Кәсіпорындардағы сыбайлас жемқорлық

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігі

Абай атындығы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті

Мұстафа Жандос
Алиев Алимухаммед
Нұралы Мұқағали
_________________________________
(студенттің аты-жөні)

Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің халықаралық-құқықтық аспектілері________________________ _____________
(Диплом жұмысының тақырыбы)`

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

Алматы 2023 жыл

Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігі
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті

Қорғауға жіберілді
_____________________
(Кафедра атауы)
кафедра меңгерушісі
_________________________
(тегі,аты-жөні)

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: _________________________________ _

(Білім беру бағдарламасының коды) (Білім беру бағдарламасының атауы)

Орындаған _______________
(Студеттің аты-жөні)

Ғылыми жетекшісі ________________
(Аты-жөні)

Алматы 2023 жыл

АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

СОРБОННА-ҚАЗАҚСТАН ИНСТИТУТЫ

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰҚЫҚ КАФЕДРАСЫ

Бекітемін
Халықаралық құқық кафедрасының
сеңгерушісі С.Н.Сабикенов
___ _______ 20___ж.

Диплом жұмысына
ТАПСЫРМА

Студент ______________________________ университет ректорының _ж.№ _____ бұйрығы бойынша ______________________________ тақырыбында дипломдық жұмысы бекітілді.
Диплом жұмысын аяқтау мерзімі ж. Диплом жұмысында қарастырылатын сұрақтардың тізімі:

1)
2)
3)
4)
5)

Негізгі әдебиеттер тізімі: (15-тен кем емес)

Диплом жұмысын орындаудың

КҮНТІЗБЕЛІК КЕСТЕСІ

№
Іс-әрекет түрлері
Мерзімі
Орындалуы туралы белгі
1
Зерттеу жұмысының өзектілігін негіздеу
Қыркүйек

2
Диплом жұмысының тақырыбын бекіту
Қазан

3
Дерек көздерін жинау және әдебиеттерді іріктеу, оқу, зерделеу өңдеу
қазан

4
Диплом жұмысының ғылыми аппараттарын анықтау
қараша

5
Диплом жұмысының теориялық бөлімін жазу

желтоқсан

6
Зерттеу нәтижелерін апробациялау
а) Студенттердің ғылыми конференциясына қатысу
б) зерттеу тақырыбы бойынша мақала жазу
желтоқсан

7
Тәжірибелік-педагогикалық жұмысты ұйымдастыру және өткізу
қаңтар

8
Диплом жұмысының тәжірибелік бөлімін жазу

ақпан

9
Диплом жұмысын алдын ала қорғау
Наурыз

10
Баяндама, демонстрациялық материал- дарды дайындау

Сәуір

11
Диплом жұмысын қорғау

Мамыр

Тапсырма берілген күн ______ _____________20____ ж

Ғылыми жетекші: _____________________________
(аты-жөні)
Студент: _____________________________
(аты-жөні)

МАЗМҰНЫ

Кіріспе

8
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚБҰЗУШЫЛЫҚТАҒЫ СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ

9
1.1 Сыбайлас жемқорлық түсінігі мен тарихы

9
1.2 Сыбайлас жемқорлықтың түрлері мен типологиясы

11
1.3 Сыбайлас жемқорлық қазіргі қоғамның құбылысы ретінде

14
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ

17
2.1 ҚР Сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнаманың қалыптасуы мен дамуы

17
2.2 Сыбайлас жемқорлыққа қарсы ҚР стратегиялық іс-шаралары

21
3 СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ КҮРЕСТІҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ

24
3.1 Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы халықаралық-құқықтық құжаттар

24
3.2 Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес шараларының шетелдік тәжірибелері мен реформалары

26
Қорытынды

30
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

31

АНЫҚТАМАЛАР

Социум - бұл адамдар мен әлеуметтік ұяшықтардың реальды қарым-қатынас әлемі.
Коррупция - corruptio деген латын сөзінен аударғандағы сатып алу, пара беру мағынасын білдіреді, Рим құқығында сонымен қатар сындыру, бүлдіру, бұзу, зиян келтіру, фальсификациялау, сатып алу ретінде түсінілетін және тиісінше заңға қайшы әрекетті білдіреді.
Кикбэкинг - АҚШ-тағы параның бір түрі. Онда келісуші жақтар ауызша бір бағаға келіседі, ал ресми келісімде одан жоғары баға көрсетіледі.
Элитарлық сыбайлас жемқорлық - оны жасайтын субьектілердің әлеуметтік жағдайының жоғаралығы, олардың әрекеттерінің биік интелектуалды амалдармен іске асырылуы, орасан зор заттық, тәни және моральдық залалды, бағасы қымбат шешімдірді - заңдар формулаларын, мемлкеттік тапсырыстарды, меншік тұрпатын өзгерту және т.с.с шешімдер қабылдауда кездеседі, аса мұқият жасырылған озбырлықтар.
Монокоррупция - өз қызметін пайдалана отырып, тек өздігіне пара қаражатын алу деп түсініледі.
Фаворитизм - (фавор) биліктің тәжірибедегі жан-жақтануы. Қандай-да бір адамдарға немесе жұмысқа қазығушылық білдіруі.

Протекционизм - (пана болу) мемлекеттің, саясаттың ішкі нарықты қорғауы және ұлттық компаниялардың әлем нарығына жол ашу, еркін сауда саясаты.

Лауазымды адамдар - тұрақты, уақытша немесе арнаулы өкілеттік бойынша мемлекеттік органдарда, жергілікті өзін-өзі басқару органдарында , сондай-ақ ҚР-ң Қарулы Күштерінде, ҚР-ң басқа да әскерлері мен әскери құрамаларында өкімет өкілінің міндеттерін жүзеге асыратын не ұйымдастырушылық-билік етушілік немесе әкімшілік - шаруашылық міндеттерін атқаратын адамдар.

АТАУЛАР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР

ҚР - Қазақстан Республикасы
БҰҰ - Біріккен Ұлттар Ұйымы
АҚШ - Америка Құрама Штаттары
ТМД - Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
БАҚ - Бұқаралық Құралдар Ақпараттары
ҚР - ң ҚК- Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі
ЖШС - жауапкершілігі шектеулі серіктестік
МКК- мемлекеттік коммуналдық кәсіпорын
АҚ - Акционерлік қоғам
ЭСДҰ - Экономикалық Ынтымақтастық және Даму Ұйымы

КІРІСПЕ

Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Сыбайлас жемқорлық - ел қауіпсіздігіне елеулі қауіп. Ол қоғамға үлкен зиян, мемлекеттік билік негізіне қол сұғады, мемлекеттік және муниципалдық компаниялар қызметінің тиімділігін төмендетеді және олардың беделіне нұқсан келтіреді, экономикалық дамуды қиындатады. Әділдік пен қоғамдық борыш туралы демократиялық институттар мен құндылықтарды, ұғымдарды бұзып мемлекеттің орнықты дамуы мен құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету.
Бүгінгі күні ҚР-да тұтастай алғанда зерттеу жұмысының өзектілігіне байланысты қарастырылып отырған мәселе саласындағы заңнамалық база қалыптасты, аталған қылмыс бойынша практикалық құқықтық, экономикалық, ұйымдастырушылық, саяси, ақпараттық және өзге де шаралар кешені іске асырылды. Қазіргі кезде орын алып отырған қылмыстың бұл түріне тыйым салу, шектеу және рұқсат беру жүйесін қамтитын стандарттар енгізілді және сыбайлас жемқорлыққа қарсы қолданылады. Дегенмен, ҚР сыбайлас жемқорлықпен күресу жолында әлі де дамушы ел қатарында, сондықтан сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің халықаралық-құқықтық аспектілерін зерттеу және оларды талдау еліміз үшін өзекті мәселе.
Зерттеу пәні - Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің халықаралық-құқықтық аспектілері
Зерттеу мақсаты : Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің халықаралық-құқықтық аспектілерін зерттеу.
Зерттеу міндеттері:
- сыбайлас жемқорлықтың шығу тарихын, неден пайда болатынын, оған қарсы қандай амалдар қолдану керектігін анықтау;
- мәселеге қарсы күрестегі мемлекеттік саясаттың бағыттарын зерттеу;
- мәселеге қарсы күрестегі құзырлы органдар қызметтерін қарастыру;
- аталған проблеманы шешу өте күрделі болғандықтан шетел тәжірибелері мен реформаларын зерттеу және талдау..
Диплом жұмысының құрылымы. Кіріспе, үш негізгі бөлім, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚБҰЗУШЫЛЫҚТАҒЫ СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ

1.1 Сыбайлас жемқорлық түсінігі мен тарихы

Сыбайлас жемқорлық (латын сөзінен corrumpere-бүлдіру) - лауазымды адамның өзінің билік өкілеттіктерін және оған сеніп тапсырылған құқықтарын заңда және ережелерде белгіленген тәртіпке қайшы келетін, жеке пайда алу мақсатында пайдалануы.
Сыбайлас жемқорлық адамзатпен ежелгі заманнан бері бірге жүреді. Парақорлық (пара беру) үшін жазаны -Хаммурапи заңдарын (төрт мың жыл бұрын) Мысыр перғауындары белгілеген. Сыбайлас жемқорлықтың тарихи тамыры бастықтарға немесе діни қызметкерлерге жағыну үшін сыйлықтар беру әдетінен бастау алады.Қымбат сыйлық адамды басқа өтініш берушілерден ерекшелендірді және оның өтінішінің орындалуына ықпал етті. Сондықтан қарабайыр қоғамдарда діни қызметкерге немесе бастыққа ақы төлеу қалыпты жағдай болды. Айта кету керек, сыбайлас жемқорлық бастапқыда моральдық мәселе болды. Ежелгі уақытта қазылардың сатқындығы ерекше алаңдаушылық туғызды, өйткені бұл мүлікті заңсыз қайта бөлуге және заңды өрістен тыс дауды шешуге деген ұмтылысқа әкелді [1].
Мемлекет күрделене түскен сайын, басқару аппаратының пайда болуымен кәсіби шенеуніктер пайда болды, олар билеушілердің ойынша тек белгіленген жалақымен қанағаттануы керек еді. Іс жүзінде шенеуніктер өз кірістерін жасырын түрде көбейту үшін өз позицияларын пайдалануға тырысты.
Ғылымдағы сыбайлас жемқорлықтың теориялық тұжырымдамалары әр түрлі ұсынылды. Сыбайлас жемқорлық-бұл әлеуметтік-құқықтық құбылыс, ол әдетте мемлекеттік шенеуніктердің, сондай-ақ қоғамдық және саяси қайраткерлердің пара алуы мен сатқындығын білдіреді. Бұл қызметті теріс пайдаланудан басқа ештеңе емес [2].
1979 жылы 17 желтоқсанда БҰҰ Бас Ассамблеясы қабылдаған тәртіпті сақтау жөніндегі шенеуніктердің мінез-құлық кодексінде сыбайлас жемқорлық : сыбайлас жемқорлық ұғымы ұлттық құқыққа сәйкес анықталуы керек, бірақ ол міндеттерді орындау кезінде немесе осы міндеттерге байланысты қандай да бір іс-әрекетті жасауды немесе жасамауды қамтитынын түсіну керек. Қажетті немесе қабылданған сыйлықтардың, уәделердің немесе ынталандырулардың нәтижесінде немесе мұндай әрекет немесе әрекетсіздік орын алған кезде оларды заңсыз алу. Сыбайлас жемқорлық актісі сыбайлас жемқорлық әрекетін де қамтиды. Лауазымды тұлғаның лауазымдық нұсқаулықтарды бұза отырып, сондай-ақ оларды бұзбай, осындай сыйақы берушінің мүддесі үшін кез келген нысанда сыйақы үшін өзінің лауазымдық өкілеттігі саласында қандай да бір іс-әрекетті немесе әрекетсіздікті орындауы,-деп түсіндіріледі.
Айта кету керек, бұл халықаралық құқықтық актіде сыбайлас жемқорлық ұғымына сыйақы, сыйлықтар алу ғана емес, сондай-ақ осындай сыйлықтарды алуға байланысты жүзеге асырылатын лауазымды тұлғаның қызметтік мінез-құлқы да енгізілген. Егер сыбайлас жемқорлықтың осындай анықтамасын негізге алсақ, онда сыбайлас жемқорлық қылмыстардың тізбесі кеңейтіледі, парадан басқа, оған қызмет бойынша қызметін теріс пайдалану, лауазымдық өкілеттіктерін асыра пайдалану енгізілуі тиіс. Ең бастысы, бұл анықтама сыбайлас жемқорлыққа және лауазымды тұлғаның заңды, заңды қызметтік мінез-құлқына, егер ол алынған немесе уәде етілген сыйлықтарға байланысты болса, енгізуге мүмкіндік береді [3].
Сыбайлас жемқорлық мәселелері жөніндегі халықаралық аймақаралық семинарда (Гавана 1990 ж.) сыбайлас жемқорлық жеке немесе топтық пайдаға қол жеткізу үшін қызметтік жағдайды теріс пайдалану, сондай-ақ мемлекеттік қызметшілердің атқаратын лауазымы мен қызмет жағдайына байланысты заңсыз пайда табуы ретінде анықталды.
Соңғы екі ғасырда әлем бойынша қылмыс түрі арта түсті. Негізінен олар: ұйымдасқан қылмыс, терроризм, есірткі және қоғамдық социумның ауыртпашылығы - сыбайлас жемқорлық болып табылады. Сыбайлас жемқорлық қоғамда коррупция деген атқа ие болған. Коррупция қоғамның өмірі мен одан әрі оның тұрақты дамуына кері әсерін тигізеді. Сыбайлас жемқорлық - күрделі әлеуметтік құбылыс. Бұл құбылыстың тамыры сонау көне заманнан етек жая бастады. Негізінен, мемлекет пен құқықтың, ақша мен тауарлық қатынастар пайда болған кезде. Сол кезден-ақ бұл құбылыспен қандай да бір күресу шараларын жүргізсе де, сыбайлас жемқорлық адамзат тарапымен бірге өсіп-өркендеп келе жатыр деуге болады. Бұл жерге қояр сұрағымыз, сыбайлас жемқорлық әрекетінің қандай деңгейде және қандай дәрежеде дамып келе жатқандығы? Зерттеушілердің, ғалымдардың пікірінше, сыбайлас жемқорлық коррупция - ол әлеуметтік жауыздық, сол үшін бұл құбылысты терең және мағыналы зерттегенннен кейін ғана, бұл құбылысқа дұрыс стратегия қолдануға болады. Әр ғылымда бұл өзекті мәселеге қатысты көптеген пікірлер бар, мысалға, әлеуметтану ғылымында сыбайлас жемқорлыққы былайша анықтама беріп отыр: Өкімет билігі тарапынан өздерінің пайдасына бағытталған жобаға сәйкес емес мінез-құлық - деп тұжырымдалады , ал мемлекеттік басқару жүйесінде: Сыбайлас жемқорлық - қандайда бір пайда табу мақсатында жасалатын іс-әрекет және ол санкциясыз құбылыс ретінде келеді - деген тұжырымға қосыламын.
Кез келген күрделі әлеуметтік құбылыс сияқты сыбайлас жемқорлыққа да нақты анықтама беру мүмкін емес. Сыбайлас жемқорлық деп нені санауға болатындығы әр елдің өз қылмыстық заңнамасында өзінше анықталады. Заңда көрсетілген рұқсаттар мен тыйымдар қоғамның да, жеке адамның да іс - әрекетіне бағдар береді, ол жеке дара немесе ұжымдық этиканың орнын басады деп айтылған [4] .
Қазақстан Республикасы Сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы заңы сыбайлас жемқорлықты мемлекеттік қызмет атқаратын адамдардың және оларға теңестірілгендердің мүліктік игіліктермен артықшылықтарды өз қызмет бабы және онымен байланысты мүмкіндіктер арқылы пайдалануы, әйтпесе олардың мүліктік пайда табу үшін тікелей өздері немесе делдалдар арқылы басқаша пайдалана отырып, заңмен қарастырылмаған түрде шешім қабылдауы, сонымен қатар, ол адамдарды жеке және заңды тұлғалардың оларға аталған игіліктер мен артықшылықтарды беру арқылы заңсыз сатып алуы ретінде сипаттайтын анықтама. Халықаралық құқық көздері сыбайлас жемқорлыққа әлдеқайда кеңірек анықтама береді және тиісінше сонымен байланысты құқық бұзушылық субьектілерін кеңейтілген шеңберін көрсетеді.
Қазіргі кезде сыбайлас жемқорлықтың 2 негізгі көрініс бар:
1. Екі субьектінің қарым-қатынасы, олардың өздерінің пайдасы үшін заңсыз іс-әрекетке барады, мысалы бұл әрекеттерді коммерциялық ұйымдар мен басқа да мемлекеттік органдардың арасында болып жатқан құбылыстарды айтуға болады.
2. Билік берген лауазымды тұлғаның өз өкілеттілігін пайдалана отырып заңсыз іс әрекеттерге баруы, яғни пара алуы, сұрауы және т.б.
Американдық зерттеушілер М.Джонстон мен Дж.С.Наем сыбайлас жемқорлыққа мынадай анықтама береді: Өзі, өзінің отбасы немесе шағын топ үшін материалдық немесе мәртебелік артықшылық алу мақсатында лауазымды адамның белгіленген тәртіптен ауытқуы деген тұжырымға қосыламыз. Профессор А.Н Ағыбаев Қоғамдағы өз орнын қанағат тұтатын адамдарды кездестіру қиын деп дұрыс айтады. Ал қанағат таппаған адамның ерте ме кеш пе заң бұзушылыққа барары сөзсіз, ондай болмау үшін мемлекеттік қызметкерге өз міндетін адал атқаратындай жағдай тудыру керек [5,6]. Е.О Алаухановтың ойынша - криминологиялық зерттеулердің нәтижелеріне сүйенбей, нақты криминологиялық жағдайдың ( сыбайлас жемқорлықпен күрестің) заңдылықтары мен үрдістерін терең зерделемей қылмыстық-құқықтық, іс-жүргізу проблемаларын өз деңгейінде шешу мүмкін емес.Г.А Сатаров, М.И Левин және М.Л Цирик сыбайлас жемқорлыққа қызмет бабын пайдақорлық мақсатта теріс пайдалану деген сипаттама береді [7] .

1.2 Сыбайлас жемқорлықтың түрлері мен типологиясы

Сыбайлас жемқорлықты бірнеше негізгі түрлерге бөліп қарастыруға болады.
Субъектінің мәртебесі бойынша:
А) билік органдарындағы сыбайлас жемқорлық,
Б) жеке сектордағы сыбайлас жемқордық,
В) саясаттағы немесе саяси сыбайлас жемқорлық.
Деңгейлері бойынша:
А) төменгі
Б) жоғары
В) вертикальды.
Қоғамға қауіптілік дәрежесі бойынша:
А) сыбайлас жемқорлық - теріс қылық,
Б) сыбайлас жемқорлық - қылмыс.
Қызмет саласына байланысты сыбайлас жемқорлықтың мынадай түрлері ажыратылады:
Мемлекеттік басқару саласындағы сыбайлас жемқорлық
Парламенттік сыбайлас жемқорлық
Кәсіпорындардағы сыбайлас жемқорлық
Мемлекеттік басқару саласындағы сыбайлас жемқорлық мемлекеттік қызметшінің (шенеуніктің) мемлекеттік ресурстарды басқару және мемлекет пен қоғамның мүддесі үшін емес, өзінің жеке мүддесі үшін шешім қабылдау салдарынан туындайды.
Мемлекеттік қызметшілердің иерархиялық жағдайына байланысты сыбайлас жемқорлық апикальды және төменгі деңгейге бөлінуі мүмкін. Біріншісі саясаткерлерді, жоғары және орта шенеуніктерді қамтиды және жоғары бағаға ие шешімдер қабылдаумен байланысты (заңдар формулалары, Мемлекеттік тапсырыстар, меншік нысандарын өзгерту және т.б.). Екіншісі орта және төменгі деңгейлерде кең таралған және шенеуніктер мен азаматтардың тұрақты, күнделікті өзара әрекеттесуімен байланысты (айыппұлдар, тіркеулер және т.б.).
Көбінесе сыбайлас жемқорлық мәмілесіне мүдделі тараптардың екеуі де бір мемлекеттік ұйымға жатады. Мысалы, шенеунік пара берушінің сыбайлас жемқорлық әрекеттерін жабғаны үшін бастығына пара бергенде - бұл әдетте "тік"деп аталатын сыбайлас жемқорлық. Ол апикальды және төменгі сыбайлас жемқорлық арасындағы көпір ретінде әрекет етеді. Бұл әсіресе қауіпті, өйткені бұл сыбайлас жемқорлықтың шашыраңқы актілер сатысынан тамырлы ұйымдасқан формалар сатысына өтуін көрсетеді [8].
Сыбайлас жемқорлықтың мәні мен мазмұнын қоғамдық-саяси өмірдің феномені ретінде объективті қабылдау оның жіктелуін қарастырған кезде мүмкін болады. Ең жеңілдетілгені-Н.А. Катаев пен Л. в. Сердюк ұсынған жіктеу, олар таза қылмыстық (негізінен экономикалық сипаттағы) және саяси сыбайлас жемқорлықты бөліп көрсетеді, олар өз кезегінде девиантты және қылмыстық мінез-құлыққа бөлінеді [9].
Неғұрлым күрделі классификацияны М.Джонстон ұсынды. Ол сыбайлас жемқорлықтың бірнеше түрін анықтады:
сауда саласындағы шенеуніктердің паралары (заңсыз өндірілген өнімді сатқаны, тауарлардың сапасын жоғарылатқаны және т. б.);
патронаждық жүйелердегі қатынастар, оның ішінде жерлестік, туыстық, партиялық қағидаттар негізінде "бастықтардың" қамқорлығы;
достық және непотизм
А. Хайденгеймер сыбайлас жемқорлықты ақ, сұр және қара деп бөлді
Біріншісі қоғамдық пікірде келісімі бар тәжірибелерді білдіреді: бұл әрекеттер айыпталмайды. Олар негізінен мәдениетке біріктірілген және проблема ретінде қабылданбайды.
Қара сыбайлас жемқорлық басқа консенсустың объектісі болып табылады: іс-әрекеттерді қоғамның барлық топтары айыптайды.
А.Хайденгеймер оның көріністерін сұр сыбайлас жемқорлық деп атады, оған қатысты ешқандай келісім жоқ. Дәл осы сұр сыбайлас жемқорлықтың айналасында жанжалдар туындайды.
Сыбайлас жемқорлықтың кейбір түрлері қылмыс деп танылып, қылмыстық тәртіпте қудаланады, ал кейбіреулері ондайға жатпайды, олар құқықтың басқа салаларымен реттелінеді.
Сыбайлас жемқорлық қылмыстарының құрамын шарты түрде:
Тікелей (негізгі),
Жанама, яғни факультативті деп бөлуге болады.
Тікелей құрамда лауазымды адамды сатып алу сияқты қылмыстық белгілері болады. Сонымен қатар лауазымды теріс пайдалану, кәсіпкерлік қызметке заңсыз араласу, пара алу-беру, сайлау комиссияларының жұмысына араласу, куәларды, жәбірленушіні сатып алу және т.б тікелей құрамға жатады. Сыбайлас жемқорлық түрлері мен типологиясын қарастыру үшін, сыбайлас жемқорлық субъектілерінің қызметтік бабын өз басының пайдасына пайдалануына, пара беруші мен пара алушының мәртебесіне, пара берушінің өзіне алған пайдасына, пара берудің мақсатына, сыбайлас жемқорлықтың таратылуы және жиілігіне қарай келесі жіктелімге назар аударалық [9] .
Сыбайлас жемқорлықтың ерекше түрі-саяси сыбайлас жемқорлық. Сыбайлас жемқорлықты зерттейтін мамандардың көпшілігі оған сайлау кезінде сайлаушылардың дауыстарын сатып алуды жатқызады. Бұл жерде сыбайлас жемқорлықтың барлық белгілері бар, тек лауазымды адамның қатысуын қоспағанда. Атап айтқанда, мысалы, Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдарында сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес оқу құралының авторлары саяси сыбайлас жемқорлықты саясаткерлердің, үміткерлердің немесе олармен байланысты адамдардың сайлауға дайындық және өткізу кезінде жасаған әрекеттері, белгілі бір мемлекеттік лауазымды тағайындау немесе бекіту, сондай-ақ алуға немесе сақтауға бағытталған өзге де саяси іс-шараларды өткізу ретінде айқындайды лауазымдық өкілеттіктерін − өзінің де, өзге де адамдардың да пайдалануы жолымен жасалған, өзі үшін де, басқа адамдар үшін де белгілі бір лауазым немесе мәртебе, саяси пайда алу, жеке байыту мақсатында, сондай-ақ тар топтық мүдделер мен саяси партиялардың пайдасына мемлекеттің, қоғамның және басқа адамдардың мүдделеріне қайшы келетін өзінің немесе басқа адамдардың материалдық ресурстарын пайдалану деп көрсеткен [10].
Сыбайлас жемқорлықтың тағы бір кең таралған түрі-экономикалық сыбайлас жемқорлық. Экономикалық сыбайлас жемқорлық деп пара алу (пара алу, уәде беру, ұсыну, беру немесе бопсалау), адамның өзінің жария мәртебесін заңмен қорғалатын заңға қайшы, өзі үшін де, кез келген басқа адамдар үшін де пайда (мүлік, қызметтер немесе жеңілдіктер немесе артықшылықтар, оның ішінде мүліктік емес сипаттағы) алумен ұштасатын кез келген басқа да заңсыз пайдалануымен түсіндіріледі.
Жоғарыда атап өткен түрлерден басқа кездесетін сыбайлас жемқорлықтың түрлері:
инвестициялық сыбайлас жемқорлық - мемлекеттік билік немесе қызметкерлерге сыйлық түрінде пара беріп, сол мемлекеттік тұлғадан маңызды инвестицияға қатысты сұрақтарды шешіп беруін сұрауы,
непотикалық сыбайлас жемқорлық - мемлекеттік қызметкердің тума-туыстарын, таныс адамдарын жұмысқа алуы,
аутогендік сыбайлас жемқорлық - мәреге жетуге бағытталған маңызды жұмыстарда белгілі бір ақпаратты пара беру арқылы алуы,
институционалдық сыбайлас жемқорлық - саяси институттарды қаржыландыру арқыл өз мүддесіне жету, яғни бұл жерде жарнамалық саясатты айтуға болады,
Ал қоғамдық секторда сыбайлас жемқорлық былай бөлінеді:
бюрократиялық (әкімшілік) сыбайлас жемқорлық, ақша алу, пайда табу мақсатына өз қызметін заңсыз қолдануы,
саяси сыбайлас жемқорлық - өз қызметін пара алса да, сақтап қалуды көздейтін мақсатпен жүреді .
Айтылып отырған типологиялық топтастырудың сыбайлас жемқорлық үлгілерінің үш түрі бар:
Мемлекеттің жоғары деңгейі дәрежесіндей айтарлықтай басып алуға ұшырататын әкімшілкті сыбайлас жемқорлықтың маңызды проблемасы бар, сондықтан бұндай мемлекетке құзыретінің төмен болуы тән.
Жоғары-орташа деңгейі дәрежесінде жоғары деңгейде мемлекетті басып алу жағдайында бола тұра дегеніне жеткен, өзге елдердегі өтпелі кезең бақылаушылары деңгейімен өздерінде сақтап қалған елдер кіреді.
Орташа - жоғары деңгейі дәрежесіне басқа елдердің өтпелі кезеңіне қарағанда кемінде мемлекеттік жеке сектор жағынан басып алуға ұшырауы мүмкін, әлеуметтік сыбайластық жемқорлық проблеманың негізі болып қалатын елдер кіреді. Орташа деңгей дәрежесіне өзге мемлекеттің өтпелі кезеңіне қарағанда, әлеуметтік сыбайлас жемқорлық мемлекетті басып алу деңгейі болмасын, өте төмендегі бақыланған [11].
Қазақстандағы сыбайлас жемқорлық елдің экономикалық және саяси дамуы үшін маңызды проблема болып табылады. 2018 жылы Transparency International Қазақстанға 180 елдің тізімінде сыбайлас жемқорлық деңгейі бойынша 124 орында. Қазақстанның жалпы балы 100 балдың 31-не тең (30 балдан төмен болған жағдайда "сыбайлас жемқорлықты"білдіреді) .

1.3 Сыбайлас жемқорлық қазіргі қоғамның құбылысы ретінде

Сыбайлас жемқорлықты феномен ретінде қоғамдық санадан, оның белгілі бір әлеуметтік жағдайларда қалыптасуы мен өзгеру динамикасынан бөліп қарастыруға болмайды. Сыбайлас жемқорлық қылмыстар, оларды тергеу, кінәлілерді жауапкершілікке тарту - мамандардың ісі, бірақ осы жұмыстың нәтижелері, сыбайлас жемқорлық тәуекелдің туындау себептеріне қатысты еліміздің әрбір азаматының өзіндік жеке пікірі болуы тиіс. Ол өзінің жеке бағдарларын, адамгершілік ұстанымдарын, діни идеяларын басшылыққа алуы тиіс, сондықтан оның сыбайлас жемқорлық пен оның көріністері туралы түсінігі нормативтік және ғылыми дефинициялардан ерекшеленуі мүмкін.
Қоғамдық өмірдің жағымсыз құбылысы ретінде сыбайлас жемқорлық қоғамдық айыптауды туындатады, алайда әртүрлі әлеуметтік топтарда оларға төзімділік дәрежесі бірдей емес. Өмірінде сыбайлас жемқорлық фактілерімен ұшырасқан әрбір адам оны азамат пен мемлекет өкілі арасындағы өзара қарым-қатынаста, азаматтардың өз арасында және бизнес саласында орын алмауы тиіс қоғамдық зұлымдық ретінде бағалайды.
Моральдық нормалар мен олардың сыбайлас жемқорлыққа қарсы тұрудағы рөлі. Адамзат өркениеті тарихында діни ілімге негізделген мораль нормалары тұлғаның қалыптасуында маңызды рөл атқарады. Адамның моральдық қағидаттарды саналы түрде сақтауы оның сыбайлас жемқорлыққа деген қатынасы бойынша ұстанымына байланысты. Ол оны кез келген мемлекеттік құрылыстың мәңгі жолсерігі немесе нақты қарсы тұра алатын және қарсы тұру қажет жағымсыз қоғамдық құбылыс ретінде қабылдайды [12].
Сыбайлас жемқорлық қоғамдық зұлымдық ретінде қоғамға ыдыратушы ықпал етеді. Әсіресе бұл адамдардың қылмыстық мінез- құлқын, сыбайлас жемқорлық фактілерін Интернет желісіне қол жеткізетін тіпті оқушылардан жасыра алмайтын қазіргі ақпараттық технологиялар ғасырында қауіпті. Жастарды тәрбиелеудегі кемшіліктер мен қателіктер, мемлекеттік қызметшілердің сыбайлас жемқорлық ықпал үшін әлсіз санаттарына тиісті көңіл бөлмеу аса жағымсыз салдарға әкеледі. Сыбайлас жемқорлық дендеген адамдардың адуындығы мен арсыздығы, олардың қылмыстық қызметінің нәтижелері адамгершілік құндылықтарының құнын жояды және қоғамның адамгершілік ұстанымдарын әлсіретуі мүмкін. Адамгершілік, әділдікке сену, этикалық мінез-құлық нормаларын сақтау қажетті жағдайлар кешенін білдіреді. Осы құрамдас бөліктерсіз сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениет қалыптаса алмайды және мемлекеттік жазалау саясаты пәрменді бола алмайды.
Мінез-құлық актілеріндегі моральдық қағидаттардың басымдығының құқықтық тыйымдар немесе қылмыстық аңду қаупіне қарағанда әсері көп.
Сыбайлас жемқорлықтың жағымсыз қоғамдық құбылыс ретіндегі ерекшелігі қоғамдық процестер өзгерісінде өте жылдам қозғалғыш келеді, оның қауіптілігін елемеу әртүрлі тәртіптің шығындарына әкеледі. Экономикалық шығындардан және халықаралық аренадағы беделін жоғалтудан бөлек кез келген мемлекет қылмыстық идеологияны тарату проблемасына ұшырасады. Ең қауіптісі белгілі бір топтардың бай тап өкілдерінің санасында тоғышарлық элементтерінің тамыр жаюымен сән-салтанатта өмір сүретін, шамадан артық тұтынуға ұмтылуын жете бағаламау болып табылады. Бұл кемістік зиянсыз емес, ол адамдардың санасында өзіндік мінез-құлық стандарттарын қалыптастырады, кейіннен құқықтық түзетуге келмейді. Н. Бердяев тоғышарлықты ауыздықталмаған рахатқа батудың кері жағы, ал тоғышарлық нормалар, оның пікірінше, адамның қайырымды өзін-өзі шектеуіне сенбеушіліктің жемісі деп атаған .
Адамдар бұны жақсы түсінеді, демек, сыбайлас жемқорлық және оның көріністері дегеніміз не, олардың болашағына және жас ұрпақтың болашағына қандай қауіп төндіреді жөнінде ойланады.
Осылайша, адамдардың түсінігінде қазіргі сыбайлас жемқорлық:
- қоғамдық санаға, тұрмыс пен қызметтік жұмысқа терең тамыр жайған зұлымдық;
- билік басындағы адамдардың жүзеге асыратын қылмыстық әрекеті;
- адамгершілік мінез-құлық шектеулері жоқ, бірақ қоғамдық процестерге кері ықпал ете алатын арам адамдардың өмір сүру қалпы сияқты көрінеді.
Адамдардың позитивті адамгершілік бағдары болатын мінез-құлық ережелері бір мезгілде пайда болмайды, олар - олардың қайда пайда болғанына, қандай формацияда тамыр жайғанына және әлеуметтік норма белгілерін қашан иеленгеніне қарамастан тарихи тәжірибенің нәтижесі болып табылады.
Адамгершілік бастаулары тамыр жайған қоғамда заңдар сақталады, жемқор өзін қолайсыз сезінеді, оның іс-әрекеті шектелген және өзінің қылмыстық мүмкіндіктерін жүзеге асыра алмайды. Басқаша айтқанда, мораль (қолданыстағы мінез-құлық ережелерінің жиынтығы ретінде) және жоғары өнегелі орта жемқордың қылмыстық іс-әрекетін аса қиындатады. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы тұру үшін жазалау шаралары жеткіліксіз. Сот тағайындайтын жазаның қаталдығы мен жұрт алдында тұтқындау кезінде қарапайым адам оның алдына қазіргі болмыс қойған қарапайым сұрақтарға жауап табуы тиіс. Өзі байқаған нәрседен адам сыбайлас жемқорлыққа және оның қоғам өмірі мен өзінің өмірлік қағидаттарына жағымсыз ықпалына қатысты өз тұжырымын жасайды.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жазалау тетіктеріне немесе ғылыми зерттеулерге ғана сүйенбеуі тиіс. Адамдардың сыбайлас жемқорлық туралы моральдық құндылықтар негізінде қалыптасатын түсінігін басты мәселе қойған жөн. Тек қана осы жол арқылы мемлекет қарапайым адамдардың мемлекет және сыбайлас жемқорлық билік ұғымдарын теңдестіруіне жол бермеуі тиіс. Егер соңғысы бұқара халықтың санасында тамыр жайса, онда сыбайлас жемқорлық мыңдаған жемқорлар жазаланса да жойылмайды [13].

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ

2.1 ҚР Сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнаманың қалыптасуы мен
Дамуы

Сыбайлас жемқорлық мемлекеттік билік органдары қабылдайтын шешімдердің тиімділігіне зиян келтіре отырып, ел экономикасына кері әсер етеді, адамгершілік қағидаттарына зиян келтіреді, азаматтардың мемлекетке деген сенімділігін азайтады және әділ сот төрелігінің қағидаттарын бұзады. Сыбайлас жемқорлық, әрине, мемлекеттік басқарудың тиімділігін, елдің инвестициялық тартымдылығын төмендетеді, үдемелі әлеуметтік-экономикалық дамудың тоқтап қалуына ықпал етеді.Мемлекет тарапынан қабылданып жатқан іс-шараларға қарамастан, сыбайлас жемқорлық әлеуметтік қайта құруды және ұлттық экономиканы жаңғыртуды жүргізуге кедергі келтіреді, қоғам ішінде мемлекеттік институттарға деген сенімсіздік пен үрейдің пайда болуына әкеледі.
Осыған байланысты, Қазақстан мемлекеттік тәуелсіздіктің алғашқы күндерінен бастап, әлемдік стандарттарға сәйкес келетін сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл институттары мен тетіктерін қалыптастыруды мақсатты түрде кезең-кезеңмен жүзеге асырып келеді.
2016 жылдан бастап Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы Қазақстан Республикасы Заңының 1-бабы 6- тармақшасына сәйкес, сыбайлас жемқорлық әрекетіне жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын адамдардың, мемлекеттiк функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамдардың, мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамдарға теңестiрiлген адамдардың, лауазымды адамдардың өздерінің лауазымдық (қызметтік) өкiлеттiктерін және соған байланысты мүмкiндiктерiн жеке өзi немесе делдалдар арқылы жеке өзіне не үшінші тұлғаларға мүлiктiк (мүліктік емес) игiлiктер мен артықшылықтар алу немесе табу мақсатында заңсыз пайдалануы, сол сияқты игiлiктер мен артықшылықтарды беру арқылы осы адамдарды параға сатып алу жатады.
Сыбайлас жемқорлық себептерін, шарттары мен салдарларын анықтау кезінде жергілікті менталитет, ұлттық және діни ерекшеліктер, құқықтық мәдениеттің деңгейі секілді факторлар ескерілуі тиіс.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің ерекшелігі - сыбайлас жемқорлықтың қылмыстық жағымен қатар, ол мемлекеттің саяси, әлеуметтік, экономикалық салаларымен де тығыз байланыста болуында [14].
ХХ ғасырдың 90-шы жылдарынан бастап Қазақстан посткеңестік елдердің ішінде алғашқысы болып, кең көлемді сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметті күшейтіп, сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнамалық базаны қалыптастырды. Органдар қызметінің нәтижесінде алынған барлық ақпарат экономика саласындағы құқық бұзушылықтар туралы республикалық автоматтандырылған деректер банкіне жүйелі түрде енгізіле бастады. Құқық қорғау және бақылау органдарының автоматтандырылған ақпараттық жүйелері мен ақпараттық желілерінің материалдық- техникалық қоры құрылды. Сондай-ақ ақпаратты қорғау және қажетті жобалық-технологиялық құралдарды құру бойынша жұмыстарды қаржыландыру жүргізілді.
Алғашқы кезекте, мемлекеттік органдар қызметі сыбайлас жемқорлықтың алдын алумен қатар, жасалған фактілерге қарсы күреске бағытталды, тәжірибе жинақтала бастады, бірнеше фактілерден кейін кешендік тәсіл қажет екендігі белгілі болды. 1992 - 1997 жылдарды алғашқы кезең деуге болады, себебі сыбайлас жемқорлыққа қарсы процестің нормативтік-құқықтық негіздерін қалыптастырудың бастапқы кезеңі өтті. 1992 жылдың 17 наурызында Ұйымдасқан нысандағы қылмыс пен сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестi күшейту жөнiндегi шаралар туралы жарлық шығарылды.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнаманы қалыптастырудың осы кезеңінде Қазақстанның 2030 жылға дейінгі Даму стратегиясының негізгі қағидаларын іске асыру мақсатында, 1997 жылы 5 қарашада Ұлттық қауiпсiздiктi нығайту, ұйымдасқан қылмыс пен сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестi одан әрi күшейту жөнiндегi шаралар туралы Жарлық шығарылды.
Үкімет деңгейінде мемлекеттiк органдардың лауазымды тұлғаларының iрi ақшалай шығыстарына бақылау орнату және заңсыз табылған ақша мен өзге де мүлiктi заңдастыруға (тазартуға) жол бермеу мақсатында өзге де қаржылық бақылау шараларын бекітетін нормаларды әзірлеу үшін жағдай жасалды. Мемлекеттiк қызметшiлердi аттестаттау мен қызметте жоғарылату және мемлекеттік қызметте ілгерілету туралы мәселенi шешу кезiнде оларды арнайы тексерудiң мiндеттiлiгi енгізілді.
Сонымен бірге аталған кезеңде басты артықшылық ретінде екі құрамдас бөлік атап көрсетілді:
а) ұйымдасқан қылмыс пен сыбайлас жемқорлықтың өсуін және олардың өзара байланысты болуын, күшеюін болдырмау;
б) еліміздің ұлттық қауіпсіздігіне, мемлекеттің конституциялық негіздеріне қатысты сыбайлас жемқорлық қаупінің деңгейі айқын болғандықтан, сыбайлас жемқорлыққа қарсы тоқтаусыз құқықтық ісшаралар қабылдаудың қажеттігі [15].
Осылайша, Қазақстан егемендік алуымен қатар барлық қоғамдық жүйенің өзгеру кезеңіне енді. Сонымен бірге мемлекеттік нысандарды жаңарту процесіне, меншікті бөлу және қайта бөлу процесінен, экономиканы заңдастырудан, қаржылық, салықтық, кедендік және т.б. салалардағы реформалардан өтті. Заңнама базасы экономикалық өзгерістерге ілесе алмай, заңдар бір-біріне қайшы келетін тұстар жиі кездесті. Бұлардың барлығы сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарды жасауға ықпал етті. Сондықтан сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті күшейту бойынша түбегейлі іс-шаралар керек болды, сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнамадағы олқылықтарды жою, әртүрлі нормативтік құқықтық актілер арасындағы қарама-қайшылықтарды жою, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің мықты нормативтік құқықтық базасын құру қажеттігі туындады .
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнаманың қалыптасуының төртінші кезеңі - 2005 - 2014 жылдар аралығын қамтыды. Қазақстанды жеделдетілген экономикалық, әлеуметтік және саяси жаңғырту контексіндегі сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес. 2005 жылдың ақпаны мен 2014 жылдың шілдесі аралығында мемлекет жеделдетілген экономикалық, әлеуметтік және саяси жаңғыру жолында тұрды. Осыған байланысты, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес бойынша бұған дейін қабылданған іс-шаралардың жеткіліксіз екені айқындала бастады. Сыбайлас жемқорлық көріністерін жою, жекешелендіру процесінің ашықтығын күшейту, мемлекеттік сатып алу және салық саясаты, жер қойнауын пайдалану және жер қатынастары салаларында шешім қабылдау мақсатында бірқатар заңнамалық актілер қабылданды. Оның ішінде бюджет қаражатын жұмсау тиімділігі мен ашықтығы қағидаттары негізінде электрондық мемлекеттік сатып алу бойынша да заңнамалық актілер болды.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнаманың қалыптасуының бесінші кезеңі 2014 жылғы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.