Өзіндік жұмыстар негізінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін дамыту
Өзіндік жұмыстар негізінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін дамыту
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ---------------------------- ----------------------------------- -------------------------3
1 ӨЗІНДІК ЖҰМЫСТАР НЕГІЗІНДЕ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ-------------------------- ----------------------------------- 12
1.1 Өзіндік жұмыстар негізінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттырудың мәні мен мазмұны ----------------------------------- ------12
1.2 Өзіндік жұмыстар негізінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін дамытудың педагогикалық шарттары --------------------------------34
2 ӨЗІНДІК ЖҰМЫСТАР НЕГІЗІНДЕ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН ДАМЫТУДЫҢ ТӘЖІРИБЕЛІК-ЭКСПЕРИМЕНТ НӘТИЖЕЛЕРІ------------------------6 8
2.1 Өзіндік жұмыстар негізінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттырудың мүмкіндіктері
2.2 Бастауыш сынып оқушыларының өзіндік жұмысында танымдық белсенділігін арттырудың әдістемесі ----------------------------------- -----------------82
2.3 Тәжірибелік-эксперименттің нәтижесі ----------------------------------- ----------97
ҚОРЫТЫНДЫ ----------------------------------- ----------------------------------- -----116
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ----------------------------------- ------118
ҚОСЫМША-------------------------------------------------------------------------- ------125
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі: Қазақстан Республикасының Білім беру туралы заңында [1], Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың 2020 - 2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында [2] т.б. құжаттарда осы заманға сай білім беру жүйесін дамыту, кең ауқымды ойлай білетін тұлғаның рухани және салауатты өмір салты негізін қалыптастыру, тұлғаның дербестік қасиеттерінің дамуы үшін жағдай жасау, интеллектісін байыту міндеттерін алға тартып отыр.
Жалпы орта мектептің бастауыш сатысындағы кезең - оқушыда оқу әрекеті қалыптасуының өте қолайлы кезеңі. Оқушының танымдық белсенділігін дамыту нәтижесінде онда оқуға деген талап, ынта, құлшыныс туып, оқу біліктері қалыптасады, яғни оқушының әр түрлі оқу тапсырмаларын орындаудағы құзыреттілігі артып, ол білімді меңгеруде, оқу әрекеттерін бақылау, бағалауды, нәтижені берілген үлгімен салыстыруды үйренеді.
Еліміздің әлемдік білім кеңістігіне енуі мен жаһандану талабына орай орта мектептегі білім сапасын көтеру, оқушылардың өзіндік жұмыстарын түрлендіру арқылы күшейту, сонымен қатар олардың танымдық белсенділіктерін арттыру қажеттігі туындап отыр.
Білім парадигмасының өзгеруіне байланысты жаңа білім мазмұнын меңгеруде өзіндік жұмыстарында оқушының танымдық белсенділігін арттыру басты міндеттердің бірі болып табылады. Бастауыш сыныптарда педагогикалық процесті дамыта және тұлғаға бағдарлап ұйымдастырудың негізінде оқушылардың оқу әрекетінде өзіндік жұмыс арқылы танымдық белсенділігін арттыруға болады. Оқыту процесі екі жақты процесс болғандықтан, мұғалім өзінің іс-әрекетін оқушылардың өзіндік жұмысы арқылы танымдық белсенділігін дамытуға бағыттап құра білуі тиіс. Ал бұл өз кезегінде оқыту мен бала дамуының заңдылықтары туралы өте күрделі психологиялық және педагогикалық мәселе ретінде қарастыруды талап етеді.
Оқушылардың танымдық белсенділігін дамыту мәселесінің психологиялық аспектілерін отандық психолог-ғалымдар Ж.Аймауытов [3], Т.Тәжібаев [4], Қ.Б.Жарықбаев [5], М.Мұқанов [6], С.М.Жақыпов [7], Ә.Алдамұратов [8], Ж.Ы.Намазбаева [9], Г.Джумажанова [10], С.Қ.Бердібаева [11], К.Оразбекова [12], Б.Байжұманова [13] және т.б. зерттеулерінде танымдық белсенділіктің психологиялық ерекшеліктері ашылып, танымдық белсенділік арнайы зерттеу объектісі ретінде қарастырылып, оның білімді меңгерту ісін жетілдірудегі басты рөл атқаратыны туралы қорытындылар жасалған.
Белсенділіктің ең жоғары көрінісі оқушылардың алған білімдерін өмірде, тәжірибеде нәтижелі пайдалана білуі болып табылады. Оқушы ақпаратты, іс-әрекет тәсілдері мен бағалау өлшемдерін қамтитын қоғамдық және жеке адам игерген ұжымдық тәжірибені оқытушының беретін білімімен шектеп қана қоймай, оны әрі қарай өз бетінше белсенді, нысаналы танымдық іс-әрекеті нәтижесінде игеруі тиіс. Осыдан келіп, оқыту барысында оқушының іс-әрекетінде танымдық белсенділікті қалыптастыру талабы туындайды.
Қазақ ағартушы интеллигенциясының өкілдері Ш.Уәлиханов [14], Ы.Алтынсарин [15], А.Байтұрсынов [16], М.Жұмабаев [17], М.Дулатов [18] және т.б. ағартушылардың бастауыш мектеп оқушыларына арналған оқу-әдістемелік құралдарында оқушылардың өздігінен орындайтын тапсырмаларына да көңіл бөлінген. Бұның өзі бастауыш мектепте берілетін білім мазмұнын анықтаудың бір көрінісі болып табылады.
Өздігінен орындайтын оқу тапсырмаларына ерікті шоғырландырып, жаңа пайда болған қызығушылықтары мен сұраныстарын қанағаттандыра әрекеттенеді. Өздігінен жасайтын жұмыс деңгейіне оқушының шығармашылық белсенділігін жоғарылату - кез келген таным процесінің қажетті элементі болып табылады. Оқыту тек қана сабақ беру жағын ғана емес, оқушының өзіндік белсенді іс-әрекетін талап етеді.
Ал, бастауыш сынып оқушыларының өзіндік жұмысында танымдық белсенділігін арттыру мәселесі арнайы зерттеу объектісі болмаған. Білім саласында болып жатқан түбегейлі өзгерістер бастауыш сынып оқушысының танымдық іс-әрекет арқылы тұлға ретінде қалыптастыруды басты міндеттердің бірі деп қарастыруды талап етіп отыр. Бастауыш сынып оқушыларының өзіндік жұмысында танымдық белсенділігін арттыру нақты теориялық және практикалық мәселе ретінде зерттеу қажеттігі бүгінгі білім берудің басым бағыттарының біріне айналып, ақпаратты меңгеруде, өздігінен ізденуде, қарым-қатынасқа түсуде, проблемалық жағдаятта шешім қабылдаудағы түйінді құзыреттіліктерімен түсіндіріледі. Өзіндік жұмыс негізінде оқушылар өздерінің ой-өрістерін және іс-әрекеттерін қорытындылай отырып, алға қойған мақсатына жетуге ұмтылады.
Өзіндік жұмыс барысында оқушылар танымдық іс әрекеттен белсенді әрекетке, одан шығармашылыққа көшіп, өзінің жеке көзқарасын дәлелдеп, тапсырманы жан-жақты талдау жасау барысында баға беруді үйренеді. Өзіндік жұмыстардың түрлеріне қарай берілген ахуалға байланысты проблеманы жүйелеуді және алдын ала көре білуді үйренеді, жаңа проблемаларды аша біледі, оларды шешудің ықтимал жоспарларын ұсынады, оны шешудің нақты жоспарын талдап жасайды. Дегенмен, өзіндік жұмыстың осындай мүмкіндігіне қарамастан, педагогикалық тәжірибеде оқушылардың танымдық белсенділігін арттыруда жеткілікті дәрежеде қолданылмай келеді. Практикалық тұрғыдағы зерттеу негізінен бастауыш сынып оқушыларының өзіндік жұмысында танымдық белсенділігін арттыру деңгейінің төмен екендігін көрсетті.
Ғылыми-зерттеу жұмыстары мен педагогикалық-әдістемелік әдебиеттерге жасалған талдаулар бастауыш сынып оқушыларының өзіндік жұмыстарында танымдық белсенділігін арттыру мәселесінің ғылыми тұрғыда негізделмегенін айқындауға мүмкіндік туғызды. Осы тұрғыдан алғанда келесі қарама-қайшылықтар туындап отыр:
- бастауыш сынып оқушыларының өзіндік жұмысында танымдық белсенділігін арттыру қажеттілігі;
- қазіргі қоғам сұранысына сай бастауыш сынып оқушыларының оқу іс-әрекетін қалыптастыру мен оны жүзеге асырудың әдістемелерінің жасалмауы;
Осы қарама-қайшылықтардың шешімін іздестіру бізге зерттеу мәселеміздің көкейкестілігін айқындап, тақырыпты Өзіндік жұмыстар негізінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін дамыту деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу мақсаты: бастауыш сынып оқушыларының өзіндік жұмыстары негізінде танымдық белсенділігін дамытуды теориялық тұрғыда негіздеп, әдістемесін жасау.
Зерттеу нысаны - бастауыш сыныптардағы оқыту үрдісі.
Зерттеу пәні - бастауыш сынып оқушыларының өзіндік жұмысында танымдық белсенділігін дамыту.
Зерттеу жұмысының болжамы. Егер оқу процесінің әр кезеңдерінде оқушылардың өзіндік жұмысында танымдық белсенділігін дамытудың теориялық негіздері айқындалып, әдістемелік тұрғыда қамтамасыз етілсе, онда бастауыш сынып оқушыларының білімі кеңейіп, дербестігі мен шығармашылығы, ізденімпаздығы артады, өйткені өзіндік жұмыстар оқушылардың танымдық белсенділігі мен интеллектуалдық әлеуетіне негізделіп құрылады.
Зерттеудің міндеттері.
- бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттыру мәселесінің теориялық негіздерін айқындау;
- бастауыш сынып оқушыларының өзіндік жұмысында танымдық белсенділігін арттырудың педагогикалық шарттарын анықтау;
- бастауыш сынып оқушыларының өзіндік жұмысында танымдық белсенділігін арттырудың ғылыми негізделген әдістемесін жасау және оның тиімділігін тәжірибе жүзінде тексеру.
Зерттеу әдістері:
- теориялық (ғылыми-теориялық әдебиеттерді талдау, жинақтау,
қорытындылау, салыстыру, нақтылау, нәтижелерді жобалау);
- эмпирикалық (сауалнама жүргізу, әңгімелесу, бақылау, нормативті және оқу - әдістемелік құжаттарды талдау, диагностика, кеңестер беру, тест жүргізу, тәжірибелік-эксперименттік жұмыс);
- статистикалық (алынған нәтижелерді математикалық-статистикалық өңдеу, сараптау).
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және теориялық мәнділігі.
Оқушылардың танымдық белсенділігінің теориялық негіздері айқындалып, оларға берілген сипаттамалар бір жүйеге келтірілді және негізгі ұғымдардың анықтамасы нақтыланды.
Бастауыш сынып оқушыларының өзіндік жұмысында танымдық белсенділігін арттырудың педагогикалық шарттары анықталды.
Бастауыш сынып оқушыларының өзіндік жұмысында танымдық белсенділігін арттырудың ғылыми негізделген әдістемесі жасалды.
Зерттеу базасы: Қызылорда қаласы, №23 Ж.Қизатов атындағы мектеп-лицейі болып белгіленді. Зерттеу жұмысына аталған мектептерден экспериментке 102 оқушы әдіскерлері қатыстырылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1 ӨЗІНДІК ЖҰМЫСТАР НЕГІЗІНДЕ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Өзіндік жұмыстар негізінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттырудың мәні мен мазмұны
Философиялық сөздікте: Таным - адам әрекетінің мақсаттары мен ұмтылыстарының негізі болатын білімін қалыптастырушы, шығармашылық қызметінің қоғамдық тарихи процесі - деген анықтама берілген. Ой еңбегі мен дене еңбегінің арасында қарама-қайшылық бар жерде, шығармашылық, жаңалық ашушы және тудырушы іс-әрекет орындаушылық пен жаттандылыққа әлеуметтік тұрғыдан қарама-қарсы қойылған жерде таным көбінесе, рухани өндірістің (ғылымның, эстетикалық, этикалық, діни парасаттық қызметтің және т.б.) түрлі салаларындағы кәсіби мамандардың ерекше функциясы ретінде көрінеді. Анықтамада танымдық әрекеттің рөлі көрсетіліп, онда таным адамның табиғатқа белсенді түрде әсер етуінен, табиғат заттарын өңдеуден, зат қасиеттерін өндірісте пайдаланудан бастау алатынына жете мән берілген.
Философтар таным дегеніміз - адамның жаңа біліммен молығу процесі деген тұжырым жасайды. Олай болса, білім адам қызметіндегі таным процесінің нәтижесі болып табылады.
Гегельдің пайымдауынша, сана және өзін-өзі сезіну мәселесі, ойлау және өзін-өзі ой елегінен өткізе білу мәселелері әр түрлі аспектілерде қарастырылуы, оның идеяларының құндылығын көрсетеді. Өзін-өзі түсіну кем дегенде үш аспектіде қолданылады - индивидтің дүниедегі өзінің орнын түсінуі, өзінің қайталанбас ерекшелігін түсінуі, сонымен қатар өзінің санасын мойындауы, біркелкі емес және әр түрлі күрделі құрылым мен көптүрлі формаларда кездеседі. Әр түрлі типтер мен дәрежелерде, жағдайларда белгіленеді. Сондықтан да өзін-өзі түсіну белгілі дәрежеде күрделі құрылымға ие болып, өзіне тән әр түрлі компонентттерде көрініс табады.
Философ Д.Кішібеков: Таным дегеніміз - сыртқы заттар мен құбылыстардың, олардың қатынастарының адам санасында идеялды образдар жүйесі ретінде бейнеленуінің қайшылыққа толы күрделі процесі - деген анықтама берген [19]. Д.Кішібековтың пайымдауынша, қоғамның, оның дамуының философиялық әдіснамалық теориясы қоғамды зерттеп, талдау біртұтас ыңғай, бүтін бір құбылыс, белгілі бір жүйе, өзін-өзі қозғаушы, өзін-өзі дамытушы ретінде оның нақты салаларын, бөлшектерін талдап, арнайы қарау қажеттігінің алғышарттарын саралап көрсеткен. Біріншіден, қоғамдағы іс-әрекет, қызметтің субъектісі - нақтылы адам, ол өзінің материалдық және рухани қажеттері мен мұқтаждарын тек қоғамда ғана қанағаттандырады. Қоғам дамуының екінші бір алғышарты - қоғамдағы адамдардың енжар емес, керісінше, белсенді болып, қоғамда болған жағдайды жайбарақат қабылдамауы. Егер адамдар қоғамда жағымсыз жағдайды байқаса, олар оны белсенді іс-әрекеті, саналы қызметі арқылы өзгертіп, өздеріне тиімді, ыңғайлы жағдай жасайды. Үшіншіден, қоғам дамуындағы алғышарт - әрбір дара адамның өзіне тән потенциалды күш-жігері, қасиеті т.б. өзгешеліктері болады. Олар тек белгілі бір әлеуметтік жағдай мен ортада өзара байланыста ғана дамиды. Өйткені, бұл болмаса, қоғамда адам да болмайды. Адамның мәнін қоғамнан тыс, еңбек құралынсыз, материалдық өндіріссіз танып білу мүмкін емес. Төртіншіден, әдіснамалық алғышарт - қоғам жеке адамдардың жай ғана механикалық жиынтығы емес, ол өзгеше біртұтас әлеуметтік бөлінбейтін әлеуметтік өмір, бір бірінен ажырамас, бір біріне әсер ететін екі фактордан, яғни адамдардың белгілі бір қызмет әдісінен және әлеуметтік фактордан тұрады. Олар адамдардың материалдық, рухани өндірісті дамытудағы қызметі арқылы пайда болады [19]. Адамдардың материалдық, рухани өндірісті дамытудағы қызметі практикалық және рухани қызметте көрініс береді. Сондықтан да осы екі қызмет түріне тоқталуды жөн көрдік.
Практика - адамның саналы, мақсатты, нысаналы, сезімдік нақты қызметі. Практикалық іс-әрекет табиғи ортаны өзгертуге бағытталады. Ол ең алдымен өзінен бұрынғы процестердің мәнін ашып, олардың өз мұқтаждығына орай жаңа ортаны құрады. Жаңа ортаны құру арқылы жаңа нәтижеге қол жеткізеді.
Таным процесі күнделікті тәжірибеден, сезімдік түйсінуден басталады.
Б.Рассел адам танымына қатысты екі сұрақ қойған: біріншісі - біз нені танимыз және екіншісі - біз қалай танимыз? Бірінші сұраққа мүмкіндігінше өзімшіл емес және адамның абстракциялы болуға ұмтылатын ғылым жауап береді. Әлемнің қорытынды шолуында үлкенмен және жалпыменен істес болатын астрономия мен физикадан бастау табиғи болар еді, сирек және әлемдегі оқиғалар барысына өте аз әсер ететін құбылыстар ретінде өмір мен ой, ықылас ниетсіз шолуда маңызы бойынша аз орын алуы тиіс. Ал, екінші сұрақ бойынша психология ғылымы маңызды болып табылады. Өйткені біздің танымымыздың бүкіл ішкі материалы жекелеген адамдар өмірінің психикалық құбылыстарынан тұрады, - деген тұжырым жасаған [20]. Бұл пікірдің біз үшін құндылығы таным процесін жаратылыстану және психология ғылымдарымен байланыстыра қарастыруы болып отыр. Әсіресе бастауыш сынып оқушыларының психологиялық ерекшеліктерін ескеруде басшылыққа алынды.
Жан Жак Руссо таным процесі туралы айта келіп, қоршаған орта туралы деректер түйсік арқылы қабылданады да, ақыл-ой арқылы қорытылып, жаңа тұжырымдарға айналады. Бірақ адамның санасы заттарды сол күйінде қабылдамайды, бұл ретте адамның көңіл-күйі, т.б. субъективтік қасиеттері үлкен рөл атқарады. Олай болса, адамдар ақиқатқа жету үшін тиімді әдістер іздейді, ал олар адамдар ақыл-ойының белсенділігін арттырады. Ал, ақиқат дегеніміз - заттар туралы ұғымдардың сол заттарға сәйкес келуі, - деген тұжырым жасаған [21].
Қорыта келе, таным процесінде қоршаған орта туралы деректер түйсік арқылы қабылданады да, ақыл-ой арқылы қорытылып, жаңа тұжырымдарға айналады.
Адам өзін қоршаған ортаны, әлеуметтік дүниені, табиғи әлемді танып білу барысында, олардың ішкі қасиетін анықтап, даму заңдылықтарын біледі, ондағы өзінің орнын да біліп, басқа адамдармен қарым-қатынасын анықтайды. Осылардың негізінде өзі белсенді іс-әрекетке араласады, өзінің сұранымын, қажеттілігін қанағаттандырады. Олардың өзара маңызды байланыстары танып-білуші субьектіден тәуелсіз өмір сүреді. Заттар мен оның қасиеттерін түйсік, қабылдау және ақыл-ой арқылы танып білуге болады. Осы тұрғыдан алғанда философтар: Таным дегеніміз - сыртқы заттар мен құбылыстардың, олардың қатынастарының адам санасында идеалды образдар жүйесі ретінде бейнеленуінің қайшылыққа толы күрделі процесі, - деген анықтама береді [21]. Олай болса, таным барысында адам өзін қоршаған ортаны игереді, ол туралы білімі кеңейіп, тереңдей түседі, шынайы білімге айналады. Ендеше танымды адамның жаңа әрі тың білімді игеріп, рухани баюы деген қорытынды жасауға болады. Антик философиясы тарихының кіндігі аталған Сократ өзінің басты назарын адам табиғатына аударып қоймай, ақыл-ойға негізделген адамның мәні оның белсенді іс-әрекетімен сипатталады деген қорытындыға келген. Сократ бойынша таным игілікті істің, қайырымды қылықтың қажетті алғы шарты. Ізгілік - бұл білім - деген тұжырым жасаған [22]. Сондықтан да таным білім беруді ізгіліктендірудің басы болып табылады. Бүгінгі күні білім берудің басты ұстанымы білім беруді гуманизациялау десек, Сократтың пікірінің құндылығы, оның қазіргі білім саласындағы талаппен үндестігін көрсетеді.
Әбу Насыр әл-Фараби танымды ішкі және сыртқы деп екіге бөліп қарастырған. Оның пікірінше, әлемдегі заттар мен құбылыстарды сезім арқылы танып білуге негізделген таным - адам танымының сыртқы негізін түзеді. Ал танымның ішкі бөлігін абсолютті таза, киелі рух көрініс алған ақыл-ойдың қызметімен байланыстырамыз, - деп танымның ішкі бөлігіне назар аудартады [23]. Бұдан шығатын қорытынды адамның тұлға ретінде қалыптасуында ұлы данышпанның қарастырған ішкі және сыртқы танымның екеуі бірін-бірі толықтыруы қажет деп санаймыз.
Біздің зерттеуіміз үшін неміс философы Л.Фейербахтың таным саласындағы көзқарасы маңызды. Немістің көрнекті материалисі Л.Фейербахтың пікірі бойынша, дүниені тануға болады және таным мәселесі саласына көптеген жаңа пікірлер қосты. Л.Фейербахтың материализмі бойынша танымның субъектісі - нақтылы адам. Адам табиғатты және шынайы заттарды сезеді, адамсыз немесе адамнан тыс танымның болуы мүмкін емес. Оның пікірінше, табиғат жөнінде адам енжар адам, ол сыртқы дүние құбылыстарын ғана сезеді және түсінеді. Адамдардың ерекше өзгермелілігі, оның табиғатының шын мәнінде сезуге қабілеттілігі - дейді Л.Фейербах [24]. Олай болса, таным процесі сезімділік танымнан, түсінуден басталады. Сезімдер танымның бірінші сатысы. Бұдан кейін сезім деректерін ақыл-ой қорытады.
Ал, қазақ философиясының таным теориясы саласындағы дүниетанымдық көзқарастарына келсек, А.Құнанбаев: Адамның танымдық қасиетінің табиғаты туралы 31-сөзінде: естіген нәрсені ұмытпасқа 4 түрлі себеп бар: әуелі - көкірегі ояу байлаулы берік болмақ керек, екінші - сол нәрсені естігенде я көргенде ғибраттану керек, көңілденіп, тұшынып, ынтамен ұғыну керек, үшіншіден - сол нәрсені бірнеше уақыт қайталап, ойланып, көңілге бекіту керек. Бұл нәрселер - күллі ақыл мен ғылымды тудыратын ұғым нәрселер, - деген тұжырым жасаған [25]. Ендеше адамның білім алудағы танымы оның өміріндегі алатын орнын айғақтайды. Білімді терең меңгеруге бар ынтасымен, ізденумен әрекеттенсе, онда ғылымды игере алатын тұлға қалыптастыруға болады, - деп тұжырымдаймыз.
Шәкәрім Құдайбердіұлы Өмір - жан туралы жинағында әлем пайда болуының матералистік теорясы туралы ғылыми мәліметтер келтіреді. Бүгін білмеген нәрсеңіз, ертең танымал болуы мүмкін; бүгін мүмкін емес нәрсе, ертеңгі күні кәдімгі іс болуы мүмкін, - деп пайымдады [26]. Бұдан таным процесінің мол мүмкіндігін байқауға болады.
Ғ.Есім Дүниені танымақтық деген мәселе дүниетаным деген ұғымды білдіретіндігін айтады. Философияның басты қызметінің бірі осы дүниетаным. Абай оны өлеңдерінде дүние көркі деп атайды. Дүниенің көркін сезіну, білу, тану адамның өзіне нұр, көрік беретін қуат. Абай айтқан асыл қасиеттердің бірі - нұрлы ақыл да осыдан шықпақ. Ақылдың нұрлы болуы мақсатында атқарылатын іс-дүниені танымақтық, - деп тұжырым жасаған [25]. Айнала қоршаған ортаны танып білу, оның дамуына ықпал ететін құдіретті күш ретінде көрінеді.
М.Сәбит адамның өзін қоршаған әлемді танып білуге бағдарлануға ұмтылатыны туралы: Айналасында не болып жатқанын білуге тырысу, өмірдегі өз орнын анықтауға ынтығу қай адамға болсын тән қасиет - деп тұжырымдайды [13]. Өз өмірін мәнді өткізу үшін адам өзі туралы білумен қатар қоршаған дүниедегі ақиқатты тура дәл түсінгісі келеді және оның бейнесін өз санасында елестетуге тырысады. Адамның нақты шындықты білуге ұмтылысы - дүниетанымдық проблема болып табылады.
Тұлға өзі өмір сүріп отырған әлеуметтік ортада болып жататын әлеуметтік елеулі іс-әрекеттердің нәтижесі ғана емес, сонымен бірге олардың себепшісі де болып табылады. Тұлғаның әлеуметтік мәнін ашып көрсету - тұтас күйінде емес, қайта оның нақтылы көріністерін зерттейтін жекелеген қоғамдық ғылымдар үшін өте маңызды. Ал, әлеуметтануда тұлға көбіне көп қоғамдық әлеуметтік қатынастардың субъектісі ретінде қаралады.
Білім беру өскелең ұрпақты әлеуметтенудің өзекті арқауы ретінде оқыту мен тәрбиелеу процесінде жеткіншек ұрпаққа ұлттық тәлім-тәрбие беру арқылы олардың әрқайсысының бойында өз ұлтына қадір-қасиеттерді, ұлттық сана-сезімді, мақтанышты, ұлттық материалдық және рухани құндылықтарды, іскерлік пен тәжірибені, өнерді сіңіруге ұйтқы болады.
Білім беру және оқыту теориясының әдіснамалық негізі - таным теориясы, оқушы тұлғасын жан-жақты және үйлесімді қалыптастыру туралы ілімі болып табылады. Бұл теория білім беру және оқытуды арнайы ұйымдастырылатын іс-әрекет ретінде қарастырады. Білім беру және оқыту теориясының оқушыларды оқыту мәселелеріндегі талаптарының бірі - танымдық белсенділік пен саналылық. Бұл талаптың орындалуы оқушылардың оқу материалын түсінуге, өткенді жаңамен байланыстыруға, негізгісі мен қосымшасын анықтауға, алған білімдерін тәжірибеде пайдалануға, өз пікірлерінде оларға сүйенуге ұмтылысынан көрінеді. Білімді саналы меңгеру өз бетімен жаңа білім алуға мүмкіндік беретін ақыл-ой еңбегінің өзіндік тәсілдерін игермейінше іске аспайды. Оқушылардың танымдық белсенді іс-әрекетінің көздейтін мүддесі - білімнің қоғамдық мәнін ұғыну, қоғамға қызмет ету қарқынын үдету қажеттігі негізінде дамиды.
Таным мен танымдық белсенділікті қалыптастыру проблемасына психологтар, педагогтар, әдіскерлердің көптеген еңбектері арналған.
Таным адамның табиғатқа белсенді түрде әсер етуінен, табиғат заттарын өңдеуден, зат қасиеттерін өндірісте пайдаланудан бастау алады. Объектіні түйсіне отырып, адам оны өзінің ұзақ мерзім бойы өңдеуі мен пайдалануының үйреншікті тәсілдерімен толықтырады, осылайша бұл объект адам әрекетінің мақсаты ретінде танылады.
Тұлғаның қалыптасуы оның әрекеттену және басқа адамдармен ой алмасу процесінде өтеді. Бұл процесті тұлғаның әлеуметтену процесі деп атайды. Тұлғаның әлеуметтенуі оның белсенді іс-әрекетімен, қоғам талабына сай мінез-құлқымен, өзінің іс-әрекетін салыстыра бағалауынан, өзін-өзі тани білуінен көрінеді.
Ж.Т.Берістенов бойынша таным жеке көзқарастың қорытылуы болғандықтан, кез келген шығармашылық негізгі мәселеде көркем түрде шешіледі. Таным көбінесе шығармашылықтан оқшау, арнайы тәжірибе жемісі ретінде көрініс береді. Бірақ барлық қоғамдық даму, өзінің тарихи жолында білімді нақтылай көрсетіп тексеріп отырады. Бұдан таным салыстырмалықты білдіреді. Таным дегеніміздің өзі жай ғана абстракция емес, ол нақтылық көптеген пайымдаулардың, ой қорытулар синтезінің нәтижесі. Ол ойлаудың өте жоғары дамыған формасы. Себебі, онда қандай да болсын құбылыстың мәні, танымның жалпы мақсаты көрініс табады. Ал шығармашылық адамзат қызметінің жоғары формасы екені белгілі. Ол жоғары интелектінің, жүректің шабытты шалқуының нақты көрсетілген сипаты. Ал осының жоғары деңгейі сана мен таным болып табылады деген қорытынды жасаған [27]. Автордың пікірінен шығатын қорытынды тұлғаның дамуында танымдық әрекеттен, танымдық белсенділікке, одан шығармашылық әрекетке көтерілетінін зерделеуге болады.
Білім - адамның белгілі бір жүйедегі ұғымдарының деректері мен пайымдарының жиынтығы. Өзін-өзі тану - тұлғаның өмірдің нақты жағдайларында өзін-өзі жүзеге асырудың өзіндік ұстанымы, мақсаттарын саналы таңдау барысы және нәтижесі. Өзіңді өзің танудың мәні философтардың көзқарасы бойынша өмірге деген ереже ретінде қабылдайды, яғни шексіз құпиялық, беймәлімдік, әралуандық, тұрақсыздық табиғаттарын тану қажет. Ізгілікті қасиеттерді адам өзін-өзі тану және таным барысында сіңіре отырып, осы қасиеттер негізінде ізгілікті табиғатын тұрақтандырады. Өйткені, ұлтымыздың өркениетінің басты ерекшелігі ретінде білім гуманизмнің негізгі компоненті болып табылады. Осы аталған факторлардың мән-мағынасы, өзара байланысы, тұтастығы мен бірлігі адамның кісілік болмысын анықтайды. Тұлғаның әлеуметтену процесінің негізгі факторы ретінде, оның қарым-қатынас жасайтын әлеуметтік ортасының элементтерін атап көрсетуге болады.
Танымдық белсенділікті дамытудағы оқыту әдістемесінің негізін алғашқылардың бірі болып қалаған Я.А.Коменский: Заттың не құбылыстың түп-тамырына жету, анықтау қабілетін дамыту, оны шынайы түсіну және оны қолдана білу қажет, - деп ерекше атап өтті. Ұлы педагог дидактикалық принциптерді ұсына келіп, танымдық белсенділікті дамытуда мұғалімнің рөлі туралы: Таным бастамасы - сезімнен, бала сезіне білмесе, оның ой-өрісінде ешқандай өзгеріс болмайды. Оқытуды зат туралы сөзбен емес, сол затты бақылау арқылы шәкірттің ойын дамыту керек, - дей келе, мен өз шәкіртімнің әрқашанда өз бетінше бақылауын, практикада өздігінен тұжырым жасауын дамытуды - білім берудегі негізгі жетістікке жету құралы ретінде қарастырамын, - деп түйіндейді [28]. Танымдық белсенділікті педагогикалық тұрғыда сипаттайтын болсақ, оқушының өздігінен білім алуының кепілі екенін түсіндірген. Қазіргі білім саласына қойып отырған басты принцип тұлғаға бағдарланған білім берумен оның идеясының үндестігін көруге болады.
К.Д.Ушинскийдің Ақыл-ой дегеннің өзі жақсы ұйымдастырылған білім жүйесі дегенін ескерсек, ақыл-ойды қандай бағытта, қандай формада дамыту керектігі туралы қарастыра келіп, өз еңбектерінде оқушының оқу процесінде ақыл-ойды дамыту мен тәрбиелеудегі ең негізгі дидактикалық шарт - мұғалім мен оқушының оқу барысындағы еңбегінің дұрыс болуы мен жүйелі жинақталуында екендігін айтып өтті [29]. Бұдан бүгінгі білім берудегі субъекті мен субъектінің қарым-қатынасының үйлесімділігін көрсететін тұжырымды байқаймыз.
К.Д.Ушинскийдің пікірінше, оқытудың алғашқы сатысында мұғалімнің басқарушылық және сөйлей білу қабілеті, сұрақтар қойып, оны оқушыларға жеткізу, оқыған кітабын шәкірттеріне әңгімелеп беру, сурет бойынша әңгіме-сұхбат өткізу сияқты іс-әрекеттер маңызды болып табылады. Бірақ мұғалімнің рөлін ескере отырып, ол оқушының белсенділігі мен ізденімпаздығын дамыту мақсатында ұйымдастырылған дербес бақылау және тәжірибе өткізу, көрнекіліктер дайындау сияқты өзіндік жұмыстардың маңыздылығына тоқталады. Зерттеу тақырыбымыз тұрғысынан талдайтын болсақ, оқушылардың өзіндік жұмысында танымдық белсенділігін арттыруда басшылыққа алатын құнды пікір болып табылады [29].
Н.Г.Чернышевский еңбектерінде танымдық белсенді әрекеттің оқыту барысында алатын орнына зор мән беріледі. Егер біздің балаларымыз шын мәнінде білімді боламын десе, білімді өз бетімен игере алуы, ізденуі керек,- деген [30]. Өзіндік жұмыстарды оқушылардың мүмкіндіктеріне қарай ұйымдастыру жаңа білімді меңгертуде белсенді әрекетке түсіруге қызықтырады. Сонда ғана оқушылардың ізденімпаздық, шығармашылық әрекеті нәтижелі болады деп санаймыз.
Сондай-ақ, ол оқыту процесінде материалдың көлемін, сипатын және оқыту әдістерін анықтауда оқушылардың ой-өрісі мен қабілеттерінің ерекшеліктерін ескере отырып, материалдың біртіндеп және тізбектеп берілуін әрдайым сақтап отыруды, мазмұндауда да, анықтамаларда да, қорытындылар мен тұжырымдардың анық та дәл айтылуын талап етті. Сондай-ақ шәкірттердің ойлау қабілетін дамытудың және өздігінше білім алу дағдыларын қалыптастырудың маңызды құралы ретінде оқушылардың өздігінен істейтін жұмысына зор мән берді.
Танымдық белсенділікті қалыптастырудағы өзіндік жұмыстың рөлін айта келіп, оқу процесін жетілдіру құралы ретінде бағалады. Олар білімді меңгеру мен оқытуды белсендіру жөнінде құнды пікірлер айта келіп, оқу мен білім алу деген тек қана білім деректерін меңгеру еместігін ескертті. Білім алу, оқу-тану, тану жүйесі мен әдістерін меңгеру. Олар меңгеретін білімдердің жүйелі түрде бірлікте, тұтастықта болуын, барлық оқу пәндерінің әдіснамасының бірлікте болу идеясын ұсынды.
С.Л.Рубинштейн тұжырымдамасы бойынша, тұлғаның қоғамдық болмыспен, басқа адамдармен шынайы байланысты іс-әрекет арқылы орнатылып, тұлғаның ашықтығы және оның іс-әрекеті бекітіледі. Автор бірінші кезеңде тұлғаның дамуы мен пайда болуын, оның іс-әрекетін айрықша белгілейді; ал екінші кезеңде тұлғаның белсенділігі туралы айтады. Бірінші кезеңде тұлғаның дамуындағы іс-әрекеттің рөліне, ал екіншісінде тұлғаның өзінің рөліне, оның белсенділігіне ерекше көңіл бөледі [31]. Зерттеу жұмысымызда бұл тұжырымдаманы тікелей басшылыққа алдық. Өйткені, танымдық әрекетті, белсенді әрекетке ұштастыруда оның дербес ерекшелігі басты орын алады.
Д.Б.Эльконин оқу іс-әрекетін зерттей отырып, оның төмендегідей құрылымын ұсынды:
Оқу-тану мотивтерінің пайда болуы;
Оқу мақсаты, яғни мазұны бойынша меңгеруге жататын әрекет тәсілі;
Оқу әрекеттері нәтижесінде елес немесе меңгерген әрекеттің
алғашқы бейнесі қалыптасады және үлгінің бастапқы елестетуі жасалады;
Бақылау әрекеті (бұл жерде әрекет құрамына кіретін орындалып жатқан
операциялардың дұрыстығы және толығуымен бақылауды түсінуіміз керек);
Субъектінің өзінде болған өзгерістердің меңгеру дәрежесін бағалау
әрекеті [32]. Ғалымның пікірі зерттеу барысында оқыту процесін ұйымдастыруда басшылыққа алынды.
Біздің пікірімізше, өзіндік жұмыстар арқылы оқушылардың танымдық белсенділігін сабақта артттыру үшін өзіндік жұмыстардың көлемін, сапасының деңгейін көтеру арқылы шешуге болады, деп санаймыз.
Танымдық іс - әрекет - шәкірттің білімге деген өте белсенді ақыл - ой әрекеті. Мектеп оқушыларының танымдық іс-әрекетін жетілдіру мәселелеріне педагогтардың, психологтардың еңбектері арналған. Бұл мәселенің кейбір қырлары тамыры тереңге бойлайтын көне замандардан бастау алады. Сократтың өзі-ақ оқыту барасында шәкірттің танымдық іс-әрекетін арнайы басқарудың маңыздылығын атап көрсеткен - ді.
Оқытушының танымдық іс-әрекет түрлерін таңдап, оны жоспарлап, ұйымдастыра білуі, оқушының ізденімпаздығын арттыруы қазіргі кездегі көкейтесті мәселелердің бірі болып отыр.
Оқытушы қызметінің мәні жас буынның санаткерлік, адамгершілік және дене күштері мен қабілеттерінің үйлесімді дамуының талаптарымен анықталатын білім мазмұны шеңберіндегі шәкірттің оқу-танымдық іс-әрекетін басқару болып табылады. Оқытушының басқару іс-әрекеті өзінің және оқушының іс-әрекеттерін жоспарлаудан, осы іс-әрекеттерді ұйымдастырудан, оқыту сапасын талдаудан, оқушының жеке тұлғалық дамуын болжаудан т.б. тұрады. Оқытушы өз қызметін шебер ұйымдастыра отырып, оқушының да танымдық іс-әрекеттерін өз бетімен жоспарлап, оны оңтайлы ұйымдастырудың әдіс-тәсілдерін үйретеді.
Бастауыш сынып оқушыларының қабілеттері екі түрлі әрекетте дамиды. Біріншіден - кез-келген бала адамзат баласының осы кезге дейінгі жинақтаған тәжірибесін меңгертуге бағытталған оқу іс-әрекетінде білім, білік, дағдыларды қабылдау арқылы.
Екіншіден, кез-келген оқушы шығармашылық әрекеттер орындау арқылы өзінің мүмкіндіктерін дамытады. Оқу іс - әрекетінен шығармашылық әрекеттің айырмашылығы: баланың өзін-өзі қалыптастыруын жүзеге асыруға бағытталған жаңа әдіс-тәсілдер іздеп, проблеманы өзінше, жаңаша шешуге талпыныс жасайды.
Екі әрекетте оқушылар - екі түрлі мүдделер көзделген әр түрлі мақсатты шешеді. Мысалы: оқу іс-әрекетінде белгілі дағдыны қалыптастыратын, белгілі бір ережені меңгеретін жаттығулар орындаса, белсенді әрекеттерде баланың іздену жұмысы басты нысана болады. Оқу іс - әрекеті баланың жалпы қабілетін дамытса, белсенді әрекет нақты жағдайды шешу барысында нәтижеге жеткізетін қабілеттерін дамытады.
Психологтардың зерттеулерінен оқу іс-әрекетінің танымдық сипатын тұлғаның белсенділігімен байланыстыра қарастырғанын көруге болады.
Кесте 1 - ТМД елдеріндегі танымдық белсенділік пен өзіндік жұмыс ұғымына берілген анықтамалар жіктемесі мен теориялық көзқарастар
Философиялық көзқарастар мен анықтамалар
Алынған әдебиет көзі
Танымдық қызметті біртұтас ұйымдастыру шәкірттердің белсенді пайымдауын, абстрактылы ойлауын және практикалық әрекетін тұтас қамтиды.
Ю.К.Бабанский, М.М.Поташник
Танымдық белсенділік- шәкірттің ақыл - парасат қабілеті және оның өз бетінше ізденіп оқуына мүмкіндік беретін бейімділігі.
Мектепте проблемалық оқытуды ұйымдастыру М.И.Махмутов-Алматы,1981
Танымдық белсенділік - білім мен іс - әрекет тәсілдерін өз күшімен игеруге ұмтылысынан көрініс табатын жеке тұлғаның қасиеті.
Т.Ш.Шамова
Танымдық белсенділікті дара тұлға өзінің танымдық іс-әрекетін өз күшімен ұйымдастыруы және оны жаңа танымдық проблеманы шешу үшін қолдана білуі сияқты және адамның сапасы.
И.Я. Лернер
Танымдық белсенділік - мектеп оқушыларының білімді игеруде өз күшімен талпынуына дайын екендігі, яғни қабілеті мен ұмтылысы.
Н.А.Половникова
Белсенділік негізінен, екі түрлі сипатта: сыртқы және ішкі белсенділік. Сыртқы белсенділік дегеніміз - оқушы әрекетінің сыртқы көріністері (белсенді қимыл-қозғалыстары, практикалық әрекеттері, мұғалімге зейін қойып қарауы т.б.) бірақ осы кезде ол басқа нәрсені ойлап отыруы да мүмкін. Ішкі белсенділікке оның белсенді түрде ойлау әрекеті жатады.
Т.С.Сабыров. Оқытудың теориялық негіздері - Алматы, 1993.
Танымдық белсенділік - өз бетінше әрекет етуге ұмтылушылық, яғни серпінді ізденімпаздық. Танымдық қажетсіну белсенділіктің және ізденімпаздықты дамытудың қайнар көзі.
А.Е.Әбілқасымова Студенттердің таным -дық ізденімпаздығын қалыптастыру- Алматы, 1994.
Таным белсенділігі - заттар мен құбылыстардың мәнін, ғылыми ұғымдар, ғылыми ұғымдар мен заңдылықтарды терең түсінуге, оны тәжірибеде қолдана білуге үйретеді. Егер ересек адамдар балалардың сұрақтарын қостап, таным белсенділігінің дамуына бағыт беріп отырса, онда олардың талпынғыштық және бақылағыштық қасиеттері қалыптасады.
Ш.Х.Құрманалина, Б.Ж.Мұқанова, және т.б. Педагогика, Астана, 2007
Өзіндік оқу жұмысы оқушының мәселені қойып, оны шешкенге дейінгі жеңілден күрделіге өту, өзін-өзі бақылау және түзету ізденісінің белгілі бір деңгейдегі дербес оқу әрекеті; Өздігінен білім алу танымдық қабілетті қалыптастырудың құралы болып табылады.
Педагогикалық сөздік
Өзіндік жұмыс оқу әрекетінің бір арнайы бір формасы. Оқушылардың күрделі әрекеттерінің бір түрі. Оқушылардың өзіндік жұмысына мұғалімнің тапсырмасы бойынша олардың өздері жоспар жасап, істің тәсілін анықтап, оның нәтижесін бағалап, орындайтын жұмыстар жатады.
Т.С.Сабыров Оқыту теориясының негіздері Алматы, 1993
Өзіндік жұмыс - студент өзіне қажетті білімді игеретін, білім, білік, дағдыларын меңгеретін, жүйелі түрде жұмыс істейтін, дербес ойлай алатын, өзіндік ақыл-ой стилін қалыптастыратын оқыту формасы болып табылады. Оның басқа оқу формасынан ерекшелігі - студенттің өз әрекетін алдына қойған міндеттеріне байланысты өзі ұйымдастыра алатын қабілетін қалыптастыру.
В.А.Сластенин
Өзіндік жұмыс - бұл оқытуды ұйымдастырудың формасы да емес, оқытудың әдісі де емес, ол оқушының алдына қойылған мақсатқа сәйкес, белгілі бір іс-әрекетті ұйымдастыру мен жүзеге асыру құралы болып табылады.
П.И. Пидкасистый
Өзіндік жұмыс дегеніміз - мұғалімнің тікелей қатысуымен емес, бірақ оның белгілі уақыт мөлшеріне есептелген тапсырмасы бойынша орындалатын жұмыс, бұл кезеңде оқушылар өздерінің ой-өрістерін және іс-әрекеттерін қорытындылай отырып, алға қойған мақсатына жетуге ұмтылады.
Б.П.Есипов
И.П.Пидкасистый өзіндік жұмысты екі жақты қарауды да ұсынады: оқушының оқулық тапсырмасын орындауы; екіншіден, оқулықпен жұмыс істеу барысында оқушының ойлау, есте сақтау қабілетін көрсете білуі, шығармашылық ой толғауы. Сондай-ақ, ол өз зерттеулерінде дидактикалық талдау жасау арқылы оқушының өз бетімен ізденуіндегі елестету мен шығармашылық үрдістің біртұтастық сипатын анықтаған [33].
Оқушылардың дербес ерекшеліктеріне қарай өзіндік тапсырмалар жүйесін құру мен өзіндік жұмысты ұйымдастыру барысында жоғарыда аталған барлық жұмыс түрлері ескерілді.
Г.П. Семеновтың пікірінше, өзіндік орындалатын жұмыс оқытуды ұйымдастыру формасы да, әдіс-тәсілі де емес, ол - алдын-ала берілген бағдарлама немесе нұсқау арқылы оқытушының қатысуымен орындалатын танымдық әрекет [34]. Біздің зерттеуімізде өзіндік жұмысты ұйымдастыру әдістемесі жасалды.
В.П. Стрезикозин мен Б.П.Есипов оқушылардың өзіндік жұмысын төмендегідей үшке бөледі:
1. Жаңа білімді қалыптастыруда жүргізілетін өзіндік жұмыстар.
2. Іскерлік пен дағды қалыптастыру бағытындағы жүргізілетін өзіндік жұмыстар.
3. Білім, іскерлік пен дағдыны қайталап тексеру бағытындағы жүргізілетін өзіндік жұмыстар [35]. Авторлар пікіріне қосыла отырып, өзіндік жұмысты оқыту процесінің барлық кезеңінде жүзеге асыруға болады деп есептейміз.
Н.Аделбаева өзіндік жұмысты ұйымдастыруды төрт бағытта қарастырған.
- теориялық, яғни психологиялық және педагогикалық - Н.Г.Дайри, М.А.Данилов, Л.Аристова, М.Матюшкин, Т.И.Шамова, И.Я.Лернер, И.Унт, В.В.Давыдов, М.Эльконин, П.Я.Галперин;
- тарихи өзіндік жұмыстың ғылыми негіздерін тарихи даму тұрғысынан зерттеушілер - П.И.Пидкасистый, О.А.Нильсон және т.б;
- әдістемелік тұрғыдан зерттеген ғалымдар М.И.Моро, И.Я.Лернер;
- жаңашылдық тұрғысынан И.В.Волков, В.Ф.Шаталов, В.А.Лысенкова, Ш.А.Амонашвили және т.б. Өзіндік жұмыстың ұйымдастыру мақсатына сәйкес атқаратын қызметіне қарай зерттеген ғалымдар пікірі біздің жұмысымызға оң ықпалын тигізеді.
М.А.Даниловтың пайымдауынша, өзіндік жұмыстың міндеті әр оқушының әрекеті мен дербестілігін дамытуға жағдай туғызуға келіп саяды. Бұл міндеттің қиындығы мынада: білім мен тәжірибенің жеткіліксіздігі көбінесе үстірт немесе қате көзқарастың қалыптасуына әкеледі. Мұнда мұғалім оқушының қатесін міндетті түрде түзетуі керек. Өзіндік жұмыс түсінігі әр түрлі мәнді белгілермен толықтырылуда. Біздің пікірімізше, өзіндік жұмысты біртіндеп көшірмелі, өзгемелі, шығармашылық тұрғыда ұйымдастырса тиімді нәтиже береді.
Н.Г.Дайри өзіндік жұмыстың негізгі сипаттамасына ойлау дербестігі, логикалық таным, бастамашылдықты көрсету, шығармашылықпен ойлауды жатқызады. Н.Г.Дайридің пікірінше, оқушылардың оқу әрекетінің сапасына баса назар аудару қажет, сонда ғана өзіндік жұмыс таным процесінің сапасын оқушының жеке басының бейнесін, оқытуды ұйымдастыру формасы деңгейіне көтеріледі [36]. Бүгінде нәтижеге бағытталған білім беруде бұл идея жүзеге асырылуы тиіс деп ойлаймыз. Өйткені, білім сапасы, оның нәтижелілігінің көрсеткіші болып табылады.
И.Я.Лернер оқушылардың өзіндік проблемалық міндеттерді шешуі арқылы және олардың зияттылығын дамытумен шығармашылық әрекеттің элементтерін игеруге болатынын көрсетіп берді. Ол үшін танымдық белсенділіктің деңгейлерге байланысты болатынын ескертті. Бұл біздің зерттеуімізде шығармашылық деңгейдегі өзіндік жұмыстарды қамтиды.
Қазақстан Республикасы бойынша зерттеу жұмыстарын танымдық белсенділік пен өзіндік жұмыстарға арнаған ғалымдар баршылық. Оқу-тәрбие процесінде оған соқпай өте алмайтыны белгілі. Ғалымдар тікелей зерттеу объектісі болмаса, зерттеу тақырыптарына байланысты әр қырынан қарастырған.
Қ.А.Аймағамбетова оқушылардың өздігінен атқаратын жұмысы туралы: Өздігінен атқаратын жұмысқа оқушыларды бағыттап, ұйымдастыратын, оған жағдай жасайтын мұғалімнің әрекеті. Бұл жұмыстың нәтижесін қорытындылау да мұғалімнің қатынасуымен жүзеге асады. Өздігінен атқаратын жұмыс мазмұнын іріктейтін, оны оқушының білім деңгейіне, жас ерекшелігіне сәйкестендіретін, жұмыстың барысын қадағалайтын, нәтижесін қорытуға басшылық ететін де мұғалім. Оқушының білім мазмұнын игеруде таным әрекетінің ұйымдасқан түрде жүзеге асуын қамтамасыз ететін де мұғалім -деп тұжырым жасаған [38]. Педагогикалық процесті ұйымдастырудағы мұғалімнің жетекшілік, бағыт берушілік рөлін баса көрсеткен бұл идея өзіндік жұмысты ұйымдастыруда басшылыққа алынды.
С.Р.Рахметова оқу сабақтарында оқушылардың өздіктерінен орындайтын жұмыстарының негізгі мазмұны ой белсенділігін арттыру дей келе, өздігінен орындайтын жұмыстардың түрлерін ұсынған. Олар:
Кітаптың мазмұнымен таныстыру. Оқу кітабында қандай бөлімдер бар?
Шығарманы балалардың іштерінен оқуы. Әдетте мұнда сұрақтар ойлап
табады, белгілі бір оқиғаны суреттейтін үзіндіні табады, мәнерлеп оқуға дайындалады.
Жоспар жазу жұмысы: мәтінді бөлікке бөлу, қандай суреттер салуға
болатынын ойластыру, мәтінді мұғалімнің қойған аттары бойынша бөлу.
Тапсырманы өңдеу. Мақаланың жоспарын жазу. Жаңа сөздерді жазу.
Шығарманың қорытындысын жазу.
Оқушылардың үйден орындайтын жұмыстарына көңіл аудару. Үйге мәтіннің азмұнын қайта оқып шығуды бермей, шығармашылық тапсырма беру керек деп қорытынды жасаған [39]. Зерттеу жұмысымызда автордың пікірі өзіндік жұмыстарды бастауыш сыныптағы барлық пәндер бойынша ұйымдастырғанда ана тілі сабағында бірінші және екінші деңгейдегі тапсырмаларды орындатуда пайдаланылды.
Т.М. Әбдікәрім әрбір оқулықтағы орналасқан мәтін арқылы оқушының танымы механикалық бағытта емес, белгілі бір теориялық бағамда өсіп, қозғаушы күш болады. Өзінің зерттеу тақырыбы тұрғысынан таным теориясының алғашқы шарты мәтіндердің уағызға бағытталуынан гөрі, оқушылардың ойлауын істейтін жұмысқа қызықтыруында,- деген тұжырым жасаған. Сонымен қатар, автор мәтіндеменің құрамдық бөліктерін нақты көрсетіп берген. Олар:
- оқулықтардың блоктар жүйесіндегі не тараулар жүйесіндегі мазмұны;
- мемлекеттік стандартқа сай мәтіндерді тарауларға жіктеудің тәртібі;
- оқулықтарға тиісті негізгі ақпараттарды бөліп алу әдісі;
- оқушылардың танымдық ойлау қызметін ұйымдастыратын ақпараттық
мәселелердің қойылуы;
- оқулықтағы оқушылардың пәнге деген мүдделілігін арттыратын және
қызығушылығын оятатын нысандары мен ізгілікті ұстанымда дамытудың элементтері [40]. Бұдан шығатын қорытынды мәтінмен жұмыс істеу барысында өзіндік жұмыстарды оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру үшін ақпаратты меңгертуде пәнді оқуға қызығушылымен байланыстыру қажет деп санаймыз.
Қазіргі ақпараттық қоғамда бұл тұжырымдардың құндылығын атап өткен жөн. Өйткені қазіргі қолданыстағы электрондық оқулықтар, интерактивті тақталар, интернет жүйесінен алынған ақпарат көздерін сабақтарда пайдалану оқушылардың өздігінен орындайтын жұмысында танымдық белсенділігін арттырары сөзсіз.
Ә.С.Әмірова мұғалім мен оқушының өзара әрекетінің сипатына оқушылардың өздігінен орындайтын жұмыстарында танымдық белсенділігінің көріну сипатын проблемалық оқытумен байланыстыра қарап, оның төрт түрін бөліп көрсеткен:
1. Өзіндік емес белсенділік деңгей - оқушылардың мұғалімнің түсіндіруін қабылдауы, проблемалық жағдаятта ақыл-ой әрекетінің үлгісін меңгеру, оқушының өзіндік жұмысты орындауы, ауызша жауап;
2. Жартылай өзіндік белсенділік деңгейі - меңгерген білімді жаңа жағдаятта қолдана білу. Мұғалімнің қойған проблемасын шешу;
3. Өзіндік белсенділік деңгейі - оқушы тапсырманы өзі орындайды, жаңа жағдаятта қолданады, құрастырады. Күрделілігі орта деңгейдегі тапсырмаларды шығарады, жорамалдарды дәлелдейді:
4. Шығармашылық белсенділік деңгей - шығармашылық қиялды, талдауды қажет ететін өзіндік жұмыстарды орындайды, жаңа амалдарды табады, дербес шешім шығарып, топшылайды, көркем шығармалар жазады [41]. Зерттеу жұмысымызда автордың ұсынған төрт деңгейін де басшылыққа алдық. Өйткені, бұл оқушылардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ---------------------------- ----------------------------------- -------------------------3
1 ӨЗІНДІК ЖҰМЫСТАР НЕГІЗІНДЕ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ-------------------------- ----------------------------------- 12
1.1 Өзіндік жұмыстар негізінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттырудың мәні мен мазмұны ----------------------------------- ------12
1.2 Өзіндік жұмыстар негізінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін дамытудың педагогикалық шарттары --------------------------------34
2 ӨЗІНДІК ЖҰМЫСТАР НЕГІЗІНДЕ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН ДАМЫТУДЫҢ ТӘЖІРИБЕЛІК-ЭКСПЕРИМЕНТ НӘТИЖЕЛЕРІ------------------------6 8
2.1 Өзіндік жұмыстар негізінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттырудың мүмкіндіктері
2.2 Бастауыш сынып оқушыларының өзіндік жұмысында танымдық белсенділігін арттырудың әдістемесі ----------------------------------- -----------------82
2.3 Тәжірибелік-эксперименттің нәтижесі ----------------------------------- ----------97
ҚОРЫТЫНДЫ ----------------------------------- ----------------------------------- -----116
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ----------------------------------- ------118
ҚОСЫМША-------------------------------------------------------------------------- ------125
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі: Қазақстан Республикасының Білім беру туралы заңында [1], Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың 2020 - 2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында [2] т.б. құжаттарда осы заманға сай білім беру жүйесін дамыту, кең ауқымды ойлай білетін тұлғаның рухани және салауатты өмір салты негізін қалыптастыру, тұлғаның дербестік қасиеттерінің дамуы үшін жағдай жасау, интеллектісін байыту міндеттерін алға тартып отыр.
Жалпы орта мектептің бастауыш сатысындағы кезең - оқушыда оқу әрекеті қалыптасуының өте қолайлы кезеңі. Оқушының танымдық белсенділігін дамыту нәтижесінде онда оқуға деген талап, ынта, құлшыныс туып, оқу біліктері қалыптасады, яғни оқушының әр түрлі оқу тапсырмаларын орындаудағы құзыреттілігі артып, ол білімді меңгеруде, оқу әрекеттерін бақылау, бағалауды, нәтижені берілген үлгімен салыстыруды үйренеді.
Еліміздің әлемдік білім кеңістігіне енуі мен жаһандану талабына орай орта мектептегі білім сапасын көтеру, оқушылардың өзіндік жұмыстарын түрлендіру арқылы күшейту, сонымен қатар олардың танымдық белсенділіктерін арттыру қажеттігі туындап отыр.
Білім парадигмасының өзгеруіне байланысты жаңа білім мазмұнын меңгеруде өзіндік жұмыстарында оқушының танымдық белсенділігін арттыру басты міндеттердің бірі болып табылады. Бастауыш сыныптарда педагогикалық процесті дамыта және тұлғаға бағдарлап ұйымдастырудың негізінде оқушылардың оқу әрекетінде өзіндік жұмыс арқылы танымдық белсенділігін арттыруға болады. Оқыту процесі екі жақты процесс болғандықтан, мұғалім өзінің іс-әрекетін оқушылардың өзіндік жұмысы арқылы танымдық белсенділігін дамытуға бағыттап құра білуі тиіс. Ал бұл өз кезегінде оқыту мен бала дамуының заңдылықтары туралы өте күрделі психологиялық және педагогикалық мәселе ретінде қарастыруды талап етеді.
Оқушылардың танымдық белсенділігін дамыту мәселесінің психологиялық аспектілерін отандық психолог-ғалымдар Ж.Аймауытов [3], Т.Тәжібаев [4], Қ.Б.Жарықбаев [5], М.Мұқанов [6], С.М.Жақыпов [7], Ә.Алдамұратов [8], Ж.Ы.Намазбаева [9], Г.Джумажанова [10], С.Қ.Бердібаева [11], К.Оразбекова [12], Б.Байжұманова [13] және т.б. зерттеулерінде танымдық белсенділіктің психологиялық ерекшеліктері ашылып, танымдық белсенділік арнайы зерттеу объектісі ретінде қарастырылып, оның білімді меңгерту ісін жетілдірудегі басты рөл атқаратыны туралы қорытындылар жасалған.
Белсенділіктің ең жоғары көрінісі оқушылардың алған білімдерін өмірде, тәжірибеде нәтижелі пайдалана білуі болып табылады. Оқушы ақпаратты, іс-әрекет тәсілдері мен бағалау өлшемдерін қамтитын қоғамдық және жеке адам игерген ұжымдық тәжірибені оқытушының беретін білімімен шектеп қана қоймай, оны әрі қарай өз бетінше белсенді, нысаналы танымдық іс-әрекеті нәтижесінде игеруі тиіс. Осыдан келіп, оқыту барысында оқушының іс-әрекетінде танымдық белсенділікті қалыптастыру талабы туындайды.
Қазақ ағартушы интеллигенциясының өкілдері Ш.Уәлиханов [14], Ы.Алтынсарин [15], А.Байтұрсынов [16], М.Жұмабаев [17], М.Дулатов [18] және т.б. ағартушылардың бастауыш мектеп оқушыларына арналған оқу-әдістемелік құралдарында оқушылардың өздігінен орындайтын тапсырмаларына да көңіл бөлінген. Бұның өзі бастауыш мектепте берілетін білім мазмұнын анықтаудың бір көрінісі болып табылады.
Өздігінен орындайтын оқу тапсырмаларына ерікті шоғырландырып, жаңа пайда болған қызығушылықтары мен сұраныстарын қанағаттандыра әрекеттенеді. Өздігінен жасайтын жұмыс деңгейіне оқушының шығармашылық белсенділігін жоғарылату - кез келген таным процесінің қажетті элементі болып табылады. Оқыту тек қана сабақ беру жағын ғана емес, оқушының өзіндік белсенді іс-әрекетін талап етеді.
Ал, бастауыш сынып оқушыларының өзіндік жұмысында танымдық белсенділігін арттыру мәселесі арнайы зерттеу объектісі болмаған. Білім саласында болып жатқан түбегейлі өзгерістер бастауыш сынып оқушысының танымдық іс-әрекет арқылы тұлға ретінде қалыптастыруды басты міндеттердің бірі деп қарастыруды талап етіп отыр. Бастауыш сынып оқушыларының өзіндік жұмысында танымдық белсенділігін арттыру нақты теориялық және практикалық мәселе ретінде зерттеу қажеттігі бүгінгі білім берудің басым бағыттарының біріне айналып, ақпаратты меңгеруде, өздігінен ізденуде, қарым-қатынасқа түсуде, проблемалық жағдаятта шешім қабылдаудағы түйінді құзыреттіліктерімен түсіндіріледі. Өзіндік жұмыс негізінде оқушылар өздерінің ой-өрістерін және іс-әрекеттерін қорытындылай отырып, алға қойған мақсатына жетуге ұмтылады.
Өзіндік жұмыс барысында оқушылар танымдық іс әрекеттен белсенді әрекетке, одан шығармашылыққа көшіп, өзінің жеке көзқарасын дәлелдеп, тапсырманы жан-жақты талдау жасау барысында баға беруді үйренеді. Өзіндік жұмыстардың түрлеріне қарай берілген ахуалға байланысты проблеманы жүйелеуді және алдын ала көре білуді үйренеді, жаңа проблемаларды аша біледі, оларды шешудің ықтимал жоспарларын ұсынады, оны шешудің нақты жоспарын талдап жасайды. Дегенмен, өзіндік жұмыстың осындай мүмкіндігіне қарамастан, педагогикалық тәжірибеде оқушылардың танымдық белсенділігін арттыруда жеткілікті дәрежеде қолданылмай келеді. Практикалық тұрғыдағы зерттеу негізінен бастауыш сынып оқушыларының өзіндік жұмысында танымдық белсенділігін арттыру деңгейінің төмен екендігін көрсетті.
Ғылыми-зерттеу жұмыстары мен педагогикалық-әдістемелік әдебиеттерге жасалған талдаулар бастауыш сынып оқушыларының өзіндік жұмыстарында танымдық белсенділігін арттыру мәселесінің ғылыми тұрғыда негізделмегенін айқындауға мүмкіндік туғызды. Осы тұрғыдан алғанда келесі қарама-қайшылықтар туындап отыр:
- бастауыш сынып оқушыларының өзіндік жұмысында танымдық белсенділігін арттыру қажеттілігі;
- қазіргі қоғам сұранысына сай бастауыш сынып оқушыларының оқу іс-әрекетін қалыптастыру мен оны жүзеге асырудың әдістемелерінің жасалмауы;
Осы қарама-қайшылықтардың шешімін іздестіру бізге зерттеу мәселеміздің көкейкестілігін айқындап, тақырыпты Өзіндік жұмыстар негізінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін дамыту деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу мақсаты: бастауыш сынып оқушыларының өзіндік жұмыстары негізінде танымдық белсенділігін дамытуды теориялық тұрғыда негіздеп, әдістемесін жасау.
Зерттеу нысаны - бастауыш сыныптардағы оқыту үрдісі.
Зерттеу пәні - бастауыш сынып оқушыларының өзіндік жұмысында танымдық белсенділігін дамыту.
Зерттеу жұмысының болжамы. Егер оқу процесінің әр кезеңдерінде оқушылардың өзіндік жұмысында танымдық белсенділігін дамытудың теориялық негіздері айқындалып, әдістемелік тұрғыда қамтамасыз етілсе, онда бастауыш сынып оқушыларының білімі кеңейіп, дербестігі мен шығармашылығы, ізденімпаздығы артады, өйткені өзіндік жұмыстар оқушылардың танымдық белсенділігі мен интеллектуалдық әлеуетіне негізделіп құрылады.
Зерттеудің міндеттері.
- бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттыру мәселесінің теориялық негіздерін айқындау;
- бастауыш сынып оқушыларының өзіндік жұмысында танымдық белсенділігін арттырудың педагогикалық шарттарын анықтау;
- бастауыш сынып оқушыларының өзіндік жұмысында танымдық белсенділігін арттырудың ғылыми негізделген әдістемесін жасау және оның тиімділігін тәжірибе жүзінде тексеру.
Зерттеу әдістері:
- теориялық (ғылыми-теориялық әдебиеттерді талдау, жинақтау,
қорытындылау, салыстыру, нақтылау, нәтижелерді жобалау);
- эмпирикалық (сауалнама жүргізу, әңгімелесу, бақылау, нормативті және оқу - әдістемелік құжаттарды талдау, диагностика, кеңестер беру, тест жүргізу, тәжірибелік-эксперименттік жұмыс);
- статистикалық (алынған нәтижелерді математикалық-статистикалық өңдеу, сараптау).
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және теориялық мәнділігі.
Оқушылардың танымдық белсенділігінің теориялық негіздері айқындалып, оларға берілген сипаттамалар бір жүйеге келтірілді және негізгі ұғымдардың анықтамасы нақтыланды.
Бастауыш сынып оқушыларының өзіндік жұмысында танымдық белсенділігін арттырудың педагогикалық шарттары анықталды.
Бастауыш сынып оқушыларының өзіндік жұмысында танымдық белсенділігін арттырудың ғылыми негізделген әдістемесі жасалды.
Зерттеу базасы: Қызылорда қаласы, №23 Ж.Қизатов атындағы мектеп-лицейі болып белгіленді. Зерттеу жұмысына аталған мектептерден экспериментке 102 оқушы әдіскерлері қатыстырылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1 ӨЗІНДІК ЖҰМЫСТАР НЕГІЗІНДЕ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Өзіндік жұмыстар негізінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттырудың мәні мен мазмұны
Философиялық сөздікте: Таным - адам әрекетінің мақсаттары мен ұмтылыстарының негізі болатын білімін қалыптастырушы, шығармашылық қызметінің қоғамдық тарихи процесі - деген анықтама берілген. Ой еңбегі мен дене еңбегінің арасында қарама-қайшылық бар жерде, шығармашылық, жаңалық ашушы және тудырушы іс-әрекет орындаушылық пен жаттандылыққа әлеуметтік тұрғыдан қарама-қарсы қойылған жерде таным көбінесе, рухани өндірістің (ғылымның, эстетикалық, этикалық, діни парасаттық қызметтің және т.б.) түрлі салаларындағы кәсіби мамандардың ерекше функциясы ретінде көрінеді. Анықтамада танымдық әрекеттің рөлі көрсетіліп, онда таным адамның табиғатқа белсенді түрде әсер етуінен, табиғат заттарын өңдеуден, зат қасиеттерін өндірісте пайдаланудан бастау алатынына жете мән берілген.
Философтар таным дегеніміз - адамның жаңа біліммен молығу процесі деген тұжырым жасайды. Олай болса, білім адам қызметіндегі таным процесінің нәтижесі болып табылады.
Гегельдің пайымдауынша, сана және өзін-өзі сезіну мәселесі, ойлау және өзін-өзі ой елегінен өткізе білу мәселелері әр түрлі аспектілерде қарастырылуы, оның идеяларының құндылығын көрсетеді. Өзін-өзі түсіну кем дегенде үш аспектіде қолданылады - индивидтің дүниедегі өзінің орнын түсінуі, өзінің қайталанбас ерекшелігін түсінуі, сонымен қатар өзінің санасын мойындауы, біркелкі емес және әр түрлі күрделі құрылым мен көптүрлі формаларда кездеседі. Әр түрлі типтер мен дәрежелерде, жағдайларда белгіленеді. Сондықтан да өзін-өзі түсіну белгілі дәрежеде күрделі құрылымға ие болып, өзіне тән әр түрлі компонентттерде көрініс табады.
Философ Д.Кішібеков: Таным дегеніміз - сыртқы заттар мен құбылыстардың, олардың қатынастарының адам санасында идеялды образдар жүйесі ретінде бейнеленуінің қайшылыққа толы күрделі процесі - деген анықтама берген [19]. Д.Кішібековтың пайымдауынша, қоғамның, оның дамуының философиялық әдіснамалық теориясы қоғамды зерттеп, талдау біртұтас ыңғай, бүтін бір құбылыс, белгілі бір жүйе, өзін-өзі қозғаушы, өзін-өзі дамытушы ретінде оның нақты салаларын, бөлшектерін талдап, арнайы қарау қажеттігінің алғышарттарын саралап көрсеткен. Біріншіден, қоғамдағы іс-әрекет, қызметтің субъектісі - нақтылы адам, ол өзінің материалдық және рухани қажеттері мен мұқтаждарын тек қоғамда ғана қанағаттандырады. Қоғам дамуының екінші бір алғышарты - қоғамдағы адамдардың енжар емес, керісінше, белсенді болып, қоғамда болған жағдайды жайбарақат қабылдамауы. Егер адамдар қоғамда жағымсыз жағдайды байқаса, олар оны белсенді іс-әрекеті, саналы қызметі арқылы өзгертіп, өздеріне тиімді, ыңғайлы жағдай жасайды. Үшіншіден, қоғам дамуындағы алғышарт - әрбір дара адамның өзіне тән потенциалды күш-жігері, қасиеті т.б. өзгешеліктері болады. Олар тек белгілі бір әлеуметтік жағдай мен ортада өзара байланыста ғана дамиды. Өйткені, бұл болмаса, қоғамда адам да болмайды. Адамның мәнін қоғамнан тыс, еңбек құралынсыз, материалдық өндіріссіз танып білу мүмкін емес. Төртіншіден, әдіснамалық алғышарт - қоғам жеке адамдардың жай ғана механикалық жиынтығы емес, ол өзгеше біртұтас әлеуметтік бөлінбейтін әлеуметтік өмір, бір бірінен ажырамас, бір біріне әсер ететін екі фактордан, яғни адамдардың белгілі бір қызмет әдісінен және әлеуметтік фактордан тұрады. Олар адамдардың материалдық, рухани өндірісті дамытудағы қызметі арқылы пайда болады [19]. Адамдардың материалдық, рухани өндірісті дамытудағы қызметі практикалық және рухани қызметте көрініс береді. Сондықтан да осы екі қызмет түріне тоқталуды жөн көрдік.
Практика - адамның саналы, мақсатты, нысаналы, сезімдік нақты қызметі. Практикалық іс-әрекет табиғи ортаны өзгертуге бағытталады. Ол ең алдымен өзінен бұрынғы процестердің мәнін ашып, олардың өз мұқтаждығына орай жаңа ортаны құрады. Жаңа ортаны құру арқылы жаңа нәтижеге қол жеткізеді.
Таным процесі күнделікті тәжірибеден, сезімдік түйсінуден басталады.
Б.Рассел адам танымына қатысты екі сұрақ қойған: біріншісі - біз нені танимыз және екіншісі - біз қалай танимыз? Бірінші сұраққа мүмкіндігінше өзімшіл емес және адамның абстракциялы болуға ұмтылатын ғылым жауап береді. Әлемнің қорытынды шолуында үлкенмен және жалпыменен істес болатын астрономия мен физикадан бастау табиғи болар еді, сирек және әлемдегі оқиғалар барысына өте аз әсер ететін құбылыстар ретінде өмір мен ой, ықылас ниетсіз шолуда маңызы бойынша аз орын алуы тиіс. Ал, екінші сұрақ бойынша психология ғылымы маңызды болып табылады. Өйткені біздің танымымыздың бүкіл ішкі материалы жекелеген адамдар өмірінің психикалық құбылыстарынан тұрады, - деген тұжырым жасаған [20]. Бұл пікірдің біз үшін құндылығы таным процесін жаратылыстану және психология ғылымдарымен байланыстыра қарастыруы болып отыр. Әсіресе бастауыш сынып оқушыларының психологиялық ерекшеліктерін ескеруде басшылыққа алынды.
Жан Жак Руссо таным процесі туралы айта келіп, қоршаған орта туралы деректер түйсік арқылы қабылданады да, ақыл-ой арқылы қорытылып, жаңа тұжырымдарға айналады. Бірақ адамның санасы заттарды сол күйінде қабылдамайды, бұл ретте адамның көңіл-күйі, т.б. субъективтік қасиеттері үлкен рөл атқарады. Олай болса, адамдар ақиқатқа жету үшін тиімді әдістер іздейді, ал олар адамдар ақыл-ойының белсенділігін арттырады. Ал, ақиқат дегеніміз - заттар туралы ұғымдардың сол заттарға сәйкес келуі, - деген тұжырым жасаған [21].
Қорыта келе, таным процесінде қоршаған орта туралы деректер түйсік арқылы қабылданады да, ақыл-ой арқылы қорытылып, жаңа тұжырымдарға айналады.
Адам өзін қоршаған ортаны, әлеуметтік дүниені, табиғи әлемді танып білу барысында, олардың ішкі қасиетін анықтап, даму заңдылықтарын біледі, ондағы өзінің орнын да біліп, басқа адамдармен қарым-қатынасын анықтайды. Осылардың негізінде өзі белсенді іс-әрекетке араласады, өзінің сұранымын, қажеттілігін қанағаттандырады. Олардың өзара маңызды байланыстары танып-білуші субьектіден тәуелсіз өмір сүреді. Заттар мен оның қасиеттерін түйсік, қабылдау және ақыл-ой арқылы танып білуге болады. Осы тұрғыдан алғанда философтар: Таным дегеніміз - сыртқы заттар мен құбылыстардың, олардың қатынастарының адам санасында идеалды образдар жүйесі ретінде бейнеленуінің қайшылыққа толы күрделі процесі, - деген анықтама береді [21]. Олай болса, таным барысында адам өзін қоршаған ортаны игереді, ол туралы білімі кеңейіп, тереңдей түседі, шынайы білімге айналады. Ендеше танымды адамның жаңа әрі тың білімді игеріп, рухани баюы деген қорытынды жасауға болады. Антик философиясы тарихының кіндігі аталған Сократ өзінің басты назарын адам табиғатына аударып қоймай, ақыл-ойға негізделген адамның мәні оның белсенді іс-әрекетімен сипатталады деген қорытындыға келген. Сократ бойынша таным игілікті істің, қайырымды қылықтың қажетті алғы шарты. Ізгілік - бұл білім - деген тұжырым жасаған [22]. Сондықтан да таным білім беруді ізгіліктендірудің басы болып табылады. Бүгінгі күні білім берудің басты ұстанымы білім беруді гуманизациялау десек, Сократтың пікірінің құндылығы, оның қазіргі білім саласындағы талаппен үндестігін көрсетеді.
Әбу Насыр әл-Фараби танымды ішкі және сыртқы деп екіге бөліп қарастырған. Оның пікірінше, әлемдегі заттар мен құбылыстарды сезім арқылы танып білуге негізделген таным - адам танымының сыртқы негізін түзеді. Ал танымның ішкі бөлігін абсолютті таза, киелі рух көрініс алған ақыл-ойдың қызметімен байланыстырамыз, - деп танымның ішкі бөлігіне назар аудартады [23]. Бұдан шығатын қорытынды адамның тұлға ретінде қалыптасуында ұлы данышпанның қарастырған ішкі және сыртқы танымның екеуі бірін-бірі толықтыруы қажет деп санаймыз.
Біздің зерттеуіміз үшін неміс философы Л.Фейербахтың таным саласындағы көзқарасы маңызды. Немістің көрнекті материалисі Л.Фейербахтың пікірі бойынша, дүниені тануға болады және таным мәселесі саласына көптеген жаңа пікірлер қосты. Л.Фейербахтың материализмі бойынша танымның субъектісі - нақтылы адам. Адам табиғатты және шынайы заттарды сезеді, адамсыз немесе адамнан тыс танымның болуы мүмкін емес. Оның пікірінше, табиғат жөнінде адам енжар адам, ол сыртқы дүние құбылыстарын ғана сезеді және түсінеді. Адамдардың ерекше өзгермелілігі, оның табиғатының шын мәнінде сезуге қабілеттілігі - дейді Л.Фейербах [24]. Олай болса, таным процесі сезімділік танымнан, түсінуден басталады. Сезімдер танымның бірінші сатысы. Бұдан кейін сезім деректерін ақыл-ой қорытады.
Ал, қазақ философиясының таным теориясы саласындағы дүниетанымдық көзқарастарына келсек, А.Құнанбаев: Адамның танымдық қасиетінің табиғаты туралы 31-сөзінде: естіген нәрсені ұмытпасқа 4 түрлі себеп бар: әуелі - көкірегі ояу байлаулы берік болмақ керек, екінші - сол нәрсені естігенде я көргенде ғибраттану керек, көңілденіп, тұшынып, ынтамен ұғыну керек, үшіншіден - сол нәрсені бірнеше уақыт қайталап, ойланып, көңілге бекіту керек. Бұл нәрселер - күллі ақыл мен ғылымды тудыратын ұғым нәрселер, - деген тұжырым жасаған [25]. Ендеше адамның білім алудағы танымы оның өміріндегі алатын орнын айғақтайды. Білімді терең меңгеруге бар ынтасымен, ізденумен әрекеттенсе, онда ғылымды игере алатын тұлға қалыптастыруға болады, - деп тұжырымдаймыз.
Шәкәрім Құдайбердіұлы Өмір - жан туралы жинағында әлем пайда болуының матералистік теорясы туралы ғылыми мәліметтер келтіреді. Бүгін білмеген нәрсеңіз, ертең танымал болуы мүмкін; бүгін мүмкін емес нәрсе, ертеңгі күні кәдімгі іс болуы мүмкін, - деп пайымдады [26]. Бұдан таным процесінің мол мүмкіндігін байқауға болады.
Ғ.Есім Дүниені танымақтық деген мәселе дүниетаным деген ұғымды білдіретіндігін айтады. Философияның басты қызметінің бірі осы дүниетаным. Абай оны өлеңдерінде дүние көркі деп атайды. Дүниенің көркін сезіну, білу, тану адамның өзіне нұр, көрік беретін қуат. Абай айтқан асыл қасиеттердің бірі - нұрлы ақыл да осыдан шықпақ. Ақылдың нұрлы болуы мақсатында атқарылатын іс-дүниені танымақтық, - деп тұжырым жасаған [25]. Айнала қоршаған ортаны танып білу, оның дамуына ықпал ететін құдіретті күш ретінде көрінеді.
М.Сәбит адамның өзін қоршаған әлемді танып білуге бағдарлануға ұмтылатыны туралы: Айналасында не болып жатқанын білуге тырысу, өмірдегі өз орнын анықтауға ынтығу қай адамға болсын тән қасиет - деп тұжырымдайды [13]. Өз өмірін мәнді өткізу үшін адам өзі туралы білумен қатар қоршаған дүниедегі ақиқатты тура дәл түсінгісі келеді және оның бейнесін өз санасында елестетуге тырысады. Адамның нақты шындықты білуге ұмтылысы - дүниетанымдық проблема болып табылады.
Тұлға өзі өмір сүріп отырған әлеуметтік ортада болып жататын әлеуметтік елеулі іс-әрекеттердің нәтижесі ғана емес, сонымен бірге олардың себепшісі де болып табылады. Тұлғаның әлеуметтік мәнін ашып көрсету - тұтас күйінде емес, қайта оның нақтылы көріністерін зерттейтін жекелеген қоғамдық ғылымдар үшін өте маңызды. Ал, әлеуметтануда тұлға көбіне көп қоғамдық әлеуметтік қатынастардың субъектісі ретінде қаралады.
Білім беру өскелең ұрпақты әлеуметтенудің өзекті арқауы ретінде оқыту мен тәрбиелеу процесінде жеткіншек ұрпаққа ұлттық тәлім-тәрбие беру арқылы олардың әрқайсысының бойында өз ұлтына қадір-қасиеттерді, ұлттық сана-сезімді, мақтанышты, ұлттық материалдық және рухани құндылықтарды, іскерлік пен тәжірибені, өнерді сіңіруге ұйтқы болады.
Білім беру және оқыту теориясының әдіснамалық негізі - таным теориясы, оқушы тұлғасын жан-жақты және үйлесімді қалыптастыру туралы ілімі болып табылады. Бұл теория білім беру және оқытуды арнайы ұйымдастырылатын іс-әрекет ретінде қарастырады. Білім беру және оқыту теориясының оқушыларды оқыту мәселелеріндегі талаптарының бірі - танымдық белсенділік пен саналылық. Бұл талаптың орындалуы оқушылардың оқу материалын түсінуге, өткенді жаңамен байланыстыруға, негізгісі мен қосымшасын анықтауға, алған білімдерін тәжірибеде пайдалануға, өз пікірлерінде оларға сүйенуге ұмтылысынан көрінеді. Білімді саналы меңгеру өз бетімен жаңа білім алуға мүмкіндік беретін ақыл-ой еңбегінің өзіндік тәсілдерін игермейінше іске аспайды. Оқушылардың танымдық белсенді іс-әрекетінің көздейтін мүддесі - білімнің қоғамдық мәнін ұғыну, қоғамға қызмет ету қарқынын үдету қажеттігі негізінде дамиды.
Таным мен танымдық белсенділікті қалыптастыру проблемасына психологтар, педагогтар, әдіскерлердің көптеген еңбектері арналған.
Таным адамның табиғатқа белсенді түрде әсер етуінен, табиғат заттарын өңдеуден, зат қасиеттерін өндірісте пайдаланудан бастау алады. Объектіні түйсіне отырып, адам оны өзінің ұзақ мерзім бойы өңдеуі мен пайдалануының үйреншікті тәсілдерімен толықтырады, осылайша бұл объект адам әрекетінің мақсаты ретінде танылады.
Тұлғаның қалыптасуы оның әрекеттену және басқа адамдармен ой алмасу процесінде өтеді. Бұл процесті тұлғаның әлеуметтену процесі деп атайды. Тұлғаның әлеуметтенуі оның белсенді іс-әрекетімен, қоғам талабына сай мінез-құлқымен, өзінің іс-әрекетін салыстыра бағалауынан, өзін-өзі тани білуінен көрінеді.
Ж.Т.Берістенов бойынша таным жеке көзқарастың қорытылуы болғандықтан, кез келген шығармашылық негізгі мәселеде көркем түрде шешіледі. Таным көбінесе шығармашылықтан оқшау, арнайы тәжірибе жемісі ретінде көрініс береді. Бірақ барлық қоғамдық даму, өзінің тарихи жолында білімді нақтылай көрсетіп тексеріп отырады. Бұдан таным салыстырмалықты білдіреді. Таным дегеніміздің өзі жай ғана абстракция емес, ол нақтылық көптеген пайымдаулардың, ой қорытулар синтезінің нәтижесі. Ол ойлаудың өте жоғары дамыған формасы. Себебі, онда қандай да болсын құбылыстың мәні, танымның жалпы мақсаты көрініс табады. Ал шығармашылық адамзат қызметінің жоғары формасы екені белгілі. Ол жоғары интелектінің, жүректің шабытты шалқуының нақты көрсетілген сипаты. Ал осының жоғары деңгейі сана мен таным болып табылады деген қорытынды жасаған [27]. Автордың пікірінен шығатын қорытынды тұлғаның дамуында танымдық әрекеттен, танымдық белсенділікке, одан шығармашылық әрекетке көтерілетінін зерделеуге болады.
Білім - адамның белгілі бір жүйедегі ұғымдарының деректері мен пайымдарының жиынтығы. Өзін-өзі тану - тұлғаның өмірдің нақты жағдайларында өзін-өзі жүзеге асырудың өзіндік ұстанымы, мақсаттарын саналы таңдау барысы және нәтижесі. Өзіңді өзің танудың мәні философтардың көзқарасы бойынша өмірге деген ереже ретінде қабылдайды, яғни шексіз құпиялық, беймәлімдік, әралуандық, тұрақсыздық табиғаттарын тану қажет. Ізгілікті қасиеттерді адам өзін-өзі тану және таным барысында сіңіре отырып, осы қасиеттер негізінде ізгілікті табиғатын тұрақтандырады. Өйткені, ұлтымыздың өркениетінің басты ерекшелігі ретінде білім гуманизмнің негізгі компоненті болып табылады. Осы аталған факторлардың мән-мағынасы, өзара байланысы, тұтастығы мен бірлігі адамның кісілік болмысын анықтайды. Тұлғаның әлеуметтену процесінің негізгі факторы ретінде, оның қарым-қатынас жасайтын әлеуметтік ортасының элементтерін атап көрсетуге болады.
Танымдық белсенділікті дамытудағы оқыту әдістемесінің негізін алғашқылардың бірі болып қалаған Я.А.Коменский: Заттың не құбылыстың түп-тамырына жету, анықтау қабілетін дамыту, оны шынайы түсіну және оны қолдана білу қажет, - деп ерекше атап өтті. Ұлы педагог дидактикалық принциптерді ұсына келіп, танымдық белсенділікті дамытуда мұғалімнің рөлі туралы: Таным бастамасы - сезімнен, бала сезіне білмесе, оның ой-өрісінде ешқандай өзгеріс болмайды. Оқытуды зат туралы сөзбен емес, сол затты бақылау арқылы шәкірттің ойын дамыту керек, - дей келе, мен өз шәкіртімнің әрқашанда өз бетінше бақылауын, практикада өздігінен тұжырым жасауын дамытуды - білім берудегі негізгі жетістікке жету құралы ретінде қарастырамын, - деп түйіндейді [28]. Танымдық белсенділікті педагогикалық тұрғыда сипаттайтын болсақ, оқушының өздігінен білім алуының кепілі екенін түсіндірген. Қазіргі білім саласына қойып отырған басты принцип тұлғаға бағдарланған білім берумен оның идеясының үндестігін көруге болады.
К.Д.Ушинскийдің Ақыл-ой дегеннің өзі жақсы ұйымдастырылған білім жүйесі дегенін ескерсек, ақыл-ойды қандай бағытта, қандай формада дамыту керектігі туралы қарастыра келіп, өз еңбектерінде оқушының оқу процесінде ақыл-ойды дамыту мен тәрбиелеудегі ең негізгі дидактикалық шарт - мұғалім мен оқушының оқу барысындағы еңбегінің дұрыс болуы мен жүйелі жинақталуында екендігін айтып өтті [29]. Бұдан бүгінгі білім берудегі субъекті мен субъектінің қарым-қатынасының үйлесімділігін көрсететін тұжырымды байқаймыз.
К.Д.Ушинскийдің пікірінше, оқытудың алғашқы сатысында мұғалімнің басқарушылық және сөйлей білу қабілеті, сұрақтар қойып, оны оқушыларға жеткізу, оқыған кітабын шәкірттеріне әңгімелеп беру, сурет бойынша әңгіме-сұхбат өткізу сияқты іс-әрекеттер маңызды болып табылады. Бірақ мұғалімнің рөлін ескере отырып, ол оқушының белсенділігі мен ізденімпаздығын дамыту мақсатында ұйымдастырылған дербес бақылау және тәжірибе өткізу, көрнекіліктер дайындау сияқты өзіндік жұмыстардың маңыздылығына тоқталады. Зерттеу тақырыбымыз тұрғысынан талдайтын болсақ, оқушылардың өзіндік жұмысында танымдық белсенділігін арттыруда басшылыққа алатын құнды пікір болып табылады [29].
Н.Г.Чернышевский еңбектерінде танымдық белсенді әрекеттің оқыту барысында алатын орнына зор мән беріледі. Егер біздің балаларымыз шын мәнінде білімді боламын десе, білімді өз бетімен игере алуы, ізденуі керек,- деген [30]. Өзіндік жұмыстарды оқушылардың мүмкіндіктеріне қарай ұйымдастыру жаңа білімді меңгертуде белсенді әрекетке түсіруге қызықтырады. Сонда ғана оқушылардың ізденімпаздық, шығармашылық әрекеті нәтижелі болады деп санаймыз.
Сондай-ақ, ол оқыту процесінде материалдың көлемін, сипатын және оқыту әдістерін анықтауда оқушылардың ой-өрісі мен қабілеттерінің ерекшеліктерін ескере отырып, материалдың біртіндеп және тізбектеп берілуін әрдайым сақтап отыруды, мазмұндауда да, анықтамаларда да, қорытындылар мен тұжырымдардың анық та дәл айтылуын талап етті. Сондай-ақ шәкірттердің ойлау қабілетін дамытудың және өздігінше білім алу дағдыларын қалыптастырудың маңызды құралы ретінде оқушылардың өздігінен істейтін жұмысына зор мән берді.
Танымдық белсенділікті қалыптастырудағы өзіндік жұмыстың рөлін айта келіп, оқу процесін жетілдіру құралы ретінде бағалады. Олар білімді меңгеру мен оқытуды белсендіру жөнінде құнды пікірлер айта келіп, оқу мен білім алу деген тек қана білім деректерін меңгеру еместігін ескертті. Білім алу, оқу-тану, тану жүйесі мен әдістерін меңгеру. Олар меңгеретін білімдердің жүйелі түрде бірлікте, тұтастықта болуын, барлық оқу пәндерінің әдіснамасының бірлікте болу идеясын ұсынды.
С.Л.Рубинштейн тұжырымдамасы бойынша, тұлғаның қоғамдық болмыспен, басқа адамдармен шынайы байланысты іс-әрекет арқылы орнатылып, тұлғаның ашықтығы және оның іс-әрекеті бекітіледі. Автор бірінші кезеңде тұлғаның дамуы мен пайда болуын, оның іс-әрекетін айрықша белгілейді; ал екінші кезеңде тұлғаның белсенділігі туралы айтады. Бірінші кезеңде тұлғаның дамуындағы іс-әрекеттің рөліне, ал екіншісінде тұлғаның өзінің рөліне, оның белсенділігіне ерекше көңіл бөледі [31]. Зерттеу жұмысымызда бұл тұжырымдаманы тікелей басшылыққа алдық. Өйткені, танымдық әрекетті, белсенді әрекетке ұштастыруда оның дербес ерекшелігі басты орын алады.
Д.Б.Эльконин оқу іс-әрекетін зерттей отырып, оның төмендегідей құрылымын ұсынды:
Оқу-тану мотивтерінің пайда болуы;
Оқу мақсаты, яғни мазұны бойынша меңгеруге жататын әрекет тәсілі;
Оқу әрекеттері нәтижесінде елес немесе меңгерген әрекеттің
алғашқы бейнесі қалыптасады және үлгінің бастапқы елестетуі жасалады;
Бақылау әрекеті (бұл жерде әрекет құрамына кіретін орындалып жатқан
операциялардың дұрыстығы және толығуымен бақылауды түсінуіміз керек);
Субъектінің өзінде болған өзгерістердің меңгеру дәрежесін бағалау
әрекеті [32]. Ғалымның пікірі зерттеу барысында оқыту процесін ұйымдастыруда басшылыққа алынды.
Біздің пікірімізше, өзіндік жұмыстар арқылы оқушылардың танымдық белсенділігін сабақта артттыру үшін өзіндік жұмыстардың көлемін, сапасының деңгейін көтеру арқылы шешуге болады, деп санаймыз.
Танымдық іс - әрекет - шәкірттің білімге деген өте белсенді ақыл - ой әрекеті. Мектеп оқушыларының танымдық іс-әрекетін жетілдіру мәселелеріне педагогтардың, психологтардың еңбектері арналған. Бұл мәселенің кейбір қырлары тамыры тереңге бойлайтын көне замандардан бастау алады. Сократтың өзі-ақ оқыту барасында шәкірттің танымдық іс-әрекетін арнайы басқарудың маңыздылығын атап көрсеткен - ді.
Оқытушының танымдық іс-әрекет түрлерін таңдап, оны жоспарлап, ұйымдастыра білуі, оқушының ізденімпаздығын арттыруы қазіргі кездегі көкейтесті мәселелердің бірі болып отыр.
Оқытушы қызметінің мәні жас буынның санаткерлік, адамгершілік және дене күштері мен қабілеттерінің үйлесімді дамуының талаптарымен анықталатын білім мазмұны шеңберіндегі шәкірттің оқу-танымдық іс-әрекетін басқару болып табылады. Оқытушының басқару іс-әрекеті өзінің және оқушының іс-әрекеттерін жоспарлаудан, осы іс-әрекеттерді ұйымдастырудан, оқыту сапасын талдаудан, оқушының жеке тұлғалық дамуын болжаудан т.б. тұрады. Оқытушы өз қызметін шебер ұйымдастыра отырып, оқушының да танымдық іс-әрекеттерін өз бетімен жоспарлап, оны оңтайлы ұйымдастырудың әдіс-тәсілдерін үйретеді.
Бастауыш сынып оқушыларының қабілеттері екі түрлі әрекетте дамиды. Біріншіден - кез-келген бала адамзат баласының осы кезге дейінгі жинақтаған тәжірибесін меңгертуге бағытталған оқу іс-әрекетінде білім, білік, дағдыларды қабылдау арқылы.
Екіншіден, кез-келген оқушы шығармашылық әрекеттер орындау арқылы өзінің мүмкіндіктерін дамытады. Оқу іс - әрекетінен шығармашылық әрекеттің айырмашылығы: баланың өзін-өзі қалыптастыруын жүзеге асыруға бағытталған жаңа әдіс-тәсілдер іздеп, проблеманы өзінше, жаңаша шешуге талпыныс жасайды.
Екі әрекетте оқушылар - екі түрлі мүдделер көзделген әр түрлі мақсатты шешеді. Мысалы: оқу іс-әрекетінде белгілі дағдыны қалыптастыратын, белгілі бір ережені меңгеретін жаттығулар орындаса, белсенді әрекеттерде баланың іздену жұмысы басты нысана болады. Оқу іс - әрекеті баланың жалпы қабілетін дамытса, белсенді әрекет нақты жағдайды шешу барысында нәтижеге жеткізетін қабілеттерін дамытады.
Психологтардың зерттеулерінен оқу іс-әрекетінің танымдық сипатын тұлғаның белсенділігімен байланыстыра қарастырғанын көруге болады.
Кесте 1 - ТМД елдеріндегі танымдық белсенділік пен өзіндік жұмыс ұғымына берілген анықтамалар жіктемесі мен теориялық көзқарастар
Философиялық көзқарастар мен анықтамалар
Алынған әдебиет көзі
Танымдық қызметті біртұтас ұйымдастыру шәкірттердің белсенді пайымдауын, абстрактылы ойлауын және практикалық әрекетін тұтас қамтиды.
Ю.К.Бабанский, М.М.Поташник
Танымдық белсенділік- шәкірттің ақыл - парасат қабілеті және оның өз бетінше ізденіп оқуына мүмкіндік беретін бейімділігі.
Мектепте проблемалық оқытуды ұйымдастыру М.И.Махмутов-Алматы,1981
Танымдық белсенділік - білім мен іс - әрекет тәсілдерін өз күшімен игеруге ұмтылысынан көрініс табатын жеке тұлғаның қасиеті.
Т.Ш.Шамова
Танымдық белсенділікті дара тұлға өзінің танымдық іс-әрекетін өз күшімен ұйымдастыруы және оны жаңа танымдық проблеманы шешу үшін қолдана білуі сияқты және адамның сапасы.
И.Я. Лернер
Танымдық белсенділік - мектеп оқушыларының білімді игеруде өз күшімен талпынуына дайын екендігі, яғни қабілеті мен ұмтылысы.
Н.А.Половникова
Белсенділік негізінен, екі түрлі сипатта: сыртқы және ішкі белсенділік. Сыртқы белсенділік дегеніміз - оқушы әрекетінің сыртқы көріністері (белсенді қимыл-қозғалыстары, практикалық әрекеттері, мұғалімге зейін қойып қарауы т.б.) бірақ осы кезде ол басқа нәрсені ойлап отыруы да мүмкін. Ішкі белсенділікке оның белсенді түрде ойлау әрекеті жатады.
Т.С.Сабыров. Оқытудың теориялық негіздері - Алматы, 1993.
Танымдық белсенділік - өз бетінше әрекет етуге ұмтылушылық, яғни серпінді ізденімпаздық. Танымдық қажетсіну белсенділіктің және ізденімпаздықты дамытудың қайнар көзі.
А.Е.Әбілқасымова Студенттердің таным -дық ізденімпаздығын қалыптастыру- Алматы, 1994.
Таным белсенділігі - заттар мен құбылыстардың мәнін, ғылыми ұғымдар, ғылыми ұғымдар мен заңдылықтарды терең түсінуге, оны тәжірибеде қолдана білуге үйретеді. Егер ересек адамдар балалардың сұрақтарын қостап, таным белсенділігінің дамуына бағыт беріп отырса, онда олардың талпынғыштық және бақылағыштық қасиеттері қалыптасады.
Ш.Х.Құрманалина, Б.Ж.Мұқанова, және т.б. Педагогика, Астана, 2007
Өзіндік оқу жұмысы оқушының мәселені қойып, оны шешкенге дейінгі жеңілден күрделіге өту, өзін-өзі бақылау және түзету ізденісінің белгілі бір деңгейдегі дербес оқу әрекеті; Өздігінен білім алу танымдық қабілетті қалыптастырудың құралы болып табылады.
Педагогикалық сөздік
Өзіндік жұмыс оқу әрекетінің бір арнайы бір формасы. Оқушылардың күрделі әрекеттерінің бір түрі. Оқушылардың өзіндік жұмысына мұғалімнің тапсырмасы бойынша олардың өздері жоспар жасап, істің тәсілін анықтап, оның нәтижесін бағалап, орындайтын жұмыстар жатады.
Т.С.Сабыров Оқыту теориясының негіздері Алматы, 1993
Өзіндік жұмыс - студент өзіне қажетті білімді игеретін, білім, білік, дағдыларын меңгеретін, жүйелі түрде жұмыс істейтін, дербес ойлай алатын, өзіндік ақыл-ой стилін қалыптастыратын оқыту формасы болып табылады. Оның басқа оқу формасынан ерекшелігі - студенттің өз әрекетін алдына қойған міндеттеріне байланысты өзі ұйымдастыра алатын қабілетін қалыптастыру.
В.А.Сластенин
Өзіндік жұмыс - бұл оқытуды ұйымдастырудың формасы да емес, оқытудың әдісі де емес, ол оқушының алдына қойылған мақсатқа сәйкес, белгілі бір іс-әрекетті ұйымдастыру мен жүзеге асыру құралы болып табылады.
П.И. Пидкасистый
Өзіндік жұмыс дегеніміз - мұғалімнің тікелей қатысуымен емес, бірақ оның белгілі уақыт мөлшеріне есептелген тапсырмасы бойынша орындалатын жұмыс, бұл кезеңде оқушылар өздерінің ой-өрістерін және іс-әрекеттерін қорытындылай отырып, алға қойған мақсатына жетуге ұмтылады.
Б.П.Есипов
И.П.Пидкасистый өзіндік жұмысты екі жақты қарауды да ұсынады: оқушының оқулық тапсырмасын орындауы; екіншіден, оқулықпен жұмыс істеу барысында оқушының ойлау, есте сақтау қабілетін көрсете білуі, шығармашылық ой толғауы. Сондай-ақ, ол өз зерттеулерінде дидактикалық талдау жасау арқылы оқушының өз бетімен ізденуіндегі елестету мен шығармашылық үрдістің біртұтастық сипатын анықтаған [33].
Оқушылардың дербес ерекшеліктеріне қарай өзіндік тапсырмалар жүйесін құру мен өзіндік жұмысты ұйымдастыру барысында жоғарыда аталған барлық жұмыс түрлері ескерілді.
Г.П. Семеновтың пікірінше, өзіндік орындалатын жұмыс оқытуды ұйымдастыру формасы да, әдіс-тәсілі де емес, ол - алдын-ала берілген бағдарлама немесе нұсқау арқылы оқытушының қатысуымен орындалатын танымдық әрекет [34]. Біздің зерттеуімізде өзіндік жұмысты ұйымдастыру әдістемесі жасалды.
В.П. Стрезикозин мен Б.П.Есипов оқушылардың өзіндік жұмысын төмендегідей үшке бөледі:
1. Жаңа білімді қалыптастыруда жүргізілетін өзіндік жұмыстар.
2. Іскерлік пен дағды қалыптастыру бағытындағы жүргізілетін өзіндік жұмыстар.
3. Білім, іскерлік пен дағдыны қайталап тексеру бағытындағы жүргізілетін өзіндік жұмыстар [35]. Авторлар пікіріне қосыла отырып, өзіндік жұмысты оқыту процесінің барлық кезеңінде жүзеге асыруға болады деп есептейміз.
Н.Аделбаева өзіндік жұмысты ұйымдастыруды төрт бағытта қарастырған.
- теориялық, яғни психологиялық және педагогикалық - Н.Г.Дайри, М.А.Данилов, Л.Аристова, М.Матюшкин, Т.И.Шамова, И.Я.Лернер, И.Унт, В.В.Давыдов, М.Эльконин, П.Я.Галперин;
- тарихи өзіндік жұмыстың ғылыми негіздерін тарихи даму тұрғысынан зерттеушілер - П.И.Пидкасистый, О.А.Нильсон және т.б;
- әдістемелік тұрғыдан зерттеген ғалымдар М.И.Моро, И.Я.Лернер;
- жаңашылдық тұрғысынан И.В.Волков, В.Ф.Шаталов, В.А.Лысенкова, Ш.А.Амонашвили және т.б. Өзіндік жұмыстың ұйымдастыру мақсатына сәйкес атқаратын қызметіне қарай зерттеген ғалымдар пікірі біздің жұмысымызға оң ықпалын тигізеді.
М.А.Даниловтың пайымдауынша, өзіндік жұмыстың міндеті әр оқушының әрекеті мен дербестілігін дамытуға жағдай туғызуға келіп саяды. Бұл міндеттің қиындығы мынада: білім мен тәжірибенің жеткіліксіздігі көбінесе үстірт немесе қате көзқарастың қалыптасуына әкеледі. Мұнда мұғалім оқушының қатесін міндетті түрде түзетуі керек. Өзіндік жұмыс түсінігі әр түрлі мәнді белгілермен толықтырылуда. Біздің пікірімізше, өзіндік жұмысты біртіндеп көшірмелі, өзгемелі, шығармашылық тұрғыда ұйымдастырса тиімді нәтиже береді.
Н.Г.Дайри өзіндік жұмыстың негізгі сипаттамасына ойлау дербестігі, логикалық таным, бастамашылдықты көрсету, шығармашылықпен ойлауды жатқызады. Н.Г.Дайридің пікірінше, оқушылардың оқу әрекетінің сапасына баса назар аудару қажет, сонда ғана өзіндік жұмыс таным процесінің сапасын оқушының жеке басының бейнесін, оқытуды ұйымдастыру формасы деңгейіне көтеріледі [36]. Бүгінде нәтижеге бағытталған білім беруде бұл идея жүзеге асырылуы тиіс деп ойлаймыз. Өйткені, білім сапасы, оның нәтижелілігінің көрсеткіші болып табылады.
И.Я.Лернер оқушылардың өзіндік проблемалық міндеттерді шешуі арқылы және олардың зияттылығын дамытумен шығармашылық әрекеттің элементтерін игеруге болатынын көрсетіп берді. Ол үшін танымдық белсенділіктің деңгейлерге байланысты болатынын ескертті. Бұл біздің зерттеуімізде шығармашылық деңгейдегі өзіндік жұмыстарды қамтиды.
Қазақстан Республикасы бойынша зерттеу жұмыстарын танымдық белсенділік пен өзіндік жұмыстарға арнаған ғалымдар баршылық. Оқу-тәрбие процесінде оған соқпай өте алмайтыны белгілі. Ғалымдар тікелей зерттеу объектісі болмаса, зерттеу тақырыптарына байланысты әр қырынан қарастырған.
Қ.А.Аймағамбетова оқушылардың өздігінен атқаратын жұмысы туралы: Өздігінен атқаратын жұмысқа оқушыларды бағыттап, ұйымдастыратын, оған жағдай жасайтын мұғалімнің әрекеті. Бұл жұмыстың нәтижесін қорытындылау да мұғалімнің қатынасуымен жүзеге асады. Өздігінен атқаратын жұмыс мазмұнын іріктейтін, оны оқушының білім деңгейіне, жас ерекшелігіне сәйкестендіретін, жұмыстың барысын қадағалайтын, нәтижесін қорытуға басшылық ететін де мұғалім. Оқушының білім мазмұнын игеруде таным әрекетінің ұйымдасқан түрде жүзеге асуын қамтамасыз ететін де мұғалім -деп тұжырым жасаған [38]. Педагогикалық процесті ұйымдастырудағы мұғалімнің жетекшілік, бағыт берушілік рөлін баса көрсеткен бұл идея өзіндік жұмысты ұйымдастыруда басшылыққа алынды.
С.Р.Рахметова оқу сабақтарында оқушылардың өздіктерінен орындайтын жұмыстарының негізгі мазмұны ой белсенділігін арттыру дей келе, өздігінен орындайтын жұмыстардың түрлерін ұсынған. Олар:
Кітаптың мазмұнымен таныстыру. Оқу кітабында қандай бөлімдер бар?
Шығарманы балалардың іштерінен оқуы. Әдетте мұнда сұрақтар ойлап
табады, белгілі бір оқиғаны суреттейтін үзіндіні табады, мәнерлеп оқуға дайындалады.
Жоспар жазу жұмысы: мәтінді бөлікке бөлу, қандай суреттер салуға
болатынын ойластыру, мәтінді мұғалімнің қойған аттары бойынша бөлу.
Тапсырманы өңдеу. Мақаланың жоспарын жазу. Жаңа сөздерді жазу.
Шығарманың қорытындысын жазу.
Оқушылардың үйден орындайтын жұмыстарына көңіл аудару. Үйге мәтіннің азмұнын қайта оқып шығуды бермей, шығармашылық тапсырма беру керек деп қорытынды жасаған [39]. Зерттеу жұмысымызда автордың пікірі өзіндік жұмыстарды бастауыш сыныптағы барлық пәндер бойынша ұйымдастырғанда ана тілі сабағында бірінші және екінші деңгейдегі тапсырмаларды орындатуда пайдаланылды.
Т.М. Әбдікәрім әрбір оқулықтағы орналасқан мәтін арқылы оқушының танымы механикалық бағытта емес, белгілі бір теориялық бағамда өсіп, қозғаушы күш болады. Өзінің зерттеу тақырыбы тұрғысынан таным теориясының алғашқы шарты мәтіндердің уағызға бағытталуынан гөрі, оқушылардың ойлауын істейтін жұмысқа қызықтыруында,- деген тұжырым жасаған. Сонымен қатар, автор мәтіндеменің құрамдық бөліктерін нақты көрсетіп берген. Олар:
- оқулықтардың блоктар жүйесіндегі не тараулар жүйесіндегі мазмұны;
- мемлекеттік стандартқа сай мәтіндерді тарауларға жіктеудің тәртібі;
- оқулықтарға тиісті негізгі ақпараттарды бөліп алу әдісі;
- оқушылардың танымдық ойлау қызметін ұйымдастыратын ақпараттық
мәселелердің қойылуы;
- оқулықтағы оқушылардың пәнге деген мүдделілігін арттыратын және
қызығушылығын оятатын нысандары мен ізгілікті ұстанымда дамытудың элементтері [40]. Бұдан шығатын қорытынды мәтінмен жұмыс істеу барысында өзіндік жұмыстарды оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру үшін ақпаратты меңгертуде пәнді оқуға қызығушылымен байланыстыру қажет деп санаймыз.
Қазіргі ақпараттық қоғамда бұл тұжырымдардың құндылығын атап өткен жөн. Өйткені қазіргі қолданыстағы электрондық оқулықтар, интерактивті тақталар, интернет жүйесінен алынған ақпарат көздерін сабақтарда пайдалану оқушылардың өздігінен орындайтын жұмысында танымдық белсенділігін арттырары сөзсіз.
Ә.С.Әмірова мұғалім мен оқушының өзара әрекетінің сипатына оқушылардың өздігінен орындайтын жұмыстарында танымдық белсенділігінің көріну сипатын проблемалық оқытумен байланыстыра қарап, оның төрт түрін бөліп көрсеткен:
1. Өзіндік емес белсенділік деңгей - оқушылардың мұғалімнің түсіндіруін қабылдауы, проблемалық жағдаятта ақыл-ой әрекетінің үлгісін меңгеру, оқушының өзіндік жұмысты орындауы, ауызша жауап;
2. Жартылай өзіндік белсенділік деңгейі - меңгерген білімді жаңа жағдаятта қолдана білу. Мұғалімнің қойған проблемасын шешу;
3. Өзіндік белсенділік деңгейі - оқушы тапсырманы өзі орындайды, жаңа жағдаятта қолданады, құрастырады. Күрделілігі орта деңгейдегі тапсырмаларды шығарады, жорамалдарды дәлелдейді:
4. Шығармашылық белсенділік деңгей - шығармашылық қиялды, талдауды қажет ететін өзіндік жұмыстарды орындайды, жаңа амалдарды табады, дербес шешім шығарып, топшылайды, көркем шығармалар жазады [41]. Зерттеу жұмысымызда автордың ұсынған төрт деңгейін де басшылыққа алдық. Өйткені, бұл оқушылардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz