Ежелгі дәуір әдебиетінің мәселелерін тереңдете қарастырған ғалымның жұмыстары сан - салалы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. А. ҚЫРАУБАЕВА ‒ Б.КЕНЖЕБАЕВТЫҢ ҒЫЛЫМИ МЕКТЕБІНІҢ КӨРНЕКТІ ӨКІЛІ
1.1 А. Қыраубаеваның шығармашылық ғұмырнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 А. Қыраубаева ‒ әдебиет тарихын зерттеуші ғалым ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
2. АЛТЫН ОРДА ДӘУІРІНДЕГІ ӘДЕБИ ЖӘДІГЕРЛЕРДІ ЗЕРТТЕУДЕГІ А. ҚЫРАУБАЕВА ЕҢБЕКТЕРІ
2.1 Алтын Орда дәуіріндегі әдеби мұралардың ерекшеліктері, жүйеленуі ... ..
2.2 А.Қыраубаеваның Махаббатнаме дастанын аударудағы еңбегі ... ... ... ...
2.3 Ғалымның Алтын орда дәуіріндегі әдебиетті зерттеудегі тұжырымдары мен пайымдаулары ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Жұмыстың жaлпы сипаттамaсы. Ұлттық әдебиеттану ғылымының дамуында өзіндік орны бар дарынды ғалым, ұлағатты ұстаз Алма Мүтәліпқызы өмірінің жартысын ұстаздыққа және қазақ әдебиетін, әсіресе ежелгі дәуір әдебиетін зерттеуге арнады. Ғалымның ежелгі дәуір әдебиетіне, оның ішінде Алтын Орда дәуірі әдебиетінің жауһары саналған Махаббатнама дастаны, діни қисса атанған Рабғузи қиссаларын зерттеуі ұстазы Б. Кенжебаевтың әдебиеттегі ғылыми концепциясын дәлелдеуге ұмтылуы мен ғалым ретіндегі ізденгіштігі мен ұлтқа қызмет етудің үлгісін көрсетуі болды.
А. Қыраубаеваның Қазақ әдебиетіндегі шығыстық қисса-дастандардың түп-төркіні мен қалыптасуы деген өз заманында әлі толық ашылмаған тақырыпта докторлық диссертация жұмысын орындауы шын ғалымға тән қайсар мінезін, мықты рухын көрсетеді. Бұл көлемді зерттеу еңбегінде Мың бір түн, Тотынама, діни, Шахнама желілері, сондай-ақ Орта Азиялық сюжеттер бойынша нәзира үлгісімен жазылған қазақ дастандары зерттелінді. Кең көлемді бұл зерттеудің ұшқыны ғалым көңілінде кандидаттық диссертация жұмысының арқауына айналған Махаббатнама дастаны мен Рабғузи қиссаларын зерттеп жүргенінде байқалған. Әл-Фарабидің, Ахмет Иассауидың, Ахмет Иүгінекидің шығармашылықтары Ислам дәуіріндегі әдебиетте, Жүсіп Баласағұн мен Махмұд Қашқари Қарахан әдебиетінде қарастырылса, Алтын орда дәуіріндегі әдебиеттің үздік шығармалары ретінде Махаббатнама, Қисса-Жүсіп, Жұмжұма , Қисса-әл-әнбия, Сайф Сараидың Гүлстан би-т-түркиін келтіре талдайды. Қазақ қисса-дастандарының түп-төркінін ежелгі әлемдік мифтермен байланыстыра қарауы, нәзирашылдық дәстүрінің ХІІІ - ХІV ғасырларда түркі әдебиетіне келуін ғылыми тұрғыдан пайымдауы, ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында шығыстық желідегі қисса-дастандардың дамуын көрсетуі мен қалыптасқан сюжеттік арналар бойынша оларды топтастыра қарастыруы тың ғылыми қорытындылар мен жаңалықтарға құрылған байыпты зерттеу болды.
Ғалымдығымен қатар үлкен жүректі ұстаз бола білген Алма Қыраубаева өмір жолында Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университетінде дәріс жүргізді. Қазақ ұлттық университетте ұстаздық қызмет атқарып, қазақ әдебиетінің ертедегі дәуірлерінен дәріс оқыған кезінде Қазақ әдебиетіндегі қисса жанры (арнаулы семинар сабағының бағдарламасы. ҚазМУ, 1980), Қазақ әдебиеті (дайындық бөліміне арналған бағдарлама, 1983), Махаббат нама (студенттерге көмекші құрал. 1983), Қисса жанрының өзіндік ерекшеліктері (студенттерге көмекші құрал. ҚазМУ, 1985), Абайдың поэмалары (дайындық бөліміне арналған көмекші құрал. ҚазМУ, 1985), Ежелгі әдебиет (хрестоматия, 1991), Ежелгі әдебиет (жоғары оқу орындарына арналған оқулық, 1996, 1999), т.б. секілді жоғары оқу орындарындағы филология факультететі қазақ тілі мен әдебиеті бөлімінің шәкірттеріне арналған оқу құралдарын, бағдарламаларын шығарды. Әсіресе, ғалымның ежелгі дәуір әдебиетінен хрестоматиялық оқу құралын құрастырып, студенттерге ұсынылуы уақыттың өзі талап еткен маңызды жаңалық болды. ХІХ ғасырда Ыбырай Алтынсарин, ХХ ғасырдың басында Ахмет Байтұрсынов негізін қалап кеткен ұлттық білім беру жүйесін ары қарай жалғастырған ұлы ұстаздардың бірі Алма Қыраубаева болды.1993 жылы Алматы облысы Қарасай ауданында қазақ гуманитарлық мәдениет лицейін ашты. Бұл гуманитарлық лицейдің басқа мектептерден басты айырмашылығы мұндағы білім беру, тәрбие жұмыстарының барлығы да мемлекеттік стандартты сақтай отырып, ұлттық дәстүр бағытында жүргізілді. 90-жылдардың соңында ауыл балаларының білімін тереңдетіп, жоғары деңгейге көтеріп, ой-өрісін кеңейту мақсатында мектеп ашуы да жас ұрпақтың келешегіне бейтарап қарай алмайтын ұстаздың үлкен ұмтылысы болатын. Мектеп, лицей-гимназияға арналған оқулық жазып, жариялауы да ұлтын сүйген жүректің ұлтына деген адалдығы.
Зерттеу жұмысында көрнекті ғалым, ұстаз, филология ғылымдарының докторы Алма Мүтәліпқызы Қыраубаеваның ғылыми зерттеулерінің мәнін ашуға, басты ғылыми бағыттары мен ұлттық әдебиеттану ғылымына әкелген жаңалықтары зерделенеді.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. А. Қыраубаеваның ғылыми мұраларын қарас- тыру арқылы ғылымдағы дәстүр мен жаңашылдық мәселесі, Б. Кенжебаев тәрізді аға ұрпақ өкілдерінің ғылыми ой-қорытындылары мен орта буын ғалымдарының ғылыми ізденістері, сабақтастығы, тұжырымдары қалай ұштасты және ежелгі дәуір әдебиетіне қатысты бүгінгі әдебиеттану ғылымы- ның алдында қандай көкейкесті мәселелер бар деген сұраққа жауап ізделінеді. Бұл әдебиеттану ғылымында өзекті мәселе. Зерттеу жұмысы тақырыбының өзектілігін осымен байланыстырамыз. А. Қыраубаеваның ғылыми еңбектерін зерттеу арқылы қазақ әдебиеті тарихындағы ежелгі дәуір әдебиетінің зерттелу тарихын, негізгі бағыттары мен ізденіс арналарын, әлі де зерттелуге тиісті өзекті мәселелерін тануға болады. Ғалымның зерттеулерінде Алтын Орда дәуіріндегі әдебиеттің дамуын аударма-нәзиралық шығармалар және тыңтума әдебиет деп екіге бөліп, зерттеу жұмысында соған қатысты әдеби нұсқаларды жан-жақты талдауы мен кейбір туындылардың аудармасын жасауы қазақ әдебиеті тарихының орта ғасырлар кезеңімен, сол уақыттағы әлем әдебиетімен сабақтасып жатқанын нақтылы дәйек-дерекпен орнықтыра түседі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ғалым А. Қыраубаеваның ғылыми мұрасы мен ұстаздық жолы туралы аға ғалымдар, тұстастары мен шәкірттері тарапынан бірсыпыра естеліктер, мақалалар жазылды, қазіргі уақытта да жазылу үстінде. Онда ғалымның еңбектеріне, қарым-қабілетіне, ұстаздық-адамдық қасиетіне баға беріледі, ғылыми бағыты мен ізденістеріне шолу жасалып, оң пікірлер айтылады. Ғалымның жекелеген еңбектеріне баспасөз бетінде сын мақалалар жарияланған. Алайда, бұл мақалалар мен естелік еңбектер тұтасымен алғанда А. Қыраубаеваның зерттеу жұмыстарының маңызын тануда қолданатын басты ақпараттардың бірі де бірегейі саналғанымен, ғалымның ғылыми мұрасы әлі де толық зерттеуді қажет етеді. Соңғы өткізілген шараға әл-Фараби атындағы ҚазҰУ жанындағы Абай ғылыми зерттеу институты және қазақ әдебиеті және әдебиет теориясы кафедрасының ұйымдастыруымен 2022 жылы 26 мамырда өткен филология ғылымдарының докторы, профессор, әдебиеттанушы-ғалым, ұстаз Алма Мүтәліпқызы Қыраубаеваның 75 жылдығына арналған профессор Алма Қыраубаева: ғылыми мұрасы және ұстаздық ұлағаты атты республика- лық ғылыми-теориялық конференцияны айта аламыз. Ғалымның шәкірттері жасаған бұл шарадан да бөлек ғалымның бүкіл шығармашылық мұрасына тұтас, жүйелі зерттеу қажет.
Зерттеу нысаны. Ғалымның жарияланған монографиялық зерттеулері мен әр алуан жинақтарда, баспасөз бетінде басылған мақалалары, диссертация жұмысы мен авторефераты, соған қатысты еңбектер зерттеу негізіне алынды.
Зерттеу пәні. Ежелгі дәуір әдебиетінің көкейкесті мәселелері, әлемдік әдеби байланыстар көрінісі, халықтық әдебиеттің танымдық-эстетикалық тағылымы.
Зерттеу жұмысының мақсаттары мен міндеттері. Диссертация жұмысының негізгі мақсаты белгілі әдебиеттанушы А. Қыраубаеваның ежелгі дәуір әдебиетін зерттеудегі негізгі ғылыми ұстанымдары мен ой-тұжырымдарын тану, жүйелеу және бүгінгі әдебиеттану ғылымының дамуындағы маңызын айқындау мен бағалау болып табылады. Осы мақсатқа жету жолында мынандай міндеттерді орындау алға қойылды:
- ғалымның ежелгі дәуір әдебиетін зерттеудегі өзіндік дүниетанымы мен көзқарасының қалыптасуын анықтау;
- ғалымның негізгі ғылыми бағыттарын айқындау және жүйелеу, оның негізділігі мен өміршеңдігін таныту;
- А.Қыраубаеваның ғылыми ой-тұжырымдарының әдебиеттану ғылымының дамуындағы орны мен маңызын көрсету;
- Рабғузи қиссалары туралы зерттеудің монографиялық сыр-сипаты мен ғылыми тереңдігін ашу;
- Хорезмидің Махаббатнама дастанына жан-жақты талдау жасаған ғалымның еңбегінің мән-маңызын анықтау;
- қазақ әдебиетіндегі шығыстық қисса-дастандардың түп-төркіні мен қалыптасуы туралы зерттеулердің әдебиеттану ғылымындағы негізгі қорытындыларын айқындау;
- қазақ әдебиетінің тарихының бастауы біздің заманымызға дейінгі уақыттардан басталады деген ғалымның ғылыми ізденісінің басқа ғалымдар еңбектерінде жүйеленуін көрсету.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Ғалым, филология ғылымдарының докторы, профессор А. Қыраубаеваның ежелгі дәуір әдебиетін қарастырудағы ғылыми ой-тұжырымдары зерттеу еңбектері негізінде айқындалып, қорытылып беріледі;
- ежелгі дәуір әдебиетіндегі дәстүр жалғастығы мен оның әлем халықтары әдебиетімен байланыстылығы, өзара ықпалы мен заман, ортаға орай өзгерісі туралы А. Қыраубаеваның ғылыми талдауларының құндылығы көрсетіледі;
- Рабғузи қиссалары туралы күрделі зерттеудің негізгі ғылыми тұжырымдары мен сипаты сараланады;
- Хорезмидің Махаббатнама дастанының әлемдік көркемдік дүниетаныммен қатысы және шығарманың стилі мен тілі анықталады;
- қазақ әдебиетіндегі нәзира дәстүрінің көрінісі қисса-дастан жанры ХІІІ - ХІV ғасырларда туып, ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында кеңінен дамыды деген А. Қыраубаеваның ғылыми қорытындысының негізі сараланып көрсетіледі;
- қисса-дастандардың мифтік негізі, тұрақты сюжет желілері, оның шығыс, әлем халықтары әдебиетімен байланысы А. Қыраубаева зерттеуі негізінде анықталып, оның ғылыми негізділігі, жаңалығы мен маңызы белгіленеді;
- қазақ әдебиетінің тарихы біздің заманымызға дейінгі дәуірден басталады деген ғылыми концепциясының негізділігі мен өзге әдебиеттанушы ғалымдар тарапынан өрістетілуі жүйеленеді;
- А.Қыраубаеваның ежелгі дәуір әдебиетінің нұсқаларын аударудағы еңбегі бағаланады.
Зерттеу әдістері. А.Қыраубаеваның ғылыми мұрасын зерттеуде талдау, жинақтау, салыстыру - салғастыру, қорыту әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының әдістемелік және теориялық негіздері. Жұмысты орындауда ежелгі дәуір әдебиетінің өзекті мәселелерін, әдебиет тарихының негізгі жайларын зерттеген танымал, білікті әдебиеттанушы ғалымдар:
М. Әуезов, Ә. Марғұлан, Б. Кенжебаев, Ә. Қоңыратбаев, Қ. Жұмалиев,
Е. Ысмайылов, Ы. Дүйсенбаев, З. Қабдолов, Р. Бердібаев, М. Мырзахметұлы,
Х. Сүйіншәлиев, Ә. Дербісалин, Ш. Сәтбаева, Н. Келімбетов, М. Жолдасбеков, С. Қасқабасов, М. Жармұхамедұлы, Т. Кәкішұлы, М. Мағауин, М. Бөжеев,
М. Ғұмарова, А. Сейдімбек, Б. Омарұлы, С. Негимов, Ө. Күмісбаев,
Ж. Дәдебаев, Қ. Әбдезұлы, Б. Майтанов, Н. Сағандықова, С. Әшімханова,
Т. Тебегенов, А. Жақсылықов, Қ. Мәдібай, Б. Жақып, З. Сейітжанов,
З-Ғ. Бисенғали, Ө. Әбдіманұлы, Ж. Тілепов, Д. Ысқақұлы, Б. Әзібаева,
Ш. Ыбыраев, А. Егеубай, Т. Еңсегенов, т.б. негізгі еңбектері басшылыққа алынды. Сондай-ақ ежелгі, орта ғасыр әдебиеті мәселелерін қарастырған шетел, түркі ғалымдарының сүбелі зерттеулері пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми-тәжірибелік мәні. Зерттеуде белгілі әдебиеттанушы ғалым А. Қыраубаеваның ғылыми мұрасы ғылыми тұрғыдан қорытылады. Еңбектің ежелгі әдебиет мәселелері мен қисса жанрының тууы, қалыптасуы жайларын тануда маңызы зор. Алдағы уақытта көне дәуір әдебиетінің өзекті жайларын қарастыратын зерттеулерде ғалымның қорытылған ғылыми ой-тұжырымдарын пайдаланудың теориялық-практикалық маңызы жоғары. Зерттеуді ежелгі әдебиет тарихын оқытуда оқу құралы ретінде, арнайы курста пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
- А. Қыраубаева - Алтын Орда дәуірі әдебиетін зерттеуші;
- Алтын Орда дәуірінде түркі халықтарының әдебиеті аударма-нәзиралық шығармалар және тыңтума әдебиет үлгісінде және әлем, шығыс халықтары әдебиетімен байланыста дамыды деген қорытындының ғылыми негізі көрсетілді;
- Рабғузи қиссаларының діни сипатымен қатар ондағы аңыз-әңгімелердің дүниетанымдық-тәрбиелік құндылығы анықталып, түп-төркіні ертедегі шумер жазуларымен, көне араб-парсы әдебиетімен, Құран, Библиямен, Фирдоуси дастанымен, басқа да әлемдік мәдениет-әдебиет үлгілерімен байланыстығы дәлелденді;
- қисса-дастан жанры қазақтың шығыс елдерімен рухани байланысын, бай мифологиясынан, діні, халық тарихы, адамдық мұраттарынан жан-жақты мағлұматтар беретін көркем дүние екені А. Қыраубаева зерттеуі негізінде анықталды.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі мен жариялануы. Диссертациялық жұмыстың теориялық мәні мен мазмұнның тұжырымдарын құрайтын мәселелері бойынша ғылыми-практикалық конференция материалдарының жинақтарында баяндамалар жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу кіріспеден, негізгі екі тарау мен қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 А. ҚЫРАУБАЕВА - Б. КЕНЖЕБАЕВТЫҢ ҒЫЛЫМИ МЕКТЕБІНІҢ КӨРНЕКТІ ӨКІЛІ
1.1 А. Қыраубаеваның шығармашылық ғұмырнамасы
Халықаралық Жамбыл сыйлығының лауреаты, филология ғылымдарының докторы, профессор Алма Мүтәліпқызы Қыраубаева ұлттық рухтағы қажырлы, бірегей ғалым Б. Кенжебаевтың үміт артқан, сенімін ақтаған дарынды шәкірттерінің бірі болды. Ұлттық танымды тереңдету, қазақ әдебиеті тарихын ежелгі түркі халықтарының ортақ мұраларынан бастау және оны ғылыми негіздеу - басты ғылыми ұстанымдарының бірі еді. Ежелгі дәуір әдебиеті нұсқаларының қазақша сөйлеуіне, бүгінгі білімгерлердің, ғалымдардың қажеттілігіне асуына айрықша еңбек сіңірген. Ғылымды ұстаздықпен сабақтастырған, ғылым жолында шәкірттер тәрбиелеп, ежелгі дәуір әдебиетінің мәселелеріне жас ғалымдарды жұмылдыра білген принципшіл, ұлағатты жан, білімді шәкірт, адал ұстаз бола білген. Бұл ретте ол Б. Кенжебаев концепциясын жаңа ғылыми зерттеулермен тереңдете, орнықтыра түскен көрнекті ғалым, жоғарғы, орта мектептерге арнап терең танымдық мәні бар, ежелгі дәуір әдебиетінің тылсым сырларын ашқан тамаша оқу құралдарының авторы, ұлттық мақсат-мүддедегі ұлтжанды жаңашыл ұстаз болды. Т.Кәкішев: Бейсекеңнің Алмашыл болатын себебі қазақ әдебиетінің тарихын сонау Орхон-Енесей жазбаларынан тарату жөнінде ғылыми концепция жасап, Қазақ университетінің қазақ әдебиеті кафедрасының күшімен 1967 жылы Ежелгі дәуірдегі әдебиет нұсқалары деген хрестоматия шығарып, оның сүбелі шығармасы атақты Хорезмидің Мұхаббат намасы болған еді. Оны қазақшалауға, яғни қазақтардың түсінуіне ғана емес, Алтын Орда заманында жасалған ортақ мұраны зерттеуге Бейсекең жастарды көп тартқан уақытта Алмаға да сенім артқан екен. Оны 1969 жылы жазған Мұхаббат нама деген мақаласын Алма Қыраубаевамен бірлесіп жазғанын Әдебиет белестері деген жинағында айрықша атап көрсеткені айқын дәлелдейді [1, 10 б.], - дейді ғалым.
А. Қыраубаева ХХ ғасырдың 60-жылдары ұлттық әдебиеттану ғылымында қарқынды дами бастаған ғылыми концепцияға бар ғұмыры мен қажыр-қайратын, тынымсыз ізденісін арнады. Ғылыми ұстанымын көп жылдық зерттеуінің нәтижесінде дүниеге келген Ғасырлар мұрасы кітабына жазған алғы сөзінде қысқа да нақты білдірді:
- ХІІІ - XIV ғасырларда қазіргі Қазақстан, Орта Азия жерлерінде, Еділ бойында түркі тілінде сөйлейтін көптеген ежелгі тайпалар аралас өмір сүрді. Бұл кездерде түркі тайпалары әлі де жеке-жеке халық болып қалыптаспағандықтан, сол кезде олар жазып қалдырған әдеби ескерткіштер қазіргі түркі тілдес халықтардың ортақ мұрасы болып есептеледі. ХІІІ - XIV ғасыр ескерткіштері түпкі бастаулары тереңде жатқан қазақ әдебиетіндегі ежелгі дәуірлердің бір арналы бұлағы;
- ХІІІ-XIV ғасырлардағы түркілердің тарихи-әлеуметтік жағдайы, әдебиетінің өзіндік сипаты, Рабғузи қиссалары, Махаббатнама ескерткіштерінің идеялық-көркемдік ерекшеліктері, ежелгі әдебиет дәстүрінің ХІХ - ХХ ғасырлар басындағы қазақ әдебиетіндегі көрінісі - ұлттық әдебиеттану ғылымының өзекті мәселелерінің бірі;
- ХІІІ - XIV ғасырлар ескерткіштерінің әдеби сипатын айқындау шығыс әдебиеттерін дәуірге бөлу саласында әдебиетшілерді көптен толғандырып жүрген ғылыми ізденістермен үндес. Көне мұралардың кең ауқымда зерттеле бастауы жер жүзі мәдениетіндегі бағдарластық қарым-қатынастардың жаңа проблемаларының бетін ашып отыр. Соңғы уақыттарда Шығыс Ренессансы мәселесі жан-жақты сөз болып талқылануда. ХІІІ - XIV ғасырлардағы түркі әдебиеті осы көне шығыстан, жер жүзі мәдениетінің сол дәуірдегі дамуынан бөлек, тұйық жатқан құбылыс емес, солармен тығыз байланыстағы дәстүрлі әдебиет;
- ХІІІ - XIV ғасырлардағы түркі әдебиеті Алтын орда мемлекеті туғызған, сол территорияда ғана жасалған әдебиет емес, ХІІІ - XIV ғасырларда, Алтын орда дәуірінде өмір сүріп, Сыр бойында, Хорезмде, Каспий маңында, Египетте, тағы басқа жерлерде тіршілік құрған түркі тілдес халықтар жазып қалдырған әдеби ескерткіштері, қыпшақ, оғыз сияқты ру-ұлыс тайпаларының жасаған ортақ әдебиеті [2, 3-4 бб.].
А. Қыраубаеваның бұл ғылыми концепциялары Қиссас-и Рабғузи мен Махаббатнаманың идеялық-көркемдік ерекшеліктері атты кандидаттық диссертациясына өзек болып, ғылыми тұрғыдан негізделіп, өз шешімін тапты. Рабғузи қиссалары туралы, әсіресе сол тұста, бұл діни кітап, қажеті шамалы деген пікір барынша үстем болып тұрғанда, белгілі ғалым Н.М. Малаевтың бұл кітапта діни нанымға тікелей қатысы жоқ, жер бетіндегі тірлікке бағытталған әңгімелер де бар, ондай туындылардың дидактикалық-танымдық мәні зор деген ғылыми тұжырымында басшылыққа ала отырып, тыңғылықты зерттеу жұмысын жүргізіп, Рабғузи қиссалары ХІІІ - XIV ғасырдағы Алтын Орда дәуірі әдебиетінің жинағы әрі өз дәуірі әдебиетінің негізгі ерекшеліктерін аңғартатын құнды мұра деген қорытынды жасауы - жеңіл айтыла салған пікір емес, көп жылдық зерттеудің, салыстыра тексерудің дәлелденген түйіні болатын. Шындығына келгенде, Рабғузи қиссаларын құнды әдеби мұра деп дәлелдеу жоғарыда академик Р. Нұрғали айтқандай, ғылыми концепцияны практикалық-ғылыми тұрғыдан негіздеуге ұмтылыс болатын.
А. Қыраубаева зерттеуіндегі өзіндік сипат - сабақтастық, жүйелілік. Тоқтаусыз ізденіс сапары мен ғылым бастауында кезіккен, көзі жеткен шындық іздері кейін арналы зерттеуге айналып жатуы заңдылық болып табылады.
А. Қыраубаеваның толысып, кемеліне келген шақтағы ғылымға құлаш ұруынан осы жай аңғарылады. Бұл тағы да тың тақырыпқа беталыс еді. Үлкен арналы желіге бағытталған күрделі зертттеуіндегі ғылыми тұжырымдардың алғашқы белгілері кандидаттық диссертациясында-ақ көрініс берген. Ол ежелгі дәуір әдебиетінен біздің бүгінгі әдебиетімізге ұласқан дәстүр жалғастығы, соның негізінде қазақ дастан-қиссаларының қалыптасуы мен даму арналары, оның ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың басындағы көрінісі болатын. Қазақ әдебиетіндегі шығыстық қисса-дастандардың түп төркіні мен қалыптасуы деген тақырыпта дайындаған докторлық диссертацияда А. Қыраубаева шығыстық сюжеттегі қисса-дастандардың генезисі мен дамып-қалыптасуын айқындау үшін сол уақытта ұлттық әдебиеттану ғылымында әлі терең айтыла қоймаған, бірақ айтылуы қажетті мәселелерді жаңа көзқараспен шешуді алдына мақсат етіп қояды. Бұл тақырып А. Қыраубаева зерттеуіне дейін айтылмады, қарастырылмады десек дұрыс болмас еді. Шығыстық желідегі қисса-дастандардың жалпы мәселелері М. Әуезов, С. Мұқанов, Е. Ысмайлов және де Қ. Жұмалиев, Б. Кенжебаев, М. Ғабдуллин, Б. Шалабаев, Х. Сүйіншәлиевтердің еңбектерінде, қисса-дастандарды арнайы зерттеп, танып-білудің маңыздылығы мен қажеттілігін талдап көрсеткен М. Бөжеев, З. Ахметов, М. Ғұмарова және де Ә. Қоңыратбаев, Ы. Дүйсенбаев, Р. Бердібаев еңбектері шыққан болатын. Бұл кездері қисса-дастандарды әр қырынан қарастырған Ш.К. Сәтбаева,
Н. Келімбетов, Ө. Күмісбаев, С. Қасқабасов, Б. Әзібаевалардың маңызды зерттеулері жарияланды. Қисса-дастандарды көпшілік оқырманға таныстыру мақсатында 70-жылдардың екінші жартысынан бастап, алғы сөзі мен ғылыми түсініктері жазылып жинақтар (1976, 1986, 1990, 1994, 1995 жж.) жариялана бастады. Кітаптардың шығуында ғалымдар Ү. Субханбердина, Б. Әзібаева,
С. Қасқабасов, К. Матыжановтар елеулі еңбек сіңірді деп білеміз. Профессор
Т. Кәкішовтың жеке кітапханасынан алынып пайдаланылған Пекиндегі Ұлттар баспасынан шыққан (1986) қазақ қиссаларының 12 томы да
А. Қыраубаеваның зерттеуіне тың мүмкіндіктер ашты. Осындай күрделі де қомақты жұмыстардың бұған дейін атқарылуы А. Қыраубаева жұмысына ғылыми-әдістемелік негіз болды. Осы күрделі зерттеулердің құяр арнасы - бір: ежелгі әдебиетке жаңа көзқараспен келу, оның бүгінгі қазақ әдебиетімен байланысын, түр төркінін таныту екенін байқаймыз. Қисса-дастан жанрын зерттеу арқылы ғалым қазақтың айнала шығыс елдерімен рухани байланысының бұрыннан болғанын, ондағы мифтік желілер мен әр алуан мифтік кейіпкерлердің көне замандағы Гильгамеш, Авеста туындыларымен, одан өзге де ежелгі мифтермен, ежелгі Вавилон-Ассирия мәдениетімен байланысып жатқанын салыстыра-салғастыра тексерулер арқылы дәлелді баяндайды.
Қазақ мәдениетінің тарихы біздің жыл санаумыздың арғы жағынан басталады [3, 3 б.] деген ғылыми концепцияны дәлелдеу А. Қыраубаеваның ғылым жолындағы басты мақсатының бірі болды. Мұндай үлкен мақсатты толық жүзеге асыруға сұм ажал мүмкіндік бермеді. Бірақ мықты ішкі ұмтылыстың белгілерін ғалымның Ежелгі әдебиет оқу құралынан анық байқаймыз. Мұнда ол ежелгі әдебиетті дәуірлеу мәселесінде қазақ әдебиетінің бастау бұлағы біздің заманымызға дейінгі ҮІІ ғасыр мен біздің заманымыздың ІҮ ғасыры аралығындағы сақ, ғұн, үйсін дәуірі деп алып, бұл дәуірдегі әдебиетті Заманымыздан бұрынғы жазу-сызулар, аңыз-жырлар деп қарастырады. Оның негізіне біздің заманымызға дейінгі Ү ғасырда өмір сүрген грек тарихшысы Герадоттың, қытай жылнамашысы Сыма-Цяньның жазбаларындағы, ХІ ғасырда өмір сүрген М. Қашқаридың сөздігіндегі ертедегі сақтардың көсемі, ханзадасы, батыры туралы аңыздарды, Алып Ер Тұңғаны жоқтау жырын негізге алады.
Бүгінгі ежелгі дәуір әдебиетін зерттеу жайы қазіргі уақытта тереңдеп кеткенін көреміз. Мұндай ізденісте ғалымның шәкірті А. Қыраубаеваның өзіндік орны, үлесі бар. Бүгінде түркі тілдес халықтардың ежелгі дәуір әдебиетін біздің заманымызға дейінгі дәуірге бұру қадамы осы кезең әдебиетін жан-жақты, жүйелі зерттеп жүрген белгілі әдебиеттанушы ғалым Н. Келімбетовтың оқулығында ғылыми тұрғыдан негізделе түсті. Ғалымның кең тыныс ашып, тереңге құлаш ұрған ғылыми бағыты, арналы зерттеулері туралы әріптесі, филология ғылымдарының докторы Ө. Әбдиманұлы ғалымның тынбай ізденуінің арқасында Түркі әдебиеті, Қисса жанрының өзіндік ерекшеліктері, Ежелгі әдебиет, Ежелгі дәуір әдебиеті, әсіресе Рабғузи хикаяларының қазақ халқы үшін өте құнды кітап екеніне тебірене ой толғады.
А. Қыраубаева ғылыми еңбектерін, оқулықтарын шығарумен қатар, осы зерттеулерден туындағын жеке танымдық-ғылыми мақалаларын көпшілік назарына баспасөз, түрлі жинақтар арқылы ұсынып, насихат, оқу-ағарту жұмыстарын да белсенді жүргізгенін атап өту қажет. Мәселен, Қисса жанры, Жұмжұма сұлтан, Жазушы Сәйф Сарай, Қазақ мифологиясы және Авеста, Жұмжұма сұлтан хикаясы, Қорқыт Ата мифтері және Авеста, Тамыр жайған бәйтерек (Қ.А. Яссауи поэзиясындағы сопылық ағым туралы), Мен сорлы жоққа ғашық болып өттім... (Шәкәрімнің Ләйлі-Мәжнүн дастаны) мақалалары кезінде көпшілікке арналған мерзімді басылым беттерінде, энциклопедиялық жинақта жарияланған. А.Қыраубаеваның ежелгі дәуір әдебиетіне бірыңғай бетбұрыс жасап, ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізуі өз нәтижесін берді. Бұл жөнінде әріптес ғалымдар да оң бағаларын білдірген. Аға ғалым Х. Сүйіншәлиев зерттеушінің Махаббат наманы арнайы зерттеп, қазақ тіліне де аударуын, сондай-ақ Хиссас Рабғузидің зерттеуін, маңызы анықталып, ғылыми бағасын алуын жоғары бағалайды. Академик Р. Нұрғали Б. Кенжебаевтың негізгі концепциясы мен басты тұжырымдары оның шәкірттері жазған еңбектерде дамытыла түскенін, жаңа фактілер арқылы айқындалып, соны пікірлермен толыға түскенін, сөйтіп ұлттық әдебиеттану ғылымында Бейсенбай Кенжебаев қалыптастырған нақты-тарихи зерттеу мектебінің орнығып, жаңа ғылыми бағыттың өріс алуын ғалымның зерттеуші шәкірттерімен бірге А. Қыраубаева есімімен де байланыстыра атап көрсетеді. Профессор Т. Кәкішев ғалымның 2002 жылы екі томдық болып жарық көрген Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихына жазып берген Ежелгі түрік әдебиеті бөлімін айрықша бағалап, зерттеудің әрбір тақырыпшасының өзі арнайы зерттеуді қажет ететінін, осы күнге дейін көптеген ғалымдардың мұны індете зерттеуге бара алмай жүргеніне қынжылады. Зерттеушінің ғылыми ізденістерін зерделеген ғалым Т. Тебегенов оның зерттеулері қазақ әдебиетінің жаңашыл бағытын тереңдете негіздеуімен ерекшеленеді десе, әдебиеттанушы А. Ісімақова ежелгі әдебиет нұсқаларын зерттеуін жоғары бағалай келіп, мәтінге сүйене отырып, теориялық тұжырымдар жасауын қуаттайды. Әдебиеттанушы ғалым Қ. Әбдезұлы ұлттық әдебиеттану ғылымының аса көрнекті өкілі, бүкіл саналы ғұмырын ұстаздық пен ғылымға арнаған Б.Кенжебаев туралы тебірене ой қозғай келіп, сенім артқан шәкірттерінің алдыңғы қатарында А. Қыраубаеваның да болғанын, оның ұстаз сенімінен шығып, ғылыми концепциясының қанат жаюына айрықша ат салысқанын, сөйтіп өзі мықты ғалымдардың қатарынан орын алғанын айтады: Кеше ғана дүниеден өткен қазақтың дарынды қыздарының бірі, ежелгі дәуір әдебиетін зерттеуші көрнекті ғалым Алма Қыраубаева да осы Бейсекеңнің талантты шәкірті еді [4, 4 б.], - дейді. Ғалым Ө. Әбдиманұлы А. Қыраубаева зерттеу жұмыстарының негізін бүкіл түркі тектес халықтар әдебиетінің арғы бастау бұлағының бір екенін дәлелдеу дей келіп, түркі әлеміне, түркі тектес халықтар әдебиетіне арналған сүбелі зерттеу еңбектері оны ірі түрколог ретінде әлем жұртшылығына танытқанын айтады. Оның дәлеліне ғалым зерттеулерінің Түркияда шыққан 30 томдық түркі тарихы мен мәдениетіне арналған энциклопедиялық жинаққа енуін келтіреді.
Ежелгі дәуір әдебиетінің мәселелерін тереңдете қарастырған ғалымның жұмыстары сан-салалы. Ол ежелгі дәуір әдебиеті мәселелері жөнінде күрделі зерттеулер жүргізумен қатар жекелеген әріптес, аға-ұстаз ғалымдар туралы да ғылыми-эссе мақалаларын жазды. Автордың бұл мақалалары терең талдауға, әріптес ғалым ұстаздардың еңбектерін, адамдық қасиеттері мен қайраткерлігін шынайы бағалауға құрылады. Бұл мақалаларынан А. Қыраубаеваның үлкен азаматтық-ғалымдық тұлғасы көрінеді. Әріптестің жақсылығына қуану, оның ғылыми табысын уақтылы бағалау бір жағынан ғылымның қия жолында көп кедергі, қиындық көрген ғалымның ішкі тағылымы болса, екіншіден, адамдық қасиетінің белгісі болып табылады.
Жалпы, ғылым, білім жолында өзіне ұстаз, аға тұтқан тұлғалар туралы тебірене ой толғап, шынайы бағасын бере жазуы А. Қыраубаеваның ғалымдық-азаматтығының бір қыры десе болғандай. Бұл танымдық ғылыми мәні зор мақалалардан да ғалымның ғылымға деген сүйіспеншілігі, адалдық пен еңбексүйгіштікті жоғары бағалауы, адамдық тұлғасы көрінеді. Көп жылдық ізденістің жемісі Ғасырлар мұрасы кітабын ұстазы Б. Кенжебаевқа арнауының өзі көп сырды аңғартқандай. Онда ол: Бұл еңбегімді кеңесші аға, кемел ұстазым болған профессор Бейсембай Кенжебаевтың жадымда мәңгі сақталатын жарқын бейнесіне арнаймын. Автор [2, 3 б.], - деп жазады. Бұл ғылым жолына әкелген, үлкен сенім артқан асыл ағаның, ақылшы ұстаздың рухын қастер тұтуының белгісі еді.
Үлкенге ізет көрсеткен оның өзінен кейінгіге қамқорлық жасауы ғылым жолында шәкірттер тәрбиелеуінен байқалады. А. Қыраубаеваның кеңесін, талабын тыңдағанмен, олардың қорғауында жетекшілерінің болуына тағдыр жазбады. Бірақ тақырып таңдауынан, ғылымға келу жолынан, ізденісінен жетекшілерінің қолтаңбасы айқын көрінетін еді. Ғалым-ұстаз оларды алысқа жібермей, өзіне етене жақын зерттеген тақырыбын ғылыми-практикалық жағынан негіздей, тереңдете түсуге баулыды. Оның ғылыми жетекшілігімен, тақырып бекітуімен З.Б. Салқынбаев Кашафуддин Шахмарданұлының шығармашылығы, С. Дәрібаев Сыр шайырлары поэзиясындағы ежелгі әдебиет дәстүрі, Қ.Қ. Сейтжанов Алтын Орда дәуірі түркі классикалық поэзиясының көркемдік ерекшеліктері және қазақ әдебиетімен дәстүр сабақтастығы (Мұхаббат-нама, Хұсрау-Шырын поэмалары негізінде) ,
Г.С. Асқарова Рабғузидің Қисас-ул анбийа ескерткішіндегіЖүсіп Сыддық қиссасы, Н.Қ. Мәтбек Сүлеймен Бақырғанидың (Хакім ата) әдеби мұрасы деген тақырыптарда ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізді.
А. Қыраубаева - ғалымдықты ұстаздықпен ұластырған үлкен жүректі тұлға. Ғалым педагогикалық ой түюде жан дүниесіне, болашағына игі ықпал жасаған өзінің ұстаздарының болмысына ойша үңіледі. Бүгінгі мен кешегіні салыстыра қарайды. Адамдық қасиетінен айнымайтын үлкен жүректі ұстаз еш уақытта студенттің арына тимейді. Мақтауменен бала өседі. Семинардағы бір ауыз пікіріміз үшін көкке көтере мақтаған ұстаздың қанатты сөзінен кейін биіктеп, қиялмен қалықтап, жұпыны жатақхананың алдына жеткенде ғана жерге түсуші едік. Сол ұстаз берген кішкентай қанат таң атпай кітапханаға қарай алып ұшатын. Қауырсын қалам беріп, небір ұлы ойды қағаз бетіне шимайлататын. Самайы күмістенген сол ұстаздардың айналасында өңшең бір талантты балалар жүреді. Енді ойлап қарасам, талаптыдан талант ашқан ұстаздың өзі екен
[5, 71 б.], - дейді ұстаз тебіреніп. Мерзімді басылым беттерінде ұлттық тәрбие, уақыт талабына сай жаңа үлгідегі мектептің қажеттігі, ұстаздың міндеті, халықтық тәрбие жөніндегі мақалалары кезінде жиі жарияланды. Бұл көкейкесті мәселелерді қозғаған еңбектердің бастылары Баланы басқаша оқытпасақ..., Ұлттық мектеп қажет, Шәкірт мүмкіндігі шексіз..., Ұстаз - ақиқаттың апостолы, шындықтың шырақшысы Сену тәрбиесі, Қыз қылығымен, Әже ашуы, Ақ әже, Қайын ата болып жалғаса берер еді. Мақалалардың аттарынан қандай мәселені көтергені, авторлық ұстанымын аңғаруға болады.
Жан дүниесі әнге, өнерге құмар ол халық поэзиясының алыбы Жамбылдың әндері мен күйлерін жинақ етіп шығаруға атсалысты. Ғалым туралы профессор Т. Кәкішев, филология ғылымдарының докторы Ө. Әбдіманұлы,
Ж. Қалыбай Арбаған бізді бір сиқыр, Н. Әмиша Алаштың Алмасы,
Г. Бектасова Қыраубаеваның мектебі, С. Дәрібайұлы Ғұмыры қысқа болған мектеп, Г. Жалғасова Ежелгі дәуір әдебиетінің білгірі , Е. Жеңісұлы Алма апайдың әлемі, Ж. Қамалқызы Ғалымның хаты өлмейді, Г. Кенжебаева Сағындық Сізді, Алма апай!.., Ө. Қырғызбай Бейсенбай Кенжебаевтың шәкірті Алма Қыраубаева ғылымға елеулі үлес қосқан еді, Ш. Майғаранова Ұлттық мектеп үлгісін орнықтырсам деп еді, Ш. Майғаранова Ұлтымыздың аяулы ұстазы Алма Қыраубаева, Л. Мұсалы Жаны садаға..., Е. Шайхыұлы Ұлтын ұлықтаған ұстаз, Е. Шайхыұлы Алматану ғылымы бүгіннен басталады, Б. Мәжитұлдарының Қаламгерлерді қасиеттеген кеш деген мақалалары ғалым-ұстаздың әр алуан тамаша қасиеттерінен сыр шертеді.
1.2 А. Қыраубаева ‒ әдебиет тарихын зерттеуші ғалым
А. Қыраубаева зерттеуіндегі көзге түсетін бірінші жазу ерекшелігі - нақтылық, баяндаудың маңызды, тың фактіге құрылуы дер едік. Ол сол тұстағы кеңестік ғылымның бір жақты көзқарасына байланып қалмай, парсы, араб тарихшыларының, саяхатшыларының деректеріне, Құпия шежіреге, сол кездері екінің бірінің қолына түсе бермейтін 20-30-жылдардағы тарихи құнды еңбектерге сүйенеді. Қай кезеңнің болмасын әдебиетін зерттеуде, ең алдымен, сол заманның әлеуметтік-саяси жағдайын, уақыттың басты белгілері мен уақиғаларын, халықтың жайы мен ел-қоғам алдындағы басты мәселелерді саралау, тану маңызды болып саналмақ. А. Қыраубаева да ХІІІ - XIV ғасырдағы Алтын Орда дәуірі әдебиетін зерттеуге алдыңғы кезекте осы принциппен келеді.
Көп жылдық зерттеудің нәтижесі Ғасырлар мұрасы кітабының бірінші тарауы Уақыт бедері деп аталып, Орталық Азия, Оңтүстік Сібір, Орта Азия, Каспий, төменгі Еділ жағалауында ежелден тіршілік кешкен түркі халықтарының қоғамдық өмірі мен тарихында ХІІІ-XIV ғасырда Шыңғысхан бастаған монғол-татар шапқыншылығымен байланысты үлкен әлеуметтік өзгерістің болғаны Алтын Орда мемлекетінің құрылуымен байланыстыра айтылады. Сөйтіп сол материалдарды қорытып, екшеп тұжырымды да нақты түрде Алтын орда мемлекетінің құрылуы, оның негізін қалаған Есүхей ұлы Темүжин (Шыңғысхан) (1155-1227) туралы, оның жойқын шапқыншылығы мен билік жасаушы ұлдары Шағатай, Тулуй, Үгедей, Дешті Қыпшаққа иелік етуші Шыңғыстың үлкен ұлы Жошы жөнінде жазады. Оқырман ұғымына жеңіл де
нақты қабылданатын тарихи жайттарды зерттеуші көптеген тарихи еңбектерден алып, қорытып жеткізген. Жалпы, ғылыми сипаттаманы нақты дерекке құру, ғылыми этиканы сақтау - А. Қыраубаева зерттеуінің көзге анық түсетін басты сипатының бірі дейміз.
ХІІІ - ХІV ғасырдағы тарихи кезеңге сипаттама берген А. Қыраубаева тағы бір ғылыми ұстанымға берік табан тірейді: Ол - монғол шапқыншылығына дейінгі және оның тұсындағы Дешті Қыпшақ даласындағы өркендеген шаруашылық жайы мен қызу тірлікті қалалардың болуы, сауданың дамуы, түркі тайпаларының өзіндік мәдениеті мен өнердің жетістіктері болды деген пікірді ғылыми дәлелді ашып көрсету бағыты. Бұл, айналып келгенде, сайын даланы мекендеген ежелгі түркі халықтары жабайы, тағы еді, мәдениеттен жұрдай болатын деп келетін еуроцентристік көзқарасқа қарсы бағытталған ғылыми ұстаным болатын.
Осы ыңғайда ғалым Алтын Орда мемлекетінің шаруашылық жайы мен мәдениетіне айрықша көңіл аударады. Жауына сұсты, соғыста жанкешті монғолдардың басып алған жерлерінде уақыт өте келе қалалар салынғанын, онда сол жерді бұрыннан мекен еткен түркі халықтарының мәдениеті мен рухы барлығын, оның бүгінгі қазақ елі тарихына қатыстылығын зерттеуші ғылыми тұрғыда тарата баяндайды.
Шапқыншылыққа дейін гүлденген Сығанақ, Отырар, Үргеніш пен Мерв секілді қалалардың күйзелгенін, кейін сауданың қайта жандануына байланысты қалпына келген қалалардың қатарына Бату Сарайын, Берке Сарайын, Үргенішті, Азақты, Керчьті, Судакті, Маджарды, Сығанақты, Ясыны, Сауранды, Баршынкентті, тағы басқаларды жатқызады.
Зерттеуші Алтын Орда кезінде бой көтерген Бату Сарайы мен Берке Сарайына арнайы тоқталады. Қызықты мәліметтер мен тың деректерді келтіре отырып, бұл қалалардың да өз кезінде шаруашылығы мен саудасы, құрылысы дамығанын, сөйтіп мәдениет пен өнердің орталығына айналғанын айтады.
1333 жылдары Берке Сарайында біраз уақыт тұрған Ибн Батутаның: Сарай қаласы - аса үлкен, әсем қалалардың бірі. Жері тегіс, халқы көп. Базарлары, әдемі көшелері, 13 мешіті бар (біреуі шафиттердікі). Одан басқа да мешіттер көп дейтін дерегін автор 1932 жылы шыққан А.Ю. Якубовскийдің Феодализм на Востоке. - Столица Золотой Орды Сарай Берке деген кітабынан алып береді. А. Қыраубаеваның осы деректерді келтіруде өзіндік мақсаты барлығы аңғарылады: Тарихты қолдан жасауға, бұрмалауға болмайды. Тарихты ішкі қайшылығымен, тартысымен мүмкіндігінше шынайы, дұрыс көрсету қажет. Мұндайда сол уақыттың шындығын тануға септігін тигізетін деректер назардан тыс қалмауы тиіс. Біздіңше, бұл деректердің сол уақыттың куәгерлері атынан айтылуы - құнды да шындыққа жақын деп білеміз.
Тұтастай алғанда, А. Қыраубаева зерттеуінен Алтын Орда мемлекетінің өзіне тән мәдениеті, өркендеуі мен құлдырауы бар екені көрінеді. Оның ажырамас бір бөлігі ретінде түркі халқы да, бүгінгі қазақ халқының құрамына енген ру-тайпалар да тарихи күрделі кезеңді басынан кешірген. Зерттеуші осы кезеңнің сыр-сипатын нақты тарихи дерек-мәліметтерге сүйене отырып ашуды мақсат тұтқан.
Тарихилық принцип - зерттеушінің негізгі зерттеу амал-тәсілінің бірі деп түсінеміз. Тарихи әлеуметтік жағдай мен әдеби байланыстың тамырластығын тең ұстай отырып қарастыру оңай болмағанмен, қажетті ізденіс. Қандай да бір өрелі шығарманың дүниеге келуінің тарихи-әлеуметтік жағдайы, қоғам тарапынан соған деген сұранысы болады және сол талапқа жауап беруімен көркем туынды халықтық сипатқа иеленеді, ол шығарма ешуақытта жеке-дара құбылыс емес, әлемдік мәдениетпен, өзіне дейінгі дәстүрмен жалғасып жатады деген ғылыми тұжырымды зерттеуші үнемі назарға ұстайды.
Алтын Орда дәуірі кезеңінде түркі рулары мен тайпалары жартылай көшпелі, жартылай отырықшылық тұрмыс құрды. Отырықшы елді мекендер, қалалар қай заманда болмасын, неғұрлым сулы аймақтарда, өзен, көлдердің бойында шоғырланды. Ал, атам заманнан бері қыпшақтар, ғалымның тұжырымдауында, Қырым жағасы, Сыр бойы, Талас-Шу аймағы, Жетісу өлкесі тәрізді сулы жерлерді мекендеген. Бұл өлкелер ежелден мемлекеттің сауда айналысының қан тамырлары іспетті болды. Темірден түйін түйген ұсталар, өрнекшілер жан-жақтан келтіріліп, іші-сыртын қыштан, ою-өрнекпен безендірілген әсем сарай, мешіт-медресе салынды. Мысалы, Берке сарайы қаласында Кавказдан, Египеттен, Византиядан, Русьтен келген шеберлер жұмыс істейтінін жазады.
Алтын Орда мемлекеті - Кеңес тарихшылары жазғандай варварлық, тағы тобыр болған жоқ, өз заманының тарихи дамуы мен мәдениетін бойына сіңірген, шаруашылығы өркендеген, саудасы қанат жайған алып мемлекеті болды. Зерттеушінің бұл ғылыми қорытындысы, әрине, кеңестік идеологияға негізделген ғалымдарға, тарихшыларға ұнамағаны белгілі.
Осы арадан А. Қыраубаеваның зерттеуінің тағы бір басты принципі көрінеді: ол - ғылыми шындыққа негізделу, көзі жеткен, көңілі таныған ақиқатқа шамасының жеткенінше адал болу. Бұл, шындығына келгенде, ұстазы Б. Кенжебаевтың үлгісі, соны берік ұстанған шәкірт ғалымның шынайы тұлғасының көрінісі.
Алтын Орда дәуірінде қазақ даласы қандай күйде болғанына А. Қыраубаева ақын Әл-Сығанақидың өлеңін келтіреді. Тарихи деректерде нақты шындық факт ретінде берілетін болса, ақын жырында сол замандағы халықтың рухы, жан дүниесі көрінеді. Сондықтан да ғалым сол кезеңнің рухын ұғыну үшін поэзияға жүгінеді. Әл-Сығанақи ақын сайын даланы мекендеген түркі халқының басынан кешкен кезеңдері мен оқиғаларын бейнелеп жыр төгеді:
Бұрын бұл - бейбіт, еркін ел еді,
Білімділер мекен еткен жер еді.
Мұнан Нығаяны жазған ақын шыққан
Мұнан Қидаяны жеңілдеткен ғалым шыққан,
Егер бізге қайта туу нәсіп болса,
Біз осы Сығанақта ғана туар едік [6, 24 б.].
Өлең жолдарынан ақынның өмір сүрген ортасының шындығы, рухы толық елес береді. Бұл қаланың білімділер мекен еткен жер екені, ақын да, ғалым да шыққаны анық айтылған. Мұндай қаласын ақын айрықша ұнатады. Егер қайта туу нәсіп болса, осы Сығанақта дүниеге келер едім деуінен кезінде бұл қаланың қаншалықты мәнді, қымбат мекенге айналғанын ұғынуға болады. Түйіндей айтқанда, ақынның сағыныш өлеңнінен байқалатын анық жай Сығанақ өз кезеңінің айтулы мәдениет орталығы болған.
Зерттеушінің бұл пікірі академик Ә. Марғұланның ғылыми ой-тұжырымынан бастау алып жатқанын аңғару қиын емес. Қазақтың тарихына, этнографиясына, фольклорына, археологиясына қатысты ғылыми мәселелер мен құнды да зәру деректерді айтуда бұл ғалымның еңбегінің маңызы айрықша десек, А. Қыраубаеваның ежелгі әдебиет туралы сөз қозғағанда, табан тірейтін мықты дереккөздерінің бірі осы ғалымның еңбектері болып табылады. Тарихтың, шежіренің, аңыздың, сәулет өнерінің, заттық мәдениеттің ұмыт болған ескерткіштерін бүкіл саналы өмірінде сарыла зерттеген оның әрбір мақаласы мен зерттеуі талдаулар мен ірі қорытындыларға, тың пікірлерге, қызықты салыстыруларға бай болып келеді. Мұның басты сыры мынада деп білеміз. Оның ғылыми зерттеулерінде бір емес, бірнеше пәннің жетістігі қатар айтылып, бірін-бірі толықтырып, зерттеу нысанының жаңа қырларын ашуға септесіп жатады. Соның бір ғана мысалына жүгінсек, ауыз әдебиетінің эпос, ертегі, аңыз-әпсана секілді жанрларын айтқанда ол туындыны ғана талдаумен шектелмей, тарихтың, этнографияның, археологияның өзі таныған, ой қорытқан мысалдарына да сүйенеді. Дәлелі де, тұжырымы да нақты болып келеді. Сонымен қатар ғалым еңбектерін оқшаулап тұратын тағы даралық сипаты белгілі бір тақырыпты зерттегенде әлемдік, түркі-монғолдық кеңістіктегі мән-деректерді тарихи-типологиялық жағынан салыстырып қарастыратындығы. Дәде Қорқыт кітабы атты зерттеуінде оғыз-түрік эпосына негіз болған дәуір шындығын қазақ арасына тараған Қорқыт туралы аңыз әңгімелермен байланыстыра зерттесе, сондай-ақ оғыз және қыпшақ халықтарының арасында кеңінен таралған эпостың тарихи-генетикалық мәнін, сақталу, даму ерекшеліктерін нақты, дәлелді аша баяндайды. А. Қыраубаева да терең танымды зерттеушінің осы Қорқыт туралы зерттеулеріне сүйене отырып, өзіндік ғылыми тұжырымдарын сабақтайды. Академик Ә. Марғұланның ұйтқы болуымен, мәселен, Оңтүстік Қазақстан (Отырар), Жетісу жерінде жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары кезінде көптеген ғылыми жаңалықтар ашуға мүмкіндік берді. Орта ғасырлардағы қазақ қалаларының кейбіреулері осы ғалымның бастамасымен кешенді түрде зерттеле бастады. Қорқыт өмір сүрген заманға терең талдау жасаған ғалым оғыз-қыпшақтармен, Қорқыт ойшылмен байланысты Сыр бойындағы өзіндік тарихы бар, заманында гүлденген қалаларға ғылыми сипаттама береді. Бұл А. Қыраубаева зерттеуінде де айтылатын Сайрам мен Жент, Баршынкент, Сығанақ пен Отырар секілді қалалар. Ә. Марғұлан Сығанақ қаласын бірінші рет тарихқа белгілі еткен араб географы Әл-Макдиси деп, оның Жетісу мен Сыр бойының қалаларын еске түсіре келіп, өзінің атақты кітабында Тараз, Сұғанақ (Сығанақ) деп жазғанын және ХІ ғасырда Сығанақ туралы жазған Махмұт Қашқари болғанын, XIV ғасырда Сығанақ қаласында Дешті-қыпшақ (Алтынорда) ұлысының ақша-теңгелері басылғаны туралы ғылыми тұжырымы жоғарыда А. Қыраубаева келтірген Әл-Сығанақи ақынның өлеңімен әдіптелгенде, қазақ даласындағы өмір-тіршіліктен нақтылы мәлімет алынады. Ал мындай деректің таратылып берілуіне кеңес ғылымында жол берілмейтін. Ол үшін табандылық, өз ұлтын шын сүю қажет еді.
Ғалым Алтын Орда дәуірінде Сайрам, Сүткент, Үзкент, Жент, Баршынкент секілді қалаларының қайта жандануына сауда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. А. ҚЫРАУБАЕВА ‒ Б.КЕНЖЕБАЕВТЫҢ ҒЫЛЫМИ МЕКТЕБІНІҢ КӨРНЕКТІ ӨКІЛІ
1.1 А. Қыраубаеваның шығармашылық ғұмырнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 А. Қыраубаева ‒ әдебиет тарихын зерттеуші ғалым ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
2. АЛТЫН ОРДА ДӘУІРІНДЕГІ ӘДЕБИ ЖӘДІГЕРЛЕРДІ ЗЕРТТЕУДЕГІ А. ҚЫРАУБАЕВА ЕҢБЕКТЕРІ
2.1 Алтын Орда дәуіріндегі әдеби мұралардың ерекшеліктері, жүйеленуі ... ..
2.2 А.Қыраубаеваның Махаббатнаме дастанын аударудағы еңбегі ... ... ... ...
2.3 Ғалымның Алтын орда дәуіріндегі әдебиетті зерттеудегі тұжырымдары мен пайымдаулары ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Жұмыстың жaлпы сипаттамaсы. Ұлттық әдебиеттану ғылымының дамуында өзіндік орны бар дарынды ғалым, ұлағатты ұстаз Алма Мүтәліпқызы өмірінің жартысын ұстаздыққа және қазақ әдебиетін, әсіресе ежелгі дәуір әдебиетін зерттеуге арнады. Ғалымның ежелгі дәуір әдебиетіне, оның ішінде Алтын Орда дәуірі әдебиетінің жауһары саналған Махаббатнама дастаны, діни қисса атанған Рабғузи қиссаларын зерттеуі ұстазы Б. Кенжебаевтың әдебиеттегі ғылыми концепциясын дәлелдеуге ұмтылуы мен ғалым ретіндегі ізденгіштігі мен ұлтқа қызмет етудің үлгісін көрсетуі болды.
А. Қыраубаеваның Қазақ әдебиетіндегі шығыстық қисса-дастандардың түп-төркіні мен қалыптасуы деген өз заманында әлі толық ашылмаған тақырыпта докторлық диссертация жұмысын орындауы шын ғалымға тән қайсар мінезін, мықты рухын көрсетеді. Бұл көлемді зерттеу еңбегінде Мың бір түн, Тотынама, діни, Шахнама желілері, сондай-ақ Орта Азиялық сюжеттер бойынша нәзира үлгісімен жазылған қазақ дастандары зерттелінді. Кең көлемді бұл зерттеудің ұшқыны ғалым көңілінде кандидаттық диссертация жұмысының арқауына айналған Махаббатнама дастаны мен Рабғузи қиссаларын зерттеп жүргенінде байқалған. Әл-Фарабидің, Ахмет Иассауидың, Ахмет Иүгінекидің шығармашылықтары Ислам дәуіріндегі әдебиетте, Жүсіп Баласағұн мен Махмұд Қашқари Қарахан әдебиетінде қарастырылса, Алтын орда дәуіріндегі әдебиеттің үздік шығармалары ретінде Махаббатнама, Қисса-Жүсіп, Жұмжұма , Қисса-әл-әнбия, Сайф Сараидың Гүлстан би-т-түркиін келтіре талдайды. Қазақ қисса-дастандарының түп-төркінін ежелгі әлемдік мифтермен байланыстыра қарауы, нәзирашылдық дәстүрінің ХІІІ - ХІV ғасырларда түркі әдебиетіне келуін ғылыми тұрғыдан пайымдауы, ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында шығыстық желідегі қисса-дастандардың дамуын көрсетуі мен қалыптасқан сюжеттік арналар бойынша оларды топтастыра қарастыруы тың ғылыми қорытындылар мен жаңалықтарға құрылған байыпты зерттеу болды.
Ғалымдығымен қатар үлкен жүректі ұстаз бола білген Алма Қыраубаева өмір жолында Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университетінде дәріс жүргізді. Қазақ ұлттық университетте ұстаздық қызмет атқарып, қазақ әдебиетінің ертедегі дәуірлерінен дәріс оқыған кезінде Қазақ әдебиетіндегі қисса жанры (арнаулы семинар сабағының бағдарламасы. ҚазМУ, 1980), Қазақ әдебиеті (дайындық бөліміне арналған бағдарлама, 1983), Махаббат нама (студенттерге көмекші құрал. 1983), Қисса жанрының өзіндік ерекшеліктері (студенттерге көмекші құрал. ҚазМУ, 1985), Абайдың поэмалары (дайындық бөліміне арналған көмекші құрал. ҚазМУ, 1985), Ежелгі әдебиет (хрестоматия, 1991), Ежелгі әдебиет (жоғары оқу орындарына арналған оқулық, 1996, 1999), т.б. секілді жоғары оқу орындарындағы филология факультететі қазақ тілі мен әдебиеті бөлімінің шәкірттеріне арналған оқу құралдарын, бағдарламаларын шығарды. Әсіресе, ғалымның ежелгі дәуір әдебиетінен хрестоматиялық оқу құралын құрастырып, студенттерге ұсынылуы уақыттың өзі талап еткен маңызды жаңалық болды. ХІХ ғасырда Ыбырай Алтынсарин, ХХ ғасырдың басында Ахмет Байтұрсынов негізін қалап кеткен ұлттық білім беру жүйесін ары қарай жалғастырған ұлы ұстаздардың бірі Алма Қыраубаева болды.1993 жылы Алматы облысы Қарасай ауданында қазақ гуманитарлық мәдениет лицейін ашты. Бұл гуманитарлық лицейдің басқа мектептерден басты айырмашылығы мұндағы білім беру, тәрбие жұмыстарының барлығы да мемлекеттік стандартты сақтай отырып, ұлттық дәстүр бағытында жүргізілді. 90-жылдардың соңында ауыл балаларының білімін тереңдетіп, жоғары деңгейге көтеріп, ой-өрісін кеңейту мақсатында мектеп ашуы да жас ұрпақтың келешегіне бейтарап қарай алмайтын ұстаздың үлкен ұмтылысы болатын. Мектеп, лицей-гимназияға арналған оқулық жазып, жариялауы да ұлтын сүйген жүректің ұлтына деген адалдығы.
Зерттеу жұмысында көрнекті ғалым, ұстаз, филология ғылымдарының докторы Алма Мүтәліпқызы Қыраубаеваның ғылыми зерттеулерінің мәнін ашуға, басты ғылыми бағыттары мен ұлттық әдебиеттану ғылымына әкелген жаңалықтары зерделенеді.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. А. Қыраубаеваның ғылыми мұраларын қарас- тыру арқылы ғылымдағы дәстүр мен жаңашылдық мәселесі, Б. Кенжебаев тәрізді аға ұрпақ өкілдерінің ғылыми ой-қорытындылары мен орта буын ғалымдарының ғылыми ізденістері, сабақтастығы, тұжырымдары қалай ұштасты және ежелгі дәуір әдебиетіне қатысты бүгінгі әдебиеттану ғылымы- ның алдында қандай көкейкесті мәселелер бар деген сұраққа жауап ізделінеді. Бұл әдебиеттану ғылымында өзекті мәселе. Зерттеу жұмысы тақырыбының өзектілігін осымен байланыстырамыз. А. Қыраубаеваның ғылыми еңбектерін зерттеу арқылы қазақ әдебиеті тарихындағы ежелгі дәуір әдебиетінің зерттелу тарихын, негізгі бағыттары мен ізденіс арналарын, әлі де зерттелуге тиісті өзекті мәселелерін тануға болады. Ғалымның зерттеулерінде Алтын Орда дәуіріндегі әдебиеттің дамуын аударма-нәзиралық шығармалар және тыңтума әдебиет деп екіге бөліп, зерттеу жұмысында соған қатысты әдеби нұсқаларды жан-жақты талдауы мен кейбір туындылардың аудармасын жасауы қазақ әдебиеті тарихының орта ғасырлар кезеңімен, сол уақыттағы әлем әдебиетімен сабақтасып жатқанын нақтылы дәйек-дерекпен орнықтыра түседі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ғалым А. Қыраубаеваның ғылыми мұрасы мен ұстаздық жолы туралы аға ғалымдар, тұстастары мен шәкірттері тарапынан бірсыпыра естеліктер, мақалалар жазылды, қазіргі уақытта да жазылу үстінде. Онда ғалымның еңбектеріне, қарым-қабілетіне, ұстаздық-адамдық қасиетіне баға беріледі, ғылыми бағыты мен ізденістеріне шолу жасалып, оң пікірлер айтылады. Ғалымның жекелеген еңбектеріне баспасөз бетінде сын мақалалар жарияланған. Алайда, бұл мақалалар мен естелік еңбектер тұтасымен алғанда А. Қыраубаеваның зерттеу жұмыстарының маңызын тануда қолданатын басты ақпараттардың бірі де бірегейі саналғанымен, ғалымның ғылыми мұрасы әлі де толық зерттеуді қажет етеді. Соңғы өткізілген шараға әл-Фараби атындағы ҚазҰУ жанындағы Абай ғылыми зерттеу институты және қазақ әдебиеті және әдебиет теориясы кафедрасының ұйымдастыруымен 2022 жылы 26 мамырда өткен филология ғылымдарының докторы, профессор, әдебиеттанушы-ғалым, ұстаз Алма Мүтәліпқызы Қыраубаеваның 75 жылдығына арналған профессор Алма Қыраубаева: ғылыми мұрасы және ұстаздық ұлағаты атты республика- лық ғылыми-теориялық конференцияны айта аламыз. Ғалымның шәкірттері жасаған бұл шарадан да бөлек ғалымның бүкіл шығармашылық мұрасына тұтас, жүйелі зерттеу қажет.
Зерттеу нысаны. Ғалымның жарияланған монографиялық зерттеулері мен әр алуан жинақтарда, баспасөз бетінде басылған мақалалары, диссертация жұмысы мен авторефераты, соған қатысты еңбектер зерттеу негізіне алынды.
Зерттеу пәні. Ежелгі дәуір әдебиетінің көкейкесті мәселелері, әлемдік әдеби байланыстар көрінісі, халықтық әдебиеттің танымдық-эстетикалық тағылымы.
Зерттеу жұмысының мақсаттары мен міндеттері. Диссертация жұмысының негізгі мақсаты белгілі әдебиеттанушы А. Қыраубаеваның ежелгі дәуір әдебиетін зерттеудегі негізгі ғылыми ұстанымдары мен ой-тұжырымдарын тану, жүйелеу және бүгінгі әдебиеттану ғылымының дамуындағы маңызын айқындау мен бағалау болып табылады. Осы мақсатқа жету жолында мынандай міндеттерді орындау алға қойылды:
- ғалымның ежелгі дәуір әдебиетін зерттеудегі өзіндік дүниетанымы мен көзқарасының қалыптасуын анықтау;
- ғалымның негізгі ғылыми бағыттарын айқындау және жүйелеу, оның негізділігі мен өміршеңдігін таныту;
- А.Қыраубаеваның ғылыми ой-тұжырымдарының әдебиеттану ғылымының дамуындағы орны мен маңызын көрсету;
- Рабғузи қиссалары туралы зерттеудің монографиялық сыр-сипаты мен ғылыми тереңдігін ашу;
- Хорезмидің Махаббатнама дастанына жан-жақты талдау жасаған ғалымның еңбегінің мән-маңызын анықтау;
- қазақ әдебиетіндегі шығыстық қисса-дастандардың түп-төркіні мен қалыптасуы туралы зерттеулердің әдебиеттану ғылымындағы негізгі қорытындыларын айқындау;
- қазақ әдебиетінің тарихының бастауы біздің заманымызға дейінгі уақыттардан басталады деген ғалымның ғылыми ізденісінің басқа ғалымдар еңбектерінде жүйеленуін көрсету.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Ғалым, филология ғылымдарының докторы, профессор А. Қыраубаеваның ежелгі дәуір әдебиетін қарастырудағы ғылыми ой-тұжырымдары зерттеу еңбектері негізінде айқындалып, қорытылып беріледі;
- ежелгі дәуір әдебиетіндегі дәстүр жалғастығы мен оның әлем халықтары әдебиетімен байланыстылығы, өзара ықпалы мен заман, ортаға орай өзгерісі туралы А. Қыраубаеваның ғылыми талдауларының құндылығы көрсетіледі;
- Рабғузи қиссалары туралы күрделі зерттеудің негізгі ғылыми тұжырымдары мен сипаты сараланады;
- Хорезмидің Махаббатнама дастанының әлемдік көркемдік дүниетаныммен қатысы және шығарманың стилі мен тілі анықталады;
- қазақ әдебиетіндегі нәзира дәстүрінің көрінісі қисса-дастан жанры ХІІІ - ХІV ғасырларда туып, ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында кеңінен дамыды деген А. Қыраубаеваның ғылыми қорытындысының негізі сараланып көрсетіледі;
- қисса-дастандардың мифтік негізі, тұрақты сюжет желілері, оның шығыс, әлем халықтары әдебиетімен байланысы А. Қыраубаева зерттеуі негізінде анықталып, оның ғылыми негізділігі, жаңалығы мен маңызы белгіленеді;
- қазақ әдебиетінің тарихы біздің заманымызға дейінгі дәуірден басталады деген ғылыми концепциясының негізділігі мен өзге әдебиеттанушы ғалымдар тарапынан өрістетілуі жүйеленеді;
- А.Қыраубаеваның ежелгі дәуір әдебиетінің нұсқаларын аударудағы еңбегі бағаланады.
Зерттеу әдістері. А.Қыраубаеваның ғылыми мұрасын зерттеуде талдау, жинақтау, салыстыру - салғастыру, қорыту әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының әдістемелік және теориялық негіздері. Жұмысты орындауда ежелгі дәуір әдебиетінің өзекті мәселелерін, әдебиет тарихының негізгі жайларын зерттеген танымал, білікті әдебиеттанушы ғалымдар:
М. Әуезов, Ә. Марғұлан, Б. Кенжебаев, Ә. Қоңыратбаев, Қ. Жұмалиев,
Е. Ысмайылов, Ы. Дүйсенбаев, З. Қабдолов, Р. Бердібаев, М. Мырзахметұлы,
Х. Сүйіншәлиев, Ә. Дербісалин, Ш. Сәтбаева, Н. Келімбетов, М. Жолдасбеков, С. Қасқабасов, М. Жармұхамедұлы, Т. Кәкішұлы, М. Мағауин, М. Бөжеев,
М. Ғұмарова, А. Сейдімбек, Б. Омарұлы, С. Негимов, Ө. Күмісбаев,
Ж. Дәдебаев, Қ. Әбдезұлы, Б. Майтанов, Н. Сағандықова, С. Әшімханова,
Т. Тебегенов, А. Жақсылықов, Қ. Мәдібай, Б. Жақып, З. Сейітжанов,
З-Ғ. Бисенғали, Ө. Әбдіманұлы, Ж. Тілепов, Д. Ысқақұлы, Б. Әзібаева,
Ш. Ыбыраев, А. Егеубай, Т. Еңсегенов, т.б. негізгі еңбектері басшылыққа алынды. Сондай-ақ ежелгі, орта ғасыр әдебиеті мәселелерін қарастырған шетел, түркі ғалымдарының сүбелі зерттеулері пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми-тәжірибелік мәні. Зерттеуде белгілі әдебиеттанушы ғалым А. Қыраубаеваның ғылыми мұрасы ғылыми тұрғыдан қорытылады. Еңбектің ежелгі әдебиет мәселелері мен қисса жанрының тууы, қалыптасуы жайларын тануда маңызы зор. Алдағы уақытта көне дәуір әдебиетінің өзекті жайларын қарастыратын зерттеулерде ғалымның қорытылған ғылыми ой-тұжырымдарын пайдаланудың теориялық-практикалық маңызы жоғары. Зерттеуді ежелгі әдебиет тарихын оқытуда оқу құралы ретінде, арнайы курста пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
- А. Қыраубаева - Алтын Орда дәуірі әдебиетін зерттеуші;
- Алтын Орда дәуірінде түркі халықтарының әдебиеті аударма-нәзиралық шығармалар және тыңтума әдебиет үлгісінде және әлем, шығыс халықтары әдебиетімен байланыста дамыды деген қорытындының ғылыми негізі көрсетілді;
- Рабғузи қиссаларының діни сипатымен қатар ондағы аңыз-әңгімелердің дүниетанымдық-тәрбиелік құндылығы анықталып, түп-төркіні ертедегі шумер жазуларымен, көне араб-парсы әдебиетімен, Құран, Библиямен, Фирдоуси дастанымен, басқа да әлемдік мәдениет-әдебиет үлгілерімен байланыстығы дәлелденді;
- қисса-дастан жанры қазақтың шығыс елдерімен рухани байланысын, бай мифологиясынан, діні, халық тарихы, адамдық мұраттарынан жан-жақты мағлұматтар беретін көркем дүние екені А. Қыраубаева зерттеуі негізінде анықталды.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі мен жариялануы. Диссертациялық жұмыстың теориялық мәні мен мазмұнның тұжырымдарын құрайтын мәселелері бойынша ғылыми-практикалық конференция материалдарының жинақтарында баяндамалар жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу кіріспеден, негізгі екі тарау мен қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 А. ҚЫРАУБАЕВА - Б. КЕНЖЕБАЕВТЫҢ ҒЫЛЫМИ МЕКТЕБІНІҢ КӨРНЕКТІ ӨКІЛІ
1.1 А. Қыраубаеваның шығармашылық ғұмырнамасы
Халықаралық Жамбыл сыйлығының лауреаты, филология ғылымдарының докторы, профессор Алма Мүтәліпқызы Қыраубаева ұлттық рухтағы қажырлы, бірегей ғалым Б. Кенжебаевтың үміт артқан, сенімін ақтаған дарынды шәкірттерінің бірі болды. Ұлттық танымды тереңдету, қазақ әдебиеті тарихын ежелгі түркі халықтарының ортақ мұраларынан бастау және оны ғылыми негіздеу - басты ғылыми ұстанымдарының бірі еді. Ежелгі дәуір әдебиеті нұсқаларының қазақша сөйлеуіне, бүгінгі білімгерлердің, ғалымдардың қажеттілігіне асуына айрықша еңбек сіңірген. Ғылымды ұстаздықпен сабақтастырған, ғылым жолында шәкірттер тәрбиелеп, ежелгі дәуір әдебиетінің мәселелеріне жас ғалымдарды жұмылдыра білген принципшіл, ұлағатты жан, білімді шәкірт, адал ұстаз бола білген. Бұл ретте ол Б. Кенжебаев концепциясын жаңа ғылыми зерттеулермен тереңдете, орнықтыра түскен көрнекті ғалым, жоғарғы, орта мектептерге арнап терең танымдық мәні бар, ежелгі дәуір әдебиетінің тылсым сырларын ашқан тамаша оқу құралдарының авторы, ұлттық мақсат-мүддедегі ұлтжанды жаңашыл ұстаз болды. Т.Кәкішев: Бейсекеңнің Алмашыл болатын себебі қазақ әдебиетінің тарихын сонау Орхон-Енесей жазбаларынан тарату жөнінде ғылыми концепция жасап, Қазақ университетінің қазақ әдебиеті кафедрасының күшімен 1967 жылы Ежелгі дәуірдегі әдебиет нұсқалары деген хрестоматия шығарып, оның сүбелі шығармасы атақты Хорезмидің Мұхаббат намасы болған еді. Оны қазақшалауға, яғни қазақтардың түсінуіне ғана емес, Алтын Орда заманында жасалған ортақ мұраны зерттеуге Бейсекең жастарды көп тартқан уақытта Алмаға да сенім артқан екен. Оны 1969 жылы жазған Мұхаббат нама деген мақаласын Алма Қыраубаевамен бірлесіп жазғанын Әдебиет белестері деген жинағында айрықша атап көрсеткені айқын дәлелдейді [1, 10 б.], - дейді ғалым.
А. Қыраубаева ХХ ғасырдың 60-жылдары ұлттық әдебиеттану ғылымында қарқынды дами бастаған ғылыми концепцияға бар ғұмыры мен қажыр-қайратын, тынымсыз ізденісін арнады. Ғылыми ұстанымын көп жылдық зерттеуінің нәтижесінде дүниеге келген Ғасырлар мұрасы кітабына жазған алғы сөзінде қысқа да нақты білдірді:
- ХІІІ - XIV ғасырларда қазіргі Қазақстан, Орта Азия жерлерінде, Еділ бойында түркі тілінде сөйлейтін көптеген ежелгі тайпалар аралас өмір сүрді. Бұл кездерде түркі тайпалары әлі де жеке-жеке халық болып қалыптаспағандықтан, сол кезде олар жазып қалдырған әдеби ескерткіштер қазіргі түркі тілдес халықтардың ортақ мұрасы болып есептеледі. ХІІІ - XIV ғасыр ескерткіштері түпкі бастаулары тереңде жатқан қазақ әдебиетіндегі ежелгі дәуірлердің бір арналы бұлағы;
- ХІІІ-XIV ғасырлардағы түркілердің тарихи-әлеуметтік жағдайы, әдебиетінің өзіндік сипаты, Рабғузи қиссалары, Махаббатнама ескерткіштерінің идеялық-көркемдік ерекшеліктері, ежелгі әдебиет дәстүрінің ХІХ - ХХ ғасырлар басындағы қазақ әдебиетіндегі көрінісі - ұлттық әдебиеттану ғылымының өзекті мәселелерінің бірі;
- ХІІІ - XIV ғасырлар ескерткіштерінің әдеби сипатын айқындау шығыс әдебиеттерін дәуірге бөлу саласында әдебиетшілерді көптен толғандырып жүрген ғылыми ізденістермен үндес. Көне мұралардың кең ауқымда зерттеле бастауы жер жүзі мәдениетіндегі бағдарластық қарым-қатынастардың жаңа проблемаларының бетін ашып отыр. Соңғы уақыттарда Шығыс Ренессансы мәселесі жан-жақты сөз болып талқылануда. ХІІІ - XIV ғасырлардағы түркі әдебиеті осы көне шығыстан, жер жүзі мәдениетінің сол дәуірдегі дамуынан бөлек, тұйық жатқан құбылыс емес, солармен тығыз байланыстағы дәстүрлі әдебиет;
- ХІІІ - XIV ғасырлардағы түркі әдебиеті Алтын орда мемлекеті туғызған, сол территорияда ғана жасалған әдебиет емес, ХІІІ - XIV ғасырларда, Алтын орда дәуірінде өмір сүріп, Сыр бойында, Хорезмде, Каспий маңында, Египетте, тағы басқа жерлерде тіршілік құрған түркі тілдес халықтар жазып қалдырған әдеби ескерткіштері, қыпшақ, оғыз сияқты ру-ұлыс тайпаларының жасаған ортақ әдебиеті [2, 3-4 бб.].
А. Қыраубаеваның бұл ғылыми концепциялары Қиссас-и Рабғузи мен Махаббатнаманың идеялық-көркемдік ерекшеліктері атты кандидаттық диссертациясына өзек болып, ғылыми тұрғыдан негізделіп, өз шешімін тапты. Рабғузи қиссалары туралы, әсіресе сол тұста, бұл діни кітап, қажеті шамалы деген пікір барынша үстем болып тұрғанда, белгілі ғалым Н.М. Малаевтың бұл кітапта діни нанымға тікелей қатысы жоқ, жер бетіндегі тірлікке бағытталған әңгімелер де бар, ондай туындылардың дидактикалық-танымдық мәні зор деген ғылыми тұжырымында басшылыққа ала отырып, тыңғылықты зерттеу жұмысын жүргізіп, Рабғузи қиссалары ХІІІ - XIV ғасырдағы Алтын Орда дәуірі әдебиетінің жинағы әрі өз дәуірі әдебиетінің негізгі ерекшеліктерін аңғартатын құнды мұра деген қорытынды жасауы - жеңіл айтыла салған пікір емес, көп жылдық зерттеудің, салыстыра тексерудің дәлелденген түйіні болатын. Шындығына келгенде, Рабғузи қиссаларын құнды әдеби мұра деп дәлелдеу жоғарыда академик Р. Нұрғали айтқандай, ғылыми концепцияны практикалық-ғылыми тұрғыдан негіздеуге ұмтылыс болатын.
А. Қыраубаева зерттеуіндегі өзіндік сипат - сабақтастық, жүйелілік. Тоқтаусыз ізденіс сапары мен ғылым бастауында кезіккен, көзі жеткен шындық іздері кейін арналы зерттеуге айналып жатуы заңдылық болып табылады.
А. Қыраубаеваның толысып, кемеліне келген шақтағы ғылымға құлаш ұруынан осы жай аңғарылады. Бұл тағы да тың тақырыпқа беталыс еді. Үлкен арналы желіге бағытталған күрделі зертттеуіндегі ғылыми тұжырымдардың алғашқы белгілері кандидаттық диссертациясында-ақ көрініс берген. Ол ежелгі дәуір әдебиетінен біздің бүгінгі әдебиетімізге ұласқан дәстүр жалғастығы, соның негізінде қазақ дастан-қиссаларының қалыптасуы мен даму арналары, оның ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың басындағы көрінісі болатын. Қазақ әдебиетіндегі шығыстық қисса-дастандардың түп төркіні мен қалыптасуы деген тақырыпта дайындаған докторлық диссертацияда А. Қыраубаева шығыстық сюжеттегі қисса-дастандардың генезисі мен дамып-қалыптасуын айқындау үшін сол уақытта ұлттық әдебиеттану ғылымында әлі терең айтыла қоймаған, бірақ айтылуы қажетті мәселелерді жаңа көзқараспен шешуді алдына мақсат етіп қояды. Бұл тақырып А. Қыраубаева зерттеуіне дейін айтылмады, қарастырылмады десек дұрыс болмас еді. Шығыстық желідегі қисса-дастандардың жалпы мәселелері М. Әуезов, С. Мұқанов, Е. Ысмайлов және де Қ. Жұмалиев, Б. Кенжебаев, М. Ғабдуллин, Б. Шалабаев, Х. Сүйіншәлиевтердің еңбектерінде, қисса-дастандарды арнайы зерттеп, танып-білудің маңыздылығы мен қажеттілігін талдап көрсеткен М. Бөжеев, З. Ахметов, М. Ғұмарова және де Ә. Қоңыратбаев, Ы. Дүйсенбаев, Р. Бердібаев еңбектері шыққан болатын. Бұл кездері қисса-дастандарды әр қырынан қарастырған Ш.К. Сәтбаева,
Н. Келімбетов, Ө. Күмісбаев, С. Қасқабасов, Б. Әзібаевалардың маңызды зерттеулері жарияланды. Қисса-дастандарды көпшілік оқырманға таныстыру мақсатында 70-жылдардың екінші жартысынан бастап, алғы сөзі мен ғылыми түсініктері жазылып жинақтар (1976, 1986, 1990, 1994, 1995 жж.) жариялана бастады. Кітаптардың шығуында ғалымдар Ү. Субханбердина, Б. Әзібаева,
С. Қасқабасов, К. Матыжановтар елеулі еңбек сіңірді деп білеміз. Профессор
Т. Кәкішовтың жеке кітапханасынан алынып пайдаланылған Пекиндегі Ұлттар баспасынан шыққан (1986) қазақ қиссаларының 12 томы да
А. Қыраубаеваның зерттеуіне тың мүмкіндіктер ашты. Осындай күрделі де қомақты жұмыстардың бұған дейін атқарылуы А. Қыраубаева жұмысына ғылыми-әдістемелік негіз болды. Осы күрделі зерттеулердің құяр арнасы - бір: ежелгі әдебиетке жаңа көзқараспен келу, оның бүгінгі қазақ әдебиетімен байланысын, түр төркінін таныту екенін байқаймыз. Қисса-дастан жанрын зерттеу арқылы ғалым қазақтың айнала шығыс елдерімен рухани байланысының бұрыннан болғанын, ондағы мифтік желілер мен әр алуан мифтік кейіпкерлердің көне замандағы Гильгамеш, Авеста туындыларымен, одан өзге де ежелгі мифтермен, ежелгі Вавилон-Ассирия мәдениетімен байланысып жатқанын салыстыра-салғастыра тексерулер арқылы дәлелді баяндайды.
Қазақ мәдениетінің тарихы біздің жыл санаумыздың арғы жағынан басталады [3, 3 б.] деген ғылыми концепцияны дәлелдеу А. Қыраубаеваның ғылым жолындағы басты мақсатының бірі болды. Мұндай үлкен мақсатты толық жүзеге асыруға сұм ажал мүмкіндік бермеді. Бірақ мықты ішкі ұмтылыстың белгілерін ғалымның Ежелгі әдебиет оқу құралынан анық байқаймыз. Мұнда ол ежелгі әдебиетті дәуірлеу мәселесінде қазақ әдебиетінің бастау бұлағы біздің заманымызға дейінгі ҮІІ ғасыр мен біздің заманымыздың ІҮ ғасыры аралығындағы сақ, ғұн, үйсін дәуірі деп алып, бұл дәуірдегі әдебиетті Заманымыздан бұрынғы жазу-сызулар, аңыз-жырлар деп қарастырады. Оның негізіне біздің заманымызға дейінгі Ү ғасырда өмір сүрген грек тарихшысы Герадоттың, қытай жылнамашысы Сыма-Цяньның жазбаларындағы, ХІ ғасырда өмір сүрген М. Қашқаридың сөздігіндегі ертедегі сақтардың көсемі, ханзадасы, батыры туралы аңыздарды, Алып Ер Тұңғаны жоқтау жырын негізге алады.
Бүгінгі ежелгі дәуір әдебиетін зерттеу жайы қазіргі уақытта тереңдеп кеткенін көреміз. Мұндай ізденісте ғалымның шәкірті А. Қыраубаеваның өзіндік орны, үлесі бар. Бүгінде түркі тілдес халықтардың ежелгі дәуір әдебиетін біздің заманымызға дейінгі дәуірге бұру қадамы осы кезең әдебиетін жан-жақты, жүйелі зерттеп жүрген белгілі әдебиеттанушы ғалым Н. Келімбетовтың оқулығында ғылыми тұрғыдан негізделе түсті. Ғалымның кең тыныс ашып, тереңге құлаш ұрған ғылыми бағыты, арналы зерттеулері туралы әріптесі, филология ғылымдарының докторы Ө. Әбдиманұлы ғалымның тынбай ізденуінің арқасында Түркі әдебиеті, Қисса жанрының өзіндік ерекшеліктері, Ежелгі әдебиет, Ежелгі дәуір әдебиеті, әсіресе Рабғузи хикаяларының қазақ халқы үшін өте құнды кітап екеніне тебірене ой толғады.
А. Қыраубаева ғылыми еңбектерін, оқулықтарын шығарумен қатар, осы зерттеулерден туындағын жеке танымдық-ғылыми мақалаларын көпшілік назарына баспасөз, түрлі жинақтар арқылы ұсынып, насихат, оқу-ағарту жұмыстарын да белсенді жүргізгенін атап өту қажет. Мәселен, Қисса жанры, Жұмжұма сұлтан, Жазушы Сәйф Сарай, Қазақ мифологиясы және Авеста, Жұмжұма сұлтан хикаясы, Қорқыт Ата мифтері және Авеста, Тамыр жайған бәйтерек (Қ.А. Яссауи поэзиясындағы сопылық ағым туралы), Мен сорлы жоққа ғашық болып өттім... (Шәкәрімнің Ләйлі-Мәжнүн дастаны) мақалалары кезінде көпшілікке арналған мерзімді басылым беттерінде, энциклопедиялық жинақта жарияланған. А.Қыраубаеваның ежелгі дәуір әдебиетіне бірыңғай бетбұрыс жасап, ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізуі өз нәтижесін берді. Бұл жөнінде әріптес ғалымдар да оң бағаларын білдірген. Аға ғалым Х. Сүйіншәлиев зерттеушінің Махаббат наманы арнайы зерттеп, қазақ тіліне де аударуын, сондай-ақ Хиссас Рабғузидің зерттеуін, маңызы анықталып, ғылыми бағасын алуын жоғары бағалайды. Академик Р. Нұрғали Б. Кенжебаевтың негізгі концепциясы мен басты тұжырымдары оның шәкірттері жазған еңбектерде дамытыла түскенін, жаңа фактілер арқылы айқындалып, соны пікірлермен толыға түскенін, сөйтіп ұлттық әдебиеттану ғылымында Бейсенбай Кенжебаев қалыптастырған нақты-тарихи зерттеу мектебінің орнығып, жаңа ғылыми бағыттың өріс алуын ғалымның зерттеуші шәкірттерімен бірге А. Қыраубаева есімімен де байланыстыра атап көрсетеді. Профессор Т. Кәкішев ғалымның 2002 жылы екі томдық болып жарық көрген Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихына жазып берген Ежелгі түрік әдебиеті бөлімін айрықша бағалап, зерттеудің әрбір тақырыпшасының өзі арнайы зерттеуді қажет ететінін, осы күнге дейін көптеген ғалымдардың мұны індете зерттеуге бара алмай жүргеніне қынжылады. Зерттеушінің ғылыми ізденістерін зерделеген ғалым Т. Тебегенов оның зерттеулері қазақ әдебиетінің жаңашыл бағытын тереңдете негіздеуімен ерекшеленеді десе, әдебиеттанушы А. Ісімақова ежелгі әдебиет нұсқаларын зерттеуін жоғары бағалай келіп, мәтінге сүйене отырып, теориялық тұжырымдар жасауын қуаттайды. Әдебиеттанушы ғалым Қ. Әбдезұлы ұлттық әдебиеттану ғылымының аса көрнекті өкілі, бүкіл саналы ғұмырын ұстаздық пен ғылымға арнаған Б.Кенжебаев туралы тебірене ой қозғай келіп, сенім артқан шәкірттерінің алдыңғы қатарында А. Қыраубаеваның да болғанын, оның ұстаз сенімінен шығып, ғылыми концепциясының қанат жаюына айрықша ат салысқанын, сөйтіп өзі мықты ғалымдардың қатарынан орын алғанын айтады: Кеше ғана дүниеден өткен қазақтың дарынды қыздарының бірі, ежелгі дәуір әдебиетін зерттеуші көрнекті ғалым Алма Қыраубаева да осы Бейсекеңнің талантты шәкірті еді [4, 4 б.], - дейді. Ғалым Ө. Әбдиманұлы А. Қыраубаева зерттеу жұмыстарының негізін бүкіл түркі тектес халықтар әдебиетінің арғы бастау бұлағының бір екенін дәлелдеу дей келіп, түркі әлеміне, түркі тектес халықтар әдебиетіне арналған сүбелі зерттеу еңбектері оны ірі түрколог ретінде әлем жұртшылығына танытқанын айтады. Оның дәлеліне ғалым зерттеулерінің Түркияда шыққан 30 томдық түркі тарихы мен мәдениетіне арналған энциклопедиялық жинаққа енуін келтіреді.
Ежелгі дәуір әдебиетінің мәселелерін тереңдете қарастырған ғалымның жұмыстары сан-салалы. Ол ежелгі дәуір әдебиеті мәселелері жөнінде күрделі зерттеулер жүргізумен қатар жекелеген әріптес, аға-ұстаз ғалымдар туралы да ғылыми-эссе мақалаларын жазды. Автордың бұл мақалалары терең талдауға, әріптес ғалым ұстаздардың еңбектерін, адамдық қасиеттері мен қайраткерлігін шынайы бағалауға құрылады. Бұл мақалаларынан А. Қыраубаеваның үлкен азаматтық-ғалымдық тұлғасы көрінеді. Әріптестің жақсылығына қуану, оның ғылыми табысын уақтылы бағалау бір жағынан ғылымның қия жолында көп кедергі, қиындық көрген ғалымның ішкі тағылымы болса, екіншіден, адамдық қасиетінің белгісі болып табылады.
Жалпы, ғылым, білім жолында өзіне ұстаз, аға тұтқан тұлғалар туралы тебірене ой толғап, шынайы бағасын бере жазуы А. Қыраубаеваның ғалымдық-азаматтығының бір қыры десе болғандай. Бұл танымдық ғылыми мәні зор мақалалардан да ғалымның ғылымға деген сүйіспеншілігі, адалдық пен еңбексүйгіштікті жоғары бағалауы, адамдық тұлғасы көрінеді. Көп жылдық ізденістің жемісі Ғасырлар мұрасы кітабын ұстазы Б. Кенжебаевқа арнауының өзі көп сырды аңғартқандай. Онда ол: Бұл еңбегімді кеңесші аға, кемел ұстазым болған профессор Бейсембай Кенжебаевтың жадымда мәңгі сақталатын жарқын бейнесіне арнаймын. Автор [2, 3 б.], - деп жазады. Бұл ғылым жолына әкелген, үлкен сенім артқан асыл ағаның, ақылшы ұстаздың рухын қастер тұтуының белгісі еді.
Үлкенге ізет көрсеткен оның өзінен кейінгіге қамқорлық жасауы ғылым жолында шәкірттер тәрбиелеуінен байқалады. А. Қыраубаеваның кеңесін, талабын тыңдағанмен, олардың қорғауында жетекшілерінің болуына тағдыр жазбады. Бірақ тақырып таңдауынан, ғылымға келу жолынан, ізденісінен жетекшілерінің қолтаңбасы айқын көрінетін еді. Ғалым-ұстаз оларды алысқа жібермей, өзіне етене жақын зерттеген тақырыбын ғылыми-практикалық жағынан негіздей, тереңдете түсуге баулыды. Оның ғылыми жетекшілігімен, тақырып бекітуімен З.Б. Салқынбаев Кашафуддин Шахмарданұлының шығармашылығы, С. Дәрібаев Сыр шайырлары поэзиясындағы ежелгі әдебиет дәстүрі, Қ.Қ. Сейтжанов Алтын Орда дәуірі түркі классикалық поэзиясының көркемдік ерекшеліктері және қазақ әдебиетімен дәстүр сабақтастығы (Мұхаббат-нама, Хұсрау-Шырын поэмалары негізінде) ,
Г.С. Асқарова Рабғузидің Қисас-ул анбийа ескерткішіндегіЖүсіп Сыддық қиссасы, Н.Қ. Мәтбек Сүлеймен Бақырғанидың (Хакім ата) әдеби мұрасы деген тақырыптарда ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізді.
А. Қыраубаева - ғалымдықты ұстаздықпен ұластырған үлкен жүректі тұлға. Ғалым педагогикалық ой түюде жан дүниесіне, болашағына игі ықпал жасаған өзінің ұстаздарының болмысына ойша үңіледі. Бүгінгі мен кешегіні салыстыра қарайды. Адамдық қасиетінен айнымайтын үлкен жүректі ұстаз еш уақытта студенттің арына тимейді. Мақтауменен бала өседі. Семинардағы бір ауыз пікіріміз үшін көкке көтере мақтаған ұстаздың қанатты сөзінен кейін биіктеп, қиялмен қалықтап, жұпыны жатақхананың алдына жеткенде ғана жерге түсуші едік. Сол ұстаз берген кішкентай қанат таң атпай кітапханаға қарай алып ұшатын. Қауырсын қалам беріп, небір ұлы ойды қағаз бетіне шимайлататын. Самайы күмістенген сол ұстаздардың айналасында өңшең бір талантты балалар жүреді. Енді ойлап қарасам, талаптыдан талант ашқан ұстаздың өзі екен
[5, 71 б.], - дейді ұстаз тебіреніп. Мерзімді басылым беттерінде ұлттық тәрбие, уақыт талабына сай жаңа үлгідегі мектептің қажеттігі, ұстаздың міндеті, халықтық тәрбие жөніндегі мақалалары кезінде жиі жарияланды. Бұл көкейкесті мәселелерді қозғаған еңбектердің бастылары Баланы басқаша оқытпасақ..., Ұлттық мектеп қажет, Шәкірт мүмкіндігі шексіз..., Ұстаз - ақиқаттың апостолы, шындықтың шырақшысы Сену тәрбиесі, Қыз қылығымен, Әже ашуы, Ақ әже, Қайын ата болып жалғаса берер еді. Мақалалардың аттарынан қандай мәселені көтергені, авторлық ұстанымын аңғаруға болады.
Жан дүниесі әнге, өнерге құмар ол халық поэзиясының алыбы Жамбылдың әндері мен күйлерін жинақ етіп шығаруға атсалысты. Ғалым туралы профессор Т. Кәкішев, филология ғылымдарының докторы Ө. Әбдіманұлы,
Ж. Қалыбай Арбаған бізді бір сиқыр, Н. Әмиша Алаштың Алмасы,
Г. Бектасова Қыраубаеваның мектебі, С. Дәрібайұлы Ғұмыры қысқа болған мектеп, Г. Жалғасова Ежелгі дәуір әдебиетінің білгірі , Е. Жеңісұлы Алма апайдың әлемі, Ж. Қамалқызы Ғалымның хаты өлмейді, Г. Кенжебаева Сағындық Сізді, Алма апай!.., Ө. Қырғызбай Бейсенбай Кенжебаевтың шәкірті Алма Қыраубаева ғылымға елеулі үлес қосқан еді, Ш. Майғаранова Ұлттық мектеп үлгісін орнықтырсам деп еді, Ш. Майғаранова Ұлтымыздың аяулы ұстазы Алма Қыраубаева, Л. Мұсалы Жаны садаға..., Е. Шайхыұлы Ұлтын ұлықтаған ұстаз, Е. Шайхыұлы Алматану ғылымы бүгіннен басталады, Б. Мәжитұлдарының Қаламгерлерді қасиеттеген кеш деген мақалалары ғалым-ұстаздың әр алуан тамаша қасиеттерінен сыр шертеді.
1.2 А. Қыраубаева ‒ әдебиет тарихын зерттеуші ғалым
А. Қыраубаева зерттеуіндегі көзге түсетін бірінші жазу ерекшелігі - нақтылық, баяндаудың маңызды, тың фактіге құрылуы дер едік. Ол сол тұстағы кеңестік ғылымның бір жақты көзқарасына байланып қалмай, парсы, араб тарихшыларының, саяхатшыларының деректеріне, Құпия шежіреге, сол кездері екінің бірінің қолына түсе бермейтін 20-30-жылдардағы тарихи құнды еңбектерге сүйенеді. Қай кезеңнің болмасын әдебиетін зерттеуде, ең алдымен, сол заманның әлеуметтік-саяси жағдайын, уақыттың басты белгілері мен уақиғаларын, халықтың жайы мен ел-қоғам алдындағы басты мәселелерді саралау, тану маңызды болып саналмақ. А. Қыраубаева да ХІІІ - XIV ғасырдағы Алтын Орда дәуірі әдебиетін зерттеуге алдыңғы кезекте осы принциппен келеді.
Көп жылдық зерттеудің нәтижесі Ғасырлар мұрасы кітабының бірінші тарауы Уақыт бедері деп аталып, Орталық Азия, Оңтүстік Сібір, Орта Азия, Каспий, төменгі Еділ жағалауында ежелден тіршілік кешкен түркі халықтарының қоғамдық өмірі мен тарихында ХІІІ-XIV ғасырда Шыңғысхан бастаған монғол-татар шапқыншылығымен байланысты үлкен әлеуметтік өзгерістің болғаны Алтын Орда мемлекетінің құрылуымен байланыстыра айтылады. Сөйтіп сол материалдарды қорытып, екшеп тұжырымды да нақты түрде Алтын орда мемлекетінің құрылуы, оның негізін қалаған Есүхей ұлы Темүжин (Шыңғысхан) (1155-1227) туралы, оның жойқын шапқыншылығы мен билік жасаушы ұлдары Шағатай, Тулуй, Үгедей, Дешті Қыпшаққа иелік етуші Шыңғыстың үлкен ұлы Жошы жөнінде жазады. Оқырман ұғымына жеңіл де
нақты қабылданатын тарихи жайттарды зерттеуші көптеген тарихи еңбектерден алып, қорытып жеткізген. Жалпы, ғылыми сипаттаманы нақты дерекке құру, ғылыми этиканы сақтау - А. Қыраубаева зерттеуінің көзге анық түсетін басты сипатының бірі дейміз.
ХІІІ - ХІV ғасырдағы тарихи кезеңге сипаттама берген А. Қыраубаева тағы бір ғылыми ұстанымға берік табан тірейді: Ол - монғол шапқыншылығына дейінгі және оның тұсындағы Дешті Қыпшақ даласындағы өркендеген шаруашылық жайы мен қызу тірлікті қалалардың болуы, сауданың дамуы, түркі тайпаларының өзіндік мәдениеті мен өнердің жетістіктері болды деген пікірді ғылыми дәлелді ашып көрсету бағыты. Бұл, айналып келгенде, сайын даланы мекендеген ежелгі түркі халықтары жабайы, тағы еді, мәдениеттен жұрдай болатын деп келетін еуроцентристік көзқарасқа қарсы бағытталған ғылыми ұстаным болатын.
Осы ыңғайда ғалым Алтын Орда мемлекетінің шаруашылық жайы мен мәдениетіне айрықша көңіл аударады. Жауына сұсты, соғыста жанкешті монғолдардың басып алған жерлерінде уақыт өте келе қалалар салынғанын, онда сол жерді бұрыннан мекен еткен түркі халықтарының мәдениеті мен рухы барлығын, оның бүгінгі қазақ елі тарихына қатыстылығын зерттеуші ғылыми тұрғыда тарата баяндайды.
Шапқыншылыққа дейін гүлденген Сығанақ, Отырар, Үргеніш пен Мерв секілді қалалардың күйзелгенін, кейін сауданың қайта жандануына байланысты қалпына келген қалалардың қатарына Бату Сарайын, Берке Сарайын, Үргенішті, Азақты, Керчьті, Судакті, Маджарды, Сығанақты, Ясыны, Сауранды, Баршынкентті, тағы басқаларды жатқызады.
Зерттеуші Алтын Орда кезінде бой көтерген Бату Сарайы мен Берке Сарайына арнайы тоқталады. Қызықты мәліметтер мен тың деректерді келтіре отырып, бұл қалалардың да өз кезінде шаруашылығы мен саудасы, құрылысы дамығанын, сөйтіп мәдениет пен өнердің орталығына айналғанын айтады.
1333 жылдары Берке Сарайында біраз уақыт тұрған Ибн Батутаның: Сарай қаласы - аса үлкен, әсем қалалардың бірі. Жері тегіс, халқы көп. Базарлары, әдемі көшелері, 13 мешіті бар (біреуі шафиттердікі). Одан басқа да мешіттер көп дейтін дерегін автор 1932 жылы шыққан А.Ю. Якубовскийдің Феодализм на Востоке. - Столица Золотой Орды Сарай Берке деген кітабынан алып береді. А. Қыраубаеваның осы деректерді келтіруде өзіндік мақсаты барлығы аңғарылады: Тарихты қолдан жасауға, бұрмалауға болмайды. Тарихты ішкі қайшылығымен, тартысымен мүмкіндігінше шынайы, дұрыс көрсету қажет. Мұндайда сол уақыттың шындығын тануға септігін тигізетін деректер назардан тыс қалмауы тиіс. Біздіңше, бұл деректердің сол уақыттың куәгерлері атынан айтылуы - құнды да шындыққа жақын деп білеміз.
Тұтастай алғанда, А. Қыраубаева зерттеуінен Алтын Орда мемлекетінің өзіне тән мәдениеті, өркендеуі мен құлдырауы бар екені көрінеді. Оның ажырамас бір бөлігі ретінде түркі халқы да, бүгінгі қазақ халқының құрамына енген ру-тайпалар да тарихи күрделі кезеңді басынан кешірген. Зерттеуші осы кезеңнің сыр-сипатын нақты тарихи дерек-мәліметтерге сүйене отырып ашуды мақсат тұтқан.
Тарихилық принцип - зерттеушінің негізгі зерттеу амал-тәсілінің бірі деп түсінеміз. Тарихи әлеуметтік жағдай мен әдеби байланыстың тамырластығын тең ұстай отырып қарастыру оңай болмағанмен, қажетті ізденіс. Қандай да бір өрелі шығарманың дүниеге келуінің тарихи-әлеуметтік жағдайы, қоғам тарапынан соған деген сұранысы болады және сол талапқа жауап беруімен көркем туынды халықтық сипатқа иеленеді, ол шығарма ешуақытта жеке-дара құбылыс емес, әлемдік мәдениетпен, өзіне дейінгі дәстүрмен жалғасып жатады деген ғылыми тұжырымды зерттеуші үнемі назарға ұстайды.
Алтын Орда дәуірі кезеңінде түркі рулары мен тайпалары жартылай көшпелі, жартылай отырықшылық тұрмыс құрды. Отырықшы елді мекендер, қалалар қай заманда болмасын, неғұрлым сулы аймақтарда, өзен, көлдердің бойында шоғырланды. Ал, атам заманнан бері қыпшақтар, ғалымның тұжырымдауында, Қырым жағасы, Сыр бойы, Талас-Шу аймағы, Жетісу өлкесі тәрізді сулы жерлерді мекендеген. Бұл өлкелер ежелден мемлекеттің сауда айналысының қан тамырлары іспетті болды. Темірден түйін түйген ұсталар, өрнекшілер жан-жақтан келтіріліп, іші-сыртын қыштан, ою-өрнекпен безендірілген әсем сарай, мешіт-медресе салынды. Мысалы, Берке сарайы қаласында Кавказдан, Египеттен, Византиядан, Русьтен келген шеберлер жұмыс істейтінін жазады.
Алтын Орда мемлекеті - Кеңес тарихшылары жазғандай варварлық, тағы тобыр болған жоқ, өз заманының тарихи дамуы мен мәдениетін бойына сіңірген, шаруашылығы өркендеген, саудасы қанат жайған алып мемлекеті болды. Зерттеушінің бұл ғылыми қорытындысы, әрине, кеңестік идеологияға негізделген ғалымдарға, тарихшыларға ұнамағаны белгілі.
Осы арадан А. Қыраубаеваның зерттеуінің тағы бір басты принципі көрінеді: ол - ғылыми шындыққа негізделу, көзі жеткен, көңілі таныған ақиқатқа шамасының жеткенінше адал болу. Бұл, шындығына келгенде, ұстазы Б. Кенжебаевтың үлгісі, соны берік ұстанған шәкірт ғалымның шынайы тұлғасының көрінісі.
Алтын Орда дәуірінде қазақ даласы қандай күйде болғанына А. Қыраубаева ақын Әл-Сығанақидың өлеңін келтіреді. Тарихи деректерде нақты шындық факт ретінде берілетін болса, ақын жырында сол замандағы халықтың рухы, жан дүниесі көрінеді. Сондықтан да ғалым сол кезеңнің рухын ұғыну үшін поэзияға жүгінеді. Әл-Сығанақи ақын сайын даланы мекендеген түркі халқының басынан кешкен кезеңдері мен оқиғаларын бейнелеп жыр төгеді:
Бұрын бұл - бейбіт, еркін ел еді,
Білімділер мекен еткен жер еді.
Мұнан Нығаяны жазған ақын шыққан
Мұнан Қидаяны жеңілдеткен ғалым шыққан,
Егер бізге қайта туу нәсіп болса,
Біз осы Сығанақта ғана туар едік [6, 24 б.].
Өлең жолдарынан ақынның өмір сүрген ортасының шындығы, рухы толық елес береді. Бұл қаланың білімділер мекен еткен жер екені, ақын да, ғалым да шыққаны анық айтылған. Мұндай қаласын ақын айрықша ұнатады. Егер қайта туу нәсіп болса, осы Сығанақта дүниеге келер едім деуінен кезінде бұл қаланың қаншалықты мәнді, қымбат мекенге айналғанын ұғынуға болады. Түйіндей айтқанда, ақынның сағыныш өлеңнінен байқалатын анық жай Сығанақ өз кезеңінің айтулы мәдениет орталығы болған.
Зерттеушінің бұл пікірі академик Ә. Марғұланның ғылыми ой-тұжырымынан бастау алып жатқанын аңғару қиын емес. Қазақтың тарихына, этнографиясына, фольклорына, археологиясына қатысты ғылыми мәселелер мен құнды да зәру деректерді айтуда бұл ғалымның еңбегінің маңызы айрықша десек, А. Қыраубаеваның ежелгі әдебиет туралы сөз қозғағанда, табан тірейтін мықты дереккөздерінің бірі осы ғалымның еңбектері болып табылады. Тарихтың, шежіренің, аңыздың, сәулет өнерінің, заттық мәдениеттің ұмыт болған ескерткіштерін бүкіл саналы өмірінде сарыла зерттеген оның әрбір мақаласы мен зерттеуі талдаулар мен ірі қорытындыларға, тың пікірлерге, қызықты салыстыруларға бай болып келеді. Мұның басты сыры мынада деп білеміз. Оның ғылыми зерттеулерінде бір емес, бірнеше пәннің жетістігі қатар айтылып, бірін-бірі толықтырып, зерттеу нысанының жаңа қырларын ашуға септесіп жатады. Соның бір ғана мысалына жүгінсек, ауыз әдебиетінің эпос, ертегі, аңыз-әпсана секілді жанрларын айтқанда ол туындыны ғана талдаумен шектелмей, тарихтың, этнографияның, археологияның өзі таныған, ой қорытқан мысалдарына да сүйенеді. Дәлелі де, тұжырымы да нақты болып келеді. Сонымен қатар ғалым еңбектерін оқшаулап тұратын тағы даралық сипаты белгілі бір тақырыпты зерттегенде әлемдік, түркі-монғолдық кеңістіктегі мән-деректерді тарихи-типологиялық жағынан салыстырып қарастыратындығы. Дәде Қорқыт кітабы атты зерттеуінде оғыз-түрік эпосына негіз болған дәуір шындығын қазақ арасына тараған Қорқыт туралы аңыз әңгімелермен байланыстыра зерттесе, сондай-ақ оғыз және қыпшақ халықтарының арасында кеңінен таралған эпостың тарихи-генетикалық мәнін, сақталу, даму ерекшеліктерін нақты, дәлелді аша баяндайды. А. Қыраубаева да терең танымды зерттеушінің осы Қорқыт туралы зерттеулеріне сүйене отырып, өзіндік ғылыми тұжырымдарын сабақтайды. Академик Ә. Марғұланның ұйтқы болуымен, мәселен, Оңтүстік Қазақстан (Отырар), Жетісу жерінде жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары кезінде көптеген ғылыми жаңалықтар ашуға мүмкіндік берді. Орта ғасырлардағы қазақ қалаларының кейбіреулері осы ғалымның бастамасымен кешенді түрде зерттеле бастады. Қорқыт өмір сүрген заманға терең талдау жасаған ғалым оғыз-қыпшақтармен, Қорқыт ойшылмен байланысты Сыр бойындағы өзіндік тарихы бар, заманында гүлденген қалаларға ғылыми сипаттама береді. Бұл А. Қыраубаева зерттеуінде де айтылатын Сайрам мен Жент, Баршынкент, Сығанақ пен Отырар секілді қалалар. Ә. Марғұлан Сығанақ қаласын бірінші рет тарихқа белгілі еткен араб географы Әл-Макдиси деп, оның Жетісу мен Сыр бойының қалаларын еске түсіре келіп, өзінің атақты кітабында Тараз, Сұғанақ (Сығанақ) деп жазғанын және ХІ ғасырда Сығанақ туралы жазған Махмұт Қашқари болғанын, XIV ғасырда Сығанақ қаласында Дешті-қыпшақ (Алтынорда) ұлысының ақша-теңгелері басылғаны туралы ғылыми тұжырымы жоғарыда А. Қыраубаева келтірген Әл-Сығанақи ақынның өлеңімен әдіптелгенде, қазақ даласындағы өмір-тіршіліктен нақтылы мәлімет алынады. Ал мындай деректің таратылып берілуіне кеңес ғылымында жол берілмейтін. Ол үшін табандылық, өз ұлтын шын сүю қажет еді.
Ғалым Алтын Орда дәуірінде Сайрам, Сүткент, Үзкент, Жент, Баршынкент секілді қалаларының қайта жандануына сауда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz