Байқоңыр ғарыш айлағының көрінісі
Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігі
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
География және табиғатты пайдалану факультеті
Тұрақты даму бойынша ЮНЕСКО кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Байқоңыр ғарыш айлағының табиғи су көздеріне әсерін бағалау
6B05202-Экология
Орындаған: ___________________________________ __Төрехан.А.Т
Ғылыми жетекшісі: т.ғ.к., доцент _____________________ Құтжан А.Н.
Қорғауға жіберілді:
Хаттама №____ , __________ 20___ ж.
Кафедра меңгерушісі _______________________________ Базарбаева Т.А.
Норма бақылаушы ________________________________ Танабекова Г.Б.
Алматы, 2023 ж.
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыстың көлемі 50 бет, 6 суpeт, 8 кeстe, 58 дереккөздeрден тұрады.
Мaқсaты: Байқоңыр ғарыш айлағының табиғи су көздеріне әсерін бағалауды анықтау.
ГЕПТИЛ, СЕДМГ, ҒАРЫШ ҰШУ ЗЫМЫРАНДАРЫ, СУ ЖҮЙЕСІ, СУДЫҢ ЛАСТАНУ ИНДЕКСІ.
Мaқсaты: Байқоңыр ғарыш айлағының табиғи су көздеріне әсерін бағалау.
Объект - Байқоңыр қаласындағы Байқоңыр ғарыш айлағының қоршаған ортаға тигізетін экологиялық жағдайы.
Пән - Байқоңыр ғарыш айлағының табиғи су көздері.
Байқоңыр ғарыш айлағының экологиялық жағдайы көптеген жылдар бойы алаңдаушылық туғызып келе жатқан күрделі өткір мәселе. Ғарыш айлағын пайдалану қоршаған ортаға айтарлықтай кері әсер ете отырып, ауа мен топырақтың ластануына және жергілікті экожүйелерге зиянын тигізіп бағуда.
Судың ластануы ғарыш айлағында да экологиялық өзекті маңызды мәселе болып табылады. Өйткені зымырандар мен басқа ғарыш аппараттарынан ұшырылу кезінде жақын маңдағы су көздерін ластайтын улы химикаттардың едәуір мөлшері бөлінеді. Зымыран қалдықтары мен басқа да қалдықтарды кәдеге жарату осы аймақтағы судың ластануына елеулі теріс ықпал етеді.
Нәтижелері:
● ғарыш айлағындағы жер асты және жер үсті суларында кездесетін ластаушы заттар анықталды;
● су сапасының статистикалық сипаттамаларына шолу жасау негізінде табиғи су көздерінің көрсеткіштері талданды;
● Байқоңыр ғарыш айлағы маңындағы табиғи су көздеріне ластаушы заттардың әсері бағаланды.
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
т
-
тонна
м
-
метр
мм
-
миллиметр
СО2
-
көмірқышқыл газы
SO2
-
күкірт қостотығы
СЕДМГ
-
симметриялы емес диметилгидразин
ЕРА
-
Қоршаған ортаны қорғау агенттігі
ДДҰ
-
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы
ХҒС
-
Халықаралық ғарыш станциясы
ISU
-
Халықаралық ғарыш университеті
ЖШС
-
Жауапкершілігі шектеулі серіктестігі
АИАЖ
-
Автоматтандырылған интеграцияланған ақпараттық жүйесі
орг
-
Органолептикалық
с.т
-
санитарлық-токсикологиялық
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1 ӘДEБИ ШOЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.1 Байқоңыр ғарыш айлағы туралы сипаттама және географиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.2 Ғарышты игерудің қоршаған ортаға әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
12
1.3 Байқоңыр ғарыш айлағы маңындағы табиғи су көздері ... ... ... ... ... .
16
2 ЗЕРТТЕУ ЖҮРГІЗУ ШАРТТАРЫ, ОБЪЕКТІЛЕРІ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
21
2.1 Зерттеу объектісінің сипаттамасы және су сапасын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
21
2.2 Зерттеу материалдары мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
28
2.3 Су сапасының параметрлері және суды тазарту әдістері
31
3 НӘТИЖЕЛЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛҚЫЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ...
30
.3.1 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
3.2 Су сапасының параметрлерін тиісті стандарттармен салыстыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
34
3.3 Байқоңыр ғарыш айлағына жасалған зерттеу жұмыстары ... ... ... ...
37
Қopытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пaйдaлaнылғaн әдeбиeттep тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысында Байқоңыр ғарыш айлағы маңындағы әртүрлі көздерден жиналған судың сапасы туралы деректерді талдау арқылы табиғи су көздеріне әсерін экологиялық бағалау қарастырылды. Зерттеу барысында қолданыстағы экологиялық нормалар және осы нормалардың табиғи су көздеріне әсерін зерттеудің тиімділігі есепке алынады.
Жұмыстың өзeктiлiгi - Байқоңыр әлемдегі ірі жұмыс істеп тұрған ғарыш айлағы болғандықтан, оның экономикалық жағынан маңызы өте зор болғанымен, экологиялық тұрғыдан ахуалы, яғни қоршаған орта компоненттеріне кері әсері күннен күнге ұлғайып келеді. Сондықтан жер асты және жер үсті суларының ластануын бағалау - диплом тақырыбының өзектілігін көрсетеді.
Байқоңыр ғарыш айлағы өзінің жұмысы мен инфрақұрылымына байланысты табиғи су көздеріне, соның ішінде жер асты және жер үсті суларына айтарлықтай кері әсер етуде. Бұл қоршаған ортаның және жақын маңдағы елді мекен тұрғындарының денсаулығының нашарлауына әкеп соқтыруда.
Жұмыстың мaқсaты: Байқоңыр ғарыш айлағының табиғи су көздеріне әсеріне шолу жасау арқылы су сапасын көрсеткіштерін талдау.
Жұмыстың мiндeттepi:
● ғарыш айлағындағы жер асты және жер үсті суларында кездесетін ластаушы заттарды анықтау;
● су сапасының статистикалық сипаттамаларына шолу жасау негізінде табиғи су көздерінің көрсеткіштерін талдау;
● Байқоңыр ғарыш айлағы маңындағы табиғи су көздеріне ластаушы заттардың әсерін бағалау.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. ӘДЕБИ ШОЛУ
1.1 Байқоңыр ғарыш айлағы туралы жалпы шолу және географиялық жағдайы
ХХ ғасырда тарихта қалған ұлы оқиғалардың бірегейі - Қазақстанның Қызылорда обылысында орналасқан Байкоңыр ғарыш айлағында алғаш рет адамның көкке көтерілгені.Байқоңырдың тарихы 1950 жылдары Кеңес Одағы ғарышты зерттеу бағдарламасын жүзеге асыра бастаған кезде басталған болатын. [1]
Бәрімізге белгілі,Байқоңыр ғарыш айлағының құрылысы 1955 жылы бастау алып,1957 жылы аяқталған болатын.Сергей Королев бастаған кеңес ғалымдарының тобы бұл жерді жақын маңдағы қаланың атымен Байқоңыр деп атаған. 1957 жылы 4 қазанда кеңестік Спутник-1 орбитаға шығарылған. Ғарыш айлағының құрылысы он мыңдаған жұмысшылар және де инженерлер мен ғалымдар аса зор үлес қосқан ауқымды іс-шара болды. Бұл полигон алғашында, құрлықаралық баллистикалық зымырандарды сынау үшін пайдаланылды,уақыт өте келе кеңестік және ресейлік ғарыштық ұшулардың негізгі ұшыру алаңына айналды. [2]
Байқоңыр ғарыш айлағы ғарыштағы алғашқы кеңестік жеңістердің орны болып табылады және бүгінде ол ресейлік, американдық, еуропалық және басқа да ұлттық және коммерциялық ғарыш бағдарламаларына қызмет көрсететін әлемдегі ең қарқынды ғарыштық ұшыру кешені болып қала береді.
Ғарыш айлағы Қазақстанның Төретам маңында салынды; ал шағын кеншілер қалашығы Байқоңыр кәсіпорыннан оңтүстікке қарай 200 миль жерде орналасқан.
Әлемдегі алғашқы құрлықаралық баллистикалық зымыран Р-7 (қызметтік нұсқасы 1959 жылы орналастырылған: Р-7а "жеті", 8К71; (НАТО: SS-6 Соболонь) алғаш рет Байқоңыр ғарыш айлағынан 1957 жылы 21 тамызда сәтті ұшырылды.
1957 жылы 4 қазанда Байқоңырдағы модификацияланған Р-7 және ғарыштағы алғашқы адам Юрий Гагарин 1961 жылы 12 сәуірде Восток-3ка зымыранында қшырылған болатын. Уақыт өте келе нысан көптеген ұшыру алаңдарын, бункерлерді, отын өндіру және сақтау қондырғыларын, зерттеу, техникалық және көмекші қондырғыларды және әлемдегі ең ірі өнеркәсіптік теміржолмен байланысқан екі әуежайды қамтыды. Әр уақытта бұл полигонда жұмыс істейтін ХҚДБ болды, оның ішінде ХҚДБ Р-36 (НАТО: SS-18) және УР-100 (НАТО: SS-19) негізіндегі бірнеше жүйелер болды. 6 Байқоңырға орналастырылған соңғы зымыран Р-36 "Орб" зымыраны (бөлшек орбиталық бомбалау жүйесі) болды. 7 Кеңес Одағы 1969 жылдан 1983 жылға дейін Байқоңырға 18 Р-36 зымыран орналастырды, сол кезде бұл қаруға ОСВ-2 шартымен тыйым салынды.
1983 жылдан кейін Байқоңырда зымырандар болмаса да, 1992 жылға дейін бұл нысан кеңестік ғарыш бағдарламасындағы рөлінен басқа әскери зерттеу орталығы және сынақ алаңы ретінде жұмысын жалғастырды. 9 Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін Қазақстан нысанды мұраға алды, бірақ ол Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының (ТМД) қамқорлығымен және іс жүзінде Ресей Федералдық ғарыш агенттігінің (Роскосмос) және Ресейдің стратегиялық мақсаттағы зымыран әскерлерінің бақылауымен жұмысын жалғастырды. Америка Құрама Штаттары Үкіметінің бірлескен қауіпті азайту (CTR) бағдарламасы бойынша қаржыландыруы мен көмегі арқасында 1995 жылға қарай бұл нысандағы ХБР зымыран шахталарының көпшілігі пайдаланудан шығарылды10 .Бірнеше бұрынғы зымыран шахталары құрлықаралық р-36 және УР-100Н баллистикалық зымырандарымен бірге азаматтық ғарыштық ұшырылымдарды ұшыру үшін түрлендірілді.1-суретте Байқоңыр ғарыш айлағының көрінісі келтірілген.[3]
1-сурет. Байқоңыр ғарыш айлағының көрінісі
Қазақстан ғарышты игерудің бай тарихына ие және бірнеше қазақстандық ғарышкерлер ғарышқа ұшқан.
2-сурет. Байқоңыр ғарыш айлағының картасы
Қызылорда облысы табиғи шөл зонасында орналасқандықтан, бұл аймаққа негізінен шөлдің ойпатты-жазықты және көтеріңкі-жазықты ландшафттары тән. Біз енді облыс территориясына тоқталмай, тек Байқоңыр аймағында кездесетін ландшафттарға сипаттама беріп кетейік.
1 - шөлдің тақырлардағы құба және сұр-құба, сор топырақтардағы сұр жусанды, бүйіргенді, сұржусанды-баялышты өсімдіктері;
2 - шөлдің тақыр тәрізді топырағы мен сортаңдағы сарсазанды, қарабарақты өсімдіктері;
3 - шөлдің тақырлар мен құмдардағы және құба топырақтардағы жүзгінді, жусанды-жүзгінді өсімдігі;
4 - шөлдің құмдардағы сұр жусанды, баялышты, бүйіргенді өсімдігі;
5 - шөлдің құмдағы және тақыр тектес топырақтағы аралас сексеуілді, жүзгінді, эфемерлі, теріскенді, еркекті және жусанды өсімдіктері;
6 - шөлдің құмдағы қара сексеуілді, сұр жусанды-қара сексеуілді және күйреуікті-қара сексеуілді өсімдігі;
7 - шөлдің шалғынды жайылма және шалғынды-батпақты, сор топырақтардағы құрақты және қамысты;
8 - шөлдің тақыр тектес топырақтағы қара сексеуіл, еркекті-жусанды, бүйіргенді өсімдігі;
9 - шөлдің аллювиальды-проллювиальды сортаңды құба және сор топырағындағы баялышты-жусанды және бүйіргенді-қара жусанды өсімдігі;
10 -- өзен жайылмасы;
Геологиялық құрылымы мен тектоникасыа келетін болсақ,Байқоңыр ғарыш аймағы Қызылорда облысының территориясында орналасқандықтан, жалпы геологиялық құрылымы мен тектоникасын осы облыс көлемінде қарастырамыз.
Мұнда аккумулятивті жазықтар - аллювиальды, эолды, аллювиальды-проллювиальды, көлдік және терраса жайылмалы сипатта болып келеді. Ал, денудациялық жазықтар мен үстірттер қабатты жазықтар мен құрылымды үстірттерді біріктіреді; мұнда таулар Қаратау жотасы түрінде берілген. Геологиялық еңбектерден [4]. Аралдың Қазақстандық бөлігі геологиялық-құрылымдық жағынан Тұран плитасының орталық және оңтүстік-шығыс бөлігін алып жатқанын білеміз. Бұл территорияның күрделілігін анықтайды, әсіресе оңтүстік-шығыс және солтүстік бассейндерде. Мұнда, теңіз акваториясында палеозой фундаменттері 3 км тереңдікте, ал бассейн шекарасы бойынша таулы құрылымдар жер бетіне шығады.
Арал теңізі бассейнінің әртүрлі бөліктерінде платформалы қатпардың су тұтқыш шөгінділері әртүрлі тереңдікте жатады. Батыстан шығысқа қарай платформалық қатарда құмды-батпақты және карбонатты шөгінділер үш ірі жүйелерге бөлінеді. Олар: бірінші ретті артезиан бассейн жүйелері - Шалқар - Солтүстік - Үстірт (қарастырылып отырған территорияға оның тек қиыр оңтүстік-шығыс бөлігі кіреді); мегантиклиналь және мегасинклинальдық солтүстік - Аралмаңы жүйесі; Шығыс - Арал - Сырдария жүйелері кіреді.
Бұл жүйелердің құрылуында артезиан бассейндерінде әртүрлі жастағы шөгінділер бар. Қиманың негізінде палеозой және протерозой шөгінділері жатыр. Жоғарғы бөлігі бор, палеоген, неоген және төрттік дәуірдің борпылдақ құмды-батпақты шөгінділерімен жабылған. Осы ауданға қимада құмды және батпақты қабаттар және бірнеше су тұтқыш шөгінділер ауысып отыруы тән.
Облыс территориясының гипсометрлік жағдайы жер бедерінің әртүрлі абсолюттік биіктіктеріне байланысты. Олар оңтүстік-шығыстан батысқа, , солтүстік-батысқа қарай жайлап төмендей береді. Арал теңізіне жанаса жатқан облыстың батыс бөлігінде абсолюттік биіктік 37 м-ден 100 м-ге дейін, оңтүстік және шығыс бөлігі 100 м-ден 200 м-ге дейін, тауалды жазығы 200 м-ден 300 м-ге дейін, ал Қаратау жотасында 500 м-ден 700 м-ге дейін жетеді.
Облыс көлемінде геоморфологиялық қатынаста үш негізгі бедерді бөлуге болады: аллювиальды-атыраулы жазық, палеоген-бор үстірті және Қаратау жотасының тізбектері.
Сырдария өзенінің аллювиальды-атыраулы жазығы облыстың орталық бөлігін алып жатыр. Бұған бедердің шығыстан батысқа қарай әлсіз еңістелген (140 м-ден 150 м-ге дейінгі Тартоғай станциясынан 37 м Арал теңізіне дейінгі бөлігі), солтүстік және оңтүстікте палеоген және бор дәуірінің үстірттерімен көмкеріліп жатқан Сарналан және Қарақұм, шығысында - тауалды Қаратау жотасының құрылымы тән.
Атыраулы облыс Қаратау жотасы мен Қарақұм шөлі арасында басталады. Бұл облыс өзеннен еңіс тауалды аллювиальды-пролювиальды жазыққа қарай аз таралған және таулардан өзенге қарай сәл қисайған.
Тауларға қарай уақытша ағын сулардың әсерінен әлсіз жырымдалып, ирелеңдей аққан жылғаларда осы атыраулы облысты қамтиды.
Ежелгі атыраудың солтүстік облысы Сырдария өзенінің оң жағасы, Қараөзек тармағынан Қаратау тау бөктерінің арасында созылып жатқан үлкен жазық - Дариялықтақыр болып саналады. Бұл жердің жер бедері - ол жерлерде құмды массивтердің болуымен ерекшеленеді. Кейбір жерлерінде тақырлардың әртүрлі түрлері кездеседі.
Тақырлар мен жазықтардың байланысы шамамен бірдей. Бұл жерде сонымен қатар ежелгі Сырдария өзенінің тасқынының әсерінен болған құрғаған арналардың орындары бар.
Атыраудың оңтүстік облысы оңтүстігінде Қызылқұмның құмдарымен шекараласатын Сырдария өзенінің сол жағалауындағы үлкен шөл жазығын қамтиды. Жазықта Жаңадария, Қуаңдария, Ескідария, Майлыөзек, Іңкәрдария және т.б кішігірім арналар жақсы сақталған. Арналардың бойын жағалай сексеуілдер өскен.
Жаңадария жазығында шығыстан батысқа қарайғы бағытта құмдар және тақырлы жазықтар мөлшері көбейе түседі. Құмдар арасында тақырлар таралған [4,5].
Сырдария өзенінің қазіргі атырауының территориясы (Қазалы) солтүстік-шығыста палеоген-бор үстірттерімен және Аралмаңы Қарақұмдарымен, ал оңтүстік-шығыста Жуанқұм құмдарымен шектеледі. Оның жер бедеріне өзен арналарының шөгінділері және суы мол болған көлдер мен батпақтар (қазіргі уақытта бұлардың көп бөлігі территорияның тұздануы мен шөлденуінің нәтижесінде құрғап қалған) тән.
3-сурет.Байқоңыр ғарыш айлағының топырақ жағдайы
Арал теңізі деңгейінің қарқынды төмендеуіне байланысты оның түбі құрғап жатыр. Қазіргі уақытта ол жерде сорлар мен құмдар (сусымалы, жылжымалы құмдар), тұз бен шаңдар көптеп кездеседі.
Облыстың көптеген аудандарын ежелгі атырауда кездесетін құмды массивтер алып жатыр. Жер бедерінің пішіні мен генезисі бойынша құмдардың үш түрін бөліп көрсетуге болады: дөңесті-түйдекті, дөңесті-тізбекті және биік дөңесті-тізбекті.
Қызылқұм шөліне жер бедерінің күрделі бөлінуі тән. Құм тізбектерінің биіктігі солтүстіктен оңтүстікке қарай 10м-ден 30 м-ге дейін көбейеді. Тізбектердің ұзындығы бірнеше шақырым, ал ендігі жүздеген метрден 2-2,5 шақырымға дейін созылған. Солтүстік бөлігінде құмдар аз, құрғаған арналардың тақыртектес аңғарларымен алмасып отырады.
Аралмаңы Қарақұм құмдарына ойпатты дөңесті және адырлы жазықты рельеф тән. Мұнда құмдар құмды жазықтармен ауысып отырады.
Геоморфологиялық қатынаста мұнда үш құм түрін бөліп көрсетуге болады:
1) бос дөңесті, кей жерлерінде желдің әсерінен болған бархандар кездеседі;
2) нығыздалған дөңесті және түйдекті;
3) қоршауланған құмды массивтер;
Дөңестердің биіктігі 20-40 м аралығында. Сарналан үстіртінің төменгі шығыс бөлігін алып жатқан Арысқұм шөлдеріне дөңесті және дөңесті ретті рельеф тән.
Облыс территорясында палеоген-бор үстірті - Қызылқұм үстірті түрінде берілген. Сарналан үстіртінің жер бедері күрделі. Мұның орталық бөлігі жалпақ көтеріңкі жазықтар, шығысы төмен жазықты болып келеді (Арыс ойпаты).
Облыс территориясының солтүстік бөлігін қамтып жатқан Қаратау жотасының тау тізбектеріне төмен таулы рельеф және аз таралған тауалды жазықтары тән.
Облыстың оңтүстік-шығыс бөлігінде тығыз шөгінділер орналасқан [].
Байқоңыр ғарыш аймағы Қызылорда облысының Қармақшы ауданында орналасқандықтан осы ауданның геологиялық құрылымына кішкене тоқталып кетейік. Бұл ауданның солтүстігінде бор дәуірінің бөлінбейтін, ыдырамайтын шөгінділері таралған. Сырдария өзені аңғары және ауданның оңтүстігінде төрттік жүйенің аллювиальды шөгінділері таралған. Кей жерлерінде үштік жүйенің эоценді ыдырамайтын шөгінділері кездеседі.
1.2 Ғарышты игерудің қоршаған ортаға әсері
Байқоңыр ғарыш айлағы Қазақстанның оңтүстік бөлігінде, Орталық Азияның шексіз шөлді далаларында орналасқан. Ол Қазақстанның Қызылорда облысында, Арал теңізінен шығысқа қарай 200 км және Қарағанды қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 320 км жерде орналасқан. Ғарыш айлағы 6000 шаршы шақырымнан астам аумақты алып жатыр және барлық бағытта көптеген шақырымдарға созылатын кең буферлік аймақпен қоршалған. Байқоңырдың қашықтан орналасуы таңдалды, себебі ол елді мекендерге қауіп төндірмей, зымырандарды ұшыру үшін кең ашық алаңды қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, аймақтың құрғақ және құрғақ климаты зымырандарды ұшыру үшін өте қолайлы, өйткені ол зымыранның ұшу жолына әсер етуі мүмкін ылғал мен атмосфералық кедергілерді азайтады.[8]
Байқоңыр жазы ыстық және қысы суық болатын жартылай құрғақ климаттық аймақта орналасқан. Жазда (маусым-тамыз) орташа температура шамамен 30-35°C құрайды, мезгіл-мезгіл ыстық толқындар температураны 40°C-тан жоғары көтереді.қыста (желтоқсан-ақпан) температура -20°C-қа дейін төмендеуі мүмкін, ал мезгіл-мезгіл салқындау температураның одан да төмендеуіне әкеледі. Аймақта да қатты жел соғып, жаз айларында екпіні 30-40 кмсағ жетеді. Бұл желдер шаңды дауылдарды тудыруы мүмкін, бұл ғарыш айлағындағы жұмысшылар мен жабдықтарға қауіп төндіруі мүмкін.
Ауадағы ылғалдың жетіспеушілігі және аймақтағы ылғалдылықтың төмен деңгейі оны зымырандарды ұшыру үшін тамаша орынға айналдырады, өйткені бұл атмосфералық кедергілерді азайтады және зымырандардың ұшу жолдарын дәлірек анықтауға мүмкіндік береді. Дегенмен, экстремалды ауа райы жағдайлары ғарыш айлағындағы жұмысшылар мен жабдықтар үшін де қиындық тудыруы мүмкін, бұл ғарыштық ұшыруларға қатысатын барлық қызметкерлердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін арнайы жабдықтар мен қауіпсіздік хаттамаларын енгізуді талап етеді.[9]
Байқоңыр ғарыш айлағы Оңтүстік Қазақстанның шалғай ауданында орналасқан және ұшыру орнына жақын жерде тұрақты тұрғындар өте аз. Дегенмен, жақын жерде ғарыш айлағы мен оның қызметкерлеріне көмекші қызмет көрсететін бірнеше елді мекендер бар. Сондай-ақ ғарыш айлағына жақын орналасқан бірнеше шағын қалалар мен ауылдар, соның ішінде ұшыру орнынан бірнеше шақырым жерде орналасқан Төретам бар. Бұл қалалар мен елді мекендер ғарыш айлағы қызметкерлеріне, соның ішінде ғалымдарға, инженерлерге, техниктерге және ғарыштық ұшыруларға және сайттағы басқа да іс-шараларға қатысатын басқа жұмысшыларға тұрғын үй және қолдау қызметтерін ұсынады. Жалпы Байқоңыр ауданының халқы салыстырмалы түрде аз және бірінші кезекте ғарыш айлағының жұмыс істеуін қамтамасыз етуге шоғырланған.[10]
Байқоңыр ғарыш айлағы қазақ даласының шығыс шетінде, Қазақстандағы Байқоңыр қаласының маңында орналасқан. Атап айтқанда, ол үлкен Еуразиялық тектоникалық плитаның бөлігі болып табылатын кең Орталық Азия плитасының оңтүстік шетінде орналасқан. Бұл Байқоңыр ғарыш айлағы Орталық Азия плитасы мен оның айналасындағы тектоникалық плиталар арасындағы литосфералық шекарада орналасқанын білдіреді.
Байқоңыр өңірі Қазақстанның орталық бөлігінде орналасқан және жазық және құрғақ ландшафтпен сипатталады. Аймақтың рельефінде кең жазықтар мен ойпатты төбелер басым, олардың ең биік нүктесі-Тас тауы (1020 м).
Аймақ батыста Каспий теңізінен шығыста Алтай тауларына дейін созылатын кең жазық аймақ болып табылатын кең Орталық Азия үстіртінің солтүстік бөлігінде орналасқан. Үстірт сирек тау жоталары мен аңғарлары бар ойпатты төбелер мен жазықтармен сипатталады.[11]
Байқоңыр аймағы сонымен қатар Орталық Өзбекстан мен Оңтүстік Қазақстанның көп бөлігін қамтитын Қызылқұм шөлінің отаны болып табылады. Шөл кең құмды төбелермен, жартасты проекциялармен және сирек өсімдіктермен сипатталады. Жалпы, Байқоңыр ауданының рельефі салыстырмалы түрде тегіс және құрғақ, маңызды ерекшеліктері немесе бағдарлары аз.[12]
2006 жылы Байқоңыр ғарыш айлағынан "Протон-М" зымыран тасығыштары 16 ұшырылды. Кемеден бөлінетін зымыран тасығыштың бірінші сатысы әдетте Ұлытау ауданының аумағына түседі. Оның құлау аймағында автомобиль және темір жол учаскелері, электр беру желілері, Құмкөл мұнай кен орнының далалық лагерлері бар.
"Протон М" зымыран тасығышы сатысының қалдықтары құлауы мүмкін ең қауіпті учаскелер қара Ганды облысының Ұлытау және Шет аудандарында орналасқан: бұл Қызылорда - Павлодар және Екатеринбург - Алматы автомобиль жолдарының учаскелері, Петропавл - Алматы темір жолының учаскесі, Павлодар - Шымкент және Атасу - Алашанькоу мұнай құбырларының учаскелері, аңшылық алқаптардың учаскелері және электр желілері.
"Протон-М" зымыран тасығышының құрғақ трассасы Қазақстан аумағы арқылы ғана емес, Алтай өлкесі, Алтай, Хакасия, Тува, Саха республикалары, Ресей Федерациясы, Қытай, Моңғолия, Солтүстік және Оңтүстік Корея, Жапония арқылы да өтеді [2].
Ұшу маршрутындағы халықтың тығыздығы алдымен біртіндеп 0,5-1 адамнанкм-ге дейін артып, максимумға жетеді - ҚР Павлодар облысы мен Ресей Федерациясының Таулы Алтай Республикасы аумағында 5-7 адам км, содан кейін біртіндеп төмендейді [3].
Протон сериялы зымыран тасығыш ауыр сыныпқа жатады. Оны мемлекеттік ғарыштық ғылыми-өндірістік орталық шығарады. М. В. Хруничева (Ресей). 1965 жылдан бастап 320-дан астам медиа іске қосылды. Жаңартылған "Протон-М" үш сатыдан тұрады. Бастапқы салмағы - 700 тонна, ұзындығы-диаметрі 61,75 метр-7,4 метр.Ол жаңа Briz-M үдеткіш блогымен және заманауи цифрлық басқару жүйесімен жабдықталған. "Протон" геостационарлық орбиталарға шығарылуы мүмкін.
Тіпті штаттық режимде де зымыран-ғарыш қызметі (РКД) аудандарында халықтың денсаулығына қауіп бүкіл ұшу маршрутында баллистикалық зымырандар мен зымыран тасығыштардың ұшыру нүктесінен туындайды. Учаскеде ұшыру нүктесінен 800 км-ге дейінгі қашықтықта екі сатылы алыстау кезінде және 2500 км-ге дейін үш сатылы қашықтықта баллистикалық зымырандар (БМ) және зымыран тасығыштар (РН) фрагменттерімен жабылған ауданы 1500-5000 км2 "дақтар" пайда болады [5].
Табиғи объектілерге зымыран тасығыштардың (mainby) бөлінетін бөліктерінің құрылымдық элементтері де, дамымаған отын компоненттерінің қалдықтары да айтарлықтай зиян келтіреді.
РН-ның өте көп мөлшерінің құлау орнының гидрометеорологиялық және географиялық ерекшеліктеріне байланысты бір ластанудың ауданы бірнеше гектарға жетуі мүмкін, сонымен қатар LDR (сұйық зымыран отыны) компоненттері және оларды түрлендіру өнімдері табиғи сулармен бірнеше жүз шақырымға дейін қоныс аударуы мүмкін [6].
Ауада 0,01 мгл гептил мөлшері болған кезде бірнеше минуттан кейін ауыр улану пайда болады. Бұл өлшемдегі концентрацияның максималды шегі 0,0001 мгл немесе 0,001 мгм3 атмосфералық ауаны құрайды. КСРО Қарулы Күштерінде гептилді ұзақ уақыт пайдалану кезінде гептилдің ӘК жеке құрамының денсаулығына қолайсыз әсерін көрсететін үлкен материал жинақталған. Сондай-ақ, екі жыл бойы ашық ауада байланыста болған кезде 0,1 ШРК дозасындағы гептилдің адам ағзасына теріс әсер ететіні анықталды [7].
Максималды концентрация шегі 0,00001 мгл болуы керек. Балалар, жүкті әйелдер үшін гептилдің шекті рұқсат етілген концентрациясы 0,000001 мгл немесе 0,00001 м3 болуы керек [8].
Денсаулықтың спецификалық емес бұзылыстары жиі кездесетін радиациялық зақымдану белгілеріне (қатерлі ісік, лейкемия, цитозинг, адинамия және т.б.) қатты ұқсайды. қате диагноздың себебі. Псевдорадиациялық зақымданудың белгілері соншалықты айқын, олар дәрігерлерді жедел радиациялық ауру диагнозын қоюға мәжбүр етеді. Алайда, иондаушы сәулелену көзінің болмауы радиациялық зақымдануды болдырмауға мүмкіндік береді [9].
Көбінесе организмнің зымыран-ғарыштық отынмен (РКР) зақымдануы табынушыларда, шопандарда кездеседі, ал оннан қатерлі ісіктен өледі, зейнеткерлікке шыққанға дейін өмір сүре алмайтын малшылар [10].
Жас қаупі айқын көрінеді: жас неғұрлым аз болса, соғұрлым нақты патология анықталады (құрысулар, бауырдың зақымдануы, қан, ларингостеноз және т.б.). Әйелдерде мужчин қарағанда қан аурулары қаупі жоғары. Ұрықтың құрсақішілік зақымдануымен байланысты жаңа туған нәрестелер ең үлкен тәуекелге ұшырайды [11].
РН сынықтарымен жанасатын адамдарда ағзаның зақымдану қаупі күрт артады: жанармай бактарының қабырғалары, қолмен өңдеуге болатын әртүрлі ұсақ сынықтар (пышақтар, қаламдар, темекі шегушілер және т.б. жасау). Олар радиациялық аурудан ерекшеленбейтін жағдайларды дамытады (сәулелену көзі болмаған кезде) [12].
Ғылыми әдебиеттерде улы отынмен ұшатын зымыран тасығыштардың қоршаған ортаға және халықтың денсаулығына кері әсерін растайтын жеткілікті деректер жинақталған. Және бұл әсер апатты сипатқа ие, уланған адамдарда өтпелі қатерлі аурулар мен интоксикацияны тудырады.Резервуар құлаған кезде жанармай қалдықтары ауада шашырап, зымырандардың бірінші және екінші сатыларының траекториясы бойынша жерге тұнбаға түсетін улы түтін түзеді. Осылайша, зымыранның ұшу жолдары бойындағы қоршаған ортаның зымыран отынының барлық компоненттерімен біртіндеп ластану жүреді. Үлкен аумақтардың ластануы әрбір жаңа ұшырылыммен артады [13, 14].
Ондаған жылдар бойы гептил төгілген жерлер адам өміріне қауіп төндіретін қауіпті жерлерге айналады. Гептилдің жоғары сұйықтығы бар: жерге түскеннен кейін ол бірден ылғалдылыққа түседі (құрғақ, жеңіл топырақта 3 метр тереңдікке дейін), суда ериді және бір қызығы, жаңбыр жауған кезде ол көтеріледі. Сонымен қатар, гептил өзінің пайда болған жеріне керемет "төзімді". Бұл затты зерттеген орыс ғалымдары оны 34 жыл бойы сол жерлерде табады [15].
Гептилдің ерекше физикалық және химиялық қасиеттері оны химиялық ластанудан кейін бейтараптандыру және дезинфекциялау іс жүзінде мүмкін емес етеді.Ластануға бейім аймақтардың шөлді және шөлейт экожүйелерінің төмен биоөнімділігін ескеру қажет, соның салдарынан олардың өзін-өзі қалпына келтіру қабілеті төмен. Сондай-ақ, климаттық стрессті бастан кешіретін экожүйелер биогендердің максималды ассимиляциясымен және оларды трофикалық тізбектерге қосумен сипатталады, нәтижесінде қоректік тізбектің буындарында гептил туындыларының айқын биологиялық жинақталуы және күшеюі болады [16].
Гептилдің уыттылығын ескере отырып, Ресей ғарыш күштерінің қолбасшылығы 2006 жылы шешім қабылданды.
Ғарыштық экологияның басты зардаптарының бірі - стратосферадағы озон қабатының бұзылуы. Қатты шапшаңдықпен көтеріліп бара жатқан зымырандар озон қабатын ыдыратып тастап, ғарыш кеңістігінен, әсіресе күн жүйесінен құлайтын радиациялық бөлшектерге - сәулелер мен нуклеидтерге жол ашады. Озон қабатын тез арада бұзып жіберетін улы қосылыстардың бірі - хлор. Оның бір молекуласы, озонның жүз мың молекуласын жойып жібереді. Хлор зымыран отындарының басты компоненттерінің бірі. Әсіресе, Спейс-Шатлзымыранына пайдаланатын отынның ішінде ол көп болады. Бұл зымыран АҚШ-та жасалынады. Сол елде космос кеңістігіне ұшырылып отырады. Өте қуатты зымырандардың қатарына жатады. Бұл зымыранды ғарыш кеңістігіне ұшырғанда, ол 180 тонна хлор және хлорлы сутекті атмосфералық ауаға бөліп шығарады. Олар атмосферада неше түрлі реакцияға түсіп, аса қауіпті қосылыс - метаболиттер түзеді. Бұл метаболиттер стратосфераға айрықша әсер етеді де, тропосфераға онша зиянды әрекет жасамайды. Хлор және хлорлы сутектің зиянды әрекеттеріне кейінгі уақытта кең көлемде зерттеу жұмыстарын жүргізуді қажет етеді.[13]
1999 жылы жүргізілген арнаулы ғылыми-зерттеу жұмыстарының қорытындылары мынаны көрсетті:
Қазір Сыр бойы халқының басына қасірет төндіріп отырған қатердің бірі осы. Соңғы жылдары әйелдердің қан аздығы, ақ қан (лейкоз) ауруымен ауыру, кемтар сәбилердің дүниеге көп келуі, жастар арасында өзіне-өзі қол салу сияқты жантүршіктірер оқиғалар көбейіп кетті. Содан-соң соңғы жылдары уланып жатқан дарияның суын айтпай кетуге болмайды. Соңғы жылдары Сыр бойы халқы арасында сары ауру, тырысқақ, іш сүзегі, асқазан-ішек, бауыр-бүйрек аурулары асқынып тұрса, оның да себеп-салдарының бір ұшы осы ғарыш айлағынан көкке көтеріліп жатқан зымырандарға барып тіреледі.[14]
4-сурет Байқоңыр ғарыш айлағының ішкі көрінісі [15]
1.3. Байқоңыр ғарыш айлағы маңындағы табиғи су көздері
Байқоңыр ауданындағы табиғи су айдындарына Сырдария, Кеңгір өзендері және Торғай ойпаты жатады. Бұл су объектілері өсімдіктер мен жануарлардың көптеген түрлері, соның ішінде балықтар, құстар мен сүтқоректілер үшін маңызды тіршілік ету ортасы болып табылады. Олар сондай-ақ аймақтағы суару және басқа да ауылшаруашылық жұмыстары үшін маңызды су көзі ретінде қызмет етеді.Алайда өзен жақын маңдағы өнеркәсіптік қызметтің, соның ішінде Байқоңыр ғарыш айлағының ластануынан зардап шекті. Бұл ластанумен күресуге және өзеннің жағдайын жақсартуға күш салынуда.[16]
Бір кездері әлемдегі ең үлкен көлдердің бірі болған Арал теңізі суару және бөгет салу сияқты адам әрекетінен қатты зардап шекті. Нәтижесінде ол айтарлықтай қысқарып, қатты тұзданып, көптеген балық түрлері мен басқа да жабайы табиғаттың жоғалуына әкелді. Арал теңізін қалпына келтіруге және оның жағдайын жақсартуға күш салынуда.Байқоңыр ауданындағы табиғи су айдындары экологиялық және экономикалық себептер бойынша маңызды. Олардың ұзақ мерзімді тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін осы ресурстарды қорғауды және басқаруды жалғастыру маңызды болады.
5-сурет Сырдария өзені мен Байқоңыр қаласының көрінісі[0]
Байқоңыр ауданындағы табиғи су айдындарына Сырдария, Кеңгір өзендері және Торғай ойпаты жатады. Бұл су объектілері өсімдіктер мен жануарлардың көптеген түрлері, соның ішінде балықтар, құстар мен сүтқоректілер үшін маңызды тіршілік ету ортасы болып табылады. Олар сондай-ақ аймақтағы суару және басқа да ауылшаруашылық жұмыстары үшін маңызды су көзі ретінде қызмет етеді.
1-кесте
Қызылорда облысының көлемінде өзен суының көп жылдық ағысының орта мөлшері
№
Гидро күзеттің аты
Жылдар
Су ағысының орташа мөлшері
айлар
4
5
6
7
8
9
10
1
Көктөбе
2011-2021
431,5
645,1
640,4
609,5
400,9
269,3
232,7
2
Қазалы
2011-2021
136,6
108,3
118,1
94,2
124,9
178,8
164,8
Кестедегі мәліметтерге қарағанда, Сырдарияның суы мол ағатын мамыр айында Көктөбеден шыққан су Қазалыға жеткенше 586,8 м3с жоғалтады. Маусым айында да судың шығыны соған шамалас, яғни 522,3 м3с. Осы екі айдың ішінде Сырдарияның суы Қазалыға 5 еседен артық азаятыны көзге түседі.
Су айдындарындағы балық популяциясы жергілікті балық өнеркәсібін қолдайды, ал судың өзі суару және басқа да ауылшаруашылық жұмыстарында қолданылады. Аймақ сонымен қатар табиғи резервуарлармен бірге жиі кездесетін мұнай мен газды қоса алғанда, бірнеше пайдалы қазбалардың отаны болып табылады. Байқоңыр ауданындағы табиғи су айдындары жергілікті экожүйе мен экономиканың маңызды бөлігі болып табылады және оларды сақтау мен тұрақты пайдалану аймақ пен оның тұрғындарының ұзақ мерзімді әл-ауқаты үшін өте маңызды.
Сумен жабдықтау және су бұру жүйесіне келсек,"Байқоңыр" кешенінің су құбыры-кәріз шаруашылығында соңғы онжылдықтарда сумен жабдықтау және су бұру желілері мен құрылыстарын салу, реконструкциялау және жаңғырту қарқынының төмендеуінен туындаған қолайсыз жағдай қалыптасты. Бұл негізгі құралдардың тозуына және сәйкесінше апаттар мен зақымдардың көбеюіне себеп болды.[17]
Қазіргі уақытта "Байқоңыр" кешенінің сумен жабдықтау және су бұру жүйелері қатты тозған, су құбыры желілерінің 85%-ы өзінің пайдалану ресурсын 1,5-2 есе өндірген. Құбырлар мен өшіру-реттеу арматурасының коррозиясы су мен топырақтың жоғары агрессивтілігінен туындайды.
Байқоңыр қаласында сумен жабдықтаудың екі жүйесі жұмыс істейді. Бұл халықтың қажеттіліктерін, өнеркәсіптік аймақтардың шаруашылық-ауыз су және өндірістік қажеттіліктерін қамтамасыз ететін шаруашылық сумен жабдықтау жүйесі және ЖЭС өндірістік сумен жабдықтау жүйесі. Қаланың су құбыры желілері "Байқоңыр" кешенінің тұтынушыларына және жақын маңдағы Төретам және Ақай кенттеріне ауыз су мен техникалық су беруге арналған. Желілер сақина схемасы бойынша орындалады. Байқоңыр қаласындағы су құбыры желілерінің жалпы ұзындығы 214 км құрайды, желілердің 50%-ы 60-жылдары пайдалануға берілген және 40 жылдан астам уақыт бойы пайдаланылып келеді.[17]
"Левобережный" жерасты су қабылдағышында 10 ұңғыма жұмыс істеп тұр. "Байқоңыр қаласын және Қызылорда облысындағы ғарыш айлағы объектілерін шаруашылық-ауыз сумен жабдықтауға арналған" Сол жағалау "кен орнының жер асты суларын өндіру жөніндегі келісімшартқа 2014-2037 жылдарға арналған жұмыс бағдарламасына" сәйкес 2018-2022 жылдары 10 жаңа пайдалану ұңғымасын салу-су тартуды одан әрі реконструкциялау бойынша жұмыстар көзделген.
Ұңғымалардан алынған су тұздың жоғарылауымен сипатталады, құрғақ қалдық 1000 мгл-ден асады, сондықтан су санитарлық ережелер мен нормалардың талаптарына сәйкес келуі үшін оны одан әрі тазарту қажет. "Горводоканал" ӨБ " ЖББ-да құрғақ қалдықтан тазарту жоқ, судағы тұздардың деңгейін төмендету мақсатында суды жоғары құрғақ қалдықтан тазарту жүйесін жобалау және салу қажет.[18]
Жуылған су, су тазарту құрылыстарының жедел сүзгілерін жуғаннан кейін, тазартусыз Сырдария өзеніне ағызылады, бұл қоршаған ортаның ластануына әкеледі. Сырдария өзеніне су тазарту құрылыстарындағы сүзгілерді жуғаннан кейін ағызылатын шайынды суларды тазарту жөніндегі мәселені шешу үшін шайынды суларды тазарту станциясын реконструкциялау (салу) қажет.
Қаланың су құбыры-кәріз шаруашылығының қазіргі жағдайы шұғыл инвестицияларды қажет етеді. "Байқоңыр" кешенінің су құбырларының жалпы ұзындығы 562 км. 2000 жылдан бастап 89,2 км ауыстырылды (бұл су құбырлары 2025 жылдан бастап өзінің пайдалану ресурстарын әзірлейді). Белгіленген қызмет мерзімі өтті және 472,8 км ауыстыруға жатады. су құбыры. Байқоңыр қаласының бас жоспарында ұзындығы 46,8 км жаңа суық су құбырларын салу көзделіп отыр, осылайша, "Байқоңыр" кешенінің су құбырларының ұзындығы 608,8 км құрайды.[19]
"Өзен" су қабылдағышы 4 сорғы станциясынан және алаңаралық су құбыры желісінен тұрады. Құбырлардың негізгі бөлігі 1968 жылдан бастап, ал кішігірім бөлігі 1987 жылдан бастап жұмыс істейді. Жалпы ұзындығы 20,72 км. 4 сорғы станциясының-3 станция (НС-1А, НС-2А, НС-3Б) қайта құруды қажет етеді.
"Левобережный" су қабылдағышы 1975-1980 жылдары пайдалануға берілді. Сырдария өзені арқылы эстакада арқылы су құбырлары тартылды. Жер асты көзінен алынған су тазартылған өзен суымен араласады, содан кейін тұтынушыларға беріледі.[20]
"Байқоңыр" ғарыш айлағының объектілеріне су тасымалдау жүзеге асырылатын "Солтүстік" магистральдық және алаңаралық су құбырларының жалпы ұзындығы 1963 жылдан 1988 жылға дейін пайдалануға берілген түрлі диаметрлі 232 км құрайды.
АИАЖ жүйесінің суды есепке алу аспаптары пайдалану ресурсын әзірледі және ауыстыруға жатады. Ресей Мемстройының 1999 жылғы 30 желтоқсандағы №168 бұйрығымен бекітілген "коммуналдық сумен жабдықтау және кәріз жүйелері мен құрылыстарын техникалық пайдалану ережелерінің" талаптарына сәйкес тазарту қондырғылары, сорғы станциялары суды есептеу құралымен жабдықталуы керек.[21]
Кәсіпорында 17-алаңдағы суды зарарсыздандыру үшін контейнерлерде сұйық хлор қолданылады. Суды дезинфекциялау үшін сұйық хлорды қолданудың көп жылдық тәжірибесі осы технологияның бірқатар кемшіліктерін анықтады.
2. ЗЕРТТЕУ ЖҮРГІЗУ ШАРТТАРЫ, ОБЪЕКТІЛЕРІ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 СЕДМГ-ның суда көрініс беруі
Асимметриялық диметилгидразин(UDMH; 1,1-диметилгидразин, NDMG немесе geptil деп аталады) - зымыран отыны ретінде қолданылатын H2NN (CH3)2 формуласы бар химиялық қосылыс.
Бұл органикалық аминдерге тән өткір, балық тәрізді, аммиак тәрізді иісі бар түссіз сұйықтық. Үлгілер ауамен жанасқанда сарғайып, оттегі мен көмірқышқыл газын сіңіреді. Ол сумен, этанолмен және керосинмен араласады. Ауадағы концентрациясы 2,5% - дан 95% - ға дейін болса, оның буы тез тұтанады.
(1)
СЕДМГ көбінесе жоғары калориялы зымыран отындарында биоотын ретінде азот тотықтырғышымен, ал IRFNA (тежелген қызыл бумен пісірілген азот қышқылы) немесе сұйық оттегімен бірге қолданылады. UDMH гидразин туындысы болып табылады және кейде гидразин деп аталады. Отын ретінде ол Америка Құрама Штаттарындағы MIL-PRF-25604 сипаттамасында сипатталған.[]
2-кесте
СЕДМГ-ның қасиеттері
Химиялық формула
H2NN(CH3)2
Тығыздығы
791 kg m[−3] (at 22 °C)
Балқу температурасы
−57 °C; −71 °F; 216 K
Қайнау температурасы
64.0 °C; 147.1 °F; 337.1 K
Сыртқы түрі
түссіз сұйықтық
Исі
Аммиактың және балық
СЕДМГ тұрақты және оны зымыран отын жүйелеріне ұзақ уақыт сақтауға болады, бұл оның құнына қарамастан көптеген сұйық зымыран қозғалтқыштарында қолданады. Ғарыштық шаттлдардағы немесе маневрлік қозғалтқыштардағы OMS сияқты кейбір қолданбалар оның орнына біршама жоғары импульсіне байланысты монометилгидразинді пайдаланады. Кейбір керосинмен жұмыс істейтін зымырандарда udmh керосинге ауыспас бұрын зымыран қозғалтқышын жағу және жылыту үшін ұшыру отыны ретінде жұмыс істейді.
СЕДМГ гидразинге қарағанда жоғары тұрақтылыққа ие, әсіресе жоғары температурада және оны ауыстыру ретінде немесе қоспада бірге қолдануға болады. СЕДМГ көптеген еуропалық, ресейлік, үнділік және қытайлық зымыран конструкцияларында қолданылады.
Ресейлік SS - 11 Sego (ака 8K84) МБР SS-19" Стилет "(ака 15A30) МБР, "Протон", "Космос-3М", Р-29RMU2 Layner, Р-36М, " Рокот "(15A30 негізінде) және қытайлық Long March 2F ең көрнекті пайдаланушылар болып табылады СЕДМГ (оны ресейлік инженерлер "гептил" деп атайды [кеңес дәуірінің Код атауы] [дәйексөз қажет] [6]). Titan, GSLV және Delta зымыран отбасылары әртүрлі кезеңдерде Aerozine 50 деп аталатын 50% гидразин мен 50% СЕДМГ қоспасын пайдаланады.[7] бұл отын 2017 жылы Солтүстік Корея әзірлеген және сынаған баллистикалық зымырандарда қолданылады деген болжам бар.[8]
3-кесте
Зерттеу үшін алынған судың химиялық құрамы
Судың
Үлгілері
pрһ
Аниондар,мгл Катиондар,мгл
1
0
0
0,10
0,30
0
0,40
0
0,44
0,30
0,07
0,30
0,04
2
0,60
1,00
1,00
0,60
0,50
1,00
0,59
0,22
0,22
0,,74
1,30
0,04
3
0,50
0,12
0,40
0,40
0,50
0,40
0,25
0,70
0,70
0,30
0,07
0,44
4
0,80
0,60
1,00
0,80
1,00
0,75
0,74
0,74
0,74
0,60
0,30
0,15
5
0,60
0,80
1,10
0,80
0,80
0,80
0,70
0,70
0,30
0,60
0,60
0,60
6
0,15
0,15
0
0
0
0
0,30
0,30
1,10
1,10
0,60
1,20
7
5,00
4,50
56,20
5,00
44,20
5,50
0,44
0,44
0,15
0,44
1,20
0,66
CЕДМГ (симметриялы емес диметилгидразин)-ның судағы көрініс беру динамикасының зерттеу нәтижелері талданды.
СЕДМГ-ның суда көрініс беруін зерттеуге 7 су үлгісі алынды. Зерттелетін үлгілердің табиғаты, минералды, биохимиялық құрамы, рh әртүрлі.
1-үлгі - дистильденген су минералды, органикалық қоспалары жоқ. рh - 5, 4.
2, 3, 7 - үлгілерде органикалық емес қоспалар бар.
Табиғи сулар (4, 5, 6 - үлгілер) минералды тұздармен қатар органикалық емес қоспалардан тұрады. Тәжірибе әдістемесі келесідей: барлық үлгілерге 9,41 мгл СЕДМГ мөлшері енгізілді. 1000 мл ластанған үлгілер ашық шыны ыдыста сақталды. СЕДМГ енгізілген соң 2-3 тәуліктен соң 2 су үлгісі: 1 - СЕДМГ концентрациясын,
2 - NO2, NO3 мөлшерін анықтауға алынды. Тәжірибе ұзақтығы 30 тәулік.
4-кесте
Су үлгілеріндегі СЕДМГ-ның тұрақтылығы
Үлгілер
Тәулік
1
30
2
24
3
21
4
27
5
13
6
7
7
20
Фотометриялық әдіс-РН, лайлану және еріген оттегі сияқты әртүрлі параметрлерге су үлгілерін талдау үшін қолданылатын кең таралған әдіс. Бұл әдісте фотометр үлгіге сіңірілген жарық мөлшерін өлшеу үшін қолданылады. Жұтылған жарық мөлшері өлшенетін параметрдің концентрациясына пропорционалды.Су сынамаларына фотометриялық талдау жүргізу үшін әдетте бірқатар қадамдар жасалады. Алдымен су сынамасы алынып, қатты заттарды кетіру үшін сүзіледі. Содан кейін үлгіге өлшенетін параметрмен әрекеттесетін реагент қосылады. Содан кейін үлгі кюветке салынып, фотометрге енгізіледі. Фотометр жарық сәулесін үлгі арқылы өткізеді және сіңірілген жарық мөлшерін өлшейді. Содан кейін нәтижелер үлгідегі параметр концентрациясын анықтау үшін калибрлеу қисығымен салыстырылады.[31]
Фотоколориметрия-фотоэлектроколорим етрлердің (ФЭК) көмегімен сыналатын заттың монохроматикалық емес жарықтың сіңу дәрежесін өлшеуге негізделген әдіс. Бұл әдіс боялған мөлдір ерітінділерге қолданылады.
Ерітінділердің концентрациясын анықтау үшін фотоколориметриялық әдіс теңдеу түрінде Бугер-Ламберт-бер Заңын қолданады:
с=1xbxA (2)
2-сурет Фотоколометрияның жұмыс жасау принципі
1-жарық көзі;
2-жылудан қорғайтын жарық сүзгісі;
3-бейтарап жарық сүзгісі;
4-түсті жарық сүзгісі;
5-зерттелетін ерітіндісі немесе салыстыру ерітіндісі бар кювета;
6-жарық ағынын екі ағынға бөлетін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
География және табиғатты пайдалану факультеті
Тұрақты даму бойынша ЮНЕСКО кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Байқоңыр ғарыш айлағының табиғи су көздеріне әсерін бағалау
6B05202-Экология
Орындаған: ___________________________________ __Төрехан.А.Т
Ғылыми жетекшісі: т.ғ.к., доцент _____________________ Құтжан А.Н.
Қорғауға жіберілді:
Хаттама №____ , __________ 20___ ж.
Кафедра меңгерушісі _______________________________ Базарбаева Т.А.
Норма бақылаушы ________________________________ Танабекова Г.Б.
Алматы, 2023 ж.
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыстың көлемі 50 бет, 6 суpeт, 8 кeстe, 58 дереккөздeрден тұрады.
Мaқсaты: Байқоңыр ғарыш айлағының табиғи су көздеріне әсерін бағалауды анықтау.
ГЕПТИЛ, СЕДМГ, ҒАРЫШ ҰШУ ЗЫМЫРАНДАРЫ, СУ ЖҮЙЕСІ, СУДЫҢ ЛАСТАНУ ИНДЕКСІ.
Мaқсaты: Байқоңыр ғарыш айлағының табиғи су көздеріне әсерін бағалау.
Объект - Байқоңыр қаласындағы Байқоңыр ғарыш айлағының қоршаған ортаға тигізетін экологиялық жағдайы.
Пән - Байқоңыр ғарыш айлағының табиғи су көздері.
Байқоңыр ғарыш айлағының экологиялық жағдайы көптеген жылдар бойы алаңдаушылық туғызып келе жатқан күрделі өткір мәселе. Ғарыш айлағын пайдалану қоршаған ортаға айтарлықтай кері әсер ете отырып, ауа мен топырақтың ластануына және жергілікті экожүйелерге зиянын тигізіп бағуда.
Судың ластануы ғарыш айлағында да экологиялық өзекті маңызды мәселе болып табылады. Өйткені зымырандар мен басқа ғарыш аппараттарынан ұшырылу кезінде жақын маңдағы су көздерін ластайтын улы химикаттардың едәуір мөлшері бөлінеді. Зымыран қалдықтары мен басқа да қалдықтарды кәдеге жарату осы аймақтағы судың ластануына елеулі теріс ықпал етеді.
Нәтижелері:
● ғарыш айлағындағы жер асты және жер үсті суларында кездесетін ластаушы заттар анықталды;
● су сапасының статистикалық сипаттамаларына шолу жасау негізінде табиғи су көздерінің көрсеткіштері талданды;
● Байқоңыр ғарыш айлағы маңындағы табиғи су көздеріне ластаушы заттардың әсері бағаланды.
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
т
-
тонна
м
-
метр
мм
-
миллиметр
СО2
-
көмірқышқыл газы
SO2
-
күкірт қостотығы
СЕДМГ
-
симметриялы емес диметилгидразин
ЕРА
-
Қоршаған ортаны қорғау агенттігі
ДДҰ
-
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы
ХҒС
-
Халықаралық ғарыш станциясы
ISU
-
Халықаралық ғарыш университеті
ЖШС
-
Жауапкершілігі шектеулі серіктестігі
АИАЖ
-
Автоматтандырылған интеграцияланған ақпараттық жүйесі
орг
-
Органолептикалық
с.т
-
санитарлық-токсикологиялық
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1 ӘДEБИ ШOЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.1 Байқоңыр ғарыш айлағы туралы сипаттама және географиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.2 Ғарышты игерудің қоршаған ортаға әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
12
1.3 Байқоңыр ғарыш айлағы маңындағы табиғи су көздері ... ... ... ... ... .
16
2 ЗЕРТТЕУ ЖҮРГІЗУ ШАРТТАРЫ, ОБЪЕКТІЛЕРІ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
21
2.1 Зерттеу объектісінің сипаттамасы және су сапасын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
21
2.2 Зерттеу материалдары мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
28
2.3 Су сапасының параметрлері және суды тазарту әдістері
31
3 НӘТИЖЕЛЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛҚЫЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ...
30
.3.1 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
3.2 Су сапасының параметрлерін тиісті стандарттармен салыстыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
34
3.3 Байқоңыр ғарыш айлағына жасалған зерттеу жұмыстары ... ... ... ...
37
Қopытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пaйдaлaнылғaн әдeбиeттep тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысында Байқоңыр ғарыш айлағы маңындағы әртүрлі көздерден жиналған судың сапасы туралы деректерді талдау арқылы табиғи су көздеріне әсерін экологиялық бағалау қарастырылды. Зерттеу барысында қолданыстағы экологиялық нормалар және осы нормалардың табиғи су көздеріне әсерін зерттеудің тиімділігі есепке алынады.
Жұмыстың өзeктiлiгi - Байқоңыр әлемдегі ірі жұмыс істеп тұрған ғарыш айлағы болғандықтан, оның экономикалық жағынан маңызы өте зор болғанымен, экологиялық тұрғыдан ахуалы, яғни қоршаған орта компоненттеріне кері әсері күннен күнге ұлғайып келеді. Сондықтан жер асты және жер үсті суларының ластануын бағалау - диплом тақырыбының өзектілігін көрсетеді.
Байқоңыр ғарыш айлағы өзінің жұмысы мен инфрақұрылымына байланысты табиғи су көздеріне, соның ішінде жер асты және жер үсті суларына айтарлықтай кері әсер етуде. Бұл қоршаған ортаның және жақын маңдағы елді мекен тұрғындарының денсаулығының нашарлауына әкеп соқтыруда.
Жұмыстың мaқсaты: Байқоңыр ғарыш айлағының табиғи су көздеріне әсеріне шолу жасау арқылы су сапасын көрсеткіштерін талдау.
Жұмыстың мiндeттepi:
● ғарыш айлағындағы жер асты және жер үсті суларында кездесетін ластаушы заттарды анықтау;
● су сапасының статистикалық сипаттамаларына шолу жасау негізінде табиғи су көздерінің көрсеткіштерін талдау;
● Байқоңыр ғарыш айлағы маңындағы табиғи су көздеріне ластаушы заттардың әсерін бағалау.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. ӘДЕБИ ШОЛУ
1.1 Байқоңыр ғарыш айлағы туралы жалпы шолу және географиялық жағдайы
ХХ ғасырда тарихта қалған ұлы оқиғалардың бірегейі - Қазақстанның Қызылорда обылысында орналасқан Байкоңыр ғарыш айлағында алғаш рет адамның көкке көтерілгені.Байқоңырдың тарихы 1950 жылдары Кеңес Одағы ғарышты зерттеу бағдарламасын жүзеге асыра бастаған кезде басталған болатын. [1]
Бәрімізге белгілі,Байқоңыр ғарыш айлағының құрылысы 1955 жылы бастау алып,1957 жылы аяқталған болатын.Сергей Королев бастаған кеңес ғалымдарының тобы бұл жерді жақын маңдағы қаланың атымен Байқоңыр деп атаған. 1957 жылы 4 қазанда кеңестік Спутник-1 орбитаға шығарылған. Ғарыш айлағының құрылысы он мыңдаған жұмысшылар және де инженерлер мен ғалымдар аса зор үлес қосқан ауқымды іс-шара болды. Бұл полигон алғашында, құрлықаралық баллистикалық зымырандарды сынау үшін пайдаланылды,уақыт өте келе кеңестік және ресейлік ғарыштық ұшулардың негізгі ұшыру алаңына айналды. [2]
Байқоңыр ғарыш айлағы ғарыштағы алғашқы кеңестік жеңістердің орны болып табылады және бүгінде ол ресейлік, американдық, еуропалық және басқа да ұлттық және коммерциялық ғарыш бағдарламаларына қызмет көрсететін әлемдегі ең қарқынды ғарыштық ұшыру кешені болып қала береді.
Ғарыш айлағы Қазақстанның Төретам маңында салынды; ал шағын кеншілер қалашығы Байқоңыр кәсіпорыннан оңтүстікке қарай 200 миль жерде орналасқан.
Әлемдегі алғашқы құрлықаралық баллистикалық зымыран Р-7 (қызметтік нұсқасы 1959 жылы орналастырылған: Р-7а "жеті", 8К71; (НАТО: SS-6 Соболонь) алғаш рет Байқоңыр ғарыш айлағынан 1957 жылы 21 тамызда сәтті ұшырылды.
1957 жылы 4 қазанда Байқоңырдағы модификацияланған Р-7 және ғарыштағы алғашқы адам Юрий Гагарин 1961 жылы 12 сәуірде Восток-3ка зымыранында қшырылған болатын. Уақыт өте келе нысан көптеген ұшыру алаңдарын, бункерлерді, отын өндіру және сақтау қондырғыларын, зерттеу, техникалық және көмекші қондырғыларды және әлемдегі ең ірі өнеркәсіптік теміржолмен байланысқан екі әуежайды қамтыды. Әр уақытта бұл полигонда жұмыс істейтін ХҚДБ болды, оның ішінде ХҚДБ Р-36 (НАТО: SS-18) және УР-100 (НАТО: SS-19) негізіндегі бірнеше жүйелер болды. 6 Байқоңырға орналастырылған соңғы зымыран Р-36 "Орб" зымыраны (бөлшек орбиталық бомбалау жүйесі) болды. 7 Кеңес Одағы 1969 жылдан 1983 жылға дейін Байқоңырға 18 Р-36 зымыран орналастырды, сол кезде бұл қаруға ОСВ-2 шартымен тыйым салынды.
1983 жылдан кейін Байқоңырда зымырандар болмаса да, 1992 жылға дейін бұл нысан кеңестік ғарыш бағдарламасындағы рөлінен басқа әскери зерттеу орталығы және сынақ алаңы ретінде жұмысын жалғастырды. 9 Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін Қазақстан нысанды мұраға алды, бірақ ол Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының (ТМД) қамқорлығымен және іс жүзінде Ресей Федералдық ғарыш агенттігінің (Роскосмос) және Ресейдің стратегиялық мақсаттағы зымыран әскерлерінің бақылауымен жұмысын жалғастырды. Америка Құрама Штаттары Үкіметінің бірлескен қауіпті азайту (CTR) бағдарламасы бойынша қаржыландыруы мен көмегі арқасында 1995 жылға қарай бұл нысандағы ХБР зымыран шахталарының көпшілігі пайдаланудан шығарылды10 .Бірнеше бұрынғы зымыран шахталары құрлықаралық р-36 және УР-100Н баллистикалық зымырандарымен бірге азаматтық ғарыштық ұшырылымдарды ұшыру үшін түрлендірілді.1-суретте Байқоңыр ғарыш айлағының көрінісі келтірілген.[3]
1-сурет. Байқоңыр ғарыш айлағының көрінісі
Қазақстан ғарышты игерудің бай тарихына ие және бірнеше қазақстандық ғарышкерлер ғарышқа ұшқан.
2-сурет. Байқоңыр ғарыш айлағының картасы
Қызылорда облысы табиғи шөл зонасында орналасқандықтан, бұл аймаққа негізінен шөлдің ойпатты-жазықты және көтеріңкі-жазықты ландшафттары тән. Біз енді облыс территориясына тоқталмай, тек Байқоңыр аймағында кездесетін ландшафттарға сипаттама беріп кетейік.
1 - шөлдің тақырлардағы құба және сұр-құба, сор топырақтардағы сұр жусанды, бүйіргенді, сұржусанды-баялышты өсімдіктері;
2 - шөлдің тақыр тәрізді топырағы мен сортаңдағы сарсазанды, қарабарақты өсімдіктері;
3 - шөлдің тақырлар мен құмдардағы және құба топырақтардағы жүзгінді, жусанды-жүзгінді өсімдігі;
4 - шөлдің құмдардағы сұр жусанды, баялышты, бүйіргенді өсімдігі;
5 - шөлдің құмдағы және тақыр тектес топырақтағы аралас сексеуілді, жүзгінді, эфемерлі, теріскенді, еркекті және жусанды өсімдіктері;
6 - шөлдің құмдағы қара сексеуілді, сұр жусанды-қара сексеуілді және күйреуікті-қара сексеуілді өсімдігі;
7 - шөлдің шалғынды жайылма және шалғынды-батпақты, сор топырақтардағы құрақты және қамысты;
8 - шөлдің тақыр тектес топырақтағы қара сексеуіл, еркекті-жусанды, бүйіргенді өсімдігі;
9 - шөлдің аллювиальды-проллювиальды сортаңды құба және сор топырағындағы баялышты-жусанды және бүйіргенді-қара жусанды өсімдігі;
10 -- өзен жайылмасы;
Геологиялық құрылымы мен тектоникасыа келетін болсақ,Байқоңыр ғарыш аймағы Қызылорда облысының территориясында орналасқандықтан, жалпы геологиялық құрылымы мен тектоникасын осы облыс көлемінде қарастырамыз.
Мұнда аккумулятивті жазықтар - аллювиальды, эолды, аллювиальды-проллювиальды, көлдік және терраса жайылмалы сипатта болып келеді. Ал, денудациялық жазықтар мен үстірттер қабатты жазықтар мен құрылымды үстірттерді біріктіреді; мұнда таулар Қаратау жотасы түрінде берілген. Геологиялық еңбектерден [4]. Аралдың Қазақстандық бөлігі геологиялық-құрылымдық жағынан Тұран плитасының орталық және оңтүстік-шығыс бөлігін алып жатқанын білеміз. Бұл территорияның күрделілігін анықтайды, әсіресе оңтүстік-шығыс және солтүстік бассейндерде. Мұнда, теңіз акваториясында палеозой фундаменттері 3 км тереңдікте, ал бассейн шекарасы бойынша таулы құрылымдар жер бетіне шығады.
Арал теңізі бассейнінің әртүрлі бөліктерінде платформалы қатпардың су тұтқыш шөгінділері әртүрлі тереңдікте жатады. Батыстан шығысқа қарай платформалық қатарда құмды-батпақты және карбонатты шөгінділер үш ірі жүйелерге бөлінеді. Олар: бірінші ретті артезиан бассейн жүйелері - Шалқар - Солтүстік - Үстірт (қарастырылып отырған территорияға оның тек қиыр оңтүстік-шығыс бөлігі кіреді); мегантиклиналь және мегасинклинальдық солтүстік - Аралмаңы жүйесі; Шығыс - Арал - Сырдария жүйелері кіреді.
Бұл жүйелердің құрылуында артезиан бассейндерінде әртүрлі жастағы шөгінділер бар. Қиманың негізінде палеозой және протерозой шөгінділері жатыр. Жоғарғы бөлігі бор, палеоген, неоген және төрттік дәуірдің борпылдақ құмды-батпақты шөгінділерімен жабылған. Осы ауданға қимада құмды және батпақты қабаттар және бірнеше су тұтқыш шөгінділер ауысып отыруы тән.
Облыс территориясының гипсометрлік жағдайы жер бедерінің әртүрлі абсолюттік биіктіктеріне байланысты. Олар оңтүстік-шығыстан батысқа, , солтүстік-батысқа қарай жайлап төмендей береді. Арал теңізіне жанаса жатқан облыстың батыс бөлігінде абсолюттік биіктік 37 м-ден 100 м-ге дейін, оңтүстік және шығыс бөлігі 100 м-ден 200 м-ге дейін, тауалды жазығы 200 м-ден 300 м-ге дейін, ал Қаратау жотасында 500 м-ден 700 м-ге дейін жетеді.
Облыс көлемінде геоморфологиялық қатынаста үш негізгі бедерді бөлуге болады: аллювиальды-атыраулы жазық, палеоген-бор үстірті және Қаратау жотасының тізбектері.
Сырдария өзенінің аллювиальды-атыраулы жазығы облыстың орталық бөлігін алып жатыр. Бұған бедердің шығыстан батысқа қарай әлсіз еңістелген (140 м-ден 150 м-ге дейінгі Тартоғай станциясынан 37 м Арал теңізіне дейінгі бөлігі), солтүстік және оңтүстікте палеоген және бор дәуірінің үстірттерімен көмкеріліп жатқан Сарналан және Қарақұм, шығысында - тауалды Қаратау жотасының құрылымы тән.
Атыраулы облыс Қаратау жотасы мен Қарақұм шөлі арасында басталады. Бұл облыс өзеннен еңіс тауалды аллювиальды-пролювиальды жазыққа қарай аз таралған және таулардан өзенге қарай сәл қисайған.
Тауларға қарай уақытша ағын сулардың әсерінен әлсіз жырымдалып, ирелеңдей аққан жылғаларда осы атыраулы облысты қамтиды.
Ежелгі атыраудың солтүстік облысы Сырдария өзенінің оң жағасы, Қараөзек тармағынан Қаратау тау бөктерінің арасында созылып жатқан үлкен жазық - Дариялықтақыр болып саналады. Бұл жердің жер бедері - ол жерлерде құмды массивтердің болуымен ерекшеленеді. Кейбір жерлерінде тақырлардың әртүрлі түрлері кездеседі.
Тақырлар мен жазықтардың байланысы шамамен бірдей. Бұл жерде сонымен қатар ежелгі Сырдария өзенінің тасқынының әсерінен болған құрғаған арналардың орындары бар.
Атыраудың оңтүстік облысы оңтүстігінде Қызылқұмның құмдарымен шекараласатын Сырдария өзенінің сол жағалауындағы үлкен шөл жазығын қамтиды. Жазықта Жаңадария, Қуаңдария, Ескідария, Майлыөзек, Іңкәрдария және т.б кішігірім арналар жақсы сақталған. Арналардың бойын жағалай сексеуілдер өскен.
Жаңадария жазығында шығыстан батысқа қарайғы бағытта құмдар және тақырлы жазықтар мөлшері көбейе түседі. Құмдар арасында тақырлар таралған [4,5].
Сырдария өзенінің қазіргі атырауының территориясы (Қазалы) солтүстік-шығыста палеоген-бор үстірттерімен және Аралмаңы Қарақұмдарымен, ал оңтүстік-шығыста Жуанқұм құмдарымен шектеледі. Оның жер бедеріне өзен арналарының шөгінділері және суы мол болған көлдер мен батпақтар (қазіргі уақытта бұлардың көп бөлігі территорияның тұздануы мен шөлденуінің нәтижесінде құрғап қалған) тән.
3-сурет.Байқоңыр ғарыш айлағының топырақ жағдайы
Арал теңізі деңгейінің қарқынды төмендеуіне байланысты оның түбі құрғап жатыр. Қазіргі уақытта ол жерде сорлар мен құмдар (сусымалы, жылжымалы құмдар), тұз бен шаңдар көптеп кездеседі.
Облыстың көптеген аудандарын ежелгі атырауда кездесетін құмды массивтер алып жатыр. Жер бедерінің пішіні мен генезисі бойынша құмдардың үш түрін бөліп көрсетуге болады: дөңесті-түйдекті, дөңесті-тізбекті және биік дөңесті-тізбекті.
Қызылқұм шөліне жер бедерінің күрделі бөлінуі тән. Құм тізбектерінің биіктігі солтүстіктен оңтүстікке қарай 10м-ден 30 м-ге дейін көбейеді. Тізбектердің ұзындығы бірнеше шақырым, ал ендігі жүздеген метрден 2-2,5 шақырымға дейін созылған. Солтүстік бөлігінде құмдар аз, құрғаған арналардың тақыртектес аңғарларымен алмасып отырады.
Аралмаңы Қарақұм құмдарына ойпатты дөңесті және адырлы жазықты рельеф тән. Мұнда құмдар құмды жазықтармен ауысып отырады.
Геоморфологиялық қатынаста мұнда үш құм түрін бөліп көрсетуге болады:
1) бос дөңесті, кей жерлерінде желдің әсерінен болған бархандар кездеседі;
2) нығыздалған дөңесті және түйдекті;
3) қоршауланған құмды массивтер;
Дөңестердің биіктігі 20-40 м аралығында. Сарналан үстіртінің төменгі шығыс бөлігін алып жатқан Арысқұм шөлдеріне дөңесті және дөңесті ретті рельеф тән.
Облыс территорясында палеоген-бор үстірті - Қызылқұм үстірті түрінде берілген. Сарналан үстіртінің жер бедері күрделі. Мұның орталық бөлігі жалпақ көтеріңкі жазықтар, шығысы төмен жазықты болып келеді (Арыс ойпаты).
Облыс территориясының солтүстік бөлігін қамтып жатқан Қаратау жотасының тау тізбектеріне төмен таулы рельеф және аз таралған тауалды жазықтары тән.
Облыстың оңтүстік-шығыс бөлігінде тығыз шөгінділер орналасқан [].
Байқоңыр ғарыш аймағы Қызылорда облысының Қармақшы ауданында орналасқандықтан осы ауданның геологиялық құрылымына кішкене тоқталып кетейік. Бұл ауданның солтүстігінде бор дәуірінің бөлінбейтін, ыдырамайтын шөгінділері таралған. Сырдария өзені аңғары және ауданның оңтүстігінде төрттік жүйенің аллювиальды шөгінділері таралған. Кей жерлерінде үштік жүйенің эоценді ыдырамайтын шөгінділері кездеседі.
1.2 Ғарышты игерудің қоршаған ортаға әсері
Байқоңыр ғарыш айлағы Қазақстанның оңтүстік бөлігінде, Орталық Азияның шексіз шөлді далаларында орналасқан. Ол Қазақстанның Қызылорда облысында, Арал теңізінен шығысқа қарай 200 км және Қарағанды қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 320 км жерде орналасқан. Ғарыш айлағы 6000 шаршы шақырымнан астам аумақты алып жатыр және барлық бағытта көптеген шақырымдарға созылатын кең буферлік аймақпен қоршалған. Байқоңырдың қашықтан орналасуы таңдалды, себебі ол елді мекендерге қауіп төндірмей, зымырандарды ұшыру үшін кең ашық алаңды қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, аймақтың құрғақ және құрғақ климаты зымырандарды ұшыру үшін өте қолайлы, өйткені ол зымыранның ұшу жолына әсер етуі мүмкін ылғал мен атмосфералық кедергілерді азайтады.[8]
Байқоңыр жазы ыстық және қысы суық болатын жартылай құрғақ климаттық аймақта орналасқан. Жазда (маусым-тамыз) орташа температура шамамен 30-35°C құрайды, мезгіл-мезгіл ыстық толқындар температураны 40°C-тан жоғары көтереді.қыста (желтоқсан-ақпан) температура -20°C-қа дейін төмендеуі мүмкін, ал мезгіл-мезгіл салқындау температураның одан да төмендеуіне әкеледі. Аймақта да қатты жел соғып, жаз айларында екпіні 30-40 кмсағ жетеді. Бұл желдер шаңды дауылдарды тудыруы мүмкін, бұл ғарыш айлағындағы жұмысшылар мен жабдықтарға қауіп төндіруі мүмкін.
Ауадағы ылғалдың жетіспеушілігі және аймақтағы ылғалдылықтың төмен деңгейі оны зымырандарды ұшыру үшін тамаша орынға айналдырады, өйткені бұл атмосфералық кедергілерді азайтады және зымырандардың ұшу жолдарын дәлірек анықтауға мүмкіндік береді. Дегенмен, экстремалды ауа райы жағдайлары ғарыш айлағындағы жұмысшылар мен жабдықтар үшін де қиындық тудыруы мүмкін, бұл ғарыштық ұшыруларға қатысатын барлық қызметкерлердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін арнайы жабдықтар мен қауіпсіздік хаттамаларын енгізуді талап етеді.[9]
Байқоңыр ғарыш айлағы Оңтүстік Қазақстанның шалғай ауданында орналасқан және ұшыру орнына жақын жерде тұрақты тұрғындар өте аз. Дегенмен, жақын жерде ғарыш айлағы мен оның қызметкерлеріне көмекші қызмет көрсететін бірнеше елді мекендер бар. Сондай-ақ ғарыш айлағына жақын орналасқан бірнеше шағын қалалар мен ауылдар, соның ішінде ұшыру орнынан бірнеше шақырым жерде орналасқан Төретам бар. Бұл қалалар мен елді мекендер ғарыш айлағы қызметкерлеріне, соның ішінде ғалымдарға, инженерлерге, техниктерге және ғарыштық ұшыруларға және сайттағы басқа да іс-шараларға қатысатын басқа жұмысшыларға тұрғын үй және қолдау қызметтерін ұсынады. Жалпы Байқоңыр ауданының халқы салыстырмалы түрде аз және бірінші кезекте ғарыш айлағының жұмыс істеуін қамтамасыз етуге шоғырланған.[10]
Байқоңыр ғарыш айлағы қазақ даласының шығыс шетінде, Қазақстандағы Байқоңыр қаласының маңында орналасқан. Атап айтқанда, ол үлкен Еуразиялық тектоникалық плитаның бөлігі болып табылатын кең Орталық Азия плитасының оңтүстік шетінде орналасқан. Бұл Байқоңыр ғарыш айлағы Орталық Азия плитасы мен оның айналасындағы тектоникалық плиталар арасындағы литосфералық шекарада орналасқанын білдіреді.
Байқоңыр өңірі Қазақстанның орталық бөлігінде орналасқан және жазық және құрғақ ландшафтпен сипатталады. Аймақтың рельефінде кең жазықтар мен ойпатты төбелер басым, олардың ең биік нүктесі-Тас тауы (1020 м).
Аймақ батыста Каспий теңізінен шығыста Алтай тауларына дейін созылатын кең жазық аймақ болып табылатын кең Орталық Азия үстіртінің солтүстік бөлігінде орналасқан. Үстірт сирек тау жоталары мен аңғарлары бар ойпатты төбелер мен жазықтармен сипатталады.[11]
Байқоңыр аймағы сонымен қатар Орталық Өзбекстан мен Оңтүстік Қазақстанның көп бөлігін қамтитын Қызылқұм шөлінің отаны болып табылады. Шөл кең құмды төбелермен, жартасты проекциялармен және сирек өсімдіктермен сипатталады. Жалпы, Байқоңыр ауданының рельефі салыстырмалы түрде тегіс және құрғақ, маңызды ерекшеліктері немесе бағдарлары аз.[12]
2006 жылы Байқоңыр ғарыш айлағынан "Протон-М" зымыран тасығыштары 16 ұшырылды. Кемеден бөлінетін зымыран тасығыштың бірінші сатысы әдетте Ұлытау ауданының аумағына түседі. Оның құлау аймағында автомобиль және темір жол учаскелері, электр беру желілері, Құмкөл мұнай кен орнының далалық лагерлері бар.
"Протон М" зымыран тасығышы сатысының қалдықтары құлауы мүмкін ең қауіпті учаскелер қара Ганды облысының Ұлытау және Шет аудандарында орналасқан: бұл Қызылорда - Павлодар және Екатеринбург - Алматы автомобиль жолдарының учаскелері, Петропавл - Алматы темір жолының учаскесі, Павлодар - Шымкент және Атасу - Алашанькоу мұнай құбырларының учаскелері, аңшылық алқаптардың учаскелері және электр желілері.
"Протон-М" зымыран тасығышының құрғақ трассасы Қазақстан аумағы арқылы ғана емес, Алтай өлкесі, Алтай, Хакасия, Тува, Саха республикалары, Ресей Федерациясы, Қытай, Моңғолия, Солтүстік және Оңтүстік Корея, Жапония арқылы да өтеді [2].
Ұшу маршрутындағы халықтың тығыздығы алдымен біртіндеп 0,5-1 адамнанкм-ге дейін артып, максимумға жетеді - ҚР Павлодар облысы мен Ресей Федерациясының Таулы Алтай Республикасы аумағында 5-7 адам км, содан кейін біртіндеп төмендейді [3].
Протон сериялы зымыран тасығыш ауыр сыныпқа жатады. Оны мемлекеттік ғарыштық ғылыми-өндірістік орталық шығарады. М. В. Хруничева (Ресей). 1965 жылдан бастап 320-дан астам медиа іске қосылды. Жаңартылған "Протон-М" үш сатыдан тұрады. Бастапқы салмағы - 700 тонна, ұзындығы-диаметрі 61,75 метр-7,4 метр.Ол жаңа Briz-M үдеткіш блогымен және заманауи цифрлық басқару жүйесімен жабдықталған. "Протон" геостационарлық орбиталарға шығарылуы мүмкін.
Тіпті штаттық режимде де зымыран-ғарыш қызметі (РКД) аудандарында халықтың денсаулығына қауіп бүкіл ұшу маршрутында баллистикалық зымырандар мен зымыран тасығыштардың ұшыру нүктесінен туындайды. Учаскеде ұшыру нүктесінен 800 км-ге дейінгі қашықтықта екі сатылы алыстау кезінде және 2500 км-ге дейін үш сатылы қашықтықта баллистикалық зымырандар (БМ) және зымыран тасығыштар (РН) фрагменттерімен жабылған ауданы 1500-5000 км2 "дақтар" пайда болады [5].
Табиғи объектілерге зымыран тасығыштардың (mainby) бөлінетін бөліктерінің құрылымдық элементтері де, дамымаған отын компоненттерінің қалдықтары да айтарлықтай зиян келтіреді.
РН-ның өте көп мөлшерінің құлау орнының гидрометеорологиялық және географиялық ерекшеліктеріне байланысты бір ластанудың ауданы бірнеше гектарға жетуі мүмкін, сонымен қатар LDR (сұйық зымыран отыны) компоненттері және оларды түрлендіру өнімдері табиғи сулармен бірнеше жүз шақырымға дейін қоныс аударуы мүмкін [6].
Ауада 0,01 мгл гептил мөлшері болған кезде бірнеше минуттан кейін ауыр улану пайда болады. Бұл өлшемдегі концентрацияның максималды шегі 0,0001 мгл немесе 0,001 мгм3 атмосфералық ауаны құрайды. КСРО Қарулы Күштерінде гептилді ұзақ уақыт пайдалану кезінде гептилдің ӘК жеке құрамының денсаулығына қолайсыз әсерін көрсететін үлкен материал жинақталған. Сондай-ақ, екі жыл бойы ашық ауада байланыста болған кезде 0,1 ШРК дозасындағы гептилдің адам ағзасына теріс әсер ететіні анықталды [7].
Максималды концентрация шегі 0,00001 мгл болуы керек. Балалар, жүкті әйелдер үшін гептилдің шекті рұқсат етілген концентрациясы 0,000001 мгл немесе 0,00001 м3 болуы керек [8].
Денсаулықтың спецификалық емес бұзылыстары жиі кездесетін радиациялық зақымдану белгілеріне (қатерлі ісік, лейкемия, цитозинг, адинамия және т.б.) қатты ұқсайды. қате диагноздың себебі. Псевдорадиациялық зақымданудың белгілері соншалықты айқын, олар дәрігерлерді жедел радиациялық ауру диагнозын қоюға мәжбүр етеді. Алайда, иондаушы сәулелену көзінің болмауы радиациялық зақымдануды болдырмауға мүмкіндік береді [9].
Көбінесе организмнің зымыран-ғарыштық отынмен (РКР) зақымдануы табынушыларда, шопандарда кездеседі, ал оннан қатерлі ісіктен өледі, зейнеткерлікке шыққанға дейін өмір сүре алмайтын малшылар [10].
Жас қаупі айқын көрінеді: жас неғұрлым аз болса, соғұрлым нақты патология анықталады (құрысулар, бауырдың зақымдануы, қан, ларингостеноз және т.б.). Әйелдерде мужчин қарағанда қан аурулары қаупі жоғары. Ұрықтың құрсақішілік зақымдануымен байланысты жаңа туған нәрестелер ең үлкен тәуекелге ұшырайды [11].
РН сынықтарымен жанасатын адамдарда ағзаның зақымдану қаупі күрт артады: жанармай бактарының қабырғалары, қолмен өңдеуге болатын әртүрлі ұсақ сынықтар (пышақтар, қаламдар, темекі шегушілер және т.б. жасау). Олар радиациялық аурудан ерекшеленбейтін жағдайларды дамытады (сәулелену көзі болмаған кезде) [12].
Ғылыми әдебиеттерде улы отынмен ұшатын зымыран тасығыштардың қоршаған ортаға және халықтың денсаулығына кері әсерін растайтын жеткілікті деректер жинақталған. Және бұл әсер апатты сипатқа ие, уланған адамдарда өтпелі қатерлі аурулар мен интоксикацияны тудырады.Резервуар құлаған кезде жанармай қалдықтары ауада шашырап, зымырандардың бірінші және екінші сатыларының траекториясы бойынша жерге тұнбаға түсетін улы түтін түзеді. Осылайша, зымыранның ұшу жолдары бойындағы қоршаған ортаның зымыран отынының барлық компоненттерімен біртіндеп ластану жүреді. Үлкен аумақтардың ластануы әрбір жаңа ұшырылыммен артады [13, 14].
Ондаған жылдар бойы гептил төгілген жерлер адам өміріне қауіп төндіретін қауіпті жерлерге айналады. Гептилдің жоғары сұйықтығы бар: жерге түскеннен кейін ол бірден ылғалдылыққа түседі (құрғақ, жеңіл топырақта 3 метр тереңдікке дейін), суда ериді және бір қызығы, жаңбыр жауған кезде ол көтеріледі. Сонымен қатар, гептил өзінің пайда болған жеріне керемет "төзімді". Бұл затты зерттеген орыс ғалымдары оны 34 жыл бойы сол жерлерде табады [15].
Гептилдің ерекше физикалық және химиялық қасиеттері оны химиялық ластанудан кейін бейтараптандыру және дезинфекциялау іс жүзінде мүмкін емес етеді.Ластануға бейім аймақтардың шөлді және шөлейт экожүйелерінің төмен биоөнімділігін ескеру қажет, соның салдарынан олардың өзін-өзі қалпына келтіру қабілеті төмен. Сондай-ақ, климаттық стрессті бастан кешіретін экожүйелер биогендердің максималды ассимиляциясымен және оларды трофикалық тізбектерге қосумен сипатталады, нәтижесінде қоректік тізбектің буындарында гептил туындыларының айқын биологиялық жинақталуы және күшеюі болады [16].
Гептилдің уыттылығын ескере отырып, Ресей ғарыш күштерінің қолбасшылығы 2006 жылы шешім қабылданды.
Ғарыштық экологияның басты зардаптарының бірі - стратосферадағы озон қабатының бұзылуы. Қатты шапшаңдықпен көтеріліп бара жатқан зымырандар озон қабатын ыдыратып тастап, ғарыш кеңістігінен, әсіресе күн жүйесінен құлайтын радиациялық бөлшектерге - сәулелер мен нуклеидтерге жол ашады. Озон қабатын тез арада бұзып жіберетін улы қосылыстардың бірі - хлор. Оның бір молекуласы, озонның жүз мың молекуласын жойып жібереді. Хлор зымыран отындарының басты компоненттерінің бірі. Әсіресе, Спейс-Шатлзымыранына пайдаланатын отынның ішінде ол көп болады. Бұл зымыран АҚШ-та жасалынады. Сол елде космос кеңістігіне ұшырылып отырады. Өте қуатты зымырандардың қатарына жатады. Бұл зымыранды ғарыш кеңістігіне ұшырғанда, ол 180 тонна хлор және хлорлы сутекті атмосфералық ауаға бөліп шығарады. Олар атмосферада неше түрлі реакцияға түсіп, аса қауіпті қосылыс - метаболиттер түзеді. Бұл метаболиттер стратосфераға айрықша әсер етеді де, тропосфераға онша зиянды әрекет жасамайды. Хлор және хлорлы сутектің зиянды әрекеттеріне кейінгі уақытта кең көлемде зерттеу жұмыстарын жүргізуді қажет етеді.[13]
1999 жылы жүргізілген арнаулы ғылыми-зерттеу жұмыстарының қорытындылары мынаны көрсетті:
Қазір Сыр бойы халқының басына қасірет төндіріп отырған қатердің бірі осы. Соңғы жылдары әйелдердің қан аздығы, ақ қан (лейкоз) ауруымен ауыру, кемтар сәбилердің дүниеге көп келуі, жастар арасында өзіне-өзі қол салу сияқты жантүршіктірер оқиғалар көбейіп кетті. Содан-соң соңғы жылдары уланып жатқан дарияның суын айтпай кетуге болмайды. Соңғы жылдары Сыр бойы халқы арасында сары ауру, тырысқақ, іш сүзегі, асқазан-ішек, бауыр-бүйрек аурулары асқынып тұрса, оның да себеп-салдарының бір ұшы осы ғарыш айлағынан көкке көтеріліп жатқан зымырандарға барып тіреледі.[14]
4-сурет Байқоңыр ғарыш айлағының ішкі көрінісі [15]
1.3. Байқоңыр ғарыш айлағы маңындағы табиғи су көздері
Байқоңыр ауданындағы табиғи су айдындарына Сырдария, Кеңгір өзендері және Торғай ойпаты жатады. Бұл су объектілері өсімдіктер мен жануарлардың көптеген түрлері, соның ішінде балықтар, құстар мен сүтқоректілер үшін маңызды тіршілік ету ортасы болып табылады. Олар сондай-ақ аймақтағы суару және басқа да ауылшаруашылық жұмыстары үшін маңызды су көзі ретінде қызмет етеді.Алайда өзен жақын маңдағы өнеркәсіптік қызметтің, соның ішінде Байқоңыр ғарыш айлағының ластануынан зардап шекті. Бұл ластанумен күресуге және өзеннің жағдайын жақсартуға күш салынуда.[16]
Бір кездері әлемдегі ең үлкен көлдердің бірі болған Арал теңізі суару және бөгет салу сияқты адам әрекетінен қатты зардап шекті. Нәтижесінде ол айтарлықтай қысқарып, қатты тұзданып, көптеген балық түрлері мен басқа да жабайы табиғаттың жоғалуына әкелді. Арал теңізін қалпына келтіруге және оның жағдайын жақсартуға күш салынуда.Байқоңыр ауданындағы табиғи су айдындары экологиялық және экономикалық себептер бойынша маңызды. Олардың ұзақ мерзімді тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін осы ресурстарды қорғауды және басқаруды жалғастыру маңызды болады.
5-сурет Сырдария өзені мен Байқоңыр қаласының көрінісі[0]
Байқоңыр ауданындағы табиғи су айдындарына Сырдария, Кеңгір өзендері және Торғай ойпаты жатады. Бұл су объектілері өсімдіктер мен жануарлардың көптеген түрлері, соның ішінде балықтар, құстар мен сүтқоректілер үшін маңызды тіршілік ету ортасы болып табылады. Олар сондай-ақ аймақтағы суару және басқа да ауылшаруашылық жұмыстары үшін маңызды су көзі ретінде қызмет етеді.
1-кесте
Қызылорда облысының көлемінде өзен суының көп жылдық ағысының орта мөлшері
№
Гидро күзеттің аты
Жылдар
Су ағысының орташа мөлшері
айлар
4
5
6
7
8
9
10
1
Көктөбе
2011-2021
431,5
645,1
640,4
609,5
400,9
269,3
232,7
2
Қазалы
2011-2021
136,6
108,3
118,1
94,2
124,9
178,8
164,8
Кестедегі мәліметтерге қарағанда, Сырдарияның суы мол ағатын мамыр айында Көктөбеден шыққан су Қазалыға жеткенше 586,8 м3с жоғалтады. Маусым айында да судың шығыны соған шамалас, яғни 522,3 м3с. Осы екі айдың ішінде Сырдарияның суы Қазалыға 5 еседен артық азаятыны көзге түседі.
Су айдындарындағы балық популяциясы жергілікті балық өнеркәсібін қолдайды, ал судың өзі суару және басқа да ауылшаруашылық жұмыстарында қолданылады. Аймақ сонымен қатар табиғи резервуарлармен бірге жиі кездесетін мұнай мен газды қоса алғанда, бірнеше пайдалы қазбалардың отаны болып табылады. Байқоңыр ауданындағы табиғи су айдындары жергілікті экожүйе мен экономиканың маңызды бөлігі болып табылады және оларды сақтау мен тұрақты пайдалану аймақ пен оның тұрғындарының ұзақ мерзімді әл-ауқаты үшін өте маңызды.
Сумен жабдықтау және су бұру жүйесіне келсек,"Байқоңыр" кешенінің су құбыры-кәріз шаруашылығында соңғы онжылдықтарда сумен жабдықтау және су бұру желілері мен құрылыстарын салу, реконструкциялау және жаңғырту қарқынының төмендеуінен туындаған қолайсыз жағдай қалыптасты. Бұл негізгі құралдардың тозуына және сәйкесінше апаттар мен зақымдардың көбеюіне себеп болды.[17]
Қазіргі уақытта "Байқоңыр" кешенінің сумен жабдықтау және су бұру жүйелері қатты тозған, су құбыры желілерінің 85%-ы өзінің пайдалану ресурсын 1,5-2 есе өндірген. Құбырлар мен өшіру-реттеу арматурасының коррозиясы су мен топырақтың жоғары агрессивтілігінен туындайды.
Байқоңыр қаласында сумен жабдықтаудың екі жүйесі жұмыс істейді. Бұл халықтың қажеттіліктерін, өнеркәсіптік аймақтардың шаруашылық-ауыз су және өндірістік қажеттіліктерін қамтамасыз ететін шаруашылық сумен жабдықтау жүйесі және ЖЭС өндірістік сумен жабдықтау жүйесі. Қаланың су құбыры желілері "Байқоңыр" кешенінің тұтынушыларына және жақын маңдағы Төретам және Ақай кенттеріне ауыз су мен техникалық су беруге арналған. Желілер сақина схемасы бойынша орындалады. Байқоңыр қаласындағы су құбыры желілерінің жалпы ұзындығы 214 км құрайды, желілердің 50%-ы 60-жылдары пайдалануға берілген және 40 жылдан астам уақыт бойы пайдаланылып келеді.[17]
"Левобережный" жерасты су қабылдағышында 10 ұңғыма жұмыс істеп тұр. "Байқоңыр қаласын және Қызылорда облысындағы ғарыш айлағы объектілерін шаруашылық-ауыз сумен жабдықтауға арналған" Сол жағалау "кен орнының жер асты суларын өндіру жөніндегі келісімшартқа 2014-2037 жылдарға арналған жұмыс бағдарламасына" сәйкес 2018-2022 жылдары 10 жаңа пайдалану ұңғымасын салу-су тартуды одан әрі реконструкциялау бойынша жұмыстар көзделген.
Ұңғымалардан алынған су тұздың жоғарылауымен сипатталады, құрғақ қалдық 1000 мгл-ден асады, сондықтан су санитарлық ережелер мен нормалардың талаптарына сәйкес келуі үшін оны одан әрі тазарту қажет. "Горводоканал" ӨБ " ЖББ-да құрғақ қалдықтан тазарту жоқ, судағы тұздардың деңгейін төмендету мақсатында суды жоғары құрғақ қалдықтан тазарту жүйесін жобалау және салу қажет.[18]
Жуылған су, су тазарту құрылыстарының жедел сүзгілерін жуғаннан кейін, тазартусыз Сырдария өзеніне ағызылады, бұл қоршаған ортаның ластануына әкеледі. Сырдария өзеніне су тазарту құрылыстарындағы сүзгілерді жуғаннан кейін ағызылатын шайынды суларды тазарту жөніндегі мәселені шешу үшін шайынды суларды тазарту станциясын реконструкциялау (салу) қажет.
Қаланың су құбыры-кәріз шаруашылығының қазіргі жағдайы шұғыл инвестицияларды қажет етеді. "Байқоңыр" кешенінің су құбырларының жалпы ұзындығы 562 км. 2000 жылдан бастап 89,2 км ауыстырылды (бұл су құбырлары 2025 жылдан бастап өзінің пайдалану ресурстарын әзірлейді). Белгіленген қызмет мерзімі өтті және 472,8 км ауыстыруға жатады. су құбыры. Байқоңыр қаласының бас жоспарында ұзындығы 46,8 км жаңа суық су құбырларын салу көзделіп отыр, осылайша, "Байқоңыр" кешенінің су құбырларының ұзындығы 608,8 км құрайды.[19]
"Өзен" су қабылдағышы 4 сорғы станциясынан және алаңаралық су құбыры желісінен тұрады. Құбырлардың негізгі бөлігі 1968 жылдан бастап, ал кішігірім бөлігі 1987 жылдан бастап жұмыс істейді. Жалпы ұзындығы 20,72 км. 4 сорғы станциясының-3 станция (НС-1А, НС-2А, НС-3Б) қайта құруды қажет етеді.
"Левобережный" су қабылдағышы 1975-1980 жылдары пайдалануға берілді. Сырдария өзені арқылы эстакада арқылы су құбырлары тартылды. Жер асты көзінен алынған су тазартылған өзен суымен араласады, содан кейін тұтынушыларға беріледі.[20]
"Байқоңыр" ғарыш айлағының объектілеріне су тасымалдау жүзеге асырылатын "Солтүстік" магистральдық және алаңаралық су құбырларының жалпы ұзындығы 1963 жылдан 1988 жылға дейін пайдалануға берілген түрлі диаметрлі 232 км құрайды.
АИАЖ жүйесінің суды есепке алу аспаптары пайдалану ресурсын әзірледі және ауыстыруға жатады. Ресей Мемстройының 1999 жылғы 30 желтоқсандағы №168 бұйрығымен бекітілген "коммуналдық сумен жабдықтау және кәріз жүйелері мен құрылыстарын техникалық пайдалану ережелерінің" талаптарына сәйкес тазарту қондырғылары, сорғы станциялары суды есептеу құралымен жабдықталуы керек.[21]
Кәсіпорында 17-алаңдағы суды зарарсыздандыру үшін контейнерлерде сұйық хлор қолданылады. Суды дезинфекциялау үшін сұйық хлорды қолданудың көп жылдық тәжірибесі осы технологияның бірқатар кемшіліктерін анықтады.
2. ЗЕРТТЕУ ЖҮРГІЗУ ШАРТТАРЫ, ОБЪЕКТІЛЕРІ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 СЕДМГ-ның суда көрініс беруі
Асимметриялық диметилгидразин(UDMH; 1,1-диметилгидразин, NDMG немесе geptil деп аталады) - зымыран отыны ретінде қолданылатын H2NN (CH3)2 формуласы бар химиялық қосылыс.
Бұл органикалық аминдерге тән өткір, балық тәрізді, аммиак тәрізді иісі бар түссіз сұйықтық. Үлгілер ауамен жанасқанда сарғайып, оттегі мен көмірқышқыл газын сіңіреді. Ол сумен, этанолмен және керосинмен араласады. Ауадағы концентрациясы 2,5% - дан 95% - ға дейін болса, оның буы тез тұтанады.
(1)
СЕДМГ көбінесе жоғары калориялы зымыран отындарында биоотын ретінде азот тотықтырғышымен, ал IRFNA (тежелген қызыл бумен пісірілген азот қышқылы) немесе сұйық оттегімен бірге қолданылады. UDMH гидразин туындысы болып табылады және кейде гидразин деп аталады. Отын ретінде ол Америка Құрама Штаттарындағы MIL-PRF-25604 сипаттамасында сипатталған.[]
2-кесте
СЕДМГ-ның қасиеттері
Химиялық формула
H2NN(CH3)2
Тығыздығы
791 kg m[−3] (at 22 °C)
Балқу температурасы
−57 °C; −71 °F; 216 K
Қайнау температурасы
64.0 °C; 147.1 °F; 337.1 K
Сыртқы түрі
түссіз сұйықтық
Исі
Аммиактың және балық
СЕДМГ тұрақты және оны зымыран отын жүйелеріне ұзақ уақыт сақтауға болады, бұл оның құнына қарамастан көптеген сұйық зымыран қозғалтқыштарында қолданады. Ғарыштық шаттлдардағы немесе маневрлік қозғалтқыштардағы OMS сияқты кейбір қолданбалар оның орнына біршама жоғары импульсіне байланысты монометилгидразинді пайдаланады. Кейбір керосинмен жұмыс істейтін зымырандарда udmh керосинге ауыспас бұрын зымыран қозғалтқышын жағу және жылыту үшін ұшыру отыны ретінде жұмыс істейді.
СЕДМГ гидразинге қарағанда жоғары тұрақтылыққа ие, әсіресе жоғары температурада және оны ауыстыру ретінде немесе қоспада бірге қолдануға болады. СЕДМГ көптеген еуропалық, ресейлік, үнділік және қытайлық зымыран конструкцияларында қолданылады.
Ресейлік SS - 11 Sego (ака 8K84) МБР SS-19" Стилет "(ака 15A30) МБР, "Протон", "Космос-3М", Р-29RMU2 Layner, Р-36М, " Рокот "(15A30 негізінде) және қытайлық Long March 2F ең көрнекті пайдаланушылар болып табылады СЕДМГ (оны ресейлік инженерлер "гептил" деп атайды [кеңес дәуірінің Код атауы] [дәйексөз қажет] [6]). Titan, GSLV және Delta зымыран отбасылары әртүрлі кезеңдерде Aerozine 50 деп аталатын 50% гидразин мен 50% СЕДМГ қоспасын пайдаланады.[7] бұл отын 2017 жылы Солтүстік Корея әзірлеген және сынаған баллистикалық зымырандарда қолданылады деген болжам бар.[8]
3-кесте
Зерттеу үшін алынған судың химиялық құрамы
Судың
Үлгілері
pрһ
Аниондар,мгл Катиондар,мгл
1
0
0
0,10
0,30
0
0,40
0
0,44
0,30
0,07
0,30
0,04
2
0,60
1,00
1,00
0,60
0,50
1,00
0,59
0,22
0,22
0,,74
1,30
0,04
3
0,50
0,12
0,40
0,40
0,50
0,40
0,25
0,70
0,70
0,30
0,07
0,44
4
0,80
0,60
1,00
0,80
1,00
0,75
0,74
0,74
0,74
0,60
0,30
0,15
5
0,60
0,80
1,10
0,80
0,80
0,80
0,70
0,70
0,30
0,60
0,60
0,60
6
0,15
0,15
0
0
0
0
0,30
0,30
1,10
1,10
0,60
1,20
7
5,00
4,50
56,20
5,00
44,20
5,50
0,44
0,44
0,15
0,44
1,20
0,66
CЕДМГ (симметриялы емес диметилгидразин)-ның судағы көрініс беру динамикасының зерттеу нәтижелері талданды.
СЕДМГ-ның суда көрініс беруін зерттеуге 7 су үлгісі алынды. Зерттелетін үлгілердің табиғаты, минералды, биохимиялық құрамы, рh әртүрлі.
1-үлгі - дистильденген су минералды, органикалық қоспалары жоқ. рh - 5, 4.
2, 3, 7 - үлгілерде органикалық емес қоспалар бар.
Табиғи сулар (4, 5, 6 - үлгілер) минералды тұздармен қатар органикалық емес қоспалардан тұрады. Тәжірибе әдістемесі келесідей: барлық үлгілерге 9,41 мгл СЕДМГ мөлшері енгізілді. 1000 мл ластанған үлгілер ашық шыны ыдыста сақталды. СЕДМГ енгізілген соң 2-3 тәуліктен соң 2 су үлгісі: 1 - СЕДМГ концентрациясын,
2 - NO2, NO3 мөлшерін анықтауға алынды. Тәжірибе ұзақтығы 30 тәулік.
4-кесте
Су үлгілеріндегі СЕДМГ-ның тұрақтылығы
Үлгілер
Тәулік
1
30
2
24
3
21
4
27
5
13
6
7
7
20
Фотометриялық әдіс-РН, лайлану және еріген оттегі сияқты әртүрлі параметрлерге су үлгілерін талдау үшін қолданылатын кең таралған әдіс. Бұл әдісте фотометр үлгіге сіңірілген жарық мөлшерін өлшеу үшін қолданылады. Жұтылған жарық мөлшері өлшенетін параметрдің концентрациясына пропорционалды.Су сынамаларына фотометриялық талдау жүргізу үшін әдетте бірқатар қадамдар жасалады. Алдымен су сынамасы алынып, қатты заттарды кетіру үшін сүзіледі. Содан кейін үлгіге өлшенетін параметрмен әрекеттесетін реагент қосылады. Содан кейін үлгі кюветке салынып, фотометрге енгізіледі. Фотометр жарық сәулесін үлгі арқылы өткізеді және сіңірілген жарық мөлшерін өлшейді. Содан кейін нәтижелер үлгідегі параметр концентрациясын анықтау үшін калибрлеу қисығымен салыстырылады.[31]
Фотоколориметрия-фотоэлектроколорим етрлердің (ФЭК) көмегімен сыналатын заттың монохроматикалық емес жарықтың сіңу дәрежесін өлшеуге негізделген әдіс. Бұл әдіс боялған мөлдір ерітінділерге қолданылады.
Ерітінділердің концентрациясын анықтау үшін фотоколориметриялық әдіс теңдеу түрінде Бугер-Ламберт-бер Заңын қолданады:
с=1xbxA (2)
2-сурет Фотоколометрияның жұмыс жасау принципі
1-жарық көзі;
2-жылудан қорғайтын жарық сүзгісі;
3-бейтарап жарық сүзгісі;
4-түсті жарық сүзгісі;
5-зерттелетін ерітіндісі немесе салыстыру ерітіндісі бар кювета;
6-жарық ағынын екі ағынға бөлетін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz