Киіз үй

Көктем шығып, жер беті жасыл пүлішке орана бастағанда, қыстаудағылар көш қамына кіріседі. Қақаған қыста мал қыстатып, көктемде төл өргізген шопандар, шопан ғана емес сиыршы да, жылқышы да белін жазып, кең өріске, жазира көк шалғынға шығуға асығады. Шөбі шүйгін, суы мол жерге барады. Ал қыстауын тастап көшкен еңбекшілерге тұратын баспана, үй керек емес пе? Міне, оған киіз үй бар.
Киіз үй сонау ежелгі заманнан бері көшпелі тайпалардың баспанасы бо-лып келген. Оның арғы тегі арба үстіне орнатылған күйме үй. Ал киіз үйдің қазақ даласында пайда бола бастауының өзіне үш мың жылдай уақыт өтті. Оның сонау ерте заманнан бүгінгі күнге дейін мал шаруашылығымен айналысатын халықтардың сенімді серігі болып келуінің себебі неде?
Киіз үй ең бірінші — көші-қонға қолайлы баспана. Оны тез жығуға, шапшаң тігуге болады. Ал «киіз» үй аталуында да ерекше мән бар. Киіздің ыстық пен суықты өткізбейтін қасиеті — киіз үйдің аптап шілдеде сая, ызғырықта жылы баспана болуын қамтамасыз етеді. Сондықтан да оған аппақ киіз жабады. Осы арада неге ақ болу керек деп сұрауларың мүмкін. Ақ басқа түске қарағанда күн сәулесін жақсы шағылыстырып, жылуды аз сіңіреді. Бастарыңа ақ телпек немесе ақ қалпақ кигенде күннің өткірлігі бәсеңдеп қалатынын естеріңе түсірсеңдер болғаны. Сонымен сендер киіз үйдің ең басты екі қасиетін білдіңдер.
Қандай баспана болмасын ол күнделікті тіршілікке, тұрмыс қажетіне қолайлы жасалады. Киіз үйдің құрылысы мен оның жасалатын материалы да осы мал шаруашылығымен аиналысатындарға өте тиімді, лайықты.
Киіз үй шеңберлене құрастырылатын бірнеше керегеден, оның үстінен күмбез еңсесін құрайтын уық пен шаңырақтан тұрады. Киіз үйді бір-біріне жалғастыра тігіп, бірнеше бөлме жасауға, бір үйдің өзін шымши немесе шымылдықпен шағын бөлмелерге бөлуге болады. Киіз үйдің тамаша желдеткіш «терезелері» бар. Ол — көлеңке жақтан түрілетін ірге, күннің