Тасмола мәдениеті

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Гуманитарлық факультеті
Тарих кафедрасы

БӨЖ
Тақырыбы: Сақтардың тарихын зерттеудегі археологиялық ескерткіштер: Бесшатыр, Тасмола мәдениеттері, Шілікті обалары туралы сипаттаңыз және мәселені шешіңіз

Қабылдаған:Жораева Гүлжамал.
Орындаған: Қонысбек Нұржан.
Тобы: ТТА-211

Түркістан 2023

Жоспары:
Кіріспе:
Сақтар дегеніміз кім және олардың тарихы;
Негізгі бөлім:
Бесшатыр қорымы;
Тасмола мәдениеті;
Шілікті обасы;
Қорытынды:
Сақтардың мәдениеті жайлы мәліметтер көзі;
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.

Кіріспе
Ежелгі Қазақстан тарихында ерте темір дәуірі зерттеуге тұрарлық қызықты тақырыптардың бірі. Себебі, осы кезеңде алғашқы мемлекеттік құрылымдар пайда бола бастады және қоғам түбегейлі сыныптарға бөлініп, метал өңдеу өнерінің дамуына жол ашылды. Бұл мемлекеттерді зерттеу, соның ішінде сақ тайпасының тарихы, осы кезеңді зерттеудің ажырамас бөлігі болып табылады.Сақтар біздің заманымыздан бұрын 1-мыңжылдықта Орта Азия мен Қазақстан, Шығыс Түркістан аумағында мекен еткен ежелгі тайпа. Сақ тайпасының халқы өздерін сақа, сақ деп атаған. Ал, көне гректер скиф деп атап кеткен. Ол туралы тарих атасы Герадот Тарих атты еңбегінің 5 томында айтып өтті. Сондай-ақ, Герадот және басқа да антик тарихшылары сақтарды Азия скифтері, яғни азиялық скифтер деп атаған. Бірақ, сақтардың қалай аталғандығы туралы дерек көп. Сонымен, гректер сақтарды азиялық скифтер десе, парсылар құдіретті еркектер, ал Иран жазбаларында жүйрік атты турлар делінген. Тарихта олар Солтүстік Үндістанды, Ауғанстанды, Орта Азияны және Қазақстанның оңтүстігін қамтитын кең-байтақ аумақта мекендеген делінеді. Жазба деректерде сақтардың Қазақстанның барлық аумағын мекендегені және олардың үш топқа бөлінгені көрсетілген. Біріншісі, шошақ бөрік киіп жүретіндеріне қарай шошақ бөрікті тиграхауда сақтары деп аталған. Екішісі, хаома сусысын дайындайтын хаомаварға сақтары. Ал үшіншісі, Орта Азияның оңтүстігі мен Арал теңізінің төңірегін және Сырдария бойын, Жетісу алқабын мекендеген, яғни теңіздің арғы жағындағылар деп аталып кеткен парадарая сақтары. Сонымен қатар, оңтүстікте - массагеттер мен даилер, солтүстікте - аргипеилер, шығыста - аримаспылар, орталық аудандарда - исседондар, батыста - савроматтар, оңтүстік-батыста - каспылар өмір сүрді.Сақтар әртүрлі этнотоптардан құрылатын конфедеральдық саяси бірлестік болды. Көне жазбаларға қарағанда сақ бірлестігін хан басқарды. Әрбір тайпа бірлестіктерінің өз ханы болды. Хан мұрагерлік жолмен сайланды. Егер хан өлсе, оның ұлы, ал ұлы бомаған немесе кәмелетке толмаған жағдайда, ханның ең сенімді әйелдерінің бірі ел басқаратын болған. Хан елбасы, ел мен жердің иесі, бас қолбасшы болғаны байқалады. Ханның жанында ірі-ірі тайпа басшылары және әйгілі батыр қолбасшылардан тұратын хан кеңесі жұмыс істеген. Жорыққа аттану, хан сайлау сияқты аса ірі мәселелер хан кеңесінде шешілетін болған. Сақтарда жазылған ресми заң ережесі болмаған. Рулық және руаралық қалыптасқан ішкі тәртіп заң ретінде танылған. Жауға берілу немесе жау алдында дәрменсіздік таныту зор қылмыс саналып, ру тайпасына, ханына, қолбасшысына адал болу әрбір азаматтың басты мідеті болған. Олар еркек, әйел демей елі-жерін қоғауға міндетті болған. Ел ордасы үнемі көшіп-қонып отырған. Бірлестіктің бас ханы немесе ұлы хан қайсы тайпадан шықса, сол тайпаның хан ордасы бас орда саналған. Геррон дарисының арғы жағынан ханның иелік жері басталады, онда скифтердің ең каһарман, ең бір саны көп тайпасы тұрады, олар скифтердің басқа топтарын өздеріне бағынышты деп санайды, - деп жазады Геродот. Сақтардың адам саны туралы дерек жоқ. Сақтардың қоғамдық құрылымы мемлекет басқарудың институттық жүйелері айқындала қоймаған. Мемлекеттік институттар жайлы нақты деректер кездеспейді. Тек Арриан, ханның тапсырмасымен жекелеген аймақтарды немесе билігіндегі тайпаларды басқару үшін жіберген сатраптар туралы жазылған. Жергілікті биліктің екінші сатысы ретінде әскери-тайпалық аристократтарды атайды. Грек авторларының талдамдарына қарағанда, сақ қоғамы тап жүзінде айқын жіктеле қоймаған сияқты. Ежелгі грек авторларының еңбектерінде көрініп қалатын атты мен жаяулар, рутайпабасылары және қауымдастар, бақсы-балгерлер дегеннен басқа қоғамдық тараптық айырмашылық салты байқалмайды.Сақ даласының табиғатына байланысты ежелгі тұрғындарының шаруашылығы мен тұрмыс-тіршілігін үш белдеуге бөліп қарауға болады. 1. Қара теңіз, Азов, Днестр бойын мекен еткен бөлімдері тұрақты тұрғын үйлерде тұрып, егіншілік, отбасылық өндіріс және қолөнермен айналысқан. Симферополь маңындагы скиф сақтарының Алтын қорған атанған хан сарайларының жұртында жүргізілген археологиялық зерттеулердің қорытындысы жоғарыдағыны айғақтайды. Мұндай белгілер Каспий, Үстірт өлкесінде де кездеседі. 2. Днепр, Дон дариясынан Каспийге, оңтүстік Сібірге дейінгі бөлімдері жартылай көшпенділік жағдайда өмір сүрген. Егіншілік, малшылық, аңшылық, балық аулау кәсібімен айналысқан. Бұл өлкеде сақтардың жемісжидек теріп жеп күн көрген топтары да болған. Геродоттың айтуынша, Еділден шығысқа қарай шөбі шүйгін көз жеткісіз сары дала басталады. Плиний өзінің Табиғат тарихында бұл өлкені скиф құмайты деп атаған. Нағыз көшпенді сақтардың тіршілігі осы өлкеден басталады. Сақтың көшпенді тайпалары Азияны мекендейтін, - деп жазады Геродот. 3. Көшпенді сақтар жер-суының жағдайына қарай мал-жайының қамымен жылдың төрт мезгілінде дамылсыз көшіп-қонып өмір сүрді. Үйлері әрдайым арбада тиеулі тұрды. Үйлері тері және киізбен жабылатын болған. Бірақ сақ көштері бір аумақтан екінші бір аумаққа емес, бір өзенді жағалап, бір қойнауды сағалап көшіп-қонып отырған. Жерсуды ру-тайпасымен иеленген әр тайпаның өзіндік иелік жерлері, қыс-қыстау, жаз-жайлауы болған, ата бейітін жаудан өздері қорғаған.Қазақ даласында өзен-суды жағалай, тау бөктерін сағалай орналасқан сақ обалары соның дәлелі бола алады. Көшпенді сақтар дәстүрлі мал шаруашылығымен айналысқан. Малының негізгі түлігі қой, жылқы, түйе болыпты. Жылқысы қабырғалы, жоталы, шоқтығы биік, тұяғы тік, тартымды болған. Жылқысы мінсе көлік, жесе ет, сауса сусын болған. Жылқы сүтінен хаома атты сусын (қымыз) жасаған. Жылқыны мал перісі санап, үкілеп баптаған. Жылқының бас сүйегін жерге тастамай, биіктерге қоятын болған. Маңдайға басқан жақсы күлігін иесімен бірге жерлеген. Жылқы, түйе, өгізді арбаға жеккен. Мал шаруашылығының негізгі тірегі және сан жағынан ең көбі қой болған. Сақтардың аң стиліндегі Пазырық мәдениетіне жататын жартас суреттері мен түрлі ою-әшекейлеріндегі бейне, суреттерге қарағанда, олардың бір кәсібі аң аулау болғанына көз жеткіземіз. Сақтар аңды садақпен аулаған. Өзен-су бойындағы сақтар балық аулағаны жайлы ежелгі дәуірдегі көптеген еңбектерде айтылады. Тоқыма тоқу, ағаштан, сүйектен түйін түю, ер-тұрман, ыдыс-аяқ жасау, үй тұрғызу, темір ұсталығы - сақтардың отбасы қолөнерінің айшықты белгілері болған. Ыдыс-аяқ, сауыт-сайманның небір түрін жасаған. Олардың негізі ағаш, темір, мыстан жасалған. Ә. Марғұлан Орталық Қазақстанның бірер аймағында темір қорытылған орындар болғаны жайлы хабарлайды. Саяқ, Жезқазған, Қалба мен Нарындағы металлургия орталықтарынан алынған жоғары сапалы қола бұйымдары темірден еш кем түспейтін болған көрінеді. Темірден, қоладан қылыш, қанжар, түрлі жебелер жасап, ер-тұрман, үзеңгі бау, ауыздық сияқты бұйымдар соққан. Сақтарда ұсталық өнер едәуір дамығанын көреміз. Олар алтын мен күмістен түрлі әшекейлік бұйымдар жасаған. Тек б.з.б. VI - V ғасырлардағы Жетісу сақтарының Есік обасынан алынған бұйымдарының ішінде 4000-нан аса жоғары шеберлікпен жасалған алтын әшекейлер табылған. Сақтар бір бұйымға металл, ағаш, тоқыма және теріні қиыстыра білген. Бесшатыр, Берел обаларында жүргізілген зерттеулердің қорытындысы сақтардың күнделікті тіршілігінде ағаш ұсталық өнері де кең дамығанын керсетеді.

Негізгі бөлімі
1.Бесшатыр қорымы - ежелгі сақ тайпаларының рухани меккесі болған. Ол Алматы облысы, Іле өзенінің оң жағалауында, Алтынемел ұлттық паркінің аумағында орналасқан.Қазба жұмыстарын 50-жылдардың соңы және 60-жылдардың басында профессор Кемел Ақышев жүргізген. Ғалымдардың айтуынша, қорымдар б.з.д. VII - IV ғасырларда құрылған. Олар диаметрі 8-ден 70 метрге, биіктігі 2-ден 20 метрге дейін жететін 31 қорғаннан тұрады. Қорғандар солтүстіктен оңтүстікке 2 шақырымға, батыстан шығысқа қарай 1 шақырымға созылып жатыр. Бұл зираттарда патша әулеті мен ақсүйектер жерленген. Ең ірі құрылым - Үлкен Бесшатыр қорғаны. Оның диаметрі 104 м, ал биіктігі 15-17 метрге жетеді. 20 шаршы метрді құрайтын жерлеу камералары - тас үйінділерінің астында жақсы сақталған. Қазба жұмыстары кезінде археологтар қанжарлар, ұштары қоладан жасалған жебелер, темір пышақтар, шаш қыстырғыштар және алтынмен безендірілген киімдерді тапты. Зираттың маңында 45 тас дуал тізіліп тұр. Жергілікті тайпалар, бұл тастарға аңшылық пен күнделікті өмір көріністерін бейнелеген. Ең басты ерекшеліктерінің бірі - ол жерасты өткелдері. Алтыншы қорған астынан табылған жер асты өткелінің жалпы ұзындығы 55 м, биіктігі 1,7 метрді құрайды. Өзінің монументтілігі мен күрделілігі бойынша, Орталық Азияда теңдесі жоқ құрылым. Бесшатыр кешені ежелгі сақ өркениетінің құдыретін көрсетеді.
2.Орталық Қазақстанды зерттеу 1946 жылдан кейін басталды.Төрт негізгі кезеңнен тұратын зерттеулердің алғашқы сатысы 1946 - 59 жылдарды ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.