Функционалды стиль түрлерінде синонимдік қатарларды оқытудың әдістері

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігі

Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті

Қорғауға жіберілді

«»

2023 ж. Хаттама №

Академик С. Қирабаев атындағы

Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы

Кафедра меңгерушісі:Ильясова Н. А

ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА

Тақырыбы: Синонимдік қатарлардың функционалды стиль түрлерінде жұмсалу мүмкіндіктері және оқыту тәсілдері

6B01701-Қазақ тілі мен әдебиеті

Орындағандар:

Бектауова Аружан

Кожанова Аяжан

Мұса Лашын

Орындағандар:: Ғылыми жетекшісі:

Бектауова АружанКожанова АяжанМұса Лашын:

ф. ғ. д., проффесcор

Қосымова Гүлбану

Алматы, 2023

МАЗМҰНЫ

Кіріспе . . . 3

1 Функционалды стиль түрлерінде синонимдердің қолданыс ерекшеліктері

1. 1 Фунционалды стиль түрлері және олардың ерекшеліктері . . . 6

1. 2 Синонимдік қатарлар және олардың тілдегі рөлі . . . 8

1. 3 Функционалды стиль түрлерінде синонимдік қатарларды қолдану мүмкіндіктері . . . 9

1. 4 Көркем әдебиет стилінде синонимдік қатарларды қолдануға үйрету жолдары . . . 13

2 Функционалды стиль түрлеріндегі синонимдерді оқытудың әдістемесі

2. 1 Функционалды стильдерді оқытудың жалпы әдістемесі . . . 16

2. 2 Синонимдерді оқытудың заманауи әдістері . . . 17 2. 3«Қолшатыр кері байланыс» әдісі . . . 18

2. 4 Функционалды стиль түрлерінде синонимдік қатарларды оқытудың әдістері . . . 19

3 Синонимдерді оқытудың нәтижелері

3. 1 Жаңартылған білім бағдарламасы бойынша синонимге қатысты оқу мақсаттары және тапсырмаларын саралау . . . 22

3. 2 Оқытудың нәтижелерін талдау . . . 28

Қорытынды . . . . . . 30

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . . . . 31

КІРІСПЕ

Тіл адамдар арасындағы қарым-қатынастың негізгі құралдарының бірі болып табылады және оны тиімді пайдалану іскерлік қарым-қатынасты, ғылыми зерттеулерді, әдеби шығармашылықты және т. б. қоса алғанда, әртүрлі қызмет салаларында қажет.

Тілдік стильдің негізгі элементтерінің бірі-бір құбылысты немесе объектіні жақын мағыналары бар сөздерді қолдана отырып сипаттауға мүмкіндік беретін синонимдерді қолдану. Алайда, синонимдерді қолдану қиын болуы мүмкін, әсіресе тіл туралы білімі шектеулі қарапайым немесе ана тілінде дұрыс сөйлемейтіндер үшін оңай емес. Бұл дипломдық жоба синонимдік қатарларды ғылыми, іскерлік, көркемдік және басқалары сияқты функционалды стиль түрлерінде қолдану мүмкіндіктерін, сондай-ақ осы стиль түрлерінде синонимдерді қолдануды үйрету жолдарын қарастырады.

Дипломдық жобаның өзектілігі: ғылыми зерттеулерді, іскерлік қарым-қатынасты, әдеби шығармашылықты және басқаларды қоса алғанда, әртүрлі қызмет салаларында тілді тиімді пайдалану қажеттілігіне байланысты. Синонимдерді қолдану мәтінді әртүрлі өрнектермен байытуға және оған мәнерлілік беруге мүмкіндік беретін тілдік стильдің негізгі элементі болып табылады. Алайда, синонимдерді қолдану күрделі болуы мүмкін және тілді жақсы білуді қажет етеді, әсіресе әртүрлі функционалды стильдерде.

Қазіргі уақытта синонимдерді функционалды стильдерде қолдануға қатысты бірқатар мәселелер бар, мысалы, сөздердің мағынасын дұрыс түсінбеу, контексте синонимдерді дұрыс қолданбау және т. б. бұл мәселелер мәтіннің ақпараттылығының жеткіліксіздігіне, оның түсініксіздігіне және дұрыс емес қабылдауына әкелуі мүмкін. Сондықтан, бұл жұмыстың өзектілігі синонимдерді әртүрлі функционалды стильдерде қолданудың принциптері мен әдістерін анықтау және осы контексте синонимдерді қолдануға үйретудің тиімді әдістерін жасау болып табылады. Осы зерттеудің нәтижелері қызметтің әртүрлі салаларындағы тілдік өзара әрекеттесудің тиімділігін арттыру үшін, сондай-ақ функционалдық стиль түрлерінде синонимдерді қолдануды оқытудың оқу бағдарламалары мен әдістемелерін әзірлеу үшін пайдаланылуы мүмкін.

Дипломдық жобаның жаңалығы:

функционалды стильдерде синонимдерді қолданумен байланысты мәселелерді зерттеу.
әр стиль түрлерінің ерекшеліктерін ескеретін және оқытудың тиімді тәсілдерін анықтау.
функционалды стиль түрлерінде синонимдерді қолдануға үйретудің әртүрлі әдістердің ішінде ең тиімді тәсілдерді анықтау.
функционалды стильдерде синонимдерді қолдану бойынша ұсыныстар әзірлеу және оларды тілдік өзара әрекеттесу сапасын жақсарту үшін оқу бағдарламаларына енгізу.

Осылайша, дипломдық жоба функционалды стиль түрлерінде синонимдерді қолданудың теориялық аспектілерін ғана емес, сонымен қатар оларды оқытудың практикалық әдістерін де қамтитын кешенді зерттеу болып табылады. Бұл тілді оқыту әдістемесінің дамуына үлес қосуға және қызметтің түрлі салаларында тілдік өзара іс-қимылдың тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.

Дипломдық жобаның мақсаты - синонимдерді функционалды стильдерде қолдану принциптері мен әдістерін анықтау және осы контексттерде синонимдерді қолдануды үйретудің тиімді әдістерін әзірлеу.

Дипломдық жобаның міндеттері:

көркем әдебиет стиліндегі синонимдерді қолданудың теориялық негіздерін білу.
көркем әдебиет стилінде синонимдерді қолданумен байланысты проблемалар мен қиындықтарды зерттеу.
әртүрлі стильдің ерекшеліктерін ескере отырып, көркем әдебиет стиліндегі синонимдерді қолдануға үйрету әдістерін әзірлеу.
көркем әдебиет стиль түрлерінде синонимдерді қолдануды үйретудің әртүрлі әдістерінің тиімділігін тексеру.
іс жүзінде синонимдік қатарларды қолдану әр түрлі қызмет салаларында тілдік өзара әрекеттесудің тиімділігін қалай арттыра алатындығын көрсету.

Осылайша, дипломдық жобаның негізгі міндеттері көркем әдебиет стиль түрлерінде синонимдерді қолданудың теориялық негіздерін зерттеу, оқыту әдістемелерін әзірлеу және олардың іс жүзінде тиімділігін тексеру, сондай-ақ тілдік өзара әрекеттесу сапасын жақсарту үшін синонимдерді қолдану бойынша ұсыныстар әзірлеу болып табылады.

Күтілетін нәтиж:

көркем әдебиет стиліндегі синонимдерді қолданудың теориялық талдауы.
көркем әдебиет стилінде синонимдерді қолданумен байланысты негізгі проблемалар мен қиындықтарды анықтау.
әр түрдің ерекшеліктерін ескеретін көркем әдебиет стиліндегі синонимдерді қолдануға үйрету әдістерін әзірлеу.
көркем әдебиет стиль түрлерінде синонимдерді қолдануды оқытудың әртүрлі әдістерінің тиімділігін тексеру.
синонимдік қатарларды қолдану әртүрлі қызмет салаларында тілдік өзара әрекеттесудің тиімділігін қалай арттыратынын практикалық көрсету.

Дипломдық жобаның нәтижелері әртүрлі қызмет салаларында тілдік өзара әрекеттесу сапасын жақсартуға және көркем әдебиет стиль түрлеріне сәйкес синонимдерді тиімдірек пайдалануды қамтамасыз етуге көмектеседі деп күтілуде.

Мазмұны: дипломдық жоба кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Кіріспеде жалпы синонимдік қатарларды ғылыми, іскерлік, көркем әдебиет стиль түрлерінде қолдану мүмкіндіктерін, сондай-ақ осы стиль түрлерінде синонимдерді қолдануды үйрету жолдары туралы мәселелер айтылады.

«Функционалды стиль түрлерінде синонимдердің қолданыс ерекшеліктері» атты бірінші тарауда функционалды стиль түрлері, олардың ерекшеліктері, тілдегі рөлі және көркем әдебиет стилінде синонимдік қатарларды қолдануға үйрету жолдары туралы айтылады.

«Функционалды стиль түрлеріндегі синонимдерді оқытудың әдістемесі» атты екінші тарауда функционалды стилдерді оқытудың жалпы әдістемесі, синонимдерді оқытудың заманауи әдістері және қолшатыр кері байланыс әдісі.

«Синонимдерді оқытудың нәтижелері» атты үшінші тарауда жаңартылған білім бағдарламасы және оқулық бойынша (6-7 сынып) синонимге қатысты оқу мақсаттары және тапсырмалары сараланады және оқытудың нәтижелері талданады.

Топ(команда) мүшелерінің нақты бөлімдер бойынша жауаптылығы туралы сипаттама: дипломдық жоба жұмысын орындаушы топ мүшелері арасындағы жұмыс жасау алгоритмі төмендегідей бөлінді:

«Функционалды стиль түрлерінде синонимдердің қолданыс ерекшеліктері»атты бірінші тарау-Кожанова Аяжан

«Функционалды стиль түрлеріндегі синонимдерді оқытудың әдістемесі» атты екінші тарау-Мұса Лашын

«Синонимдерді оқытудың нәтижелері»атты үшінші тарау-Бектауова Аружан

Жобаны жүзеге асыру этаптары: жұмыстың бірінші кезеңінде зерттеу мәселесі бойынша синонимдік қатарлар және оларды қолдану.

Екінші кезеңде зерттеу мәселесі бойынша оқытудың заманауи әдіс-тәсілдерін қолдану

Үшінші кезеңде зерттеу мәселесі бойынша жаңартылған білім бағдарламасы және оқулық бойынша (6-7 сынып) синонимге қатысты оқу мақсаттары және тапсырмалар

Дипломдық жобаның перспективасы және жүзеге асырылуы: дипломдық жоба жұмысын жүзеге асыру үшін арнайы эксперименттік-тәжірибелік база ретінде топ мүшелері өндірістік практикадан өткен Алматы қаласындағы Б. Атыханұлы атындағы №36 гимназия мектебі таңдалынып алынды.

Дипломдық жоба 3 тараудан, 1 кестеден, 25 пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 Функционалды стиль түрлерінде синонимдердің қолданыс ерекшеліктері

1. 1 Функционалды стиль түрлері және олардың ерекшеліктері

Тіл білімінде стилистиканың жалпыға бірдей қалыптасқан анықтамасы жоқ. Мұның бір себебі өзінің қалыптасуы барысында тіл білімінің бұл саласы әр түрлі бағыттардың құрамында дамыды. Алғашқы кезде көркем тілді зерттеу аясында дамыса, соңғы кездері оның зерттеу нысаны әлдеқайда кеңейіп, тармақтала түсті. Барынша жалпы мәнінде алсақ, стилистика тілдің мәнерлі құралдары туралы, сонымен қоса тілдік құралдарды сөйлеудің мазмұнына, қарым-қатынастың мақсатына, жағдайы мен саласына сәйкес қолдану, яғни тілдің қызмет ету заңдылықтары туралы ілім деп анықтауға болады. Қарым-қатынастың анағұрлым жинақталған, әлеуметтік мәнге ие болған ондай салаларына ғылыми, көркем, публицистикалық, ресми және тұрмыстық салалар жатады. Функционалды стильдер осы салаларға сәйкес ажыратылады. Кейде стилистиканы тілдің мәнерлегіш құралдары туралы ілім деп те анықтайды. Ондай жағдайда стилистиканың функционалдық жағы ескерілмей, ол тек тілдің стилистикалық боямалы құралдарын зерттейтін болып шығады. Сонымен қатар, стилистиканы функционалды стильдер туралы ғылым деп қана қарау да жеткіліксіз, өйткені стилистика ілімі тілдің стилистикалық қорын (ресурстарын) зерттеуден бастау алады, әрі стилистикалық қор функционалды стильдерді қалыптастыруға да уақыт өте келе белсенді қатысады. «Функционалды стиль», «функционалды стилистика» терминдері - орыс тіл білімі зерттеушілерінің танымынан туындап, қалыптасып орныққан атаулар. Функционалды стильдің әр түрлі қызметімен байланысты болады. «Қазіргі кезде стилистика ғылымында әдеби тілдің бес функционалды стилі белгілі. Олардың өздері қатынас жасаудың нақтылы жағдай, міндеттеріне т. б. байланысты тағы ұсақ түрлерге жіктеледі. Оның үстіне функционалды стиль араласып та келе береді, яғни бір стильде басқа стильдердің элементтері кездесе береді. Функционалды стильдердің әр түрінің элементтері қабаттаса қолданылып, көп қабатты стильдік құбылыстар пайда болады. Бұл жағдайда стильдердің өзара нәтижесінде және олардың өз ішінде бөлінісі себепті жасалады. Сөйтіп, тілде функционалды стильдік және стилішілік жіктеліс өте күрделі, сан тармақты болып келеді» дейді зерттеуші Б. Шалабай [1, 9 б. ] .

Функционалдық - стилистикалық зерттеулер, әсіресе, өткен ғасырдың 60 жылдарынан, тіл ғылымының тілдің құрылымын зерттеуден оның қызметін (тілдің тұрақты күйінен даму жағдайын) зерттеуге ауысуынан бастап белсенді жүргізіледі. Стилистиканың қалыптасуы әдеби тіл нормасы мәселелерін зерттей бастауға да тығыз байланысты (чех ғалымдары: В. Матезиус, В. Гавренек, Э. Косериу және орыс ғалымдары В. В. Виноградов, Г. О. Винокур т. б. еңбектері) .

Сонымен, функционалды стилистика дегеніміз-әртүрлі қарым-қатынас саласында, адамның іс-әрекеті түрлеріне сай қолданылу заңдылығын, сонымен қатар функционалды стильдер мен басқа да функционалды түрлерінде, белгілі бір қарым-қатынас аясында тілдік құралдарды таңдау мен үйлестіруді зерттейтін лингвистикалық ғылым. Бұл мәселе көптеген ғалымдардың пайымдауларында қазіргі заманғы стилистиканың ең негізгі және ірі көлемді, болашағы зор бағыты болып табылады. Дәл осы бағыттың қалыптасуы XX ғасырда стилистиканың жеке ғылыми пән ретінде қалыптасуымен тығыз байланысты. Функционалды стилистиканың ерекшеліктері мен негізгі мәселелерін зерттеудің маңыздылығы және өзектілігі туралы отандық ғалымдармен қатар шетел тілші - ғалымдары, сондай-ақ орыс тіл білімін зерттеушілер бірнеше рет ой-пікір таластырып, тәжірибе алмасқаны байқалады.

«Стиль - тілдің қоғамдық-әлеуметтік қызметіне байланысты жіктелетін әдеби тілдің функционалдық түрі» деген анықтама береді. Таза лингвистикалық мағынадағы стиль дегеніміз - белгілі мақсатқа сай, жағдайға орай, ойдың мазмұнына байланысты келетін, тарихи жағынан қалыптасқан тілдік құралдардың жиынтығы [2, 8 б. ] .

Қазіргі кезеңдегі функционалды стилистиканың өзектілігі мен дамуы құрылымдықтан гөрі функционалдық аспектіде жүргізілген лингвистикалық зерттеулердің жалпы сипатталуынан көрінеді. Осыған байланысты прагматикалық бағыттарға соның ішінде стилистикаға осы сипатталу бағдары жатады өйткені стилистиканың негізгі қарастыратын мәселесі - мәтін, яғни тілдің функциялану заңдылықтары енетіні кездейсоқтық емес. Стилистиканың негізгі екі бағыты-«тіл құралдарының(ресурстар) стилистикасы» және «функционалды стилистика», бұлар-тілдің құрылымдық және функционалдық екі аспектісін көрсетеді. Функционалдық тек стилистикаға ғана қатысты емес, сонымен қатар тіл ғылымының басқа да салаларымен тығыз байланысты екені белгілі Функционалды стиль түрлері - қарым-қатынастың мақсаты мен контекстіне байланысты коммуникацияның әртүрлі салаларында қолданылатын тілдің әртүрлі сорттары. Әрбір функционалды стиль түрі оны тілдің басқа түрлерінен ерекшелендіретін өзіндік ерекшеліктерімен сипатталады.

Жалпы мағынада функционалды стиль түрлері ауызша және жазбаша тілге бөлінеді. Алайда, ғылыми, ресми, көркемдік, іскерлік және басқа да салалар сияқты белгілі бір қызмет салаларында қолданылатын тілдің ерекше түрлері бар. Белгілі ғалым Р. Сыздықова «Функционалды стиль» терминіне қазақша атау ұсынып, өзіндік пайымдауларын тілдік деректер келтіре отырып дәләлдейді. Оны «мақсаттық», не «қолданыс стилі» деп атағанды жөн көреді [3, 227 б. ] .

Әрбір функционалды стильдің өзіндік ерекшеліктері бар. Мысалы, ғылыми стиль арнайы терминологияны, өрнектің дәлдігі мен айқындылығын, сондай-ақ эмоционалды бояудың болмауымен сипатталады. Ресми стиль, өз кезегінде, өрнектің формальдылығымен және сыпайылығымен, сондай-ақ тіл нормаларын сақтаудың қатаңдығымен ерекшеленеді.

Көркемдік стиль өрнектің эмоционалдылығы мен бейнесімен, сөйлеу фигураларын және басқа әдеби құралдарды қолданумен ерекшеленеді, мысалы, даралау, аллегория және т. б. іскерлік стиль өрнектің айқындылығы мен қысқалығымен, арнайы терминология мен жалпы қабылданған өрнектерді қолданумен сипатталады.

Әрбір функционалды стиль түрі тиісті қызмет саласындағы байланыстың ажырамас бөлігі болып табылады және адамдар арасындағы ақпарат алмасу мен түсінуде маңызды рөл атқарады [4, 112б. ] .

1. 2 Синонимдік қатарлар және олардың тілдегі рөлі

Синонимдік қатарлар - мағынасы ұқсас немесе жақын сөздер тобы, яғни олар бір-бірінің синонимдері. Тілдегі синонимдік қатарлардың рөлі - олар адамдардың сөздік қорын байытады және мәтіндегі бірдей сөздерді қайталамауға мүмкіндік береді. Синонимдерді қолдану арқылы мәтін әр түрлі ақпараттылыққа ие болады.

Синонимдік қатар - тілдің жалпы жүйесіндегі микро жүйе. М. Ф. Палевская былай есептейді. Бұл микро жүйе бір немесе бірнеше обьективті іс- әрекетке негізделеді. Тілдің жалпы жүйесінде синонимдік қатар өзін белсенді ұстайды. Тілдің даму заңнамасында ол синонимдік қатардағы өзгерісін, дамуын, көбеюін, азаюын толығымен көрсете алады.

Лингвистикалык әдебиетте синонимдік қатар туралы бірнеше анықтама берілген. Ю. Д. Апресян синонимдік қатар өзіндік жүйесі бар тарихи топқа жататын сөздер десе, В. А. Серотина синонимдік байланысқа түскен сөздер тобы дейді.

Шарль Балли синонимдерге өзіндік үлесін қосқан бірден бір зерттеуші синонимдік қатар құрайтын синонимдерді «иницатар сөздер» деп атайды.

Тілдің лексикалық жүйесіндегі өзгеріс синонимдік қатарларда және фразеологиялык оралымдарда нақты көрінеді. Кей кездерде синонимдік қатар микро тақырыптармен сөзбен мазмұнының құрылымы мен тепе-тең келеді.

Қазақ тілінде синонимдерді арнайы зерттеген ғалым Ә. Болғанбаев «Синонимдер сөздердің жалпы мағыналық бірлестігіне қарай топтастырылады. Яғни бір ғана ақиқат шындықты көрсетіп, бір ғана ұғымды білдіретіндіктен олар синоним болып табылады», -деп анықтама беріп, синонимдердің екі түрлі қызметін атап көрсетеді. Біріншісі, синонимдер бірін- бірі алмастыруға бейім келеді, екіншісі, синоним сөздердің бірі екіншісін нақтылап отырады [5, 104 б. ] .

Тілдің синонимиялық жүйесін қарастырғанда оның тілдік кағидаларын ескеру кажет. В. Г. Велюман синонимдік қатарга жататын синонимияның белгілерін семантикалық сөздермен ауыстырып қолдануга болады деп есептейді. Синонимдік қатарлардың факультативтік белгісі ретінде сөздің морфологиялық құрылымы мен дыбыстық жағын ұқсастыра салыстырады.

Сонымен қатар, синонимдік қатарлар сөздің мағынасын әр түрлі контексте дәл жеткізу үшін қолданыла алады. Мысалы, егер мәтінде екіұшты мағынасы бар сөз қолданылса, синонимдерді автордың нақты мағынасын нақтылау үшін қолдануға болады. Сондай-ақ, синонимдік қатарлар мәтіндерді басқа тілдерге аудару кезінде түсініспеушіліктер мен қателіктерді болдырмауға көмектеседі, мұнда кейбір сөздер басқа тілде толық сәйкес келмейді.

Қоғам дамып ілгері жылжыған сайын халық қолданысындағы сөздердің де мағынасы кеңіп, дамып, негізгі мағына бірнеше жаңа мағына қосып, түрленіп әсерлілігі арта түседі, дәл осындай процестің негізінде синонимдік қолданыстың ауқымы да кеңейе түседі. Бұл жөнінде ғалым А. Салқынбайдың пікірін келтіре кетейік: мағына арқылы нақтылы зат не құбылыстың өзі емес, сол туралы халық қалыптастырған ұғым қабылданады. Табиғаттағы зат, құбылыстың адам танымында танылған және танылмаған белгілері мен қасиеті болады. Танылған белгілер мен қасиеттер арқылы ұғым қалыптасып, кейін бұл ұғым бірте - бірте дамиды, жетіледі. Ұғым дамуы арқылы сөз мағынасы да дамып, синонимдік, көпмағыналылық, антонимдік қатарлар қалыптасады. Қазақ тіліндегі синонимдік қатарлар да маңызды рөл атқарады және тілдің сөздік қорын байытуға көмектеседі. Мысалы, Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» романында кейіпкерлердің эмоцияларын жеткізу және образдар жасау үшін синонимдер жиі қолданылады. Сондай-ақ, қазақ тілінде үндеудің әртүрлі дәрежедегі құрметін немесе формальдылығын білдіру үшін синонимдер жиі қолданылады. Осылайша, синонимдік қатарлар қазақ тілінде маңызды рөл атқарады, неғұрлым бай және дәл мәтін құруға, сөз мағынасының әртүрлі реңктерін және әртүрлі адамдарға құрметпен қарауға көмектеседі [6, 58 б. ] .

1. 3 Функционалды стиль түрлерінде синонимдік қатарларды қолдану мүмкіндіктері

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.