Топырақ құрамындағы ауыр металдардың май бұршаққа әсерін бағалау
Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылығы министрлігі
Қазақ ұлттық аграрлық зерттеу университеті
Коммерциялық емес акционерлік қоғам
Доланбай Бәйдібек
Топырақ құрамындағы ауыр металдардың май бұршаққа әсерін бағалау
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В060800- Экология мамандығы
Алматы, 2023
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ ЗЕРТТЕУ УНИВЕРСИТЕТІ
КОММЕРЦИЯЛЫҚ ЕМЕС АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМ
Агробиология факультеті
Топырақтану,агрохимия және экология кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Топырақ құрамындағы ауыр металдардың май бұршаққа әсерін бағалау
Беттер саны _______
Сызбалар мен көрнекі
материалдар саны ___
Қосымшалар ________
Орындаған: Доланбай Бәйдібек
2023 ж. ____ _____________ қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі _________________ Бакенова Жеңісгүл Біржанқызы
Жетекші _________________________ Сайкенов Бақытжан Рахметолинович
Арнайы тараулар кеңесшілері:_______________________ _________________
____________________________ __________________ ___________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
____________________________ __________________ ___________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні
Норма бақылау _____________ ___________________________________ ____
(қолы) (аты-жөні)
Сарапшы ________________________ _________________________________
(қолы) (аты-жөні)
Алматы - 2023 жыл
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ ЗЕРТТЕУ УНИВЕРСИТЕТІ
Агробиология факультеті
Топырақтану,агрохимия және экология кафедрасы
Дипломдық жұмысты орындау
Т А П С Ы Р М А С Ы
Студент Доланбай Бәйдібек
Жұмыс тақырыбы: Топырақ құрамындағы ауыр металдардың май бұршаққа әсерін бағалау
Университет бойынша 2023 жыл _____ _____бұйрығымен бекітілген.
Дайын жұмысты тапсыру мерзімі 2023 жыл ____ ____________________
Жұмыстың (жобаның) бастапқы деректері
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
___________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ __________________________________________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтардың тізімі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
___________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ __________________________________________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Графикалық материалдардың тізімі (қажетті жағдайда) ___________________________________ ___________________________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
___________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ ____________________________
Жұмыстың (жобаның) арнайы тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
1
Б.Р.Сайкенов
Қараша 2022
2
Б.Р.Сайкенов
Ақпан 2023
3
Б.Р.Сайкенов
Наурыз 2023
4
Б.Р.Сайкенов
Сәуір 2023
Кафедра меңгерушісі________________________ _______Ж.Б. Бакенова
Ғылыми жетекшісі _______________________ Б.Р.Сайкенов
Қабылдаған_________________________ _____________ Б. Доланбай
Дипломдық жұмысты орындау
Графигі
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
1
Кіріспе
Қараша 2022 ж.
2
Әдебиетке шолу жұмыстары
Қаңтар 2023 ж.
3
Табиғи климаттық жағдайы
Ақпан 2023 ж.
4
Зерттеу әдістері
Ақпан 2023 ж.
5
Зерттеу нысандары
Наурыз 20223ж.
6
Зерттеу әдістемелері және бақылау, талдау жұмыстары
Наурыз 2023 ж.
7
Енбек қорғау
Сәуір 2023 ж.
8
Қорытынды
Сәуір 2023 ж
Кафедра меңгерушісі________________________ _______ Ж.Б. Бакенова
Ғылыми жетекшісі ___________________________ Б.Р.Сайкенов
Қабылдаған_________________________ _____________ Б. Доланбай
Мазмұны
КІРІСПЕ
7
I ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
10
1.1 Зерттеу аймағының табиғи - климаттық жағдайы
19
II НЕГІЗГІ БӨЛІМ
25
2.1 Зерттеу әдістері мен нәтижелері
25
2.2 Балқаш ауданы жағдайында май бұршақты экологиялық тұрғыдан таза өсіру
28
2.3 Май бұршақ агрофитоценозының экологиялық жағдайы, оның құрылымы мен құрамына байланысты егістің ластануын төмендету тәсілдерінің әсері
2.4 Май бұршақты өсіріп-өндіру технологиясының топырақ өңдеу жүйесінің таза экологиялық жағдайды қамтамасыздандырудағы орны
2.5 Ауыр металдардың тірі организмдерге таралу жолдары және экологиялық тұрғыдан әсері
31
31
35
ЕҢБЕК ҚОРҒАУ
III ҚОРЫТЫНДЫ
48
IV ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
50
КІРІСПЕ
Ауыл шаруашылығы өндірісінің алдында тұрған негізгі міндет -халықты жеткілікті мөлшерде сапалы азық-түлікпен, өнеркәсіпті шикізатпен қамтамасыз ету және малшаруашылығына берік жем-шөп қорын жасау. Республика агроөнеркәсіп кешенінің 2010-2020-шы жылдарға дейінгі әлеуметтік және экономикалық дамуының негізгі бағыттарында көрсетілгендей, егін түсітін арттыру, сапалы жаңа сорттар шығару, өсімдік шаруашылығына озық технологияны кеңінен қолдану, ауылшаруашылығына ғылыми негізделген жүйені енгізі - астық өндірісін ұлғайтудың өзекті бағыты болып табылады.
Қазақстан Президентінің жолдауында көрсетілген 50 дамыған елдер қатарына қосылу және Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіру үшін ауылшаруашылық саласы мен ірі тауар өндірушілеріне қойылатын талаптардың бірі алдыңғы қатарлы агротехнологиялық әдістерді енгізу және ауылшаруашылық өнімдірінің бәсекелестігін нығайту.
Қазақстан республикасының нарығында ауылшаруашлығының негізгі өнімдерінің бірі жеміс-жидектер болып саналады. Қазақстан Республикасының 12 қазан 2020 жылғы № 1052 қаулысына сәйкес 15 перспективті, бәсекеге қабілетті АӨК-ді дамытуға алынған салаларының бірі жеміс-жидек дақылдары.
Дәнді бұршақты дақылдар тұқымында дәнді дақылдармен салыстырғанда ақуыз көп болады. Ақуыз, әсіресе, май бұршақ дәнінде мол(39%), Сары бөрібұршақ дәніндегі ақуыздың мөлшері 36 пайызға, асбұршақ дәнінде 24 пайызға тең. Дәнді бұршақты дақылдардың тағы бір ерекшелігі - олардың ақуыздары тез қорытылып, ағзаға жақсы сіңеді. Майбұршақ дәнінің ақуызының сіңімділігі 89 пайыз, малазықтық бұршақтікі - 87 пайыз, ал жасымық пен асбұршақ дәніндегі ақуыздың сіңімділігі 85 пайызға тең. Ақуызбен қатар, дәнді бұршақ дақылдардың дәнінде майлар мен А, Н, Д, Е, С тобындағы витаминдері бар. Дәнді бұршақты дақылдардың тамырларында түйнек бактериялары болады. Солардың көмегімен ауадағы бос азоттан дәндері мен вегетативтік мүшелеріне ақуыз түзіп қана коймайды, сонымен қатар топыраққа азот та жинайды. Көптеген дәнді бұршақты дақылдардың өсу кезеңі қысқа, сондықтан тез өсіп, танапты ерте боматады. Мұның өзі жерді сапалы және уақытылы өңдеуге мүмкіндік береді. Осы тұрғыдан алғанда, дәнді бұршақты дақылдар көптеген ауыл шаруашылық дақылдарына жақсы алғы дақыл.
Бұршақ дәнділердің сабақтарының өсу түрлеріне қарай әр түрлі болады. Малазықтық бұршақ, бөрібұршақ - сабақтарының биіктігі 30-60 (100) см. аралығында, жапырақтары күрделі, үш құлақты, гүлдері ұсақ, жемістері- бұршақ. Тік өсетіндіктен мықты келеді, сондықтан олар піскен кезде жатып қалмайды. Асбұршақ, үрмебұршақ, жасымық - сабақтары төселмелі, биіктіктері 25-100 см. аралығында,, жапырақтары қос қауырсын пішіндес, оның түбінде 2 жапырақ серігі бар, гүлшоғырлары ақ не жалған шатырша, жемістері - бұршақ. Шырмалып өсетіндіктен оларды жинау қиынға түседі. Дәнді бұршақты дақылдың белсенді өсетін уақыты - бүрлену, гүлдену кезеңі. Олардың көпшілігі жатып қалуға бейім келеді, піскен кезде шанақ қабы ашылып, дәні шашылып қалады, дер кезінде жинап алмаса, егіннің өнімі төмендейді.
Жыл басында ауыл щаруашылығы министрлігінде өткен Алқа мәжілісінде министр өткен жыл еліміздің аграрлық саласы үшін табысты болғандығын атап көрсетті. Сонымен қатар мемлекет қорынан қаржыландырылатын бағдарламалардың бәрі толық жүзеге асырылғаны да айтылды. Яғни, бөлінген қаржыны игеру көрсеткіші 98 пайызды құрады. Мал шаруашылығы мен оның өңдеу саласы да жақсы табыстарға жеткенін айтты. Осы жетістіктер еліміздегі ауыл шаруашылығын арттыру барысында жүргізіліп отырған мемлекеттік саясаттың нәтижесі деуге болады. Азық-түлік келісім шарт корпорациясы былтырғы жылы еліміздің егін шаруашылығына 39 миллиард теңгенің инвестициясын жұмсаған. Бұл құрылымның еліміздің астық өндірісінің жедел дамуына тигізіп отырған ықпалы үлкен. Сондай-ақ корпорация алдағы жылдарға да арналған болжамдары қуантарлық.
Келешекте еліміздің ауылшаруашылығы мен аграрлық ғылымының әлемдік деңгейден кейін қалмауын қамтамасыз ету,осы уақытқа дейінгі оқулықтарды ескеру мақсатында ғылым мен технологияның дамуы үшін отандық аграрлық ғылымды коммерцияландыру, шетелдік озық агротехнологиялар трасфертін қамтамасыз ету секілді міндеттер алға қойылуда. Басты басымдықтар ретінде биоотын және оның ілеспе өнімдерін өндіруді қолға алу,ұлттық табиғи байлықтарды қорғау, сақтау және байыту, өнімді сақтау, өңдеу, экологиялық таза өнім шығару мәселелері қарастырылуда.
Осы мақсатты жүзеге асыру үшін, өндірістік тәжірибе қойылып, зерттеу нәтижелері жүйеленіп, осы дипломдық жұмысты орындауға пайдаланылады.
Соңғы жылдары Алматы облысының тәлімі егіншілігінде май бұршақтың жергілікті селекционерлері шығарған бір топ сорттары өсірілуде. Сондықтан, әрбір сорттың биологиялық ерекшеліктерін ескере отыра, өзіне тән сорттық технологиясын жасау-бүгінгі күн талабы. Әсіресе, Алматы облысының Балқаш ауданы егіншілігін түртараптандыру аясында қуаң жерлерде өсе алатын вегета-ция дәуірі қысқа майлы дақылдары түрлерін кеңейту көзделіп отыр. Өңірде өсіп, тәп-тәуір өнім қалыптастыра алатын майлы дақылдар, оның ішінде май бұршақ жатады.
Май бұршақ азық-түлік дақыл, құнарлы мал азығы және тамақ өнеркәсібінде таптырмайтын шикізат.
Мал шаруашылығыгда алатын орны да ерекше. Жер көлемі жағынан май бұршақ республикада екінші орын алады және оны Қазақстанның барлық аймақтарында өсіреді.
Май бұршақтан тұрақты және сапалы өнімді ғылыми және өндірістік тәжірибе негізінде дәлелденген өсіру технологиясын қолданған жағдайда ғана қол жеткізуге болады. Әсіресе, Қазақстанның оңтүстік-шығысының құрғақ далалы және шөлейт аймақтарында өсе алатын май бұршақтың аудандасты-рылған жергілікті селекция сорттарын шаруашылықтық құнды белгілері бойынша салыстырмалы бағалау және оларға ауыр металдардың әсерін анықтаудың практикалық маңызы зор.
Экологиялық дағдарыстың қауіпті көріністері ретінде мыналарды айтуға болады: аймақтың техногендік әсерлерінен топырақ құрамының бұзылуы, шөлейттену, топырақтың тозуы, су ресурстарының тартылуы, атмосфераның ластануы, ормандардың сиреуі, табиғаттың генетикалық бүлінуі, тіршілікке қатер төндіретін табиғи құбылыстар мен өнеркәсіп апаттарының белең алуы, әр түрлі қалдықтардың жиналып қоршаған ортамен қатар топырақ биотасына зиянды әсерін тигізуі.
ҚР президентінің жарлығы мен үкімет қаулыларында ғылымның, оның ішінде халық шаруашылығы дамуының фундаментальды зерттеулердің маңыздылығы аталып көрсетілген.
Ауылшаруашылығы өндірісінің интенсивтендірілуіне және табиғаттағы шөлденудің күшеюіне байланысты топырақ жамылығысын сақтау, топырақ құнарлылығын жан-жақты көтеру және агроценоз өнімділігін жоғарылатудың маңызы зор.
Диплом жұмысының мақсат-міндеттері: Май бұршақ ең құнды майлы және мал азықты дақыл болуына байланысты Балқаш ауданы жағдайында май бұршақты өсіріп-өндірудің технологиясының экологиялық мәселелерге бай-ланысты тиімді тәсілдері мен жолдарын анықтау. Қазіргі таңдағы қолданыла-тын өсіріп-өндіру технологиясының шешілмеген экологиялық мәселелеріне байланысты келесі міндеттер алынды:
- май бұршақтың егістіктегі орнын анықтау үшін, оның алғы дақылдарының әсерін зерттеп экологиялық тұрғыдан таза, ешбір қосымша қаржы жұмасамай өнімін айқындау;
- май бұршақ агрофитоценозының құрылымында ауыр металдар болуына байланысты экологиялық ортаның жағдайын анықтап, оның құрылымы мен құрамын анықтап, егістің ластануын төмендету тәсілдерін анықтау;
І Әдебиеттерге шолу
Дәнді бұршақты дақылдар - астықты мол өндірудің, өсімдік белогін көбейтудің қайнар көзі. Олардың егістіктің құнарлығын арттыруға пайдасы мол. Дәнді бұршақты дақылдардан республикада асбұршақ, май бұршақ, нұт өсіріледі. Бұршақтың өсімдіктер белоктардың көпшілігін атмосфераның азотын сініру нәтижесінде алынатынын айтқан жөн. Бұршақтардың тұқымында адам және мал тіршілігіне қажетті аминқышқылдарының бәрі бар: оларда көмірсу, ең бастысы крахмал(45-50%) мен әр түрлі дәрумендер (А, В ,В2, С,РР) мол болады. Май бұршақтың кейбір түрлерінің тұқымдарында май 20%-ға дейін болады. Жоғарғы белоктың азықтық тамақ ауыл шаруашылығы малдары үшін жемнің әр алуан түрлері көздерінің бірі ретінде оның үлкен маңызы бар [1,2].
Май бұршақтың тұқымында 35-40% белок және 19-255 май болады. Белоктың құрамында өмірге қажетті аминқышқылдарының бәрі кіреді. Май бұршақ қиыр шығыста, сондай-ақ Солтүстік Кавказ, Украинаның оңтүстігінде, Молдавияда, Орта Азияда орналастырылған. Қазіргі кезде 25-ке жуық сорты дән үшін және бірнеше мал азықтық сорттары будандастырылған [3,4].
Май бұршақ Қазақстанда Алматы облысы, Шымкент, Қарағанды облыстарында көптеп өсіріледі. 1кг май бұршақ дәнінде 1,26 азық өлшемі бар. Әо гектардан азот шаруашылықтарда 28-30 центнерге дейін өнім алынған. Май бұршақ-бір жылдық өсімдік. Бұтағы қатты, тік тұратын, жақсы сабақтанатын, биіктігі 1,5 метргдей болатын дақыл. Үш жапырақты, жинау кезінде толық түсіп үлгереді. Гүлдеуі майда, ақ немесе ашық гүлді, жапырақ түбіне ашашқша болып орналасқан. Май бұшақ өздігінен тозанданады. Бұршақ қыны әр түрлі, әр қайсысында 1 ден -5 ке дейін дәні болады.
Май бұршақ тамырының тереңге бойлап өсуі түрлеріне және топырақтың сипатына байланысты. Май бұршақ қысқа күннің дақылы. Ұзақ күнді аймақтарда оның вегетативті массасы өседі де оның гүлдеуі мен дән пісуі ұзарады [5,6,7].
Май бұршақ дақылының өсу дәуіріндегі негізгі кезендері: көктеп шығу,
алғашқы үш тармақтың пайда болуы, бұтақтану, бүрлену, гүлдеу, шанақтардың қалыптасуы, дәннің толысуы, шанақтардың сарғая бастауы және толық пісуі. Май бұршақ өсірілетін аймақтарда оның сорттары мен будандарын дұрыс іріктеп алса мол өнім алуға болады. Шаруашылықтарда себуге ұсынылған май бұршақ сорттарының негізгі қасиеттері мынандай болуы қажет: жоғары әрі тұрақты өнім беріп, дән құрамында белок пен май көп мөлшерде болғаны жөн, сабақтары тік, шанақтарының орналасу денгейі биік, ертерек және бір мезгілде пісіп, жинауға қолайлы болған да жақсы өнім алынады [8,9].
Ауыр металдарға шекті салмағы, көлемі жоғары болатын барлық металдар жатады. Микроэлементтердің адам организмінде жетіспеушілігінен зат айналымында күрделі өзгерістер болады және де ауыр металдардың жоғарғы концентрациялары токсикалық эффект береді. Ауыр металдардың, зиянды заттардың экологиялық айналымға кіруі адам организміне кері, жағымсыз әсерлер береді [10].
Сондықтан Қазақстанның суармалы жер жағдайында май бұршақ себудің ең қолайлысы кен қатарлы (қатар аралығы 60 см) немесе екі қатарлы-ленталы (қатар аралығы 60 см, ленталар аралығы 15 см) әдістері.
Май бұршақтың биік сорттары кен қатарлы әдіспен егілген жағдайда, бір өсімдіктегі жанама бұтақтар саны 29 дана болады. Соның нәтижесінде май бұршақтың, биік сорттарын өнірлеп - кен қатарлы әдіспен егу гектардан 1,6-3,2 центнер қосымша дән алуға болады.
Майбұршақты көбінесе арамшөптерден тазартылған және өзінен соң азотты аз қалдыратын дақылдардан кейін себу, пайдалы. Мұндай алғы дақылға - күздік бидайғ қант қызылшасы және жүгері жатады. Майбұршақ үшін топырақты негізгі өндегенде терең (27-28 см-ге дейін) етіп сүдігерге жырту пайдалы.
Майбұршақты масақты дәнді дақылдардан кейін орналастырғанда, одан тыңайтқыштар еңгізіп, 12-15 күннен кейін соқамен жыртады.
Гендік модификацияланған ағзалар дегеніміз - гендік инженерия көмегімен жасалған тірі ағзалар мен азық-түлік өнімдері. Бұл өзгеріс өсімдік геніне жануалардың генін енгізу арқылы жүзеге асырылады. Жалпы, құрамында ГМО кездесетін өнімдерді үш топқа бөлуге болады. Бірінші топ құрамы гендік өзгеріске түскен азық-түліктер (трангендік бұршақ, соя), екінші топ - трангендік шикізатты өңдеу нәтижесінде алынған азық-түлік өнімдері (соя сүті, қызанақ пастасы, соя қосылған түрлі шұжықтар, чипсы, бұршақ өнімдері). Үшінші топ - трансгендік жеміс-жидек пен көкөністер.
Гендік инженерияның иновациясы саналатын бұл тәсіл өсімдіктер әлемінде кеңінен пайдаланылады. Ең алғашқы гененикалық негізі өзгертілген ағза - ішек таяқшалары болған. Ал 1978 жылға қарай трансгендік адам инсулині пайда болды. Ол қазіргі кезде дәрі-дәрмек шығаруда кеңінен қолданылады. Гендік тұрғыда өзгертілген ең бірінші өсімдік - темекі. Бұндай өзгеріс өсімдіктердің өнімділігін арттырып, қуаңшылыққа, түрлі ауруларға, құрт-құмырсқаларға төзімділігін жоғарылатады. Алғаш рет азық-түлік нарығында трансгендік өнімдер АҚШ-та 1994 жылы пайда болған. Бұл ұзақ сақталатын қызанақ пен соя еді. Осыдан кейін өндірушілер азық-түлік нарығына бірінен соң бірі түрлі трансгендік өнімдерді ұсына бастады. Қазіргі кезде АҚШ-тың азық-түлік өндрісінің 70-80 пайызына ДНҚ-сы өзгертілген құрамдас заттар кіреді.
Ал БҰҰ-ның экономикалық әріптестік және даму ұйымының мәліметін сүйенсек, қарзіргі кезде ауылшаруашылық өнімдерінің ішінде картоптың гердік тұрғыда өзгертілген - 24, сояның - 11, бұршақтың 32 түрі бар екен. Одан бөлек қант қызылшасының үш түрі, күріштік 5 түрі, қызанақтың трансгендік 8 түрі тіркелген. Гендік модифкацияланған өнімдер табиғи өнімдердан анағұрлым арзан болғандықтан, азық-түлік өндірушілер үнемдеу мақсатында пайдаланады.
2000 жылы биоқауіпсіздік туралы Картахен келісімі қабылданған. Бұл құжатта көптеген мемлекеттердің ГМО өнімдеріне қатысты көзқарасы белгіленеді. Оған 166 мемлекет қол қойды, оның ішінде Қазақстан да бар. Бұл құжатта зияндылығы дәлелденген жағдайда, кез-келген гендік тұрғыда өзгертілген өнім зиян деп танылсын деп жазылған. Алайда ондай өнімдердің зияндылығын дәлелдеу оңай емес.
Майбұршақ кеш себілетін дақыл болғандықтан көктемде топырақтың физикалық-механикалық қасиетін жақсартып, ылғал сақтау және арамшөптерді толық жою үшін егін сепкенше бірнеше рет культиавтормен өндеген жөн.
Майбұршақтан мол өнім жинауда тұқымды құрамында түинек бактериялар бар нитрагин препаратымен өндеу нәтижелі. Нитрагиннің әсерінен жапырақ құрамында хлорофил көбейеді, фотосинтез жақсы жүреді, тамыр жүйелері тез жетіледі.
Сонымен қатар себер алдында микротынайтқыштармен, молибденмен өндеу қажет. Ол түинек бактерияларының қызметін күшейтеді, майбұршақтын түрлі ауруларға беріктігін арттырады.
Республикамыздың көптеген ғылыми зерттеу институттарында майбұршақтын себу мерзімін анықтау жөнінде тәжірибе жұмыстарын жүргізген. Алматы зооинженерлік - мал дәрігерлік институтының агрономия кафедрасы 1980 жылдан төрт тұқым мерзімін сыннан өткізген. Майбұршақты 30 сәуірден бастап, арасына 10 күннен салып себіледі. Сөйтіп 30 сәуірден 9 мамыр аралығында себілген майбұршақтан мол өнім алынған. Ал ең соңғы мерзімде, яғни 30 мамыр күні себілген майбұршақ өсімдігінің бұршақша шанақтары толық пісіп жетілмеген. Сондықтан кеш себілген майбұршақтан екі есе дән түсісі түсті.
Атмосфераны ластаушылардың ең негізгілері транспорт түрлері, әсіресе автомобильдердің жанар-майларының жану өнімдері болып табылады. Француз ғалымының есептеулері бойынша, автомобильдерден бөлінген газдардың құрамында көмірқышқыл газы-9%, көміртек оксиді-4%, көмірсутектер - 0,5%, оттек-4%, сутек-2%, альдегидтер - 0,004%, азот - 0,06% және күкірт оксидтері - 0,006% барлығы 200 жақын компоненттер бар екенін анықтады.
Зерттеулер нәтижесінде көмірқышқыл газының концентрациясы жыл сайын 0,2%-ға ұлғайып отырғанын анықтады. Адамзат қоғамында адам баласы отты ең алғаш рет қолданғаннан бастап осы күнге дейін түрлі жану процестер-інде 273 млрд тонна оттегі жұмсаған болса, соның 246 млрд. тоннасы, яғни (90%-ға жуығы) соңғы жарты ғасырда ғана жұмсалған. Көміртек айналымының бұзылуы мен атмосферада көмірқышқыл газының концентрациясының жоғарылауы Жердегі барлық химиялық тепе-теңдікке үлкен әсер етеді.
Топырақ - ауыл шаруашылығындағы негізгі және басты өндіріс құралы, сондықтан ол жөніндегі қамқорлық бүкіл адамзаттың өмір сүруінің кепілі.
Себу мерзімі майбұршақ сортының өнгіштігінде де әсер етеді. Мәселен, 30 сәуірде себілген Қазақстан 200 сортының өнгіштігі 92%, ал 30 мамырда себілген жағдайда 85% болған. Гибридный 670 сортының өнгіштігі 30 сәуірде себілгенде 91,5, ал 30 мамырда себілгенде 74,2 пайыздан аспаған.
Майбұршақ өсімдігін кешірек сепкен жағдайда. Олардың органдарының қалыптасу уақыты ұзарады. Сөйтіп бірінші мерзімде 7 күнде пайда болса, соңғы мерзімде 12 күнде бұтақшалары қалыптасады. Сонымен майбұршақ өнімдігін кеш сапкенде өсіп-жетілу кезені ұзарады, ол көптеген бұршақша шанақтар, әсіресе түп жағынан орналасқандарыжетілмей қалады. Осыған байланысты майбұршақтың себу мезгілі топырақ ылғалы және топырақ жылуына тікелей байланысты. Сонымен қатар майбұршақтың өнім мөлшеріне себу мөлшері де тікелей әсерін тигізеді.
Макроэлементтер - көміртек, сутек, оттек, азот, күкірт, фосфор - нәруыздың, нуклеин қышқылдарының және ағзаның басқа да биологиялық белсенді қосылыстарының құрамына кіреді. Нәр уыздардың құрамында көміртек 51 -- 55%, оттек 22 -- 24%, азот 15 -- 20%, сутек 6,5 -- 7%, күкірт 0,3 - 2,5%, фосфор шамамен 0,5%. Көміртек, сутек және оттек көмірсулардың және липидтердің (майлар), ал, фосфор, фосфолипидтердің құрамында фосфатты топтар түрінде болады. Көп мөлшерде липидтер бас миында, бауырда, сүтте, және қан сұйықтығында концентрленеді. Сүйек ұлпасындағы фосфордың негізгі мөлшері - 600 г. Ол адам ағзасындағы барлық фосфордың 85% -- ын құрайды. Фосфор тістің қатты ұлпаларында концентрленеді ал табиғатта кальций, хлор, фтор элементтерімен қосылыстар түрінде, фторапатиттер құрамында кездесетіндігі белгілі. Кальций де негізінен сүйек және тіс ұлпаларында концентрленеді. Натрий және хлор жасуша аралық, ал калий және магний жасуша ішіндегі сұйықтықтарда кездеседі. Натрий және калий фторид түрінде сүйек және тіс ұлпаларында болады. Магний фосфат түрінде тістің қатты ұлпаларында болады [11,12].
Ауыр металдар топырақ жамылғысын техногенді қалдықтар құрамында бола отырып атмосфералық ауа арқылы ластайтыны дәлелді түрде белгілі болған. Көптеген ауыр металдар атмосфера құрамына аэрозоль ретінде кіреді. Топырақ бетіне түсетін жауын құрамында қорғасын, кадмий, мышьяк, хром, никель, мырыш, сынап және т.б. элементтер болуы мүмкін. Ғалымдардың көрсетулері бойынша топырақ бетіне түсетін элементтер өсімдіктердің ластануына әкеп соғады [13,14] .
Ауыр металдардың атмосфералық ауаны ластаудағы негізгі көзі ЖЭО (27 пайыз), қара металургия өндірісі (24,3 пайыз), мұнай өндіретін және өңдейтін өндіріс орындары (15,5 пайыз) және құрылыс материалдарын өңдейтін орындар (8,1 пайыз) болып табылады [15,16].
Автордың мәліметтері бойынша ауыр металдардың көп мөлшері қара және түсті металургия өндірісі есебінен қоршаған ортаға техногенді шаң-тозаң ретінде түседі. Ауыр металдардың орта объектілеріне түсу көзі түсті метал-лургия, химиялық, электротехникалық өндіріс қалдықтарының шығаратын қалдық суларынан да болады [17,18].
Ауыр металдармен қоршаған ортаны ластаудың көздері ретінде өндіру мен қайта өңдеу кәсіптері жатпайды. Осындай кәсіптерден болатын шығындар жылу беретін энергетикалық кәсіптерден де аз болады екен. Сондықтанда металлургиялық өндірістің өзінен гөрі көмірді жағу барысындағы биосфераға шығарылатын көптеген металдардың шығуының өзі басты ластау көзі болып табылады. Мысалы, сынаптың, кадмийдің, кобальттың саны 3-8 рет салыстыр-малы түрде өндірілетін металдардың санынан асады. Қазіргі ЖЭО-тың котлоаг-регаты көмірмен жұмыс істейтін атмосфераға 0,3-0,6мкгм[3] дейін шығарып тастайды [19,20].
Ластау көзінен шығулардың максималды шоғырлану аймағы ауадағы 2 км дейін таратылуымен анықталады. Онда атмосфераның жерге жақын қаба-тында металлдардың болуы 100-1000 рет геохимиялық фоннан, ал қардың өзінде 500-1000 рет жоғары келеді. 2-4 км алшақтығында екінші аймағы орналасады, ондағы металдардың ауада болуы біріншісіне қарағанда шамамен 10 рет төмен болады. Үшінші аймақ 4-10 км қашықтықта болады, ондағы кейбір бөлек байқаулары металдар кездесуінің жоғарылығын көрсетеді. Ластау көзінен неғұрлым алшақтау барысында таратылу үстіндегі металдардың түрлі формаларының арақатынасы өзгеріп тұрады. Бірінші аймақта суда ерітілетін қосылыстар 5-10 пайызды құрайды. Жауын-шашынның негізгі массасын сүльфидтер мен оксидтердің шаң түріндегі майда бөлшектері құрайды. Суда ерітілетін қосылыстардың салыстырмалы түрдегі кездесуі қашықтықтың өсуімен ұлғаяды [21].
Ауадағы улы заттардың ШМК-дан үздіксіз артып тұруы адам организмі үшін қауіпті. Түтін, ыс және басқа механикалық түйіршіктер өкпеге еніп альвеоланы қаптап алады. Нәтижесінде, бронхит, энфизема, астма, тіпті өкпе рагы аурулары пайда болады [23].
Өсімдіктер үшін ауаға өткен зиянды заттарға күкіртті газ, фторлы сутек, азот, хлор, қорғасын, сынап, мышьяк және басқа заттар жатады. Мысалы, күкіртті газдар өндірістен 50 километр қашықтыққа дейінгі қылқан жапырақты өсімдіктердің қылқанын алдымен қарайтып, одан соң өлтіріп жібереді [25].
Атмосфералық шаң жер бетінде жүретін кейбір процестер үшін белгілі роль атқарады. Ол су буларының конденсациялануы үшін, олай болса жауын-шашынның түзілуіне әсер етеді. Бұнымен қатар күн радиациясын сіңіріп тірі организмдерді күннің зиянды сәулелерінен қорғайды, атмосфералық ауа планетамыздың химиясында маңызды роль атқарады деп жазды [26].
Жер бетіндегі заттардың биологиялық ыдырауы, оның ішінде топырақ бактерияларының тіршілігі күкірт сутек, аммиак, азот, көміртек оксидтерінің орасан зор мөлшерінің түзілуіне әкеліп соғады [27].
Атмосфераны ластаушылардың ең негізгілері транспорт түрлері, әсіресе автомобильдердің жанар-майларының жану өнімдері болып табылады. Француз ғалымының есептеулері бойынша, автомобильдерден бөлінген газдардың құрамында көмірқышқыл газы-9%, көміртек оксиді-4%, көмірсутектер - 0,5%, оттек-4%, сутек-2%, альдегидтер - 0,004%, азот - 0,06% және күкірт оксидтері - 0,006% барлығы 200 жақын компоненттер бар екенін анықтады [22].
Топырақ - ауыл шаруашылығындағы негізгі және басты өндіріс құралы, сондықтан ол жөніндегі қамқорлық бүкіл адамзаттың өмір сүруінің кепілі
Майбұршақ дақылының фотосинтез өнімділігі және жалпы биомассасының құралу жылдамдығы гүлдеу кезеңіне дейін онша биік емес, ал гүлдеу және шанақтану кезенінің аяқталуы аралығында аталған көрсеткіштер жоғары болады. Кейін бұл көрсеткіштер мөлшері біртіндеп азаяды. Сондықтан, өсу дәуірінің әрбір кезендерінде май бұршақтың ылғалға және қоректік заттарға талабы әртүрлі А.А.Ничапоровичтің зерттеулеріне қарағанда ауыл шаруашылығы дақылдары жапырақ алақандарының көлемі гектарына 30-40 мың² мөлшеріне жеткенше тез өсіп, күн сәулесі энергиясын қабылдауы арта түседі. Сондықтан гектарына 35-40 мың² мөлшерлі жапырақ алақандарының көлемі егістіктің қолайлы құрамына сәйкес деп санайды.
Майбұршақтан мол дән және балауса алу үшін қолданылатын агротехникалық шаралар ішінде егістің топырағын өндеу жұмысы. Себебі бұл дақылдың дұрыс өсіп дамуы үшін топырақ мұқият өнделуі тиіс.
Топырақты терең жыртып, тыңайтқыштарды тереңге (28-30 см) сіңіру май бұршақ дақылының өсуіне қолайлы жағдай туғызады.
Ғылыми зерттеу жүгері институтының зерттеуінше 28-30 см тереңдікте жырту май бұршақтың өсіп дамуын жақсартады, өсімдік жақсы бұтақтанып, жапырақ алақандарының көлемі артады. Әрбір өсімдікте шанақтар көп байланып, тыңайтқыштарды пайдалану тиімділігі артады, дән мол алынады.
Ю.Б.Карягин, У.А.Акилов және басқалардың зерттеуіне қарағанда майбұршақ егісінде арамшөптерге қарсы гербицидтер қолдану өте тиімді. Өйткені егістегі армшөптер саны 3,5 есеге дейін азаяды, ал майбұршақтың дән өнімі 28 пайызға дейін артады.
Егістікте майбұршақ дақылын дұрыс орналастыру өсімдіктің жақсы өсіп дамуына қолайлы жағдай туғызады. Майбұршақ жаппай егілген жағдайда қатараралығының жақын болуы әсерінен май бұршақ жапырақтары ең жоғары қабатта айқасады да, егістіктегі өсімдіктер бірін-бірі көленкелеп әлсіретеді.
Майбұршақ кен қатарлап егілген жағдайда өсімдік жапырақтары 35-40 см биіктікте айқасады. Егістікте бұл дақылдын орта және төменгі буындарында жанаша күн сәулесінің түсуі әсерінен 30 шілде 18 қыркүйек аралығында бір өсімдік жапырақ алақандары 2316 см², егістік жапырақ алақандары көлемі гектарына 23,1 мың² артады, ал бір өсімдіктен түскен дән өнімі жаппай себу әдісімен салыстырғанда 34,6 г артық.
Сондықтан Қазақстанның суармалы жер жағдайында май бұршақ себудің ең қолайлысы кен қатарлы (қатар аралығы 60 см) немесе екі қатарлы-ленталы (қатар аралығы 60 см, ленталар аралығы 15 см) әдістері.
Май бұршақтың биік сорттары кен қатарлы әдіспен егілген жағдайда, бір өсімдіктегі жанама бұтақтар саны 29 дана болады. Соның нәтижесінде май бұршақтың, биік сорттарын өнірлеп - кен қатарлы әдіспен егу гектардан 1,6-3,2 центнер қосымша дән алуға болады.
Майбұршақты көбінесе арамшөптерден тазартылған және өзінен соң азотты аз қалдыратын дақылдардан кейін себу, пайдалы. Мұндай алғы дақылға - күздік бидайғ қант қызылшасы және жүгері жатады. Майбұршақ үшін топырақты негізгі өндегенде терең (27-28 см-ге дейін) етіп сүдігерге жырту пайдалы.
Майбұршақты масақты дәнді дақылдардан кейін орналастырғанда, одан тыңайтқыштар еңгізіп, 12-15 күннен кейін соқамен жыртады.
Майбұршақ кеш себілетін дақыл болғандықтан көктемде топырақтың физикалық-механикалық қасиетін жақсартып, ылғал сақтау және арамшөптерді толық жою үшін егін сепкенше бірнеше рет культиавтормен өндеген жөн.
Майбұршақтан мол өнім жинауда тұқымды құрамында түинек бактериялар бар нитрагин препаратымен өндеу нәтижелі. Нитрагиннің әсерінен жапырақ құрамында хлорофил көбейеді, фотосинтез жақсы жүреді, тамыр жүйелері тез жетіледі.
Сонымен қатар себер алдында микротынайтқыштармен, молибденмен өндеу қажет. Ол түинек бактерияларының қызметін күшейтеді, майбұршақтын түрлі ауруларға беріктігін арттырады.
Республикамыздың көптеген ғылыми зерттеу институттарында майбұршақтын себу мерзімін анықтау жөнінде тәжірибе жұмыстарын жүргізген. Алматы зооинженерлік - мал дәрігерлік институтының агрономия кафедрасы 1980 жылдан төрт тұқым мерзімін сыннан өткізген. Майбұршақты 30 сәуірден бастап, арасына 10 күннен салып себіледі. Сөйтіп 30 сәуірден 9 мамыр аралығында себілген майбұршақтан мол өнім алынған. Ал ең соңғы мерзімде, яғни 30 мамыр күні себілген майбұршақ өсімдігінің бұршақша шанақтары толық пісіп жетілмеген. Сондықтан кеш себілген майбұршақтан екі есе дән түсісі түсті.
Себу мерзімі майбұршақ сортының өнгіштігінде де әсер етеді. Мәселен, 30 сәуірде себілген Қазақстан 200 сортының өнгіштігі 92%, ал 30 мамырда себілген жағдайда 85% болған. Гибридный 670 сортының өнгіштігі 30 сәуірде себілгенде 91,5, ал 30 мамырда себілгенде 74,2 пайыздан аспаған.
Майбұршақ өсімдігін кешірек сепкен жағдайда. Олардың органдарының қалыптасу уақыты ұзарады. Сөйтіп бірінші мерзімде 7 күнде пайда болса, соңғы мерзімде 12 күнде бұтақшалары қалыптасады. Сонымен майбұршақ өнімдігін кеш сапкенде өсіп-жетілу кезені ұзарады, ол көптеген бұршақша шанақтар, әсіресе түп жағынан орналасқандарыжетілмей қалады. Осыған байланысты майбұршақтың себу мезгілі топырақ ылғалы және топырақ жылуына тікелей байланысты. Сонымен қатар майбұршақтың өнім мөлшеріне себу мөлшері де тікелей әсерін тигізеді. Майбұршақты дәл себу мөлшері орташа 500 мың дән бір гектарға себілген жағдайда 300 мың немесе 800 мың дән себілген жағдайға қарағанда мол өнім түседі. Бірақ бір өсімдікке келетін бұршаққа шанақ саны, дән саны 1000 дәннің салмағы 300 мың дән сепкен жағдайда біршама көбейеді. Себу мөлшерін 800 мың дәнге көбейткенде барлық өнім көрсеткіштері төмендеп, гектарынан 18,8 ц өнім алынады. Өйткені мұнда майбұршақ өсімдігі бірін-бірі көлеңкелеп, күн сәулесін түсірмейді де фотосинтез қуатын азайтып, өнім түсілімін кемітеді.
Майбұршақтың себу мерзімі, мысалы Амур облысында 10-15 мамырда, Примор өлкесінде 20- мамырдан бастап ексе. Украина мен солтүстік Кавказда жүгіремін бір кезде себетін айтуға болады. Сондықтан бұл дипломдық жұмыста Алматы облысы Жаркент ауданы жағдайында майбұршақтын себу мерзімін анықтауды жөн көрдік және әдебиеттерді сараптай келе себу мерзіміне тоқталдық.
Майбұршақ және олардың халық шаруашылығындағы маңызы мен биологиялық ерекшелігі
Аграрлық саланы дамытуда қойылатын нақты міндет - елімізді өндірістік қауіпсіз және бәсекеге қабілетті өніммен қамтамасыз ету.
Соңғы кезде нарықтық экономикаға өтуге байланысты еліміздің азық - түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында ауыл шаруашылығы өндірісінде белгілі бір өзгерістер орын алды. Ауыл шаруашылығында өсімдік шаруашылығын әртараптандыру бөлігі бойынша жаңа міндеттер қойылып отыр.
Алқаптарды әртараптандырып, өңдеу саласын өркендету- ауыл шаруашылығын дамытудың бірден-бір жолы - деп, өз сұхбатында ел Президенті Нұрсұлтан Назарбаев, қазір біз дәнді дақылдардың бір түрін өсірумен өзімізді күтпеген шығындардан сақтандыра алмайтынымызды түсінуіміз керектігін атап көрсеткен.
Қазақстанда өсімдік шаруашылығын әртараптандыру үшін перспективалы дақыл болып майбұршақ табылады. Қазіргі күні майбұршақ ҚР территориясында 90 мың гектардан жоғары ауданда өсіріледі. Майбұршақтың халық шаруашылығындағы стратегиялық дақыл ретіндегі мәнін ескере отырып, жаңа ауыл шаруашылығы бағдарламасының шеңберінде майбұршақ егістігін айтарлықтай ұлғайтып және оны 2020 жылы 400 мың гектарға дейін жеткізу жоспарланып отыр. Бұл егіс алқаптарын Қостанай, Солтүстік Қазақстан және Шығыс Қазақстан, Жамбыл мен Оңтүстік Қазақстаны облыстарының аймақтарында кеңейту керек [23].
Қазақстанның суармалы жер жағдайларында майбұршақ дақылының бүкіл өсу дәуірін үш кезенге бөлуге болады.
Бірінші кезен - май бұршақ өсімдігінің көктеп шыққаннан гүлдеу кезеніне дейін. Бұл кезнде фотосинтез өнімділігі төмен, өсімдіктің өсуі және жалпы құрғақ массасының құралуы бяу. Сондықтан май бұршақ өсімдігі ылғалды көп қажет етпейді. Бұл кезде егістіктің қатар аралығын өндеу жұмыстары, үстел қоректендіруүстеп қоректендіру, бір рет суару және қатар аралығын өндеу[24].
Екінші кезен - майбұршақтың гүлду кезенінен бастап барлық буындарда шанақтардын пайда болуы аяқталу аралығы. Бұл кезен ішінде фотосинтез өінмділігікөп артады, өсімдік тез өсіп, жалпы құрғақ биомассасының құралуы ең көп мөлшерде өсіп, құрғақ массасының интенсивті құралуы жаз айларының ең астық кезеніне (шілде-тамыз аййының бірін(ші жартысы) сәйкес келеді. Бұл кезенде ылғалмен және қоректік заттармен толық қамтамасыз ету мкңызды. Осыған сәйкес май бұршақты 12-14 күн сайын 3-4 рет суару қажет.
Үшінші кезен - шанақтану фазасы аяқталуы кезенінен өсімдік толық піскенге дейін. Бұл кезенде шанақтардағы дән толысып қалыптасады. Май бұршақ өсімдігінің фотосинтез өнімділігі және құрғақ затының құралу қарқыны біртіндеп төмендейді. Бұл кезен ішінде ауа-райы салқындайды, өсімдіктің суды қажет етуі азаяды [25].
А.А.Ничапоровичтің зерттеулеріне қарағанда ауыл шаруашылығы дақылдары жапырақ алақандарының көлемі гектарына 30-40 мың² мөлшеріне жеткенше тез өсіп, күн сәулесі энергиясын қабылдауы арта түседі. Сондықтан гектарына 35-40 мың² мөлшерлі жапырақ алақандарының көлемі егістіктің қолайлы құрамына сәйкес деп санайды.
Майбұршақтан мол дән және балауса алу үшін қолданылатын агротехникалық шаралар ішінде егістің топырағын өндеу жұмысы. Себебі бұл дақылдың дұрыс өсіп дамуы үшін топырақ мұқият өнделуі тиіс.
Топырақты терең жыртып, тыңайтқыштарды тереңге (28-30 см) сіңіру май бұршақ дақылының өсуіне қолайлы жағдай туғызады.
Ғылыми зерттеу жүгері институтының зерттеуінше 28-30 см тереңдікте жырту май бұршақтың өсіп дамуын жақсартады, өсімдік жақсы бұтақтанып, жапырақ алақандарының көлемі артады. Әрбір өсімдікте шанақтар көп байланып, тыңайтқыштарды пайдалану тиімділігі артады, дән мол алынады.
Ю.Б.Карягин, У.А.Акилов және басқалардың зерттеуіне қарағанда майбұршақ егісінде арамшөптерге қарсы гербицидтер қолдану өте тиімді. Өйткені егістегі армшөптер саны 3,5 есеге дейін азаяды, ал майбұршақтың дән өнімі 28 пайызға дейін артады
Майбұршақты ауыспалы егісте орналастырғанда бұл өсімдікке топырақтың, алғы дақылдардың және берілетін органикалық, минералды тыңайтқыштардың әсерін еске алған жөн. Майбұршақты қазақстанның суармалы жерлеріндегі ауыспалы егіс жүйесіне енгізу техникалық (қызылша, мақта) және дәнді дақылдардың (бидай, күріш, арпа) алғы дақылдар құрамын байытады, топырақтағы азот балансын, жақсартады, еғ негізгісі өсімдік белоктарын көбейтуге үлкен үлес қосады.
Майбұршақ дақылының фотосинтез өнімділігі және жалпы биомассасының құралу жылдамдығы гүлдеу кезеңіне дейін онша биік емес, ал гүлдеу және шанақтану кезенінің аяқталуы аралығында аталған көрсеткіштер жоғары болады. Кейін бұл көрсеткіштер мөлшері біртіндеп азаяды. Сондықтан, өсу дәуірінің әрбір кезендерінде май бұршақтың ылғалға және қоректік заттарға талабы әртүрлі.
Қазақстанның суармалы жер жағдайларында майбұршақ дақылының бүкіл өсу дәуірін үш кезенге бөлуге болады.
Бірінші кезен - май бұршақ өсімдігінің көктеп шыққаннан гүлдеу кезеніне дейін. Бұл кезнде фотосинтез өнімділігі төмен, өсімдіктің өсуі және жалпы құрғақ массасының құралуы бяу. Сондықтан май бұршақ өсімдігі ылғалды көп қажет етпейді. Бұл кезде егістіктің қатар аралығын өндеу жұмыстары, үстел қоректендіруүстеп қоректендіру, бір рет суару және қатар аралығын өндеу.
Екінші кезен - майбұршақтың гүлду кезенінен бастап барлық буындарда шанақтардын пайда болуы аяқталу аралығы. Бұл кезен ішінде фотосинтез өінмділігікөп артады, өсімдік тез өсіп, жалпы құрғақ биомассасының құралуы ең көп мөлшерде өсіп, құрғақ массасының интенсивті құралуы жаз айларының ең астық кезеніне (шілде-тамыз аййының бірін(ші жартысы) сәйкес келеді. Бұл кезенде ылғалмен және қоректік заттармен толық қамтамасыз ету мкңызды. Осыған сәйкес май бұршақты 12-14 күн сайын 3-4 рет суару қажет.
Үшінші кезен - шанақтану фазасы аяқталуы кезенінен өсімдік толық піскенге дейін. Бұл кезенде шанақтардағы дән толысып қалыптасады. Май бұршақ өсімдігінің фотосинтез өнімділігі және құрғақ затының құралу қарқыны біртіндеп төмендейді. Бұл кезен ішінде ауа-райы салқындайды, өсімдіктің суды қажет етуі азаяды [26].
Егістікте майбұршақ дақылын дұрыс орналастыру өсімдіктің жақсы өсіп дамуына қолайлы жағдай туғызады. Майбұршақ жаппай егілген жағдайда қатараралығының жақын болуы әсерінен май бұршақ жапырақтары ең жоғары қабатта айқасады да, егістіктегі өсімдіктер бірін-бірі көленкелеп әлсіретеді [27].
Майбұршақ кен қатарлап егілген жағдайда өсімдік жапырақтары 35-40 см биіктікте айқасады. Егістікте бұл дақылдын орта және төменгі буындарында жанаша күн сәулесінің түсуі әсерінен 30 шілде 18 қыркүйек аралығында бір өсімдік жапырақ алақандары 2316 см², егістік жапырақ алақандары көлемі гектарына 23,1 мың² артады, ал бір өсімдіктен түскен дән өнімі жаппай себу әдісімен салыстырғанда 34,6 г артық [28].
Зерттеу аймағының табиғи - климаттық жағдайы
Алматы облысының аумағы солтүстігінде Балқаш көлі арқылы Сарыарқаның оңтүстік сілемдерімен (Шолақ, Қызылтатар, Қаракеңгір, т.б.) солтүстік-шығысында Тарбағатай жотасымен, Барлық Майлы тауларымен (Алакөл қазаншұңқырымен бөлінген), шығысында Жетісу (Жоңғар) қақпасы, Борохоро, Боротола жоталары арқылы Қытаймен, оңтүстік-шығысында солтүстік Тянь-Шанның Кетпен (Ұзынқара) жотасымен және Күнгей Алатауымен, оңтстігінде Іле, Теріскей Алатауларымен және оңтүстік-батысында Шу - Іле тауларының Жетіжол және Кіндіктас тауларымен, батысында Жусандала үстірті арқылы Шу - Іле тауының Айтау, т.б. аласа таулар мен тауаралық аңғарлар шектеседі. Солтүстік-батысында Балқаш көлі арқылы Бетпақдаланың қиыршықтасты шөлді-шөлейтті өңіріне ұласады.
Жері оңтүстіктен солтүстікке қарай шалғынды қара топырақты, қызыл қоңыр, қоңыр, сұр, құмдақты сұр, сортаң топырақты болып келеді. Оны, көбінесе бетеге, боз, жусан, изен, ебелек және әртүрлі астық тұқымдасты шөптесіндер көмкерген. Солтүстігіндегі құмды алқапта сексеуіл тоғайы, өзен аңғарларында бұталы тоғай шоғырлары кездеседі.
Жабайы аңдардан: арқар, таутеке, елік, ақбөкен, қарақұйрық, қасқыр, түлкі, қоян, суыр, борсық кездеседі.
Құстардан: бүркіт, лашын, бөктергі, бөдене, сулы жерде тырна, дуадақ, қаз, үйрек мекендейді. Ауданның жазық бөлігінде: жайран, сайғақ, қасқыр, түлкі, борсық, кездеседі. Құстардан: бөдене, сөр тырна, сексеуілді торғай, бүркіт, қырғауыл, үйрек, қаз. Тауда: тау ешкі, қасқыр, борсық, түлкі және т.б. Суларда: сазан, маринка, жайын, лақа және т.б.
Климаты континентті, оңтүстігінде қысы біршама жұмсақ және қысқа. Қаңтар айының жылдық орташа температурасы оңтүстігінде - 80С, солтүстігінде - 120С, шілдеде оңтүстігінде 200С, солтүстігінде - 250С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері тау етегінде 500 мм, солтүстігінде 200-300 мм шамасында. Таулардан Күрті өзенінің алабына кіретін бірнеше өзен асады, олар: Қарғалы, Ұзынағаш, Қарақастек, Жаманты, Балажан, Ақтерек, Ырғайты, Ұзынқарғалы, Шолаққарғалы, Ақсеңгір, Қарасу, Жиренайғыр, Самсы, Тарғап, Қопа. Бұлардың кейбірі жазда тартылып қалады. Өзендердің егістік жерлерді мал жайылымы жерлері мен суару, шабындықтарды суландыру және электр қуатын өндіру үшін маңызы зор.
Жер бедері бір-бірінен айырмашылықтары бар геоморфологиялық бірліктер - таулы, тауалды және жазықтық болып келеді. Іле Алатауы төменгі батыстағы шетін қамтиды. Осының нәтижесінде орталық бөлікпен салыстырғанда батыс бөліктегі тау жоталары әлдеқайда құрғақ климаттық зонада жатыр. Мұнда қыс айларында температуралық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ ұлттық аграрлық зерттеу университеті
Коммерциялық емес акционерлік қоғам
Доланбай Бәйдібек
Топырақ құрамындағы ауыр металдардың май бұршаққа әсерін бағалау
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В060800- Экология мамандығы
Алматы, 2023
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ ЗЕРТТЕУ УНИВЕРСИТЕТІ
КОММЕРЦИЯЛЫҚ ЕМЕС АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМ
Агробиология факультеті
Топырақтану,агрохимия және экология кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Топырақ құрамындағы ауыр металдардың май бұршаққа әсерін бағалау
Беттер саны _______
Сызбалар мен көрнекі
материалдар саны ___
Қосымшалар ________
Орындаған: Доланбай Бәйдібек
2023 ж. ____ _____________ қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі _________________ Бакенова Жеңісгүл Біржанқызы
Жетекші _________________________ Сайкенов Бақытжан Рахметолинович
Арнайы тараулар кеңесшілері:_______________________ _________________
____________________________ __________________ ___________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
____________________________ __________________ ___________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні
Норма бақылау _____________ ___________________________________ ____
(қолы) (аты-жөні)
Сарапшы ________________________ _________________________________
(қолы) (аты-жөні)
Алматы - 2023 жыл
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ ЗЕРТТЕУ УНИВЕРСИТЕТІ
Агробиология факультеті
Топырақтану,агрохимия және экология кафедрасы
Дипломдық жұмысты орындау
Т А П С Ы Р М А С Ы
Студент Доланбай Бәйдібек
Жұмыс тақырыбы: Топырақ құрамындағы ауыр металдардың май бұршаққа әсерін бағалау
Университет бойынша 2023 жыл _____ _____бұйрығымен бекітілген.
Дайын жұмысты тапсыру мерзімі 2023 жыл ____ ____________________
Жұмыстың (жобаның) бастапқы деректері
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
___________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ __________________________________________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтардың тізімі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
___________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ __________________________________________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Графикалық материалдардың тізімі (қажетті жағдайда) ___________________________________ ___________________________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
___________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ ____________________________
Жұмыстың (жобаның) арнайы тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
1
Б.Р.Сайкенов
Қараша 2022
2
Б.Р.Сайкенов
Ақпан 2023
3
Б.Р.Сайкенов
Наурыз 2023
4
Б.Р.Сайкенов
Сәуір 2023
Кафедра меңгерушісі________________________ _______Ж.Б. Бакенова
Ғылыми жетекшісі _______________________ Б.Р.Сайкенов
Қабылдаған_________________________ _____________ Б. Доланбай
Дипломдық жұмысты орындау
Графигі
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
1
Кіріспе
Қараша 2022 ж.
2
Әдебиетке шолу жұмыстары
Қаңтар 2023 ж.
3
Табиғи климаттық жағдайы
Ақпан 2023 ж.
4
Зерттеу әдістері
Ақпан 2023 ж.
5
Зерттеу нысандары
Наурыз 20223ж.
6
Зерттеу әдістемелері және бақылау, талдау жұмыстары
Наурыз 2023 ж.
7
Енбек қорғау
Сәуір 2023 ж.
8
Қорытынды
Сәуір 2023 ж
Кафедра меңгерушісі________________________ _______ Ж.Б. Бакенова
Ғылыми жетекшісі ___________________________ Б.Р.Сайкенов
Қабылдаған_________________________ _____________ Б. Доланбай
Мазмұны
КІРІСПЕ
7
I ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
10
1.1 Зерттеу аймағының табиғи - климаттық жағдайы
19
II НЕГІЗГІ БӨЛІМ
25
2.1 Зерттеу әдістері мен нәтижелері
25
2.2 Балқаш ауданы жағдайында май бұршақты экологиялық тұрғыдан таза өсіру
28
2.3 Май бұршақ агрофитоценозының экологиялық жағдайы, оның құрылымы мен құрамына байланысты егістің ластануын төмендету тәсілдерінің әсері
2.4 Май бұршақты өсіріп-өндіру технологиясының топырақ өңдеу жүйесінің таза экологиялық жағдайды қамтамасыздандырудағы орны
2.5 Ауыр металдардың тірі организмдерге таралу жолдары және экологиялық тұрғыдан әсері
31
31
35
ЕҢБЕК ҚОРҒАУ
III ҚОРЫТЫНДЫ
48
IV ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
50
КІРІСПЕ
Ауыл шаруашылығы өндірісінің алдында тұрған негізгі міндет -халықты жеткілікті мөлшерде сапалы азық-түлікпен, өнеркәсіпті шикізатпен қамтамасыз ету және малшаруашылығына берік жем-шөп қорын жасау. Республика агроөнеркәсіп кешенінің 2010-2020-шы жылдарға дейінгі әлеуметтік және экономикалық дамуының негізгі бағыттарында көрсетілгендей, егін түсітін арттыру, сапалы жаңа сорттар шығару, өсімдік шаруашылығына озық технологияны кеңінен қолдану, ауылшаруашылығына ғылыми негізделген жүйені енгізі - астық өндірісін ұлғайтудың өзекті бағыты болып табылады.
Қазақстан Президентінің жолдауында көрсетілген 50 дамыған елдер қатарына қосылу және Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіру үшін ауылшаруашылық саласы мен ірі тауар өндірушілеріне қойылатын талаптардың бірі алдыңғы қатарлы агротехнологиялық әдістерді енгізу және ауылшаруашылық өнімдірінің бәсекелестігін нығайту.
Қазақстан республикасының нарығында ауылшаруашлығының негізгі өнімдерінің бірі жеміс-жидектер болып саналады. Қазақстан Республикасының 12 қазан 2020 жылғы № 1052 қаулысына сәйкес 15 перспективті, бәсекеге қабілетті АӨК-ді дамытуға алынған салаларының бірі жеміс-жидек дақылдары.
Дәнді бұршақты дақылдар тұқымында дәнді дақылдармен салыстырғанда ақуыз көп болады. Ақуыз, әсіресе, май бұршақ дәнінде мол(39%), Сары бөрібұршақ дәніндегі ақуыздың мөлшері 36 пайызға, асбұршақ дәнінде 24 пайызға тең. Дәнді бұршақты дақылдардың тағы бір ерекшелігі - олардың ақуыздары тез қорытылып, ағзаға жақсы сіңеді. Майбұршақ дәнінің ақуызының сіңімділігі 89 пайыз, малазықтық бұршақтікі - 87 пайыз, ал жасымық пен асбұршақ дәніндегі ақуыздың сіңімділігі 85 пайызға тең. Ақуызбен қатар, дәнді бұршақ дақылдардың дәнінде майлар мен А, Н, Д, Е, С тобындағы витаминдері бар. Дәнді бұршақты дақылдардың тамырларында түйнек бактериялары болады. Солардың көмегімен ауадағы бос азоттан дәндері мен вегетативтік мүшелеріне ақуыз түзіп қана коймайды, сонымен қатар топыраққа азот та жинайды. Көптеген дәнді бұршақты дақылдардың өсу кезеңі қысқа, сондықтан тез өсіп, танапты ерте боматады. Мұның өзі жерді сапалы және уақытылы өңдеуге мүмкіндік береді. Осы тұрғыдан алғанда, дәнді бұршақты дақылдар көптеген ауыл шаруашылық дақылдарына жақсы алғы дақыл.
Бұршақ дәнділердің сабақтарының өсу түрлеріне қарай әр түрлі болады. Малазықтық бұршақ, бөрібұршақ - сабақтарының биіктігі 30-60 (100) см. аралығында, жапырақтары күрделі, үш құлақты, гүлдері ұсақ, жемістері- бұршақ. Тік өсетіндіктен мықты келеді, сондықтан олар піскен кезде жатып қалмайды. Асбұршақ, үрмебұршақ, жасымық - сабақтары төселмелі, биіктіктері 25-100 см. аралығында,, жапырақтары қос қауырсын пішіндес, оның түбінде 2 жапырақ серігі бар, гүлшоғырлары ақ не жалған шатырша, жемістері - бұршақ. Шырмалып өсетіндіктен оларды жинау қиынға түседі. Дәнді бұршақты дақылдың белсенді өсетін уақыты - бүрлену, гүлдену кезеңі. Олардың көпшілігі жатып қалуға бейім келеді, піскен кезде шанақ қабы ашылып, дәні шашылып қалады, дер кезінде жинап алмаса, егіннің өнімі төмендейді.
Жыл басында ауыл щаруашылығы министрлігінде өткен Алқа мәжілісінде министр өткен жыл еліміздің аграрлық саласы үшін табысты болғандығын атап көрсетті. Сонымен қатар мемлекет қорынан қаржыландырылатын бағдарламалардың бәрі толық жүзеге асырылғаны да айтылды. Яғни, бөлінген қаржыны игеру көрсеткіші 98 пайызды құрады. Мал шаруашылығы мен оның өңдеу саласы да жақсы табыстарға жеткенін айтты. Осы жетістіктер еліміздегі ауыл шаруашылығын арттыру барысында жүргізіліп отырған мемлекеттік саясаттың нәтижесі деуге болады. Азық-түлік келісім шарт корпорациясы былтырғы жылы еліміздің егін шаруашылығына 39 миллиард теңгенің инвестициясын жұмсаған. Бұл құрылымның еліміздің астық өндірісінің жедел дамуына тигізіп отырған ықпалы үлкен. Сондай-ақ корпорация алдағы жылдарға да арналған болжамдары қуантарлық.
Келешекте еліміздің ауылшаруашылығы мен аграрлық ғылымының әлемдік деңгейден кейін қалмауын қамтамасыз ету,осы уақытқа дейінгі оқулықтарды ескеру мақсатында ғылым мен технологияның дамуы үшін отандық аграрлық ғылымды коммерцияландыру, шетелдік озық агротехнологиялар трасфертін қамтамасыз ету секілді міндеттер алға қойылуда. Басты басымдықтар ретінде биоотын және оның ілеспе өнімдерін өндіруді қолға алу,ұлттық табиғи байлықтарды қорғау, сақтау және байыту, өнімді сақтау, өңдеу, экологиялық таза өнім шығару мәселелері қарастырылуда.
Осы мақсатты жүзеге асыру үшін, өндірістік тәжірибе қойылып, зерттеу нәтижелері жүйеленіп, осы дипломдық жұмысты орындауға пайдаланылады.
Соңғы жылдары Алматы облысының тәлімі егіншілігінде май бұршақтың жергілікті селекционерлері шығарған бір топ сорттары өсірілуде. Сондықтан, әрбір сорттың биологиялық ерекшеліктерін ескере отыра, өзіне тән сорттық технологиясын жасау-бүгінгі күн талабы. Әсіресе, Алматы облысының Балқаш ауданы егіншілігін түртараптандыру аясында қуаң жерлерде өсе алатын вегета-ция дәуірі қысқа майлы дақылдары түрлерін кеңейту көзделіп отыр. Өңірде өсіп, тәп-тәуір өнім қалыптастыра алатын майлы дақылдар, оның ішінде май бұршақ жатады.
Май бұршақ азық-түлік дақыл, құнарлы мал азығы және тамақ өнеркәсібінде таптырмайтын шикізат.
Мал шаруашылығыгда алатын орны да ерекше. Жер көлемі жағынан май бұршақ республикада екінші орын алады және оны Қазақстанның барлық аймақтарында өсіреді.
Май бұршақтан тұрақты және сапалы өнімді ғылыми және өндірістік тәжірибе негізінде дәлелденген өсіру технологиясын қолданған жағдайда ғана қол жеткізуге болады. Әсіресе, Қазақстанның оңтүстік-шығысының құрғақ далалы және шөлейт аймақтарында өсе алатын май бұршақтың аудандасты-рылған жергілікті селекция сорттарын шаруашылықтық құнды белгілері бойынша салыстырмалы бағалау және оларға ауыр металдардың әсерін анықтаудың практикалық маңызы зор.
Экологиялық дағдарыстың қауіпті көріністері ретінде мыналарды айтуға болады: аймақтың техногендік әсерлерінен топырақ құрамының бұзылуы, шөлейттену, топырақтың тозуы, су ресурстарының тартылуы, атмосфераның ластануы, ормандардың сиреуі, табиғаттың генетикалық бүлінуі, тіршілікке қатер төндіретін табиғи құбылыстар мен өнеркәсіп апаттарының белең алуы, әр түрлі қалдықтардың жиналып қоршаған ортамен қатар топырақ биотасына зиянды әсерін тигізуі.
ҚР президентінің жарлығы мен үкімет қаулыларында ғылымның, оның ішінде халық шаруашылығы дамуының фундаментальды зерттеулердің маңыздылығы аталып көрсетілген.
Ауылшаруашылығы өндірісінің интенсивтендірілуіне және табиғаттағы шөлденудің күшеюіне байланысты топырақ жамылығысын сақтау, топырақ құнарлылығын жан-жақты көтеру және агроценоз өнімділігін жоғарылатудың маңызы зор.
Диплом жұмысының мақсат-міндеттері: Май бұршақ ең құнды майлы және мал азықты дақыл болуына байланысты Балқаш ауданы жағдайында май бұршақты өсіріп-өндірудің технологиясының экологиялық мәселелерге бай-ланысты тиімді тәсілдері мен жолдарын анықтау. Қазіргі таңдағы қолданыла-тын өсіріп-өндіру технологиясының шешілмеген экологиялық мәселелеріне байланысты келесі міндеттер алынды:
- май бұршақтың егістіктегі орнын анықтау үшін, оның алғы дақылдарының әсерін зерттеп экологиялық тұрғыдан таза, ешбір қосымша қаржы жұмасамай өнімін айқындау;
- май бұршақ агрофитоценозының құрылымында ауыр металдар болуына байланысты экологиялық ортаның жағдайын анықтап, оның құрылымы мен құрамын анықтап, егістің ластануын төмендету тәсілдерін анықтау;
І Әдебиеттерге шолу
Дәнді бұршақты дақылдар - астықты мол өндірудің, өсімдік белогін көбейтудің қайнар көзі. Олардың егістіктің құнарлығын арттыруға пайдасы мол. Дәнді бұршақты дақылдардан республикада асбұршақ, май бұршақ, нұт өсіріледі. Бұршақтың өсімдіктер белоктардың көпшілігін атмосфераның азотын сініру нәтижесінде алынатынын айтқан жөн. Бұршақтардың тұқымында адам және мал тіршілігіне қажетті аминқышқылдарының бәрі бар: оларда көмірсу, ең бастысы крахмал(45-50%) мен әр түрлі дәрумендер (А, В ,В2, С,РР) мол болады. Май бұршақтың кейбір түрлерінің тұқымдарында май 20%-ға дейін болады. Жоғарғы белоктың азықтық тамақ ауыл шаруашылығы малдары үшін жемнің әр алуан түрлері көздерінің бірі ретінде оның үлкен маңызы бар [1,2].
Май бұршақтың тұқымында 35-40% белок және 19-255 май болады. Белоктың құрамында өмірге қажетті аминқышқылдарының бәрі кіреді. Май бұршақ қиыр шығыста, сондай-ақ Солтүстік Кавказ, Украинаның оңтүстігінде, Молдавияда, Орта Азияда орналастырылған. Қазіргі кезде 25-ке жуық сорты дән үшін және бірнеше мал азықтық сорттары будандастырылған [3,4].
Май бұршақ Қазақстанда Алматы облысы, Шымкент, Қарағанды облыстарында көптеп өсіріледі. 1кг май бұршақ дәнінде 1,26 азық өлшемі бар. Әо гектардан азот шаруашылықтарда 28-30 центнерге дейін өнім алынған. Май бұршақ-бір жылдық өсімдік. Бұтағы қатты, тік тұратын, жақсы сабақтанатын, биіктігі 1,5 метргдей болатын дақыл. Үш жапырақты, жинау кезінде толық түсіп үлгереді. Гүлдеуі майда, ақ немесе ашық гүлді, жапырақ түбіне ашашқша болып орналасқан. Май бұшақ өздігінен тозанданады. Бұршақ қыны әр түрлі, әр қайсысында 1 ден -5 ке дейін дәні болады.
Май бұршақ тамырының тереңге бойлап өсуі түрлеріне және топырақтың сипатына байланысты. Май бұршақ қысқа күннің дақылы. Ұзақ күнді аймақтарда оның вегетативті массасы өседі де оның гүлдеуі мен дән пісуі ұзарады [5,6,7].
Май бұршақ дақылының өсу дәуіріндегі негізгі кезендері: көктеп шығу,
алғашқы үш тармақтың пайда болуы, бұтақтану, бүрлену, гүлдеу, шанақтардың қалыптасуы, дәннің толысуы, шанақтардың сарғая бастауы және толық пісуі. Май бұршақ өсірілетін аймақтарда оның сорттары мен будандарын дұрыс іріктеп алса мол өнім алуға болады. Шаруашылықтарда себуге ұсынылған май бұршақ сорттарының негізгі қасиеттері мынандай болуы қажет: жоғары әрі тұрақты өнім беріп, дән құрамында белок пен май көп мөлшерде болғаны жөн, сабақтары тік, шанақтарының орналасу денгейі биік, ертерек және бір мезгілде пісіп, жинауға қолайлы болған да жақсы өнім алынады [8,9].
Ауыр металдарға шекті салмағы, көлемі жоғары болатын барлық металдар жатады. Микроэлементтердің адам организмінде жетіспеушілігінен зат айналымында күрделі өзгерістер болады және де ауыр металдардың жоғарғы концентрациялары токсикалық эффект береді. Ауыр металдардың, зиянды заттардың экологиялық айналымға кіруі адам организміне кері, жағымсыз әсерлер береді [10].
Сондықтан Қазақстанның суармалы жер жағдайында май бұршақ себудің ең қолайлысы кен қатарлы (қатар аралығы 60 см) немесе екі қатарлы-ленталы (қатар аралығы 60 см, ленталар аралығы 15 см) әдістері.
Май бұршақтың биік сорттары кен қатарлы әдіспен егілген жағдайда, бір өсімдіктегі жанама бұтақтар саны 29 дана болады. Соның нәтижесінде май бұршақтың, биік сорттарын өнірлеп - кен қатарлы әдіспен егу гектардан 1,6-3,2 центнер қосымша дән алуға болады.
Майбұршақты көбінесе арамшөптерден тазартылған және өзінен соң азотты аз қалдыратын дақылдардан кейін себу, пайдалы. Мұндай алғы дақылға - күздік бидайғ қант қызылшасы және жүгері жатады. Майбұршақ үшін топырақты негізгі өндегенде терең (27-28 см-ге дейін) етіп сүдігерге жырту пайдалы.
Майбұршақты масақты дәнді дақылдардан кейін орналастырғанда, одан тыңайтқыштар еңгізіп, 12-15 күннен кейін соқамен жыртады.
Гендік модификацияланған ағзалар дегеніміз - гендік инженерия көмегімен жасалған тірі ағзалар мен азық-түлік өнімдері. Бұл өзгеріс өсімдік геніне жануалардың генін енгізу арқылы жүзеге асырылады. Жалпы, құрамында ГМО кездесетін өнімдерді үш топқа бөлуге болады. Бірінші топ құрамы гендік өзгеріске түскен азық-түліктер (трангендік бұршақ, соя), екінші топ - трангендік шикізатты өңдеу нәтижесінде алынған азық-түлік өнімдері (соя сүті, қызанақ пастасы, соя қосылған түрлі шұжықтар, чипсы, бұршақ өнімдері). Үшінші топ - трансгендік жеміс-жидек пен көкөністер.
Гендік инженерияның иновациясы саналатын бұл тәсіл өсімдіктер әлемінде кеңінен пайдаланылады. Ең алғашқы гененикалық негізі өзгертілген ағза - ішек таяқшалары болған. Ал 1978 жылға қарай трансгендік адам инсулині пайда болды. Ол қазіргі кезде дәрі-дәрмек шығаруда кеңінен қолданылады. Гендік тұрғыда өзгертілген ең бірінші өсімдік - темекі. Бұндай өзгеріс өсімдіктердің өнімділігін арттырып, қуаңшылыққа, түрлі ауруларға, құрт-құмырсқаларға төзімділігін жоғарылатады. Алғаш рет азық-түлік нарығында трансгендік өнімдер АҚШ-та 1994 жылы пайда болған. Бұл ұзақ сақталатын қызанақ пен соя еді. Осыдан кейін өндірушілер азық-түлік нарығына бірінен соң бірі түрлі трансгендік өнімдерді ұсына бастады. Қазіргі кезде АҚШ-тың азық-түлік өндрісінің 70-80 пайызына ДНҚ-сы өзгертілген құрамдас заттар кіреді.
Ал БҰҰ-ның экономикалық әріптестік және даму ұйымының мәліметін сүйенсек, қарзіргі кезде ауылшаруашылық өнімдерінің ішінде картоптың гердік тұрғыда өзгертілген - 24, сояның - 11, бұршақтың 32 түрі бар екен. Одан бөлек қант қызылшасының үш түрі, күріштік 5 түрі, қызанақтың трансгендік 8 түрі тіркелген. Гендік модифкацияланған өнімдер табиғи өнімдердан анағұрлым арзан болғандықтан, азық-түлік өндірушілер үнемдеу мақсатында пайдаланады.
2000 жылы биоқауіпсіздік туралы Картахен келісімі қабылданған. Бұл құжатта көптеген мемлекеттердің ГМО өнімдеріне қатысты көзқарасы белгіленеді. Оған 166 мемлекет қол қойды, оның ішінде Қазақстан да бар. Бұл құжатта зияндылығы дәлелденген жағдайда, кез-келген гендік тұрғыда өзгертілген өнім зиян деп танылсын деп жазылған. Алайда ондай өнімдердің зияндылығын дәлелдеу оңай емес.
Майбұршақ кеш себілетін дақыл болғандықтан көктемде топырақтың физикалық-механикалық қасиетін жақсартып, ылғал сақтау және арамшөптерді толық жою үшін егін сепкенше бірнеше рет культиавтормен өндеген жөн.
Майбұршақтан мол өнім жинауда тұқымды құрамында түинек бактериялар бар нитрагин препаратымен өндеу нәтижелі. Нитрагиннің әсерінен жапырақ құрамында хлорофил көбейеді, фотосинтез жақсы жүреді, тамыр жүйелері тез жетіледі.
Сонымен қатар себер алдында микротынайтқыштармен, молибденмен өндеу қажет. Ол түинек бактерияларының қызметін күшейтеді, майбұршақтын түрлі ауруларға беріктігін арттырады.
Республикамыздың көптеген ғылыми зерттеу институттарында майбұршақтын себу мерзімін анықтау жөнінде тәжірибе жұмыстарын жүргізген. Алматы зооинженерлік - мал дәрігерлік институтының агрономия кафедрасы 1980 жылдан төрт тұқым мерзімін сыннан өткізген. Майбұршақты 30 сәуірден бастап, арасына 10 күннен салып себіледі. Сөйтіп 30 сәуірден 9 мамыр аралығында себілген майбұршақтан мол өнім алынған. Ал ең соңғы мерзімде, яғни 30 мамыр күні себілген майбұршақ өсімдігінің бұршақша шанақтары толық пісіп жетілмеген. Сондықтан кеш себілген майбұршақтан екі есе дән түсісі түсті.
Атмосфераны ластаушылардың ең негізгілері транспорт түрлері, әсіресе автомобильдердің жанар-майларының жану өнімдері болып табылады. Француз ғалымының есептеулері бойынша, автомобильдерден бөлінген газдардың құрамында көмірқышқыл газы-9%, көміртек оксиді-4%, көмірсутектер - 0,5%, оттек-4%, сутек-2%, альдегидтер - 0,004%, азот - 0,06% және күкірт оксидтері - 0,006% барлығы 200 жақын компоненттер бар екенін анықтады.
Зерттеулер нәтижесінде көмірқышқыл газының концентрациясы жыл сайын 0,2%-ға ұлғайып отырғанын анықтады. Адамзат қоғамында адам баласы отты ең алғаш рет қолданғаннан бастап осы күнге дейін түрлі жану процестер-інде 273 млрд тонна оттегі жұмсаған болса, соның 246 млрд. тоннасы, яғни (90%-ға жуығы) соңғы жарты ғасырда ғана жұмсалған. Көміртек айналымының бұзылуы мен атмосферада көмірқышқыл газының концентрациясының жоғарылауы Жердегі барлық химиялық тепе-теңдікке үлкен әсер етеді.
Топырақ - ауыл шаруашылығындағы негізгі және басты өндіріс құралы, сондықтан ол жөніндегі қамқорлық бүкіл адамзаттың өмір сүруінің кепілі.
Себу мерзімі майбұршақ сортының өнгіштігінде де әсер етеді. Мәселен, 30 сәуірде себілген Қазақстан 200 сортының өнгіштігі 92%, ал 30 мамырда себілген жағдайда 85% болған. Гибридный 670 сортының өнгіштігі 30 сәуірде себілгенде 91,5, ал 30 мамырда себілгенде 74,2 пайыздан аспаған.
Майбұршақ өсімдігін кешірек сепкен жағдайда. Олардың органдарының қалыптасу уақыты ұзарады. Сөйтіп бірінші мерзімде 7 күнде пайда болса, соңғы мерзімде 12 күнде бұтақшалары қалыптасады. Сонымен майбұршақ өнімдігін кеш сапкенде өсіп-жетілу кезені ұзарады, ол көптеген бұршақша шанақтар, әсіресе түп жағынан орналасқандарыжетілмей қалады. Осыған байланысты майбұршақтың себу мезгілі топырақ ылғалы және топырақ жылуына тікелей байланысты. Сонымен қатар майбұршақтың өнім мөлшеріне себу мөлшері де тікелей әсерін тигізеді.
Макроэлементтер - көміртек, сутек, оттек, азот, күкірт, фосфор - нәруыздың, нуклеин қышқылдарының және ағзаның басқа да биологиялық белсенді қосылыстарының құрамына кіреді. Нәр уыздардың құрамында көміртек 51 -- 55%, оттек 22 -- 24%, азот 15 -- 20%, сутек 6,5 -- 7%, күкірт 0,3 - 2,5%, фосфор шамамен 0,5%. Көміртек, сутек және оттек көмірсулардың және липидтердің (майлар), ал, фосфор, фосфолипидтердің құрамында фосфатты топтар түрінде болады. Көп мөлшерде липидтер бас миында, бауырда, сүтте, және қан сұйықтығында концентрленеді. Сүйек ұлпасындағы фосфордың негізгі мөлшері - 600 г. Ол адам ағзасындағы барлық фосфордың 85% -- ын құрайды. Фосфор тістің қатты ұлпаларында концентрленеді ал табиғатта кальций, хлор, фтор элементтерімен қосылыстар түрінде, фторапатиттер құрамында кездесетіндігі белгілі. Кальций де негізінен сүйек және тіс ұлпаларында концентрленеді. Натрий және хлор жасуша аралық, ал калий және магний жасуша ішіндегі сұйықтықтарда кездеседі. Натрий және калий фторид түрінде сүйек және тіс ұлпаларында болады. Магний фосфат түрінде тістің қатты ұлпаларында болады [11,12].
Ауыр металдар топырақ жамылғысын техногенді қалдықтар құрамында бола отырып атмосфералық ауа арқылы ластайтыны дәлелді түрде белгілі болған. Көптеген ауыр металдар атмосфера құрамына аэрозоль ретінде кіреді. Топырақ бетіне түсетін жауын құрамында қорғасын, кадмий, мышьяк, хром, никель, мырыш, сынап және т.б. элементтер болуы мүмкін. Ғалымдардың көрсетулері бойынша топырақ бетіне түсетін элементтер өсімдіктердің ластануына әкеп соғады [13,14] .
Ауыр металдардың атмосфералық ауаны ластаудағы негізгі көзі ЖЭО (27 пайыз), қара металургия өндірісі (24,3 пайыз), мұнай өндіретін және өңдейтін өндіріс орындары (15,5 пайыз) және құрылыс материалдарын өңдейтін орындар (8,1 пайыз) болып табылады [15,16].
Автордың мәліметтері бойынша ауыр металдардың көп мөлшері қара және түсті металургия өндірісі есебінен қоршаған ортаға техногенді шаң-тозаң ретінде түседі. Ауыр металдардың орта объектілеріне түсу көзі түсті метал-лургия, химиялық, электротехникалық өндіріс қалдықтарының шығаратын қалдық суларынан да болады [17,18].
Ауыр металдармен қоршаған ортаны ластаудың көздері ретінде өндіру мен қайта өңдеу кәсіптері жатпайды. Осындай кәсіптерден болатын шығындар жылу беретін энергетикалық кәсіптерден де аз болады екен. Сондықтанда металлургиялық өндірістің өзінен гөрі көмірді жағу барысындағы биосфераға шығарылатын көптеген металдардың шығуының өзі басты ластау көзі болып табылады. Мысалы, сынаптың, кадмийдің, кобальттың саны 3-8 рет салыстыр-малы түрде өндірілетін металдардың санынан асады. Қазіргі ЖЭО-тың котлоаг-регаты көмірмен жұмыс істейтін атмосфераға 0,3-0,6мкгм[3] дейін шығарып тастайды [19,20].
Ластау көзінен шығулардың максималды шоғырлану аймағы ауадағы 2 км дейін таратылуымен анықталады. Онда атмосфераның жерге жақын қаба-тында металлдардың болуы 100-1000 рет геохимиялық фоннан, ал қардың өзінде 500-1000 рет жоғары келеді. 2-4 км алшақтығында екінші аймағы орналасады, ондағы металдардың ауада болуы біріншісіне қарағанда шамамен 10 рет төмен болады. Үшінші аймақ 4-10 км қашықтықта болады, ондағы кейбір бөлек байқаулары металдар кездесуінің жоғарылығын көрсетеді. Ластау көзінен неғұрлым алшақтау барысында таратылу үстіндегі металдардың түрлі формаларының арақатынасы өзгеріп тұрады. Бірінші аймақта суда ерітілетін қосылыстар 5-10 пайызды құрайды. Жауын-шашынның негізгі массасын сүльфидтер мен оксидтердің шаң түріндегі майда бөлшектері құрайды. Суда ерітілетін қосылыстардың салыстырмалы түрдегі кездесуі қашықтықтың өсуімен ұлғаяды [21].
Ауадағы улы заттардың ШМК-дан үздіксіз артып тұруы адам организмі үшін қауіпті. Түтін, ыс және басқа механикалық түйіршіктер өкпеге еніп альвеоланы қаптап алады. Нәтижесінде, бронхит, энфизема, астма, тіпті өкпе рагы аурулары пайда болады [23].
Өсімдіктер үшін ауаға өткен зиянды заттарға күкіртті газ, фторлы сутек, азот, хлор, қорғасын, сынап, мышьяк және басқа заттар жатады. Мысалы, күкіртті газдар өндірістен 50 километр қашықтыққа дейінгі қылқан жапырақты өсімдіктердің қылқанын алдымен қарайтып, одан соң өлтіріп жібереді [25].
Атмосфералық шаң жер бетінде жүретін кейбір процестер үшін белгілі роль атқарады. Ол су буларының конденсациялануы үшін, олай болса жауын-шашынның түзілуіне әсер етеді. Бұнымен қатар күн радиациясын сіңіріп тірі организмдерді күннің зиянды сәулелерінен қорғайды, атмосфералық ауа планетамыздың химиясында маңызды роль атқарады деп жазды [26].
Жер бетіндегі заттардың биологиялық ыдырауы, оның ішінде топырақ бактерияларының тіршілігі күкірт сутек, аммиак, азот, көміртек оксидтерінің орасан зор мөлшерінің түзілуіне әкеліп соғады [27].
Атмосфераны ластаушылардың ең негізгілері транспорт түрлері, әсіресе автомобильдердің жанар-майларының жану өнімдері болып табылады. Француз ғалымының есептеулері бойынша, автомобильдерден бөлінген газдардың құрамында көмірқышқыл газы-9%, көміртек оксиді-4%, көмірсутектер - 0,5%, оттек-4%, сутек-2%, альдегидтер - 0,004%, азот - 0,06% және күкірт оксидтері - 0,006% барлығы 200 жақын компоненттер бар екенін анықтады [22].
Топырақ - ауыл шаруашылығындағы негізгі және басты өндіріс құралы, сондықтан ол жөніндегі қамқорлық бүкіл адамзаттың өмір сүруінің кепілі
Майбұршақ дақылының фотосинтез өнімділігі және жалпы биомассасының құралу жылдамдығы гүлдеу кезеңіне дейін онша биік емес, ал гүлдеу және шанақтану кезенінің аяқталуы аралығында аталған көрсеткіштер жоғары болады. Кейін бұл көрсеткіштер мөлшері біртіндеп азаяды. Сондықтан, өсу дәуірінің әрбір кезендерінде май бұршақтың ылғалға және қоректік заттарға талабы әртүрлі А.А.Ничапоровичтің зерттеулеріне қарағанда ауыл шаруашылығы дақылдары жапырақ алақандарының көлемі гектарына 30-40 мың² мөлшеріне жеткенше тез өсіп, күн сәулесі энергиясын қабылдауы арта түседі. Сондықтан гектарына 35-40 мың² мөлшерлі жапырақ алақандарының көлемі егістіктің қолайлы құрамына сәйкес деп санайды.
Майбұршақтан мол дән және балауса алу үшін қолданылатын агротехникалық шаралар ішінде егістің топырағын өндеу жұмысы. Себебі бұл дақылдың дұрыс өсіп дамуы үшін топырақ мұқият өнделуі тиіс.
Топырақты терең жыртып, тыңайтқыштарды тереңге (28-30 см) сіңіру май бұршақ дақылының өсуіне қолайлы жағдай туғызады.
Ғылыми зерттеу жүгері институтының зерттеуінше 28-30 см тереңдікте жырту май бұршақтың өсіп дамуын жақсартады, өсімдік жақсы бұтақтанып, жапырақ алақандарының көлемі артады. Әрбір өсімдікте шанақтар көп байланып, тыңайтқыштарды пайдалану тиімділігі артады, дән мол алынады.
Ю.Б.Карягин, У.А.Акилов және басқалардың зерттеуіне қарағанда майбұршақ егісінде арамшөптерге қарсы гербицидтер қолдану өте тиімді. Өйткені егістегі армшөптер саны 3,5 есеге дейін азаяды, ал майбұршақтың дән өнімі 28 пайызға дейін артады.
Егістікте майбұршақ дақылын дұрыс орналастыру өсімдіктің жақсы өсіп дамуына қолайлы жағдай туғызады. Майбұршақ жаппай егілген жағдайда қатараралығының жақын болуы әсерінен май бұршақ жапырақтары ең жоғары қабатта айқасады да, егістіктегі өсімдіктер бірін-бірі көленкелеп әлсіретеді.
Майбұршақ кен қатарлап егілген жағдайда өсімдік жапырақтары 35-40 см биіктікте айқасады. Егістікте бұл дақылдын орта және төменгі буындарында жанаша күн сәулесінің түсуі әсерінен 30 шілде 18 қыркүйек аралығында бір өсімдік жапырақ алақандары 2316 см², егістік жапырақ алақандары көлемі гектарына 23,1 мың² артады, ал бір өсімдіктен түскен дән өнімі жаппай себу әдісімен салыстырғанда 34,6 г артық.
Сондықтан Қазақстанның суармалы жер жағдайында май бұршақ себудің ең қолайлысы кен қатарлы (қатар аралығы 60 см) немесе екі қатарлы-ленталы (қатар аралығы 60 см, ленталар аралығы 15 см) әдістері.
Май бұршақтың биік сорттары кен қатарлы әдіспен егілген жағдайда, бір өсімдіктегі жанама бұтақтар саны 29 дана болады. Соның нәтижесінде май бұршақтың, биік сорттарын өнірлеп - кен қатарлы әдіспен егу гектардан 1,6-3,2 центнер қосымша дән алуға болады.
Майбұршақты көбінесе арамшөптерден тазартылған және өзінен соң азотты аз қалдыратын дақылдардан кейін себу, пайдалы. Мұндай алғы дақылға - күздік бидайғ қант қызылшасы және жүгері жатады. Майбұршақ үшін топырақты негізгі өндегенде терең (27-28 см-ге дейін) етіп сүдігерге жырту пайдалы.
Майбұршақты масақты дәнді дақылдардан кейін орналастырғанда, одан тыңайтқыштар еңгізіп, 12-15 күннен кейін соқамен жыртады.
Майбұршақ кеш себілетін дақыл болғандықтан көктемде топырақтың физикалық-механикалық қасиетін жақсартып, ылғал сақтау және арамшөптерді толық жою үшін егін сепкенше бірнеше рет культиавтормен өндеген жөн.
Майбұршақтан мол өнім жинауда тұқымды құрамында түинек бактериялар бар нитрагин препаратымен өндеу нәтижелі. Нитрагиннің әсерінен жапырақ құрамында хлорофил көбейеді, фотосинтез жақсы жүреді, тамыр жүйелері тез жетіледі.
Сонымен қатар себер алдында микротынайтқыштармен, молибденмен өндеу қажет. Ол түинек бактерияларының қызметін күшейтеді, майбұршақтын түрлі ауруларға беріктігін арттырады.
Республикамыздың көптеген ғылыми зерттеу институттарында майбұршақтын себу мерзімін анықтау жөнінде тәжірибе жұмыстарын жүргізген. Алматы зооинженерлік - мал дәрігерлік институтының агрономия кафедрасы 1980 жылдан төрт тұқым мерзімін сыннан өткізген. Майбұршақты 30 сәуірден бастап, арасына 10 күннен салып себіледі. Сөйтіп 30 сәуірден 9 мамыр аралығында себілген майбұршақтан мол өнім алынған. Ал ең соңғы мерзімде, яғни 30 мамыр күні себілген майбұршақ өсімдігінің бұршақша шанақтары толық пісіп жетілмеген. Сондықтан кеш себілген майбұршақтан екі есе дән түсісі түсті.
Себу мерзімі майбұршақ сортының өнгіштігінде де әсер етеді. Мәселен, 30 сәуірде себілген Қазақстан 200 сортының өнгіштігі 92%, ал 30 мамырда себілген жағдайда 85% болған. Гибридный 670 сортының өнгіштігі 30 сәуірде себілгенде 91,5, ал 30 мамырда себілгенде 74,2 пайыздан аспаған.
Майбұршақ өсімдігін кешірек сепкен жағдайда. Олардың органдарының қалыптасу уақыты ұзарады. Сөйтіп бірінші мерзімде 7 күнде пайда болса, соңғы мерзімде 12 күнде бұтақшалары қалыптасады. Сонымен майбұршақ өнімдігін кеш сапкенде өсіп-жетілу кезені ұзарады, ол көптеген бұршақша шанақтар, әсіресе түп жағынан орналасқандарыжетілмей қалады. Осыған байланысты майбұршақтың себу мезгілі топырақ ылғалы және топырақ жылуына тікелей байланысты. Сонымен қатар майбұршақтың өнім мөлшеріне себу мөлшері де тікелей әсерін тигізеді. Майбұршақты дәл себу мөлшері орташа 500 мың дән бір гектарға себілген жағдайда 300 мың немесе 800 мың дән себілген жағдайға қарағанда мол өнім түседі. Бірақ бір өсімдікке келетін бұршаққа шанақ саны, дән саны 1000 дәннің салмағы 300 мың дән сепкен жағдайда біршама көбейеді. Себу мөлшерін 800 мың дәнге көбейткенде барлық өнім көрсеткіштері төмендеп, гектарынан 18,8 ц өнім алынады. Өйткені мұнда майбұршақ өсімдігі бірін-бірі көлеңкелеп, күн сәулесін түсірмейді де фотосинтез қуатын азайтып, өнім түсілімін кемітеді.
Майбұршақтың себу мерзімі, мысалы Амур облысында 10-15 мамырда, Примор өлкесінде 20- мамырдан бастап ексе. Украина мен солтүстік Кавказда жүгіремін бір кезде себетін айтуға болады. Сондықтан бұл дипломдық жұмыста Алматы облысы Жаркент ауданы жағдайында майбұршақтын себу мерзімін анықтауды жөн көрдік және әдебиеттерді сараптай келе себу мерзіміне тоқталдық.
Майбұршақ және олардың халық шаруашылығындағы маңызы мен биологиялық ерекшелігі
Аграрлық саланы дамытуда қойылатын нақты міндет - елімізді өндірістік қауіпсіз және бәсекеге қабілетті өніммен қамтамасыз ету.
Соңғы кезде нарықтық экономикаға өтуге байланысты еліміздің азық - түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында ауыл шаруашылығы өндірісінде белгілі бір өзгерістер орын алды. Ауыл шаруашылығында өсімдік шаруашылығын әртараптандыру бөлігі бойынша жаңа міндеттер қойылып отыр.
Алқаптарды әртараптандырып, өңдеу саласын өркендету- ауыл шаруашылығын дамытудың бірден-бір жолы - деп, өз сұхбатында ел Президенті Нұрсұлтан Назарбаев, қазір біз дәнді дақылдардың бір түрін өсірумен өзімізді күтпеген шығындардан сақтандыра алмайтынымызды түсінуіміз керектігін атап көрсеткен.
Қазақстанда өсімдік шаруашылығын әртараптандыру үшін перспективалы дақыл болып майбұршақ табылады. Қазіргі күні майбұршақ ҚР территориясында 90 мың гектардан жоғары ауданда өсіріледі. Майбұршақтың халық шаруашылығындағы стратегиялық дақыл ретіндегі мәнін ескере отырып, жаңа ауыл шаруашылығы бағдарламасының шеңберінде майбұршақ егістігін айтарлықтай ұлғайтып және оны 2020 жылы 400 мың гектарға дейін жеткізу жоспарланып отыр. Бұл егіс алқаптарын Қостанай, Солтүстік Қазақстан және Шығыс Қазақстан, Жамбыл мен Оңтүстік Қазақстаны облыстарының аймақтарында кеңейту керек [23].
Қазақстанның суармалы жер жағдайларында майбұршақ дақылының бүкіл өсу дәуірін үш кезенге бөлуге болады.
Бірінші кезен - май бұршақ өсімдігінің көктеп шыққаннан гүлдеу кезеніне дейін. Бұл кезнде фотосинтез өнімділігі төмен, өсімдіктің өсуі және жалпы құрғақ массасының құралуы бяу. Сондықтан май бұршақ өсімдігі ылғалды көп қажет етпейді. Бұл кезде егістіктің қатар аралығын өндеу жұмыстары, үстел қоректендіруүстеп қоректендіру, бір рет суару және қатар аралығын өндеу[24].
Екінші кезен - майбұршақтың гүлду кезенінен бастап барлық буындарда шанақтардын пайда болуы аяқталу аралығы. Бұл кезен ішінде фотосинтез өінмділігікөп артады, өсімдік тез өсіп, жалпы құрғақ биомассасының құралуы ең көп мөлшерде өсіп, құрғақ массасының интенсивті құралуы жаз айларының ең астық кезеніне (шілде-тамыз аййының бірін(ші жартысы) сәйкес келеді. Бұл кезенде ылғалмен және қоректік заттармен толық қамтамасыз ету мкңызды. Осыған сәйкес май бұршақты 12-14 күн сайын 3-4 рет суару қажет.
Үшінші кезен - шанақтану фазасы аяқталуы кезенінен өсімдік толық піскенге дейін. Бұл кезенде шанақтардағы дән толысып қалыптасады. Май бұршақ өсімдігінің фотосинтез өнімділігі және құрғақ затының құралу қарқыны біртіндеп төмендейді. Бұл кезен ішінде ауа-райы салқындайды, өсімдіктің суды қажет етуі азаяды [25].
А.А.Ничапоровичтің зерттеулеріне қарағанда ауыл шаруашылығы дақылдары жапырақ алақандарының көлемі гектарына 30-40 мың² мөлшеріне жеткенше тез өсіп, күн сәулесі энергиясын қабылдауы арта түседі. Сондықтан гектарына 35-40 мың² мөлшерлі жапырақ алақандарының көлемі егістіктің қолайлы құрамына сәйкес деп санайды.
Майбұршақтан мол дән және балауса алу үшін қолданылатын агротехникалық шаралар ішінде егістің топырағын өндеу жұмысы. Себебі бұл дақылдың дұрыс өсіп дамуы үшін топырақ мұқият өнделуі тиіс.
Топырақты терең жыртып, тыңайтқыштарды тереңге (28-30 см) сіңіру май бұршақ дақылының өсуіне қолайлы жағдай туғызады.
Ғылыми зерттеу жүгері институтының зерттеуінше 28-30 см тереңдікте жырту май бұршақтың өсіп дамуын жақсартады, өсімдік жақсы бұтақтанып, жапырақ алақандарының көлемі артады. Әрбір өсімдікте шанақтар көп байланып, тыңайтқыштарды пайдалану тиімділігі артады, дән мол алынады.
Ю.Б.Карягин, У.А.Акилов және басқалардың зерттеуіне қарағанда майбұршақ егісінде арамшөптерге қарсы гербицидтер қолдану өте тиімді. Өйткені егістегі армшөптер саны 3,5 есеге дейін азаяды, ал майбұршақтың дән өнімі 28 пайызға дейін артады
Майбұршақты ауыспалы егісте орналастырғанда бұл өсімдікке топырақтың, алғы дақылдардың және берілетін органикалық, минералды тыңайтқыштардың әсерін еске алған жөн. Майбұршақты қазақстанның суармалы жерлеріндегі ауыспалы егіс жүйесіне енгізу техникалық (қызылша, мақта) және дәнді дақылдардың (бидай, күріш, арпа) алғы дақылдар құрамын байытады, топырақтағы азот балансын, жақсартады, еғ негізгісі өсімдік белоктарын көбейтуге үлкен үлес қосады.
Майбұршақ дақылының фотосинтез өнімділігі және жалпы биомассасының құралу жылдамдығы гүлдеу кезеңіне дейін онша биік емес, ал гүлдеу және шанақтану кезенінің аяқталуы аралығында аталған көрсеткіштер жоғары болады. Кейін бұл көрсеткіштер мөлшері біртіндеп азаяды. Сондықтан, өсу дәуірінің әрбір кезендерінде май бұршақтың ылғалға және қоректік заттарға талабы әртүрлі.
Қазақстанның суармалы жер жағдайларында майбұршақ дақылының бүкіл өсу дәуірін үш кезенге бөлуге болады.
Бірінші кезен - май бұршақ өсімдігінің көктеп шыққаннан гүлдеу кезеніне дейін. Бұл кезнде фотосинтез өнімділігі төмен, өсімдіктің өсуі және жалпы құрғақ массасының құралуы бяу. Сондықтан май бұршақ өсімдігі ылғалды көп қажет етпейді. Бұл кезде егістіктің қатар аралығын өндеу жұмыстары, үстел қоректендіруүстеп қоректендіру, бір рет суару және қатар аралығын өндеу.
Екінші кезен - майбұршақтың гүлду кезенінен бастап барлық буындарда шанақтардын пайда болуы аяқталу аралығы. Бұл кезен ішінде фотосинтез өінмділігікөп артады, өсімдік тез өсіп, жалпы құрғақ биомассасының құралуы ең көп мөлшерде өсіп, құрғақ массасының интенсивті құралуы жаз айларының ең астық кезеніне (шілде-тамыз аййының бірін(ші жартысы) сәйкес келеді. Бұл кезенде ылғалмен және қоректік заттармен толық қамтамасыз ету мкңызды. Осыған сәйкес май бұршақты 12-14 күн сайын 3-4 рет суару қажет.
Үшінші кезен - шанақтану фазасы аяқталуы кезенінен өсімдік толық піскенге дейін. Бұл кезенде шанақтардағы дән толысып қалыптасады. Май бұршақ өсімдігінің фотосинтез өнімділігі және құрғақ затының құралу қарқыны біртіндеп төмендейді. Бұл кезен ішінде ауа-райы салқындайды, өсімдіктің суды қажет етуі азаяды [26].
Егістікте майбұршақ дақылын дұрыс орналастыру өсімдіктің жақсы өсіп дамуына қолайлы жағдай туғызады. Майбұршақ жаппай егілген жағдайда қатараралығының жақын болуы әсерінен май бұршақ жапырақтары ең жоғары қабатта айқасады да, егістіктегі өсімдіктер бірін-бірі көленкелеп әлсіретеді [27].
Майбұршақ кен қатарлап егілген жағдайда өсімдік жапырақтары 35-40 см биіктікте айқасады. Егістікте бұл дақылдын орта және төменгі буындарында жанаша күн сәулесінің түсуі әсерінен 30 шілде 18 қыркүйек аралығында бір өсімдік жапырақ алақандары 2316 см², егістік жапырақ алақандары көлемі гектарына 23,1 мың² артады, ал бір өсімдіктен түскен дән өнімі жаппай себу әдісімен салыстырғанда 34,6 г артық [28].
Зерттеу аймағының табиғи - климаттық жағдайы
Алматы облысының аумағы солтүстігінде Балқаш көлі арқылы Сарыарқаның оңтүстік сілемдерімен (Шолақ, Қызылтатар, Қаракеңгір, т.б.) солтүстік-шығысында Тарбағатай жотасымен, Барлық Майлы тауларымен (Алакөл қазаншұңқырымен бөлінген), шығысында Жетісу (Жоңғар) қақпасы, Борохоро, Боротола жоталары арқылы Қытаймен, оңтүстік-шығысында солтүстік Тянь-Шанның Кетпен (Ұзынқара) жотасымен және Күнгей Алатауымен, оңтстігінде Іле, Теріскей Алатауларымен және оңтүстік-батысында Шу - Іле тауларының Жетіжол және Кіндіктас тауларымен, батысында Жусандала үстірті арқылы Шу - Іле тауының Айтау, т.б. аласа таулар мен тауаралық аңғарлар шектеседі. Солтүстік-батысында Балқаш көлі арқылы Бетпақдаланың қиыршықтасты шөлді-шөлейтті өңіріне ұласады.
Жері оңтүстіктен солтүстікке қарай шалғынды қара топырақты, қызыл қоңыр, қоңыр, сұр, құмдақты сұр, сортаң топырақты болып келеді. Оны, көбінесе бетеге, боз, жусан, изен, ебелек және әртүрлі астық тұқымдасты шөптесіндер көмкерген. Солтүстігіндегі құмды алқапта сексеуіл тоғайы, өзен аңғарларында бұталы тоғай шоғырлары кездеседі.
Жабайы аңдардан: арқар, таутеке, елік, ақбөкен, қарақұйрық, қасқыр, түлкі, қоян, суыр, борсық кездеседі.
Құстардан: бүркіт, лашын, бөктергі, бөдене, сулы жерде тырна, дуадақ, қаз, үйрек мекендейді. Ауданның жазық бөлігінде: жайран, сайғақ, қасқыр, түлкі, борсық, кездеседі. Құстардан: бөдене, сөр тырна, сексеуілді торғай, бүркіт, қырғауыл, үйрек, қаз. Тауда: тау ешкі, қасқыр, борсық, түлкі және т.б. Суларда: сазан, маринка, жайын, лақа және т.б.
Климаты континентті, оңтүстігінде қысы біршама жұмсақ және қысқа. Қаңтар айының жылдық орташа температурасы оңтүстігінде - 80С, солтүстігінде - 120С, шілдеде оңтүстігінде 200С, солтүстігінде - 250С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері тау етегінде 500 мм, солтүстігінде 200-300 мм шамасында. Таулардан Күрті өзенінің алабына кіретін бірнеше өзен асады, олар: Қарғалы, Ұзынағаш, Қарақастек, Жаманты, Балажан, Ақтерек, Ырғайты, Ұзынқарғалы, Шолаққарғалы, Ақсеңгір, Қарасу, Жиренайғыр, Самсы, Тарғап, Қопа. Бұлардың кейбірі жазда тартылып қалады. Өзендердің егістік жерлерді мал жайылымы жерлері мен суару, шабындықтарды суландыру және электр қуатын өндіру үшін маңызы зор.
Жер бедері бір-бірінен айырмашылықтары бар геоморфологиялық бірліктер - таулы, тауалды және жазықтық болып келеді. Іле Алатауы төменгі батыстағы шетін қамтиды. Осының нәтижесінде орталық бөлікпен салыстырғанда батыс бөліктегі тау жоталары әлдеқайда құрғақ климаттық зонада жатыр. Мұнда қыс айларында температуралық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz