Өзіндік жұмыстар оқушылардың танымдық белсенділіктерін қалыптастырушы фактор ретінде

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті

Қорғауға жіберілді
Биология кафедрасы
Кафедра меңгерушісі
Аға оқытушы,PhD доктор
Майматаева А.Д.
____ _______2023

ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА

Тақырыбы: Биологиядан өзіндік жұмыстарды ұйымдастыру арқылы оқушылардың танымдық белсенділіктерін арттыру

5В011300 - Биология

Орындағандар: Нұрпеисова Айсұлу Тлеуханқызы
Нурмуратова Динара Алимжанқызы
Пәрімбек Керемет Болатбекқызы

Ғылыми жетекші:
б.ғ.к., профессор Шалабаев Қаратай Ысқақұлы
аға оқытушы Аманбекова Д.

Алматы, 2023 жыл
Дипломдық жұмысты орындаудың

Күнтізбелік кестесі

№
Жұмыс түрлері
Уақыты
Орындалуы
туралы белгі
1
Зерттеу бағдарламасының негізін жасау
қыркүйек

2
Дипломдық жобаны дайындау үшін материалдар жинау
қазан

3
Тақырыпқа сай мәліметтерді жинап, теориялық бөлімді дайындау
қараша

4
Жиналған ақпараттарды өңдеу
желтоқсан

5
Тәжірибелік бөлім
қаңтар

6
Дипломдық жобаның мәтіндік бөлімін дайындау стандартқа сәйкес болуын қадағалау
ақпан

7
Дипломдық жобаны қорытындылау
наурыз

8
Дипломдық жобаны алдын ала қорғауға ұсыну
сәуір

9
Дипломдық жобаны аяқтау
мамыр

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ
ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІК ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
1.1. Оқушылардың танымдық белсенділігі ұғымының теориялық негізі және мәні
1.2. Оқушылардың өзіндік жұмыстары
1.3. Биология пәнін оқытуда оқушылардың өзіндік жұмыстарын ұйымдастыру ерекшеліктері
2. БИОЛОГИЯДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІКТЕРІН АРТТЫРУДАҒЫ ӨЗІНДІК ЖҰМЫСТЫҢ МАҢЫЗЫ
2.1. Өзіндік жұмыстар оқушылардың танымдық белсенділіктерін қалыптастырушы фактор ретінде
2.2. Биология сабағындағы өзіндік жұмыстардың әдістері және дамытушылық рөлі
2.3.Биологиядан өзіндік жұмысты ұйымдастырудағы ақпараттық технологиялардың маңызы
3. БИОЛОГИЯДА ӨЗІНДІК ЖҰМЫСТАРДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ АРҚЫЛЫ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІКТЕРІН АРТТЫРУ БОЙЫНША ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЖҰМЫС
3.1.Биологияны оқытудағы өзіндік жұмыстарды пайдаланудың педагогикалық негіздері
3.2. Өндірістік іс-тәжірибе барысы және қорытындысы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

КІРІСПЕ

Қазақстан Республикасының орта білімді дамыту тұжырымдамасында білім беру саласының ең негізгі талабы - кең дүниетанымдық қөзқарас, толық құзыреттілік, шығармашылық әрекетке бейім тұлға. Қоғамда әсіресе, білім саласында қызмет ететін адамдар,оның ішінде мұғалімдер шығармашылықпен жұмыс жасай білулері керек деген талап қояды. Ал, ғылымның әр саласында білімнің мазмұны мен көлемі өсіп отырған қазіргі ғылыми-техникалық прогресс кезінде оқушылардың білімге, пәнге қызығушылықтарын, танымдық белсенділіктерін арттыруда шығармашыл мұғалімдердің еңбегінің мәні зор.
Қазіргі кезде педагогика ғылымының үлкен мәселелерінің бірі - оқушылардың танымдық әрекетін дамыту, олардың ақыл-ой мүмкіндігін жетілдіріп, оқушыға еркіндік беру болып табылады.Баланың мектеп жасындағы кезеңінде барлық мүмкіндіктері жан-жақты үйлесімді дамыса, үлкен өмір жолына аяқ басқанда, оның қызметі соғұрлым мазмұнды,жан-жақты болады. Мектептегі білім берудің негізгі сипаты оқушылардың барлық мүмкіндіктерін жүзеге асыруға, өзін-өзі дамыту мен жеке қасиеттерін ашуға бағытталуда.
Қазіргі замандағы өзекті мәселелердің бірі- өмірді, тіршілікті жақсартуға өз үлесін қоса алатын, ықпал ететін, бәсекеге қабілетті жеке тұлғаны калыптастыру болып табылады.Осыған байланысты әрбір мұғалім оқушыға мынадай талаптар қойып, оның орындалуына ықпал ету керек. Ол талаптарға мыналар жатады:
1. Белсенділік әрекеті
2. Әлеуметтік жауапкершілігі
3. Ой-өрісінің кеңдігі
4. Сауаттылығы
5. Танымдық әрекетке қызығушылығының басымдығы.
Жоғарыда аталған жеке тұлғаға тән қасиеттер өзінен - өзі қалыптаспайды,оған педагогикалық жағдайлар қажет.
Әрбір жеке тұлғаның танымдық белсенділігі оның қалыптасуы-үздіксіз жүретін үрдіс. Сондықтан мектептегі оқушылардың алатын білімі - болашақта өз білімін жетілдірудің және өз бетімен білім алуының негізі. Оқушыларды үздіксіз білім алуға дайындаудың тиімді жолдарын іздестіру - өзекті мәселелердің бірі.
Мектепте өтілетін әрбір пәнге оқушының танымдық қызығушылығын ояту, оларда белсенді ізденіс, зерттеушілік қөзқарас сияқты қасиеттерді тудырады.Оқушының пәнге қызығушылығын ояту арқылы олардың белсенді жеке шығармашылық қабілеттерін арттыруға болады. Балалардың танымдық белсенділігін арттыру мәселесінің шешімін өз бетінше табуға ұмтылуға тәрбиелеу - мұғалімнің басты міндеті. Танымдық қызығушылықтың ядросы - ойлау үрдісі. Оқушылардың интеллектуалдық ойлауын, қызығушылықтарын арттыруда төмендегі жұмыс түрлерін қолдануға болады.
1. Логикалық ойлауды дамытуға арналған ойын түріндегі тапсырмалар.
2. Өз ойын еркін жеткізуге берілген ізденіс бағытындағы тапсырмалар.
3. Берілген тапсырмаларды түрлендіруге бағытталған жұмыс түрлері.
Оқушылардың дербестік қабілетін дамыту, белсенділіктерін арттыру, пән бойынша теориялық, білімдік міндеттерді шешу, ғылыми ізденістерді ұйымдастыруда тапқырлық, танымдық ойындарды пайдаланудың маңызы зор. Сабақ үрдісінде ойын әдістерін қолдану оқушылардың алған білімін одан әрі толықтыруға, түсініктерін тереңдетуге, ойлау қабілеттерін арттыруға мүмкіндік береді.
Ал, оқу - тәрбие үрдісінің тиімділігін көтерудің басты шарты- оқушылардың танымдық және ойлау қабілетін дамыту. Әр баланың педагогикалық - психологиялық тұрғыдан даму ерекшеліктері болады, оқу үрдісіндегі дамыту мәселесінде басты рөлді оқушының өз бетімен әрекеті, белсенділігі атқарады. Қандай пән болса да мұғалімнің білімі, тәжірибесі, шеберлігі мол болып, сабақты сапалы өткізгенімен, оқушы тарапынан өзіндік белсенділік, әрекет болмаса, берілген теориялық білімнің нәтижесі көрінбейді.
Сол себепті оқушыны өзіндік әрекетке бағыттайтын, өз бетімен ойлануға мүмкіндік беретін танымдық ойындарды өз сабағымда үнемі пайдаланамын.
Биология пәніне қызықтыруда логикалық дамытушы ойындармен тапсырмалар құрастырып, үнемі жаңа сабақты бекіту кезеңінде қолданамын. Оқушылар ойын арқылы өз ойларын сыртқа еркін шығарып айтуына мүмкіндік береді.
Ойынды түрлендіріп құрастыру, теориялық білімнің ең түйінді жерлерін қайталау, оқушылардың оқу материалын есте жақсы сақтауына, қисынды ойларының дамуына, өзін таныту мүмкіндігіне әсер етеді. Сабаққа қандай ойын түрлері қолданылса да төмендегі талаптар орындалу керек.
1. Ойын балаларды қызықтыру керек.
2. Ойынның тәрбиелік жағына назар аудару.
3. Әр сабаққа ойынды түрлендіріп отыру.
4. Ойын шартының оқушыларға жеткілікті түсіндірілуі.
5. Ойынға оқушылардың түгел қатысуы.
Жобаның өзектілігі. Өзіндік жұмыстар - оқытудың қазіргі кезеңдегі ең
көп қолданылатын үрдістерінің бірі. Ол берілген білім мен өзіндік ой-сананы
реттейді, оқушылардың алған білімдерінің бір-бірімен сабақтастығын бір
жүйеге келтіреді. Өзіндік жұмыстар оқушының меңгерген білімін кешенді түрде
пайдалана білуге жол ашады. Бұл мәселенің ең негізгі дидактикалық міндеті -
оқыту үрдісінің білім беру, тәрбие беру, дамытушылық сипатының арасындағы
байланысты күшейте отырып, білім сапасын көтеру болып табылады. Өзіндік жұмыстардың алдына қоятын мақсаты сан алуан. Бірі білімнің
теориялық негізін күшейтуді көздесе, екіншісі, оқушылардың дүниетанымын
қалыптастыруды, үшіншісі осы мәселе негізінде оқушылардың практикалық
дағдылары мен шеберліктерін дамытуды тағы басқа сол сияқты түрлі- түрлі
мақсаттарды көздейді. Сонымен қатар, өзіндік жұмыс арқылы оқушылардың оқу-
танымдық қызметі мен оқытушының оқыту қызметінің өзара байланысын күшейту
мәселесі де қарастырылуы мүмкін.
Оқытуда өзіндік жұмыстарды қолдану мәселесін жүзеге асыру арқылы білім
беру үрдісінің пәндік құрылымына сүйене отырып, оқушы санасында қоршаған
ортадағы нақты құбылыстар жөнінде білім жүйелерін беру, олардың дүниенің
біртұтастығы туралы ұғымын қалыптастыру мақсаттары жүзеге асады.
Жобаның мақсаты. Биологияны оқытуда өзіндік жұмыстарды
пайдаланудың ерекшеліктерін анықтау, маңызын айқындап беру.
Жобаның ғылыми жаңалығы:
- биологияны оқытуда өзіндік жұмыстарды пайдаланудың ғылыми - теориялық
және әдістемелік негіздері айқындалды.
- биология пәні сабақтары мен сыныптан тыс жұмыстарда өзіндік
жұмыстарды пайдалану теориялық тұрғыдан негізделді.
- орта мектеп биологиясын өзіндік жұмыстар көмегімен оқыту арқылы
білім мен тәрбие берудің тиімділігі дәлелденді.
Жобаның міндеттері:
:: биологияны оқытудағы өзіндік жұмыстар ролін анықтау;
:: биологияны оқытудағы өзіндік жұмыс түрлеріне сипаттама беру;
:: тақырыпты қорытындылай отырып, тұжырымдар мен тиімді ұсыныстар жасау.
Дипломдық жобаның құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе, екі бөлім, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІК ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
1.1. Оқушылардың танымдық белсенділігі ұғымының теориялық негізі және мәні

Білім беру және оқыту теориясының әдіснамалық негізі - таным теориясы, оқушы тұлғасын жан - жақты және үйлесімді қалыптастыру туралы ілім болып табылады. Бұл теория білім беру және оқытуды арнайы ұйымдастырылатын іс -әрекет ретінде қарастырады. Білім беру және оқыту теориясының оқушыларды оқыту мәселесіндегі талаптарының бірі - танымдық белсенділік пен саналылық.
Бұл талаптың орындалуы оқушылардың оқу материалын түсінуге, өткенді жаңамен байланыстыруға, негізгісі мен қосымшасын анықтауға, алған білімдерін тәжірибеде пайдалануға, өз пікірлерінде оларға сүйенуге ұмтылысынан көрінеді. Білімді саналы меңгеру өз бетімен жаңа білім алуға мүмкіндік беретін ақыл-ой еңбегінің өзіндік тәсілдерін игермейінше іске аспайды. Оқушылардың белсенділік танымдық іс-әрекетінің көздейтін мүддесі - білімнің қоғамдық мәнін ұғыну, қоғамға қызмет ету қарқынын үдету қажеттігі негізінде дамиды. Белсенділіктің ең жоғарғы көрінісі оқушылардың алған білімдерін өмірде, тәжірибеде нәтижелі пайдалана білуі болып табылады. Осыдан келіп, оқыту барысында оқушының іс - әрекетінде танымдық белсенділікті қалыптастыру талабы туындайды [1].
Танымдық әрекеттің негізінде оқушыларда танымдық белсенділік қалыптасады. Танымдық белсенділік - оқушының оқуға, білуге деген ынта-ықыласының, құштарлығының ерекше көрінісі. Мысалы, мұғалімнің баяндап тұрған жаңа материалын түсіну үшін, оқушының оны зейін қойып тыңдауы, алған білімін кеңейту үшін өздігінен кітап оқып, бақылау, тәжірибе жасау сияқты жұмыстар жасауы қажет. Өйткені өтілген материалдарды саналы қайталауда, жаңадан білім алуда, оның жолдары мен дағдыларына үйренуде белсенділіксіз мүмкін емес. Яғни оқушының белсенділігі оқу үрдісінің барлық кезеңінде орын алуы қажет.Сабақ барысында оқушының бойында танымдық белсенділік пайда болса, оқушылардың ақыл-ой қабілеттерінің мынадай элементтері дамиды: зеректілік, байқағыштық, ойлау және сөйлеу дербестігі т.б. Оқушылардың танымдық белсенділігін дамыту және қалыптастыру мәселесіне зерттеушілер, педагогтардың, әдіскерлердің көптеген еңбектері арналған.
Мектептің ғасырлар бойғы даму тарихында алдыңғы қатарлы педагогикалық ой өкілдерінің танымдық әрекетке қатысты, әсіресе, танымдық белсенділікті дамыту идеяларын зерттеу және талдау негізінде төрт бағытты бөліп көрсетуге болады.
Әлеуметтік-педагогикалық бағыт ежелгі дәуірден бастау алады. Оның көрнекті өкілдеріне ежелгі грек оқымыстылары: Сократ, Платон, Аристотель баланың белсенді және өз бетімен білім алуының маңыздылығын, өз бетімен білім алудағы жетістіктері өзін-өзі тәрбиелеуде маңызды екендігін, жан- жақты жетілудің әрі обьекті, әрі субьекті екендігін жан-жақты негіздеген [2]. Олардың пікірінше, белсенді ойлау адамның заттық, тәжірибелік іс-әрекетінің алғышарты болып табылады және ойлай отырып оқушы іздену арқылы өз бетімен білім алады.Өзіндік іс-әрекеті нәтижесінде балада қанағаттану, қуаныш сезімі оянып, білімді игеруде белсенділігі артады деген пікірде болды.
Бұл пікірлер көптеген ғасырлар бойы педагогтардың талдау нысанасы болып келді. Ол Мишель Монтень, Томас Мор, Томаззо Компанелла еңбектерінде жалғасын тапты [3]. Енді баланы өз бетінше әрекет ететін, саналы, ойлы, сыншыл азамат тәрбиелеу талабы туындады.Ол үшін жаңа білімді игеруде өз бетінше жұмыс жасап, өзі таным жолына бет бұрып, таным өрісінің жаңа шеңберіне жету жолын дұрыс таңдап алуы қажет болды.
Дидактикалық - әдістемелік бағыт Я.А.Коменский еңбектерінен бастау алады.Оның Yenлы дидактика еңбегінде жазылған дидактикалық принциптерін ұсына келіп, оқушылар өз бетінше істейтін белсенді әрекетін ұйымдастыру және оқыту, мұғалім мен оқушының әрекетін талдау мәселелерін қарастырады. Бұл бағыт бірнеше ғасырлар бойы жалғасын тауып, одан әрі дамыды. Бұл Ж.Ж.Руссоның, И.Г.Песталоццидің, А.Дистервергтің еңбектерінде дами түсті [4].
Психологиялық-дидактикалық бағыт К.Д.Ушинский,Ы.Алтынсарин еңбектерінен бастау алады. Оқушылардың өзіндік әрекеті тек қана оқытудың педагогикалық әдістері мен құралдары төңірегінде ғана емес, сондай-ақ зерттеу нысаны ретінде танылуымен сипатталады.
К.Д.Ушинский танымдық әрекет мәселесіне мән беріп, "өзіндік жұмыс -оқытуды жетістікке жеткізудің бірден-бір жолы" деп есептеді [5]. Осы жұмыстың нәтижесіне жету үшін мұғалім мен оқушының оқу үрдісіндегі еңбегін дұрыс бөлуі деп түсіндірді. К.Д.Ушинский педагогикалық ғылымда алғаш рет оқушылардың өзіндік жұмысына философиялық және психологиялық-педагогикалық тұрғыда талдау жасайды.
Ы.Алтынсарин оқыту арқылы өз бетінше білім көтеруге жол бастауда, ой -әрекетін жаттықтыруда мұғалімнің ролін жоғары бағалады. Ал К.Д.Ушинский мұғалімнің ролін ескере отырып, ол оқушының белсенділігін дамыту мақсатында ұйымдастырылған дербес бақылау мен тәжірибе өткізу, көрнекіліктер дайындау сияқты жұмыстардың маңыздылығына тоқталды. К.Д.Ушинскийдің пікірін П.Ф.Каптерев одан әрі дамытты, оның пікірінше, сабақта мұғалім бағыттаушы ғана, ал оқушының білімді игеруі өзіндік ішкі мүмкіндіктеріне байланыстылығын атап көрсетті.Бұл бағытта П.Ф.Каптерев, А.П.Вахтеров, Ы.Алтынсариннің және т.б. педагогикалық ойларын жатқызуға болады. В.П.Вахтеров оқушының оқу танымдық белсенділігін арттыратын әдіс-тәсілдерді көрсетіп көптеген эксперименттер жүргізді [6].
Жаңашыл педагогикалық бағыт. Қоғам дамуының тарихи жаңа кезеңі қоғамның барлық саласындағы уақыт тудырған күрделі өзгерістермен айқындалады. Қоғамдағы оқу ағарту, білім беру саласындағы өзгерістер жеке тұлғаны қалыптастыруға , оқу үрдісінде тиімді әдіс-тәсілдерді іздестіруге, баланың шығармашылық, рухани, дене мүмкіндіктерін дамытуға, адамгершілік пен салауатты өмір салтын берік ұстануға бағытталады. Оқытудың жаңа технологиясы (инноватика, танымдық белсенділікті дамыту, модуль жүйесі, саралап, көп деңгейлік негізде, мультимедия жүйесін қолдану т.б) озат зерттеушілер, жаңашыл педагогтар идеясы орта мектеп жағдайындағы білім берудің қызметіне жаңаша сипат әкелді.
Танымдық іс-әрекет, танымдық белсенділік,танымдық ізденімпаздық мәселелері жөнінде оқу - әдістемелік, психология -- педагогикалық әдебиеттерге ғылыми зерттеулерге шолу жасау барысында танылған жаңашыл педагогикалық бағытты бөліп көрсетуге болады. Ю.К.Бабанский білім беруді оңтайландыру жүйесін ұсынса, М.А.Данилов пен Б.П.Есипов оқушының танымдық міндеттерін шешуде танымдық белсенділікті қалыптастыратын оқыту әдістерінің дидактикалық тұрғыдағы классификациясын жасады [7].
Оқушылардың танымдық белсенділігін арттыратын танымдық әрекетін дамытуда проблемалық оқытудың маңызын В.И.Зазвязинский, М.И.Махмутов, Ж.Б.Қоянбаев, А.А.Бейсенбаева атап көрсеткен.
Оқушының оқу - танымдық әрекетін, танымдық белсенділігін арттырудың тиімді қүралдарының бірі - оқушының өзіндік, өздігінен білім алу әрекеті жайлы Т.С.Сабыров, М.А.Құдайқұлов, Р.С.Омарованың еңбектері маңызды. Оқушылардың оқыту мәселесін жетілдіру жөнінде А.Н.Ильясова, Н.Д.Хмель, С.А.Ұзақбаева, О.С.Сыздықова, Р.Н.Төлеубаева, Б.И.Мұханова, М.С.Молдабекова т.б. еңбектерін ерекше атап өтуге болады.
Танымдық әрекет - шәкірттің білімге деген өте белсенді ақыл - ой әрекеті. Ол танымдық қажеттіліктен, мақсаттан, таным қисындарынан және әрекетті орындаудың тәсіл - амалдарынан тұрады. Танымдық белсенділікті бір ғана белгімен көрсетуге болмайтын ұғым, оның алуан қырлы сипатын айқын көреміз.
Белсенділік адамның әрекетке қатынасын өз бетінше әрекет етуге дайын болудан, ұмтылыстан, алға қойылған мақсаттарға жету үшін оңтайлы жолдарды таңдай білуден көрініс табатын жеке тұлғаның сипаты ретінде айқындалады [8].

1.2. Оқушылардың өзіндік жұмыстары
Оқушының оқу әрекетіндегі өзін-өзі басқару мен басқаруды ұйымдастыру, оқыту процесін моделдеудің психологиялық-педагогикалық және дидактикалық мәселелері бойынша бірқатар ғалымдардың еңбектерінде жан-жақты талқыланып келеді. Оқушының білім алу процесіндегі өзіндік пікірі мен ой-жүйесінің негізі бастауыш сатыда қаланатыны белгілі.
Жаңа 12 жылдық білім беру жүйесіндегі білім нәтижесі ретіндегі негізгі құзыреттіліктерді қалыптастыру мәселесі осы оқушының өзіндік іс-әрекетін ұйымдастырудың ұтымды жолдарын іздестіруді меңзейді. Ол оқушылардың жас және жеке ерекшеліктеріне қарай педагогикалық-психологиялық негіздеуді қажет етеді. Сондықтан оқушының өзіндік жұмысын ұйымдастырудың тиімді жолдарын іздестіру мәселесі білім беру жүйесінің барлық кезеңдерін қамтиды.
Еліміздің беру жүйесіндегі білім мазмұнын жаңғырту процесі оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастыруға түбірлі өзгерістер әкелуде [9]. Солардың ішінде оқушының өзіндік жұмысын ұйымдастыруына жағдай жасау мектептің негізгі міндеттерінің бірі болып табылады.
Жалпы оқушының өзіндік жұмысын ұйымдастыру мәселесі күн тәртібінен түскен емес. Дегенмен, оқушының өзіндік жұмысын ұйымдастыруға үйрету тәсілдері бүгінгі күнге дейін өзектілігімен ерекшеленеді.
Баланың өсу кезеңдеріне сай дамуындағы өзгерістер оның өзіндік іс-әрекетіне тікелей байланысты. Бала қоршаған ортаның ықпалымен өзінің іс-қимылын өзгертіп отырады. Айналасындағы үлкендердің, құрбыларының іс-әрекетіне қарап, қызығушылығын да танытып жатады. Сондай-ақ өзінің қарым-қатынасына назар аударуды олардан талап етеді. Сондықтан бүгінгі күні еліміздің білім жүйесінде оқыту үдерісін тың идеяларға негізделген жаңа мазмұнмен қамтамасыз ету міндеті тұр. Жалпы орта білім берудің жалпыұлттық деңгейдегі басты мақсаты - Қазақстан Республикасының әлеуметтік, экономикалық, қоғамдық-саяси өміріне белсенді араласуға дайын, құрзыретті тұлғаны қалыптастырауға ықпал ету. Білім берудің әлемдік озық тәжірибелерге сүйеніп әзірленген оқытуда мектеп түлегінен күтілетін нәтиже негізгі құрыреттіліктердің қалыптасуымен айқындалады.
Құзыреттілік - оқушының әрекет тәсілдерін жан-жақты игеруінен көрінетін білім нәтижесі. Бұл оқушының оқу-танымдық әрекетіндегі өзіндік қызметін анықтауына, өзінің бағдары мен өз іс-әрекетіне баға беруіне, іс-әрекет нәтижесін өзгемен салыстыруға мүмкіндік туғызады.
Әрине, оқушының өзіндік жұмысын ұйымдастыру, оған басшылық жасау - мұғалім үшін жауапты да, күрделі жұмыс [10]. Оқушының өзіндік әрекетке белсенділігін арттыруға баулу әрбір мұғалімнің алғашқы міндеттерінің біріне айналуы тиіс.
Оқушының өзіндік жұмысын ұйымдастырудың педагогикалық-психологиялық, әдістемелік негіздері білім беру жүйесінің барлық кезеңдерінде қарастырылады.
Жаңа заман жаңа адамын талап ететін болса, ол адамның өмір сүру тәсілі өзіндік іс-әрекетін ұйымдастыра білуінен бастау алады. Ол жас кезеңдеріне сәйкес өзгеріп, қалыптасып, жаңарып отырады. Сондықтан баланы өзіндік іс-әрекетін ұйымдастыра білуге баулу өз бетімен өмір сүруге даярлаудың алғышарты болып табылады.
Бүгінгі күні жалпы орта білім беретін мектеп тәжірибесіне ене бастаған зерттеушілік оқыту технологиясы оқушының өзіндік әрекетін ұйымдастыруына негіз болатын, өзіндік ізденіс қабілетін ашатын бірден-бір әдістемелік жол болып табылады [11]. Оқушының танымдық қызғушылығын арттыра отырып, өзінің әрекетін жоспарлауға, нәтижесіне жету жолдарын бағдарлауға мүмкіндік туғыза отырып, жеке тұлғаның өзін-өзі дамытуына жағдай жасайды.

1.3. Биология пәнін оқытуда оқушылардың өзіндік жұмыстарын ұйымдастыру ерекшеліктері
Оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру амалдарының бірі болып түрлі өзіндік зерттеу жұмыстарын қолдану болып табылады.
Сабақ үстінде және сабақтан тыс мезгілде жүргізілген өзіндік жұмыс оқушылардың байқампаздығын, шығармашылыққа ұмтылысын, тірі ағзалар туралы оқып үйрену бағытындағы мақсатты жұмыстарды жүргізу дағдылары мен біліктерін қалыптастырады.
Өзіндік зерттеу жұмыстарының түрлерін таңдап алғанда, оның көлемі мен мазмұнын анықтағанда дидактиканың негізгі принциптерін басшылыққа алу керек. Қазіргі кезеңде мынадай дидактикалық принциптердің маңызы ерекше зор:
- оқытудың, тәрбиелеудің және дамытудың бірлігі принципі; ғылымилық және жүйелілік, оқушылардың оқудағы саналылығы мен шығармашылық белсенділігі принципі; көрнекілік, білімдерді меңгерудің, шеберліктер мен дағдылардың беріктігі принципі;
- сыныптың коллективтік жұмысы жағдайларындағы оқушыларға саралап қарау (дифференциалдық) принципі, қиындықтардың жоғары дәрежесінде оқыту принципі, дамып отыратын оқыту принципі [12].
Өзіндік жұмыстарды басқарғанда осы принциптерді қолданудың келесі
ерекшеліктері бар:
1. Өзіндік зерттеу жұмыс мақсатталған болу керек. Оған жету үшін жұмыстың нақты тұжырымдалған мақсаты болу керек. Мұғалімнің міндеті оқушыларда жұмысқа қызығушылығын және оны жақсырақ орындауға ынтасын тудыратын тапсырманың тұжырымын табу керек. Оқушылар тапсырманың мәні қандай және оның орындалуы қалай тексерілетінін көз алдына анық елестету керек. Бұл оқушылардың жұмысына тиянақтылық, мақсаттылық береді және оның табысты орындалуына мүмкіндік туғызады.
2. Өзіндік зерттеу жұмыстары шынымен де өзіндік болуы және оны орындаған кезде оқушы күштенуге түрткі болу керек. Бірақ мұнда шектен тыс жібермеу керек: оқытудың әр кезеңінде берілетін өзіндік жұмыстың мазмұны мен көлемі оқушылардың қолынан келу керек, ал олардың өздері - өзіндік жұмысты орындауға теориялық және практикалық жағынан дайын болу керек.
3. Басында оқушыларда өзіндік жұмыстардың қарапайым дағдысын қалыптастыру керек. (Сызбалар, чертеждар, қиын емес есептерді шығарып қарапайым тәжірибелерді, бақылаулар мен өлшеулерді және т.б. орындау). Бұл жағдайда оқушылардың өзіндік зерттеу жұмыстарына жұмыстың әдіс-тәсілдерін мұғалім көрнекі түрде тақтаға жазып, нақты түсініктемелер айтылуы керек.
4. Өзіндік жұмыстарға дайын ережелер мен үлгілерді қолдануға жол берілмейтін, тек жаңа ситуацияда білімді қолдануды керек ететін тапсырмаларды беру керек. Тек осы жағдайда өзіндік зерттеу жұмыстары оқушылардың ынтасы мен танымдық қабілеттерін қалыптастыруды ықпал етеді.
5. Өзіндік зерттеу жұмыстарды ұйымдастыруда білімді, іскерлік пен дағдыларды меңгеріп алу үшін әр оқушыға әр түрлі уақыт керек. Мұны оқушыларды саралап деңгейлеу жолымен жүзеге асыруға болады.
6. Өзіндік зерттеу жұмысына берілетін тапсырмалар оқушыларды қызықтыру керек. Оған жету үшін берілетін тапсырманың жаңалығы, оның мазмұны ерекше, берілген тапсырманың немесе әдістеменің практикалық мәнін оқушыларға ашып көрсету керек. Оқушылар орындау процесінде зат пен құбылыстарды зерттеп, химиялық қасиеттерін анықтаудың жаңа әдістерін ашатын өзіндік жұмыстарға қызығушылықпен қарайды.
7. Оқушылардың өзіндік зерттеу жұмыстарын оқыту және тәрбиелеу үрдісіне жоспарлы және жүйелі түрде қосу керек. Тек осы шартты қанағаттандырғанда олардың мықты білімдері мен білік дағдылары қалыптасады. Бұл істе жұмыстың нәтижесі оқушыларда өзіндік жұмыс дағдыларын қалыптастыруда барлық сабақтарда, сабақтан тыс және үйде, сонымен қатар мұғалімдер қауымының бәрі шұғылданса елеулі болады.
8. Өзіндік жұмыстарын ұйымдастырғанда мұғалім мәліметінің мазмұндамасын оқушылардың білім, іскерлік пен дағдыларын алудағы өзіндік жұмыстарымен дұрыс байланыстыруды жүзеге асыру керек. Бұл істе шектен тыс жібермеу керек: өзіндік зерттеу жұмысына артық берілу бағдарламалық материалды үйрену қарқынын, жаңаны тануда алға жылжу қарқынын баяулатуы мүмкін.
9. Оқушылар өзіндік зерттеу жұмыстарының әр түрін орындағанда басқару ролі мұғалімде болу керек. Мұғалім өзіндік жұмыстың жүйесін ойлап, оны оқыту процесіне жоспарлы түрде енгізеді. Ол әр өзіндік жұмыстың мақсатын, мазмұны мен көлемін, оның сабақтағы орнын, әр түрлі өзіндік жұмыстардың оқыту әдістемесін анықтайды. Ол оқушыларды өзін-өзі бақылау әдістемесіне үйретеді және оның сапасын бақылайды [13].
Биологияны оқыту процесінде өзіндік жұмыстардың 30 түрін ұйымдастыруға мүмкіндік бар. Бірақ практикада олардың барлығы да қолданылмайды. Көбінесе сабақтарда есептер шығарып, зерттеулер мен тәжірибелер орындалады. Тағы да жаңа материалды үйренгенде оқулықпен жұмыстар, тәжірибелерді құрастыру және оқу жобаларын құру, өзіндік зерттеулерін компьютерлік презентациялау, күрделі биологиялық және экологиялық үрдістердің компьютерлік модельдеу сияқты өзіндік жұмыстар сирек қолданылады. Тәжірибе көрсеткеніндей, биология пәні мұғалімінің оқушылардың өзіндік зерттеу әрекеттерінің түрлі формаларын шебер үйлестіре білуі маңызды. Олардың ішіндегі ең маңыздылары:
1. Жануарлар мен өсімдіктерге бақылау жүргізу, ағзалардың тіршілік функцияларын оқып үйрену;
2. Мектеп жанындағы тәжірибелік - практикалық жұмыстар;
3.Табиғатта жүргізілетін бақылаудың көмегімен жергілікті биоценоздардың флорасы мен фаунасын оқып үйрену;
4. Фенологиялық бақылау жүргізу;
5. Түрлі тақырыптар бойынша көрнекіліктер әзірлеу;
6. Ойындар, ертеңгіліктер, кештердің тақырыптық жоспарларын құру.
7. Ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізу.
8. Тәжірибенің жаңа нұсқасын әзірлеу.
9. Тәжірибенің қойылу әдістемесіне өзгерістер енгізу.
10 Жаңаларды қолданып биологиялық оқу проектісін құру.
11. Өзіндік тәжірибелерінің мультимедиялық презентацияларын сабаққа көрнекілік ретінде әзірлеу;
12. Күрделі биологиялық және экологиялық үрдістерді компьютермен модельдеу;
13. Компьютерлік программалар арқылы саяхаттау кезіндегі кездейсоқ жағдайлардан шығуға түрлі ойындар әзірлеу;
14. Оқулықпен жұмыс: жаңаны үйрену, кестелермен жұмыс.
15. Үлестірмелі материалдармен жұмыс;
16. Қосымша әдебиеттермен жұмыс;
17. Өтілген тақырыптар бойынша тірек-сызбалар әзірлеу;
18. Сабаққа қосымша материалдардардан хабарламалар әзірлеу;
19. Зертханалық жұмыстар;
20.Ғылыми практикалық конференцияға, семинарларға баяндамалар әзірлеу;
21. Оқулықпен өз бетімен жұмыс [14].
Оқушылардың биология пәні бойынша алған білімдерін тереңдете отырып, танымдық қызығуы мен шығармашылық қабілеттерін дамытуда теориялық білімдерін практикада пайдалана білуде мектеп жанындағы оқу-тәрбие үлескісінің маңызы өте зор.

2. БИОЛОГИЯДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІКТЕРІН АРТТЫРУДАҒЫ ӨЗІНДІК ЖҰМЫСТЫҢ МАҢЫЗЫ
2.1. Өзіндік жұмыстар оқушылардың танымдық белсенділіктерін қалыптастырушы фактор ретінде

Оқушылардың оқу жұмысын сәтті ұйымдастыруда оның өзіндік жұмыстарының маңызы ерекше.
Бүгінгі таңда оқушылардың үзіліссіз білім алу міндеттерін жетілдіруге сай мектеп мұғалімдеріне олардың ойлау қабілеттерін одан әрі арттыру, танымдық және шығармашылық қабілеттерін дамыту, сонымен қатар өзіндік жұмыстарына қатысты іскерліктері мен дағдысын тәрбиелеу талап етілуде. Ол үшін өзіндік жұмыс оқушылардың тек үй жұмысын орындау барысында ғана емес, оқыту процесінің өн бойында өз орнын табуы тиіс. А.Байтұрсынов: оқушының өзіндік жұмысының маңызын бала білімді тәжірибе арқылы өздігінен алуы керектігін атап айтқан болатын. Жалпы білімге деген құштарлық- кез келеген сыныптағы балаға тән қасиет. Күн сайын жаңа бір нәрсені білуге ұмтылу -бала үшін зор қуаныш, үлкен мерей. Ал, В.Г.Лембергтің пікірінше, өзіндік жүмыстарды ұйымдастыру мына шарттарға байланысты:
- жұмыстың мақсатын айқын түсінуі;
- жұмыстың жемісті аяқталуына оның алдағы нәтижесіне қызығуы;
- жұмысты өз еркімен,қалауымен орындауы [15].
Оқушының таным әрекетін арттырудың тиімді құралдарының бірі- оқушының өзіндік жұмысы мен өздігінен білім алу әрекеті. Өзіндік жұмыс істеу іскерліктері мен дағдылары, сөзсіз, ой еңбегінің мәдениетімен байланысты. Білімді игеру барысында оқушы кездесетін қиыншылықтарды жеңуде табандылық есте сақтау, кітаппен жұмыс, байқау және жазба жұмысын жүргізе білу, ой әрекеттерінің бірқатар тиімді тәсілдерін игеру, өзін бақылай білуі керек. Өзіндік жұмысты ұйымдастырудың шарттары мыналар:
мұғалімнің нақты тапсырмалар, нұсқаулар беруі;
жұмысты орындаудың және аяқтаудың уақытын белгілеуі;
мұғалімнің басқаруымен оқушының дербестігінің мөлшері;
олардың жұмысты өз еркімен және қалауымен істеу, оған әсер ететін
мотивтер.
Өзіндік жұмысты мұғалімнің дұрыс басқара білуі және оқушының дербестік әрекетінің деңгейінің артып отыруы - осы жұмысты ұйымдастырудың негізгі белгілері болып табылады [16]. Оқушылардың дербестігінің даму деңгейіне қарай өз бетінше істейтін жұмыстарды репродуктивтік және шығармашылық деп арнайы екі топқа бөлуге болады. Оқушының өзіндік әрекетінің нәтижесінде оның бойында мынадай қасиеттер қалыптасады:
1.Өз бетінше ойлану біліктері мен ізденімпаздығы.
2.Оқуға деген қабілетінің артуы.
3.Берілген білімді игеру ғана емес, оны жаңалап және тиімді игеру
4.Басқа оқушылардың түсіндірмелеріне сын көзбен қарау.
5.Өз ойының дербестігі.
Оқушының өз бетінше кітаппен жұмыс істеу, бақылау, жаттығу, экперимент жүргізіуі іскерлігі мен дағдыларын қалыптастыру. Репродуктивтік жұмыстарға - оқушының дайын үлгіге қарап жасайтын жүмыстары (көшіріп жазу, жаттығулар, мұғалімнің сұрақтарына жауап беру, оқулықтағы мәтінмен жұмыс істеу, сабақ үстінде орындаған тапсырмаға ұқсас тапсырманы үйде орындау т.б.) жатады. Оқушылардың өзіндік жұмыстарының жоғарғы формасына олардың өз еркімен жаңа амал-тәсілдер қолданып жасайтын шығармашылық жұмыстары жатады. Шығармашылық жұмыстар - оқушының өздігінен баяндама, реферат, модельдеу, көрнекі құралдар жасауы т.б. Өзіндік жұмыс танымдық іскерлігі мен дағдыларын қалыптастыруда, болашақта білімді өз бетінше жинай алу қабілеттерін дамытуда жетекші рөл атқарады, ойлауды жандандырады және оқып үйренуде оқушылардың жалпы белсенділігін арттырады. Оқушылардың әртүрлі өзіндік жұмыстары негізінде сабақтың нәтижесін және таным қабілеттерінің белсенділігін арттыруға болады. Оқушылардың танымдық белсенділігі - оқуға қажетті білім мен дағдыны меңгеру және оларды өмірде, практикада пайдалана білуге, үйренуге оқушының істейтін саналы әрекеті. Оқыту процесінде оқушының белсенділігі екі түрлі сипатта болады: сыртқы және ішкі белсенділік.
Сыртқы белсенділік дегеніміз - оқушы әрекетінің сыртқы көріністері, бірақ осы кезде ол басқа нәрсені ойлап отыруы да мүмкін. Оқушының ішкі белсенділігі - оның белсенді түрде ойлау әрекеті жатады. Оқушының өзіндік жұмысы оқу материалдарын нығайта түсу, жаңа материалды игеру мақсатын көздейді. Оқушыларды шығармашылыққа баулу, өз бетімен әрекет жасауға үйрету, бүгінде көптеген ғалымдардың көзқарасы бойынша XXI ғ. іске асыруға тиісті өзекті проблемасы болып табылады.Р.Г.Лемберг, Е.Я.Голант, Д.Н.Богоявленский, Л.В.Занков және тағы басқа көрнекті ғалымдардың еңбектерінде өзіндік жүмыс оқушылардың өзін-өзі бақылауын қалыптастыру, ақыл-ой тәрбиесін беру құралы ретінде анықталады. Соңғы онжылдықта өзіндік жұмыстарды ұйымдастырудың теориялық, әдіснамалық проблемалары көптеген ғалымдардың еңбектеріне арқау болып, әртүрлі бағыттарда қарастырылды:
-оқуды белсендіру құралы ретінде (Б.П.Есипов, П.И.Пидкасистый);
-оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыруға бағытталған теориялық тұжырымдамалар (И.Я.Лернер, М.И.Махмутов);
-дербестік - өзіндік ұстаным, рухани практикалық білім ретінде;
-дербестік жеке тұлғаның қасиеті мен сапасы ретінде (К.А.Абульханова, К.КПлатонов);
Биология сабағында оқушылардың өзіндік іс-әрекетін қалыптастыру проблемасымен ғалымдар А.Х.Аренова, А.Я.Савченко айналысты [17]. Өзіндік оқу іс-әрекеті оқу үрдісінің ішкі жүйесі ретінде оқушылардың өзіндік
шығармашылық іс-әрекетінің құрамдас бөлігі болып табылады. Өзіндік іс-
әрекеттің қажеттілігі оқушыны ойға жетелеуінде, ойланта отырып өзіндік
ойының қалыптасуы оны шығармашылық жұмысқа жетелейді.
Іс-әрекеттің негізінде танымдық іс әрекет дамиды.Танымдық іс- әрекет өзіндік оқу іс- әрекетіне айналып, жеке тұлғаның интегративті білімін қамтамасыз етеді. Ғылыми педагогикалық зерттеулерде "өзіндік жұмыс" ұғымына бірнеше анықтамалар берілген:
- оқыту үрдісінде енгізілген оқушылардың өзіндік жұмысы мұғалімнің тікелей қатысуынсыз орындалатын жұмыс; бұл жағдайда оқушылар саналы түрде тапсырманың мақсатына қол жеткізуге өздерінің күштерін пайдалану және танымдық іс- әрекеттерінің нәтижелері арқылы іске асады (Б.П.Есипов);
- оқушылардың тапсырмаларды еш көмексіз, мұғалімнің бақылауынсыз
орындауы (Р.М.Микельсон);
- өзіндік оқу іс-әрекеті дегеніміз - бұл дидактикалық ұғым, ғылыми
практикалық міндеттерді өз бетімен қою, оның шешімін табудың өзіндік
тәсілдерін болжау және анықтау, жеке тұлғаның өзін- өзі бақылауы,өзін-өзі бағалауы негізінде педагогикалық үрдіске қатынасушылардың өзара іс-әрекетінде қалыптасқан жеке тұлғаның интегративт білімі (А.Х.Аренова);
Өзіндік жұмысқа бейімдеу - оқушыны өзін-өзі дамытатын белсенді тұлға ретінде өзін тануға,өзіндік дамуға, өзін бақылап бағалауға қабілетті,мұғаліммен тең диалогтық қарым-қатынасқа түсе алатын тұлға ретінде қалыптастырушы фактор. Біздің пікірімізше оқушыларды өзіндік жұмысқа бейімдеу тиімді болу үшін мынадай шарттар керек:
- өзіндік жұмыстың мәні мен қызметтері нақтыланып ашылуы;
- өзіндік жұмысқа бейімдеуге арналған арнайы дидактикалық жүйе
жасалынуы;
- тиімді қызмет ететін және дамытуға қабілетті арнайы жүйе анықталып
тэжірибелік сынақтан өтілуі [18].
Өзіндік жұмыстың түпкі мақсаты оқушының оқу-танымдық тапсырмаларды өз бетінше орындауы арқылы өзінің оқу процесін жетілдіруі.Біз анықтаған жүйенің өзіндік жұмыс блогына:өзіндік әрекет, өзіндік басқару және өзіндік бағалау компоненттері жатады.
Өзіндік әрекет блогының мақсатына өзіндік жұмысқа бейімдеуді жүзеге асыратын әрекет қимылдарды оқушының өзінің таңдап алуы, оларды алдын-ала жоспарлауы жатады. Өзіндік әрекет білім беру процесінің барлық кезеңдерін қамтуы тиіс, оның мақсатын айқындаудағы мұғалімнің миссиясы оқушының оқыту процесіндегі өзінің ролін мойындауына қажетті жағдайлармен қамтамасыз ету.
Айталық, өзіндік бақылау әрекеттері жүйесі десек, өзіндік әрекет оның бір бөлігі ретінде бірнеше қимылдардан тұрады: өзіндік білім алуды жоспарлау, алған білімін жүйелеу, қорытындылау және түзетіп отыру, білімін реттеу, түзету, өзінің танымдық әрекетін біліміне сай жоспарлау жатады [19]. Аталған компоненттер өзара тығыз байланысты біртұтас жүйені құрайды.
Өзіндік бағалау толыққанды процесс ретінде белгілі бір мақсатта оқушының өзіндік басқаруы және өзіндік әрекеті аясында іске асады. Олай болса біз өзіндік әрекетті ұйымдастыруға арқау боларлық танымдық тапсырмаларды дидактикалық құрал ретінде қарастырамыз.
Осы айтылғандарды қорытындылай келіп аталған әрбір қимылдың өзіндік мазмұны - оқушыда бұрыннан бар білім мен дағдылар негізінде қойылған мақсатқа сәйкес жүзеге асырылатын нақты қимылдар жиынтықтарынан тұратындығын атап өткен жөн. Әрбір қимыл дамып қалыптасудың белгілі бір кезеңінде ғана болып, тек өзіне ғана тән рөлді атқарады. Өзіндік әрекеттің үшінші компоненті құралға танымдық оқу әрекеті жатады. Өзіндік әрекет арқылы жүзеге асырылатын танымдық оқу әрекетінің түпкі мақсаты- тұлғаны қалыптастыру. Өзіндік жұмысқа бейімделу өзіндік танымдық әрекетті қажетсінуді тудырады. Оның белгілеріне: білімді қажетсіну, білімді ғана емес оны игеру жолын тереңірек меңгеруге құштарлық, оқу материалына сын көзбен қарау, бір мәселе бойынша өз кһхқарасының болуы, өз бетінше ойлау, өзінің тіршілік әрекеті және ары қарай білімін көтеру үшін жаңа білім алуға ұмтылуы жатады.
Өзіндік жұмысқа бейімдеу негізінен оқушы тұлғасы арқылы жүзеге асырылғаны мен оған бейімделу мұғалімнің қатысуымен жүретін процесс.Біз анықтаған өзіндік жұмысқа бейімдеу жүйесі толығымен субьектінің өзіндік байланысты өзгерістерді байқауына мүмкіндік береді. Өзіндік жұмыс және оның құрам бөлігінің біріне жататын өзіндік басқару тұтас бір дидактикалық жүйе құрайды. Осы тұрғыдан, біздің пікірімізше өзіндік басқару мен өзіндік бақылау ұғымдарын ішкі процестері жағынан қарастыру оқушының оқу-танымдық әрекетінің көкейкесті күйін талдауға, оның дамуын болжауға мүмкіндік береді. Енді осы мәселені теориялық түрде негіздейік. Бұл тұрғыдан бірінші ретте оқушының өзінің оқу- танымдық әрекетін ұғынуы, оны реттеу және жетілдіруімен көрінетін өзіндік бақылау негізделеді және оған өз тұлғасының дамуы жағдайында өзіндік жүмысқа бейімделуге алғашқы сатысына баса назар аудару қажет. Өзіндік бақылауға бейімдеудің алғашқы кезеңдерінде өзіндік басқару әрекеті жеткілікті болмайды. Өзіндік бақылауға бейімдеу мақсатын жүзеге асыратын өзіндік басқару оқушылардың теориялық білімді терең игеруге, оның көмегімен өз білімін тұрақты түрде толықтырып және жаңартып отыруды қажетсінуді әдетке айналдыруды және ойлау әрекетін дамытып, өзіндік бақылауға бейімдеудің тиімді әдіс, тәсілдерін игеруге мүмкіндік береді [20]. Оқушыны өзіндік бақылауға бейімдеудің педагогикалық концепциясының басты мақсаты баланың өзіндік еркін дамуында педагогтың кәсіби көмек көрсетуі болып табылады.

2.2. Биология сабағындағы өзіндік жұмыстардың әдістері және дамытушылық рөлі
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.