекеттік саясатты әзірлеу мен іске асыруға қатысу;
2) жер ресурстарын басқару, геодезиялық және картографиялық қызмет саласында салааралық үйлестіруді жүзеге асыру;
3) комитет ке өз құзыреті шегінде жүктелген өзге де міндеттерді жүзеге асыру.
Комитет қолданыстағы заңнамаға және оған жүктелген міндеттерге сәйкес мынадай функцияларды жүзеге асырады:
1)жер заңнамасын қолдану практикасын қорыту және оны жетілдіру;
2)өз құзыреті шегінде халықаралық ұйымдарда Қазақстан Республикасының мүдделерін білдіру;
3)жер қатынастарын реттеу саласындағы нормативтік құқықтық актілердің жобаларын әзірлеу және Қазақстан Республикасының Үкіметіне бекітуге енгізу;
4) жерге орналастыру және мемлекеттік жер кадастры жөніндегі нормативтік құқықтық актілерді бекіту;
5)жерлерді пайдалану және қорғау мәселелерін қозғайтын
республикалық бағдарламаларға, жобалар мен схемаларға сараптама жүргізу;
6)орталық және жергілікті атқарушы органдармен жер қатынастарын реттеу мәселелері бойынша өзара іс-қимыл жасау;
7)ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскелері паспортының нысанын бекіту;
8)жер-кадастрлық құжаттаманың құрылымын, құрамын, мазмұнын және нысанын белгілеу;
9)жердің мониторингін жүргізуді ұйымдастыру;
10) мемлекеттік жер кадастрын жүргізуді ұйымдастыру және облыстардың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) жер теңгерімінің деректері негізінде Қазақстан Республикасының жер теңгерімін жасау;
11) өз құзыретіне кіретін жерді беру және алып қою, жерді бір санаттан басқасына ауыстыру мәселелері бойынша Қазақстан Республикасы Үкіметінің нормативтік құқықтық актілерінің жобаларын дайындау;
12) Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарында белгіленген Каспий теңізі түбінің қазақстандық учаскесі шегінде келісім-шарттық аумақтан тыс мұнай-газ құбырын салуға қоршаған ортаны қорғау, су қорын пайдалану және қорғау, балық шаруашылығы, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар саласындағы, жер қойнауын пайдалану жөніндегі, төтенше жағдайлар жөніндегі, сауда мақсатында теңізде жүзу саласындағы және сыртқы саяси қызметті жүзеге асыратын уәкілетті мемлекеттік органдардың келісімі бойынша Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілеген тәртіппен рұқсаттар беру;
13) геодезиялық және картографиялық жұмыстарды жүргізуге нормативтік құқықтық актілер мен техникалық талаптарды әзірлеу, бекіту және қолданысқа енгізу;
14) Ұлттық картографиялық-геодезиялық қор қалыптастыру және жүргізу;
15) Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес геодезиялық өлшеу құралдарының бірлігі мен дәлдігін қамтамасыз ету жөніндегі қызметті жүзеге асыру;
16) облыстардың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың), аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың) уәкілетті органдарының жеке және заңды тұлғалардың өтініштері бойынша қабылдаған шешімдерінің заңдылығын бақылау;
17) жер заңнамасы саласындағы әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы істерді қарау;
18) мемлекеттік жер кадастры мен жер мониторингін жүргізудің дұрыстығын бақылауды жүзеге асыру;
19) жердің пайдаланылуы мен қорғалуын мемлекеттік бақылауды жүзеге асыру;
20) пайдаланылмай жатқан және Қазақстан Республикасының заңнамасын бұза отырып пайдаланылып жатқан жерді анықтау;
21) өз мақсатында пайдаланылмай не Қазақстан Республикасының заңнамасын бұза отырып пайдаланылып жатқан жер учаскелерін алып қою туралы сот органдарына талап-арыз дайындау;
22) Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасының және жергілікті жерлерде әкімшілік-аумақтық бірліктер шекараларының дұрыс көрсетілуін және олардың картографиялық материалдарда көрсетілуін бақылау;
23) су қорғау аймақтарын, жолақтарын және оларды шаруашылық пайдалану режимін белгілеу жөніндегі жобалау құжаттамасын келісу;
24) жергілікті атқарушы органдардың Қазақстан Республикасының жер заңнамасы саласында қабылдаған шешімдерінің заңдылығын бақылау [17].
1.3 Жер ресурстарын ұтымды пайдалану түсінігі, мақсаттары мен қағидалары
Әдетте жерді пайдалану осы қорға мінездеме беретін бірнеше теңеулермен байланысты. Оны ұқыпты, ғылыми, тиімді, ысырапты т.б. пайдалану деп айтылыды. Әдебиетте ұтымды пайдалану термині жиі қолданылады. Алайда осы түсініктің де әр түрлі мәні бар. Мысалы: ауылшаруашылық жерлерін мақсатына және сапасына қарап пайдалану; жерді экстенсивтіден интенсивті пайдалануға өткізу т.б. Бұған өнеркәсіп, қала, денсаулық сақтау, сауықтыру жерлері кірмейді. Кейде жер қорғау қажеттілігі көрсетілмейді, ауылшаруашылық жерлерін пайдалану алдынғы қатарға шығып, мәселенің әлеуметтік аспектілері кейінге ығыстырылады. Сондай - ақ осы жерді пайдалану сияқты күрделі мәселенің жан - жақты ерекшеліктерін бір түйінге буу өте қиын.
Жерді ұтымды пайдалану түсінігін мыналар айқындайды: жерді мақсатты түрде пайдалану, жердің әлеуметтік, экономикалық және экологиялық тиімділігі, жерді пайдалану үрдісі немесе оның соңында жердің сапасын сақтау мен жақсарту.
Жер ресурстарын кеңістікте пайдалану және болжамдау ғылымының негізгі міндеті - жердің шектелгендігі мен қоғамның қажеттіліктерінің өсуі жағдайында жерді ұтымды пайдалану жолдарын іздеу [4,5,6].
Жер ресурстарын ұтымды пайдалану ғылымының қағидалары:
1.Әлеуметтік. Қоғамның барлық қажеттіліктері мен халық шаруашылығының барлық салаларын жан - жақты қамтамасыз ету.
2.Экологиялық. Ғылыми негізделген табиғат пайдалану және жер пайдалану, жер байлығын сақтау.
3.Экономикалық. Жерден аз шығынмен үлкен түсім алу.
4.Құқықтық. Жер ресурстарын кеңістікте пайдалану шараларының заң түрінде негізделуі.
5.Басқармалық. Жер ресурстарын кеңістікте пайдалану жолдарын нақты шешімдермен түйістіру.
Жерді қорғау алқаптарға,олардың зоналық және аймақтық ерекшеліктерін ескере отырып, күрделі табиғи топтарға кешенді шаралар қолдану жолымен жүргізіледі. Сонымен қатар жерді қорғау құқықтык, экономикалық, технологиялық және басқа да қоршаған табиғи ортаның бөлігі ретін де жерді қорғауға бағытталған жерді тиімді пайдалануға, жердің ауылшаруашылық және орман шаруашылық айналымынан себепсіз алынуын токтату, және де топырақ құнарлығын қалпына келтіру және жоғарылату жүйелерін енгізеді. Жерді пайдалануда мемлекеттік бақылау жер иелері мен жер пайдаланушылардың, өзара жерді дұрыс бөлмеуі салдарынан және кәсіпорындар мен ұйымдардың лауазымды тұлғалардың және жеке тұлғалардың берілген жерлерді пайдалану міндеттерін бұзған болса, оны анықтап, жауапкершілікке тартуға мүмкіндік береді [8]. Жерді қорғау жер учаскелерінің иелері мен жер пайдаланушылардьң бірқатар міндеттерін орындау жолымен атқарылатын ic -шаралар бойынша жүзеге асырылады. Бұндай міндеттерге заңға қатысты мыналар жатады:
1) Топырақ құнарлығын қалпына келтіру жене жоғарылату, сонымен қатap жердің басқа да пайдалы қасиеттерін қалпына келтіру;
2) Жерді су және жел эрозияларынан, селден, су басудан, тұзданудан, сортаңданудан, құрғап кетуден, өндірiс қалдьқтарымен ластанудан, химиялық және радиоактивті заттармен бүлінуден, сондай-ақ жердің басқа да процестермен бұзылуынан сақтау;
3) Бұзылған жерлерді қалпына келтіру, олардың құнарлығын жоғарылату және шаруашылық айналымға уақтылы енгізу;
4) Ауылшаруашылық жерлерін карантинді зиянкестерден және өсімдік ауруларынан, арам шөп, бұталар өciп кетуден, және басқа да жер жағдайының төмендеп кетуінен сақтау:
5) Жерді бұзылуына байпанысты, жүргізілетін жұмыстар арқылы топырақтың құнарлы қабатын пайдалану және сақтау [9].
Мемлекет жер пайдаланушылар мен жер иелерін топырақ құнарлығын жоғарылататын тиімді шараларды жүргізуге, ұйымдастыру-шаруашылық іс-шараларын жүзеге асыруға, топырақ құнарлығына кері әсерін тигізетін процестерді болдырмау мақсатында агротехникалық орман
мелиоративтік және гидротехникалық шараларды қолдануға, топырақты су, жел және ирригациялық эрозияларын және батпақтануды, тұздануын, құрғап кетуін және басқа да жердің жағдайын төмендететін процесстердің болдырмауын міндеттейді.
Бұзылған ауылшаруашылық алқаптарының топырақ кұнарлығын қалпына келтіру мүмкін болмаған жағдайда, жердің химиялық және радиоактивті заттармен бүлінуін белгіленген шектеулі нормадан асып кетсе, өндіріс қалдьқтарымен, қалдық сулармен ластанса, сонымен қатар өсімдік
ауруларымен және карантинді зиянкестермен зақымданған жағдайда заңмен жер консервациясы қарастырылады.
Жерді қорғаудың неізгі мақсаттарына мыналар жатады:
1) өндіріске экологиялық қауіпсіз технологияларды енгізу және орман мелиоративтік шараларын жүргізу жолымен жердің тозуы мен бүлінуін, шаруашылық қызметінің басқа да қолайсыз зардаптарын болдырмау;
2) Тозған немесе бүлінген жерлерді жақсарту мен қалпына келтіруді қамтамасыз ету;
3) Жерді ұтымды пайдаланудың экологиялық нормативтерін тәжірибеге eнгiзy [10];
Жерді пайдалану және қорғауға мемлекеттік бақылау объекті болып Қазақстан Республикасының барлық жер қоры жатады. Барлық жерлер келесі санаттарға бөлінеді:
1) ауылшаруашылық мақсатындағы жер;
2) елді мекендердің (қалалардың, поселкелер мен ауылдық елді -мекендердің) жері;
3) өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс жері және өзге де ауылшаруашылы қ
мақ сатына арналмаған жер;
4) ерекше қорғалатын табиғи аума қтардың жері, сауықтыру
мақ сатындағы,рекреациялық және тарихи -мәдени мақсаттағы жерлер;
5) орман қорының жері;
6) су қорының жері;
7) босалқы жер.
Жерді пайдалану мен қорғауға мемлекеттік бақылау субъектілеріне мыналар жатады:
1) мемлекеттік органдар жене лауазымды тұлғалар;
2) заңды тұлғалар;
3) жеке тұлғалар (азаматтар).
Жерді пайдалану мен қорғауға, жер заң намасын сақтауға мемлекеттік бақылауды жерді иеленушілер мен пайдаланушылардан басқа, үкіметтің жергілікті атқарушы органдары, жер ресурстарын басқарудың атқарушы органдары жене бас қа да өкілетті органдар жүзеге асырады [24].
Мемлекеттік бақылаудьң функцияларын негізінен жерге орналастырушы органдар, атап айтқанда жерді пайдалану мен қорғау бойынша мемлекеттік инспекторлар орындайды. Оларға көмек ретінде қоғамдық инспекторлар болуы мүмкін.Қоғамдық инс пекторлардың міндеттері, функциялары және құқықтары негізінен мемлекеттік инспекторлардың міндеттерімен және құқықтарымен пара-пар. Қоғамдық инспекторлар әдетте ауылшаруашылық мамандары санынан кәсіпорын, ұйым және мекеме ұжымдарымен немесе ауылшаруашылық өндірісін жақсы білетін тұлғаларды ұсынады.
Жер ресурстарын ұтымды пайдалану мәселесінің әлеуметтік, экономикалық және экологиялық маңызы
Әлеуметтік, экологиялық және экономикалық тиімділік әр түрлі құбылыс, негізі жайында түсінік береді.
Әлеуметтік тиімділік қоғам мен адамның белгілі бір құбылысқа қатынасын көрсетеді. Бұл жағдайда жерді пайдалану қоғамды азық, киім, дем алу т.б қажеттіліктерін өтеу тұрғысынан қызықтырады.
Жерді пайдаланудың экологиялық тиімділігі жерді бұзылудан қорғау және құнарлығын арттырумен байланысты.
Экономикалық тиімділік жерді пайдалануды жақсартуға бағыттылған қорлар мен осыдан алынған қосалқы ауылшаруашылық өнімдері арасындағы сәйкестікті көрсетуге тиісті [22].
Жерді ұтымды пайдаланудың әлеуметтік маңызы мыналарға келіп тіреледі:
- халықтың тұрмысының өсуіне;
- киім сапасы, тамақтанудың жақсаруына;
- денсаулықтың жақсаруына;
- адамның еңбекке жарамдылық мерзімін ұзартуға;
-жеке меншік қосалқы шаруашылықты жүргізу, үй іргесіндегі шаруашылықты, жеке меншік мал үшін жайылымды пайдалануға;
- ұжымдық бау - бақ құруға;
-ауыл шаруашылық емес кәсіпорындардың қосалқы шаруашылықтарын құруға;
- адамның дем алуға, қорықтарға, саябақтарға, курортарға жер беруге.
Жерді ұтымды пайдаланудың экологиялық маңызы:
- құнарлы жерлердің сапасын ұлғайту ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz