Функционалды стиль түрлерінде синонимдік қатарларды оқытудың әдістері

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігі

Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті

Қорғауға жіберілді
__________________
2023 ж. Хаттама №
Академик С.Қирабаев атындағы
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
________________________
Кафедра меңгерушісі:Ильясова Н.А

ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА

Тақырыбы: Синонимдік қатарлардың функционалды стиль түрлерінде жұмсалу мүмкіндіктері және оқыту тәсілдері

6B01701-Қазақ тілі мен әдебиеті

Орындағандар:
Бектауова Аружан
Кожанова Аяжан
Мұса Лашын

Ғылыми жетекшісі:
ф.ғ.д., проффесcор
Қосымова Гүлбану

Алматы, 2023

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Функционалды стиль түрлерінде синонимдердің қолданыс ерекшеліктері
1.1 Фунционалды стиль түрлері және олардың ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ...6
1.2 Синонимдік қатарлар және олардың тілдегі рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.3 Функционалды стиль түрлерінде синонимдік қатарларды қолдану мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.4 Көркем әдебиет стилінде синонимдік қатарларды қолдануға үйрету жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2 Функционалды стиль түрлеріндегі синонимдерді оқытудың әдістемесі
2.1 Функционалды стильдерді оқытудың жалпы әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ...16
2.2 Синонимдерді оқытудың заманауи әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17 2.3Қолшатыр кері байланыс әдісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 18
2.4 Функционалды стиль түрлерінде синонимдік қатарларды оқытудың әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
3 Синонимдерді оқытудың нәтижелері
3.1 Жаңартылған білім бағдарламасы бойынша синонимге қатысты оқу мақсаттары және тапсырмаларын саралау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
3.2 Оқытудың нәтижелерін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 31

КІРІСПЕ
Тіл адамдар арасындағы қарым-қатынастың негізгі құралдарының бірі болып табылады және оны тиімді пайдалану іскерлік қарым-қатынасты, ғылыми зерттеулерді, әдеби шығармашылықты және т.б. қоса алғанда, әртүрлі қызмет салаларында қажет.
Тілдік стильдің негізгі элементтерінің бірі-бір құбылысты немесе объектіні жақын мағыналары бар сөздерді қолдана отырып сипаттауға мүмкіндік беретін синонимдерді қолдану. Алайда, синонимдерді қолдану қиын болуы мүмкін, әсіресе тіл туралы білімі шектеулі қарапайым немесе ана тілінде дұрыс сөйлемейтіндер үшін оңай емес. Бұл дипломдық жоба синонимдік қатарларды ғылыми, іскерлік, көркемдік және басқалары сияқты функционалды стиль түрлерінде қолдану мүмкіндіктерін, сондай-ақ осы стиль түрлерінде синонимдерді қолдануды үйрету жолдарын қарастырады.
Дипломдық жобаның өзектілігі: ғылыми зерттеулерді, іскерлік қарым-қатынасты, әдеби шығармашылықты және басқаларды қоса алғанда, әртүрлі қызмет салаларында тілді тиімді пайдалану қажеттілігіне байланысты. Синонимдерді қолдану мәтінді әртүрлі өрнектермен байытуға және оған мәнерлілік беруге мүмкіндік беретін тілдік стильдің негізгі элементі болып табылады. Алайда, синонимдерді қолдану күрделі болуы мүмкін және тілді жақсы білуді қажет етеді, әсіресе әртүрлі функционалды стильдерде.
Қазіргі уақытта синонимдерді функционалды стильдерде қолдануға қатысты бірқатар мәселелер бар, мысалы, сөздердің мағынасын дұрыс түсінбеу, контексте синонимдерді дұрыс қолданбау және т.б. бұл мәселелер мәтіннің ақпараттылығының жеткіліксіздігіне, оның түсініксіздігіне және дұрыс емес қабылдауына әкелуі мүмкін. Сондықтан, бұл жұмыстың өзектілігі синонимдерді әртүрлі функционалды стильдерде қолданудың принциптері мен әдістерін анықтау және осы контексте синонимдерді қолдануға үйретудің тиімді әдістерін жасау болып табылады. Осы зерттеудің нәтижелері қызметтің әртүрлі салаларындағы тілдік өзара әрекеттесудің тиімділігін арттыру үшін, сондай-ақ функционалдық стиль түрлерінде синонимдерді қолдануды оқытудың оқу бағдарламалары мен әдістемелерін әзірлеу үшін пайдаланылуы мүмкін.
Дипломдық жобаның жаңалығы:
функционалды стильдерде синонимдерді қолданумен байланысты мәселелерді зерттеу.
әр стиль түрлерінің ерекшеліктерін ескеретін және оқытудың тиімді тәсілдерін анықтау.
функционалды стиль түрлерінде синонимдерді қолдануға үйретудің әртүрлі әдістердің ішінде ең тиімді тәсілдерді анықтау.
функционалды стильдерде синонимдерді қолдану бойынша ұсыныстар әзірлеу және оларды тілдік өзара әрекеттесу сапасын жақсарту үшін оқу бағдарламаларына енгізу.
Осылайша, дипломдық жоба функционалды стиль түрлерінде синонимдерді қолданудың теориялық аспектілерін ғана емес, сонымен қатар оларды оқытудың практикалық әдістерін де қамтитын кешенді зерттеу болып табылады. Бұл тілді оқыту әдістемесінің дамуына үлес қосуға және қызметтің түрлі салаларында тілдік өзара іс-қимылдың тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.
Дипломдық жобаның мақсаты - синонимдерді функционалды стильдерде қолдану принциптері мен әдістерін анықтау және осы контексттерде синонимдерді қолдануды үйретудің тиімді әдістерін әзірлеу.
Дипломдық жобаның міндеттері:
көркем әдебиет стиліндегі синонимдерді қолданудың теориялық негіздерін білу.
көркем әдебиет стилінде синонимдерді қолданумен байланысты проблемалар мен қиындықтарды зерттеу.
әртүрлі стильдің ерекшеліктерін ескере отырып, көркем әдебиет стиліндегі синонимдерді қолдануға үйрету әдістерін әзірлеу.
көркем әдебиет стиль түрлерінде синонимдерді қолдануды үйретудің әртүрлі әдістерінің тиімділігін тексеру.
іс жүзінде синонимдік қатарларды қолдану әр түрлі қызмет салаларында тілдік өзара әрекеттесудің тиімділігін қалай арттыра алатындығын көрсету.
Осылайша, дипломдық жобаның негізгі міндеттері көркем әдебиет стиль түрлерінде синонимдерді қолданудың теориялық негіздерін зерттеу, оқыту әдістемелерін әзірлеу және олардың іс жүзінде тиімділігін тексеру, сондай-ақ тілдік өзара әрекеттесу сапасын жақсарту үшін синонимдерді қолдану бойынша ұсыныстар әзірлеу болып табылады.
Күтілетін нәтиж:
көркем әдебиет стиліндегі синонимдерді қолданудың теориялық талдауы.
көркем әдебиет стилінде синонимдерді қолданумен байланысты негізгі проблемалар мен қиындықтарды анықтау.
әр түрдің ерекшеліктерін ескеретін көркем әдебиет стиліндегі синонимдерді қолдануға үйрету әдістерін әзірлеу.
көркем әдебиет стиль түрлерінде синонимдерді қолдануды оқытудың әртүрлі әдістерінің тиімділігін тексеру.
синонимдік қатарларды қолдану әртүрлі қызмет салаларында тілдік өзара әрекеттесудің тиімділігін қалай арттыратынын практикалық көрсету.
Дипломдық жобаның нәтижелері әртүрлі қызмет салаларында тілдік өзара әрекеттесу сапасын жақсартуға және көркем әдебиет стиль түрлеріне сәйкес синонимдерді тиімдірек пайдалануды қамтамасыз етуге көмектеседі деп күтілуде.
Мазмұны: дипломдық жоба кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде жалпы синонимдік қатарларды ғылыми, іскерлік, көркем әдебиет стиль түрлерінде қолдану мүмкіндіктерін, сондай-ақ осы стиль түрлерінде синонимдерді қолдануды үйрету жолдары туралы мәселелер айтылады.
Функционалды стиль түрлерінде синонимдердің қолданыс ерекшеліктері атты бірінші тарауда функционалды стиль түрлері,олардың ерекшеліктері,тілдегі рөлі және көркем әдебиет стилінде синонимдік қатарларды қолдануға үйрету жолдары туралы айтылады.
Функционалды стиль түрлеріндегі синонимдерді оқытудың әдістемесі атты екінші тарауда функционалды стилдерді оқытудың жалпы әдістемесі,синонимдерді оқытудың заманауи әдістері және қолшатыр кері байланыс әдісі.
Синонимдерді оқытудың нәтижелері атты үшінші тарауда жаңартылған білім бағдарламасы және оқулық бойынша (6-7 сынып)синонимге қатысты оқу мақсаттары және тапсырмалары сараланады және оқытудың нәтижелері талданады.
Топ(команда)мүшелерінің нақты бөлімдер бойынша жауаптылығы туралы сипаттама: дипломдық жоба жұмысын орындаушы топ мүшелері арасындағы жұмыс жасау алгоритмі төмендегідей бөлінді:
Функционалды стиль түрлерінде синонимдердің қолданыс ерекшеліктеріатты бірінші тарау-Кожанова Аяжан
Функционалды стиль түрлеріндегі синонимдерді оқытудың әдістемесі атты екінші тарау-Мұса Лашын
Синонимдерді оқытудың нәтижелеріатты үшінші тарау-Бектауова Аружан
Жобаны жүзеге асыру этаптары: жұмыстың бірінші кезеңінде зерттеу мәселесі бойынша синонимдік қатарлар және оларды қолдану.
Екінші кезеңде зерттеу мәселесі бойынша оқытудың заманауи әдіс-тәсілдерін қолдану
Үшінші кезеңде зерттеу мәселесі бойынша жаңартылған білім бағдарламасы және оқулық бойынша (6-7 сынып)синонимге қатысты оқу мақсаттары және тапсырмалар
Дипломдық жобаның перспективасы және жүзеге асырылуы: дипломдық жоба жұмысын жүзеге асыру үшін арнайы эксперименттік-тәжірибелік база ретінде топ мүшелері өндірістік практикадан өткен Алматы қаласындағы Б.Атыханұлы атындағы №36 гимназия мектебі таңдалынып алынды.
Дипломдық жоба 3 тараудан, 1 кестеден, 25 пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 Функционалды стиль түрлерінде синонимдердің қолданыс ерекшеліктері

1.1 Функционалды стиль түрлері және олардың ерекшеліктері

Тіл білімінде стилистиканың жалпыға бірдей қалыптасқан анықтамасы жоқ. Мұның бір себебі өзінің қалыптасуы барысында тіл білімінің бұл саласы әр түрлі бағыттардың құрамында дамыды. Алғашқы кезде көркем тілді зерттеу аясында дамыса, соңғы кездері оның зерттеу нысаны әлдеқайда кеңейіп, тармақтала түсті. Барынша жалпы мәнінде алсақ, стилистика тілдің мәнерлі құралдары туралы, сонымен қоса тілдік құралдарды сөйлеудің мазмұнына, қарым-қатынастың мақсатына, жағдайы мен саласына сәйкес қолдану, яғни тілдің қызмет ету заңдылықтары туралы ілім деп анықтауға болады. Қарым-қатынастың анағұрлым жинақталған, әлеуметтік мәнге ие болған ондай салаларына ғылыми, көркем, публицистикалық, ресми және тұрмыстық салалар жатады. Функционалды стильдер осы салаларға сәйкес ажыратылады. Кейде стилистиканы тілдің мәнерлегіш құралдары туралы ілім деп те анықтайды. Ондай жағдайда стилистиканың функционалдық жағы ескерілмей, ол тек тілдің стилистикалық боямалы құралдарын зерттейтін болып шығады. Сонымен қатар, стилистиканы функционалды стильдер туралы ғылым деп қана қарау да жеткіліксіз, өйткені стилистика ілімі тілдің стилистикалық қорын (ресурстарын) зерттеуден бастау алады, әрі стилистикалық қор функционалды стильдерді қалыптастыруға да уақыт өте келе белсенді қатысады. Функционалды стиль, функционалды стилистика терминдері - орыс тіл білімі зерттеушілерінің танымынан туындап, қалыптасып орныққан атаулар. Функционалды стильдің әр түрлі қызметімен байланысты болады. Қазіргі кезде стилистика ғылымында әдеби тілдің бес функционалды стилі белгілі. Олардың өздері қатынас жасаудың нақтылы жағдай, міндеттеріне т.б. байланысты тағы ұсақ түрлерге жіктеледі. Оның үстіне функционалды стиль араласып та келе береді, яғни бір стильде басқа стильдердің элементтері кездесе береді. Функционалды стильдердің әр түрінің элементтері қабаттаса қолданылып, көп қабатты стильдік құбылыстар пайда болады. Бұл жағдайда стильдердің өзара нәтижесінде және олардың өз ішінде бөлінісі себепті жасалады. Сөйтіп, тілде функционалды стильдік және стилішілік жіктеліс өте күрделі, сан тармақты болып келеді дейді зерттеуші Б.Шалабай [1, 9 б.].
Функционалдық - стилистикалық зерттеулер, әсіресе, өткен ғасырдың 60 жылдарынан, тіл ғылымының тілдің құрылымын зерттеуден оның қызметін (тілдің тұрақты күйінен даму жағдайын) зерттеуге ауысуынан бастап белсенді жүргізіледі. Стилистиканың қалыптасуы әдеби тіл нормасы мәселелерін зерттей бастауға да тығыз байланысты (чех ғалымдары: В.Матезиус, В.Гавренек, Э.Косериу және орыс ғалымдары В.В.Виноградов, Г.О.Винокур т.б. еңбектері).
Сонымен,функционалды стилистика дегеніміз-әртүрлі қарым-қатынас саласында,адамның іс-әрекеті түрлеріне сай қолданылу заңдылығын,сонымен қатар функционалды стильдер мен басқа да функционалды түрлерінде,белгілі бір қарым-қатынас аясында тілдік құралдарды таңдау мен үйлестіруді зерттейтін лингвистикалық ғылым. Бұл мәселе көптеген ғалымдардың пайымдауларында қазіргі заманғы стилистиканың ең негізгі және ірі көлемді,болашағы зор бағыты болып табылады. Дәл осы бағыттың қалыптасуы XX ғасырда стилистиканың жеке ғылыми пән ретінде қалыптасуымен тығыз байланысты. Функционалды стилистиканың ерекшеліктері мен негізгі мәселелерін зерттеудің маңыздылығы және өзектілігі туралы отандық ғалымдармен қатар шетел тілші - ғалымдары,сондай-ақ орыс тіл білімін зерттеушілер бірнеше рет ой-пікір таластырып, тәжірибе алмасқаны байқалады.
Стиль - тілдің қоғамдық-әлеуметтік қызметіне байланысты жіктелетін әдеби тілдің функционалдық түрі деген анықтама береді. Таза лингвистикалық мағынадағы стиль дегеніміз - белгілі мақсатқа сай, жағдайға орай, ойдың мазмұнына байланысты келетін, тарихи жағынан қалыптасқан тілдік құралдардың жиынтығы [2, 8 б.].
Қазіргі кезеңдегі функционалды стилистиканың өзектілігі мен дамуы құрылымдықтан гөрі функционалдық аспектіде жүргізілген лингвистикалық зерттеулердің жалпы сипатталуынан көрінеді. Осыған байланысты прагматикалық бағыттарға соның ішінде стилистикаға осы сипатталу бағдары жатады өйткені стилистиканың негізгі қарастыратын мәселесі - мәтін, яғни тілдің функциялану заңдылықтары енетіні кездейсоқтық емес. Стилистиканың негізгі екі бағыты - тіл құралдарының(ресурстар) стилистикасы және функционалды стилистика, бұлар-тілдің құрылымдық және функционалдық екі аспектісін көрсетеді. Функционалдық тек стилистикаға ғана қатысты емес,сонымен қатар тіл ғылымының басқа да салаларымен тығыз байланысты екені белгілі Функционалды стиль түрлері - қарым-қатынастың мақсаты мен контекстіне байланысты коммуникацияның әртүрлі салаларында қолданылатын тілдің әртүрлі сорттары. Әрбір функционалды стиль түрі оны тілдің басқа түрлерінен ерекшелендіретін өзіндік ерекшеліктерімен сипатталады.
Жалпы мағынада функционалды стиль түрлері ауызша және жазбаша тілге бөлінеді. Алайда, ғылыми, ресми, көркемдік, іскерлік және басқа да салалар сияқты белгілі бір қызмет салаларында қолданылатын тілдің ерекше түрлері бар.Белгілі ғалым Р.Сыздықова Функционалды стиль терминіне қазақша атау ұсынып, өзіндік пайымдауларын тілдік деректер келтіре отырып дәләлдейді. Оны мақсаттық, не қолданыс стилі деп атағанды жөн көреді [3, 227 б.].
Әрбір функционалды стильдің өзіндік ерекшеліктері бар. Мысалы, ғылыми стиль арнайы терминологияны, өрнектің дәлдігі мен айқындылығын, сондай-ақ эмоционалды бояудың болмауымен сипатталады. Ресми стиль, өз кезегінде, өрнектің формальдылығымен және сыпайылығымен, сондай-ақ тіл нормаларын сақтаудың қатаңдығымен ерекшеленеді.
Көркемдік стиль өрнектің эмоционалдылығы мен бейнесімен, сөйлеу фигураларын және басқа әдеби құралдарды қолданумен ерекшеленеді, мысалы, даралау, аллегория және т.б. іскерлік стиль өрнектің айқындылығы мен қысқалығымен, арнайы терминология мен жалпы қабылданған өрнектерді қолданумен сипатталады.
Әрбір функционалды стиль түрі тиісті қызмет саласындағы байланыстың ажырамас бөлігі болып табылады және адамдар арасындағы ақпарат алмасу мен түсінуде маңызды рөл атқарады [4,112б.].

1.2 Синонимдік қатарлар және олардың тілдегі рөлі

Синонимдік қатарлар - мағынасы ұқсас немесе жақын сөздер тобы, яғни олар бір-бірінің синонимдері. Тілдегі синонимдік қатарлардың рөлі - олар адамдардың сөздік қорын байытады және мәтіндегі бірдей сөздерді қайталамауға мүмкіндік береді. Синонимдерді қолдану арқылы мәтін әр түрлі ақпараттылыққа ие болады.
Синонимдік қатар - тілдің жалпы жүйесіндегі микро жүйе. М.Ф. Палевская былай есептейді. Бұл микро жүйе бір немесе бірнеше обьективті іс- әрекетке негізделеді. Тілдің жалпы жүйесінде синонимдік қатар өзін белсенді ұстайды. Тілдің даму заңнамасында ол синонимдік қатардағы өзгерісін, дамуын, көбеюін, азаюын толығымен көрсете алады.
Лингвистикалык әдебиетте синонимдік қатар туралы бірнеше анықтама берілген. Ю. Д. Апресян синонимдік қатар өзіндік жүйесі бар тарихи топқа жататын сөздер десе, В.А. Серотина синонимдік байланысқа түскен сөздер тобы дейді.
Шарль Балли синонимдерге өзіндік үлесін қосқан бірден бір зерттеуші синонимдік қатар құрайтын синонимдерді иницатар сөздер деп атайды.
Тілдің лексикалық жүйесіндегі өзгеріс синонимдік қатарларда және фразеологиялык оралымдарда нақты көрінеді. Кей кездерде синонимдік қатар микро тақырыптармен сөзбен мазмұнының құрылымы мен тепе-тең келеді.
Қазақ тілінде синонимдерді арнайы зерттеген ғалым Ә.Болғанбаев Синонимдер сөздердің жалпы мағыналық бірлестігіне қарай топтастырылады. Яғни бір ғана ақиқат шындықты көрсетіп, бір ғана ұғымды білдіретіндіктен олар синоним болып табылады,-деп анықтама беріп, синонимдердің екі түрлі қызметін атап көрсетеді. Біріншісі, синонимдер бірін- бірі алмастыруға бейім келеді, екіншісі, синоним сөздердің бірі екіншісін нақтылап отырады [5, 104 б.].
Тілдің синонимиялық жүйесін қарастырғанда оның тілдік кағидаларын ескеру кажет. В.Г. Велюман синонимдік қатарга жататын синонимияның белгілерін семантикалық сөздермен ауыстырып қолдануга болады деп есептейді. Синонимдік қатарлардың факультативтік белгісі ретінде сөздің морфологиялық құрылымы мен дыбыстық жағын ұқсастыра салыстырады.
Сонымен қатар, синонимдік қатарлар сөздің мағынасын әр түрлі контексте дәл жеткізу үшін қолданыла алады. Мысалы, егер мәтінде екіұшты мағынасы бар сөз қолданылса, синонимдерді автордың нақты мағынасын нақтылау үшін қолдануға болады. Сондай-ақ, синонимдік қатарлар мәтіндерді басқа тілдерге аудару кезінде түсініспеушіліктер мен қателіктерді болдырмауға көмектеседі, мұнда кейбір сөздер басқа тілде толық сәйкес келмейді.
Қоғам дамып ілгері жылжыған сайын халық қолданысындағы сөздердің де мағынасы кеңіп, дамып, негізгі мағына бірнеше жаңа мағына қосып, түрленіп әсерлілігі арта түседі, дәл осындай процестің негізінде синонимдік қолданыстың ауқымы да кеңейе түседі. Бұл жөнінде ғалым А.Салқынбайдың пікірін келтіре кетейік: мағына арқылы нақтылы зат не құбылыстың өзі емес, сол туралы халық қалыптастырған ұғым қабылданады. Табиғаттағы зат, құбылыстың адам танымында танылған және танылмаған белгілері мен қасиеті болады. Танылған белгілер мен қасиеттер арқылы ұғым қалыптасып, кейін бұл ұғым бірте - бірте дамиды, жетіледі. Ұғым дамуы арқылы сөз мағынасы да дамып, синонимдік, көпмағыналылық, антонимдік қатарлар қалыптасады.Қазақ тіліндегі синонимдік қатарлар да маңызды рөл атқарады және тілдің сөздік қорын байытуға көмектеседі. Мысалы, Мұхтар Әуезовтің Абай жолы романында кейіпкерлердің эмоцияларын жеткізу және образдар жасау үшін синонимдер жиі қолданылады. Сондай-ақ, қазақ тілінде үндеудің әртүрлі дәрежедегі құрметін немесе формальдылығын білдіру үшін синонимдер жиі қолданылады. Осылайша, синонимдік қатарлар қазақ тілінде маңызды рөл атқарады, неғұрлым бай және дәл мәтін құруға, сөз мағынасының әртүрлі реңктерін және әртүрлі адамдарға құрметпен қарауға көмектеседі [6, 58 б.].

1.3 Функционалды стиль түрлерінде синонимдік қатарларды қолдану мүмкіндіктері

Синоним дегендер - тек мағыналас (мәндес) келген сөз қатарлары ретінде лексикалық категория ғана емес, қолданыста, әсіресе көркем сөзде ең қуатты, икемді, актив стильдік құрал. Синонимдерді көріктеуіш қызметте жұмсау, әсіресе поэзия да кең орын алады. Жұмсалу тәсілдері, орындары сан алуан: синонимдік қатардан сол орында (сөйлемде, абзацта, шумақта т.б.) айтылмақ ойға (идеяға) ұтымды келетін нұсқасы алынады, ол ұтымдылық сөздің модальдық реңкіне, тіркесу қабілетіне, айналасындағы сөздермен дыбыстық үндесуіне (аллитерация, ассонанс құбылыстарын жасауға) қарай жұмсалуына байланысты. Мысалы: Қорлық, мазақ көрген Ғазизаның енді үйге кіріп қайтемін деген ақырғы ойын жазушы көңілінде қалған таусыншық сезімнің ойлатқаны деп береді. Бұл сөйлемдегі таусыншық сөзі әрі қарай қайраны жоқ, таусыла ойлап келген байламы,шешімі дегенді бір сөзбен дәл беріп тұр, бұл сөздің таусылған, таусыла ойлаған, ең соңғы, ақырғы деген сияқты басқа синонимдері дәл осы сөйлемде таусыншық деген сирек тұлғадай әсерлі, нанымды болмас еді. Синонимдік қатардың біреуін таңдауда олардың белгілі экспрессивтік бояуы барларына көбірек көз тігіледі. Мысалы, мына сөйлемдегі көсемше тұлғалы екі етістікке назар аударалық. Кеңсе қызметкерін жаңылдырып, тез миландыру үшін Жұмағұл бір жайды көптіріп,екінші жайды шөмейте сөйлеп есебін тауып жүр Бөлініп көрсетілген сөздердің асырып, кішірейтіп деген синонимдік қатарлары осы сөйлемде айтылған ойдың модальдық үніне сай келмес еді, өйткені мұндағы кейіпкердің өзгелерді жаңылдыру, миландыру сияқты жағымсыз қылықтарын баса көрсетуге лексикалық мағынасының өзінде жағымсыз реңкі бар көптіріп, шөмейте етістіктерінің орны айрықша болып тұр. Синонимдердің ең кемінде екеуін, кейде үш-төртеуін бір сөйлемде қатарынан келтірудің де стильдік мәні бар. Жазушы бір нәрсеге, әсіресе сын, қимыл тұстарына екпін түсіргісі келсе, бір мағыналас немесе мағыналары осы контексте жақындасатын сөздерді қатарластыра жұмсайды. Бұл тәсіл, әсіресе поэзияда көзге түседі. Мысалы, Абайдың түзу кел, қисық, қыңыр, қырын келмей деген өлең жолын еске түсірейік. Мұнда түзу сынына бас назар аудару үшін, оның қарама-қарсы мағынадағы үш синонимін келтіруі қандай әсерлі. Прозада да бұл амалға жазушы қалай барып қалғанын өзі де сезе бермейді, өйткені амал әсерлі, М.Әуезов синонимдік қатарлардың осындай қызметін көбінесе табиғат суретін берген немесе адамның ішкі сезім күйін, әрекет-қимылын көрсеткен тұстарда қолданады. Мысалы: Ғазизаның ұяң, жұмсақ қарайтын қара көзінде және ылғи шытынған, кірбеңдеген қабағында қалың уайымның салған ізі бар.(Қорғансыздың күні).Мұнда жетім, қорғансыз Ғазиза баланың ұяң да жұмсақ қарағанмен, қабағының шытынап, кірбіңдеп тұрған күйде көрінетіндігі ішкі жан күйзелісін әсерлі баяндап тұр. Сондықтан оның пішіні мұңды, жүдеу. Соңғы мысалдағы қатар келген сөздер - лексикалық синонимдер емес, контекстік, стильдік синонимдер.Бір ерекшелік - М.Әуезов мұндай сәттерде синоним сөздерді қосарлап келтіріп, қос сөзге айналдырып жібереді. Мысалы: Мұңлы кемпірдің шер-уайыммен сарғайған жүзі (Оқыған азамат). Өзен кейде тура ағып, кейде иіріліп, бұраң-шимай жасайды (Қыр суреттері).Мұндағы бұраң-шимай деген қосар тұлға әуре-сарсаң, малшы-жалшы, көрші-қолаң деп осы әңгімеде кездесетін өзге қос сөздерден бөлек. Соңғылар - осылайша қолданыла-қолданыла келіп, лексикалық қос сөздер болып кеткендер, ал бұраң-шимай - тек авторлық, контекстік, яғни стильдік синоним қос сөздер, бұл жерде өзеннің кейде тура, кейде иірілген ағысының әсерлі сыны бұраң-шимай болып тұр. Жазушының 20-жылдардағы шығармалары тіліндегі қорлық-мазақ, ауыл-аудан, әбігер-машақат, тыным-тыныштық, жалқау-лодыр (көзге шұқиын міне жалқау-лодырды - Білекке білек), айқай-дабыр сияқты қос сөз етіп жазылған қолданыстары - тегінде, қосарланған синонимдер. Лексикалық (яғни қосарланып жұмсалуы дағдыға айналған, көпшілік қолдана беретін, тұрақталған) қос сөздер мен көрсетілген орфограммалық (сірә, осылайша атағанымыз тура болар) қос сөздердің жасалу механизмі бір типтес болғанмен, қолданыс мақсаттары екі түрлі: дағдылы қос сөздер, экспрессивтік бояусыз, көбінесе жай хабарлама (информативтік) сәттерде қолданылады, ал авторлық қос сөздер сол сөздер білдіріп тұрған ұғымды күшейте түсу үшін, көбінесе бір қолданар тұлғалар болып келеді, Байқалатын жайт - М.Әуезовтің беташар прозасында (20-жылдардағы әңгіме-повестерінде) бұл амал шет жағалап көрінеді де, жазушының әрі қарайғы шығармашылығында жүйелі түрде кеңірек орын алады. Мысалы, Абай жолы эпопеясы тексінен мейір-шақат (Ызылдаған суық лектің қарсысына ана жыры, мейір-шақат жыры үн қосады), дау- дүдәмал, құбылу-қыбылжу, мәз-мереке етісу, бақас-тақас сияқты қолданыстарды табамыз. Оларды авторлық орфограм-малық немесе графикалық қос сөздер деп тану қажет. Синонимдік қатарларды қос сөз етіп бір-біріне қосарлай қолдану М.Әуезовтің әсіресе публицистикасында жиі орын алады. Көркем шығарманың белгілі бір жанрында немесе бір жазушының тілінде, я болмаса белгілі бір туындысында сино-нимдердің стильдік мақсаттағы қолданысын тауып, ажыра-ту, олардың контекстегі мағынасын ашу, түр-тұлғасына қарай іріктеу сияқты лингвостилистикалық шаруалар қажетте, қызғылықты да болар еді. Біз бұл ізденісте қазақ көркем прозасының алғашқы кезеңінде бой көрсет кен тілдік-стильдік тәсілдерді атап өтуді ғана мақсат тұтқандықтан, синонимдердің қолданысы жайында осындай шағын шолумен тынамыз [7,31-33 бб.].
Синонимдік қатарлар тілде үлкен маңызға ие, өйткені олар ойды әртараптандыруға және жазу немесе сөйлеу мәнерін жақсартуға көмектеседі. Ғылыми, ресми, іскерлік және т.б. сияқты функционалды стиль түрлерінде синонимдерді қолдану әсіресе пайдалы болуы мүмкін.
Мысалы, ғылыми стильде синонимдерді қолдану бір сөздің немесе терминнің қайталануын болдырмайды, бұл мәтінді оқырманға түсінікті етеді. Алайда, синонимдерді қолданған кезде мәтіннің мағынасын бұрмаламау және оқырман тарапынан түсініспеушілікке әкелмеу үшін олардың дәлдігі мен контекстік сәйкестігін ескеру қажет. Ғылыми стильде қатаң анықталған мағынасы бар терминдер де жиі қолданылады, сондықтан бұл жерде синонимдерді дұрыс таңдау өте маңызды.
Ғылыми стильде синонимдік қатарды қолдану мысалы:
Зерттеу қандағы холестерин деңгейі мен жүрек-қан тамырлары ауруларының даму қаупі арасында тікелей байланыс бар екенін көрсетті. Эксперимент нәтижелері бұл байланысты растады, бұл жануарлардың майлы өнімдерін қалыпты тұтынуды ұсынуға негіз береді.
Бұл мысалда қайталануды болдырмау және мәтінді әртүрлі ету үшін байланыс және ұсыныс сөздерінің синонимдері қолданылады. Алайда, синонимдерді таңдау кезінде өрнектің контекстік мағынасы мен дәлдігі ескерілді.
Ресми стильде синонимдер мәлімдеменің маңыздылығын арттыру үшін, ойдың дәл көрінісіне қол жеткізу үшін синонимдік қатарларды қолдануға болады.
Алайда, көркем және ғылыми стильдерден айырмашылығы, ресми стильде тілдің сұлулығынан гөрі өрнектің дәлдігі мен айқындылығы маңызды. Сондықтан, ресми стильде синонимдік қатарларды қолданған кезде, олар мәлімдеменің екіұштылығына әкелмейтініне көз жеткізу керек. Оның орнына олар ойды дәл білдіру және сөздің беделін нығайту үшін қолданылуы керек.
Ал іскерлік стильде дипломатия мен серіктеске деген құрмет сезімін қалыптастыру үшін қолданыла алады. Бірақ сонымен бірге экспозицияның айқындылығымен сипатталатын осы стильдің ерекшелігін ескеру қажет. Сондықтан, іскерлік стильде синонимдік қатарларды қолданған кезде, олардың өрнектің түсініксіздігіне әкелмейтініне көз жеткізу керек. Оларды мәлімдеменің эмоционалды бояуын күшейту үшін қолдануға болады, бірақ іскерлік стильдің техникалық дәлдігі мен нақтылығына қайшы келмеуі керек. Жалпы, іскерлік стильдегі синонимдік қатарларды қолдану нақты жағдайға байланысты және дәлдік пен экспрессивтілік арасындағы нәзік тепе-теңдікті қажет етеді [8,125-126 бб.].
Сонымен қатар, синонимдік қатарларды қолдану мәтінде әртүрлі эмоционалды реңктер мен көңіл-күйлерді құруға көмектеседі, бұл әсіресе,көркемдік стильдерде маңызды. Синонимдік қатарлар көркемдік стильде белгілі бір әсерлерге қол жеткізу үшін пайдалы болуы мүмкін. Олар мәтіннің лексикалық құрамын әртараптандыру, экспрессивтілікті арттыру, ассоциациялар мен бейнелер құру, эмоционалды бояуды күшейту және оқырманның назарын аудару үшін қолданыла алады.
Мысалы, поэзияда синонимдік қатарларды қолдану ақынға бай және көп қырлы бейнелер жасау арқылы күрделі эмоциялар мен ойларды жеткізуге көмектеседі. Прозада синонимдік қатарлар қайталануды болдырмау және белгілі бір сөздердің немесе идеялардың маңыздылығын көрсету үшін баяндауда әртүрлілікті құру үшін пайдаланылуы мүмкін. Сонымен қатар, белгілі бір жазу стилін жасау үшін синонимдік қатарларды қолдануға болады. Синонимдік қатарлар мәтіннің мақсаты мен міндеттеріне байланысты әр түрлі жазу стилінде пайдалы болуы мүмкін [9,46 б.].
Синонимдік қатарларды қолданудың кейбір мүмкіндіктері:
Лексиканың әртүрлілігін арттыру: синонимдерді қолдану бір сөздердің қайталануын болдырмауға көмектеседі, бұл мәтінді әртүрлі және оқуға қызықты етеді.
Мағыналық реңктердің астын сызу: синонимдердің көмегімен мағынаның нәзік реңктерін және ұқсас сөздер арасындағы айырмашылықты жеткізуге болады.
Өрнекті нақтылау және дәлдік: кейбір жағдайларда синонимдерді қолдану өрнекті нақтылауға немесе жақсартуға көмектеседі. Мысалы, сөйлеу сөзін айту, түсіндіру, бекіту, мәлімдеу және т.б. деген сөздермен ауыстыруға болады.
Қайталау әсерін жасау: кейде синонимдік қатарды белгілі бір идеяны немесе эмоцияны баса көрсететін қайталау әсерін жасау үшін пайдалануға болады. Мысалы, сөздер, сөйлеу, мәлімдемелер, мақал-мәтелдер қайталану әсерін жасау және мәлімдемелердің маңыздылығын көрсету үшін синоним ретінде пайдаланылуы мүмкін. Мысалы, неғұрлым күрделі және сирек кездесетін синонимдерді қолдану формальды және талғампаз жазу стилін тудыруы мүмкін, ал қарапайым және күнделікті синонимдерді қолдану бейресми және қол жетімді стиль жасай алады.Жалпы, синонимдік қатарларды пайдалану жазушыға дәлірек және түрлі-түсті кескінге қол жеткізуге, мәтінді оқырман үшін жанды және қызықты етуге және белгілі бір жазу стилін жасауға көмектеседі. Алайда, синонимдер мен қайталанулардың артық болуы мәтіннің жасанды және шамадан тыс толтырылуына әкелуі мүмкін екенін есте ұстаған жөн. Мысалы, қазақ әдебиетінде синонимдер поэзияда өлеңнің ритағы мен әуенділігін қалыптастыру үшін кеңінен қолданылады [10,78-79 бб.].
Осылайша, синонимдік қатарларды пайдалану функционалды стиль түрлерінде белгілі бір мақсаттарға жетуге және мәтін сапасын жақсартуға көмектеседі.

1.4 Көркем әдебиет стилінде синонимдік қатарларды қолдануға үйрету жолдары
Көркем әдебиет стилі - проза, поэзия, драматургия салаларында жазылған көркем шығармалардың стилі (тілі). Көркем әдебиет стиліне тән бірнеше ерекшеліктер бар. Солардың бірі - тіл байлығы. Көркем шығармаларда қолданылмайтын сөздер мен сөз тіркестері, фразеологизмдер аз. Кез келген шығарма тек қана авторлық баяндаудан ғана емес, кейіпкер тілінен де тұрады. Ал кейіпкерлер әр жастағы, әр мамандықтағы, әр дәрежедегі білімді адамдар болып келетіндігі белгілі. Сондықтан да көркем шығармада кәсіби сөздер де, жергілікті тіл ерекшеліктері де, жаргондық сөздер де ұшырасып отырады. Көркем әдебиет стилінің екінші ерекшілігі - оның көп стильді болып келетіндігі.
Мұның мәнісі қай жанрда жазылған шығарма болса да, онда тіл арқылы қарым-қатынас құралдарының барлық түрінің қолданылуында, яғни ауызекі сөйлеу тіліне қоса, публицистикалық, ғылым, ресми стильдердің элементтері осы стильде әр түрлі ыңғайда ұшырасып отырады. Көркем әдебиет стилінің тағы бір ерекшілігі бұл стильде орындалатын еңбектердің басты міндеті эстетикалық тәрбие беретіндігімен тығыз байланысты болып келеді. Екінші сөзбен айтқанда, көркем шығармада сөздің эстетикалық қуаты, сөздің бейнелілігі алғашқы орынды алады. Сондықтан да троптардың және фигуралардың барлық түрлері басқа стильдерге қарағанда көркем әдебиет стилінде барынша мол жұмсалады. Көркем әдебиет стилінің функциональдық стильдер жүйесінде алатын орнына қатысты әр қилы пікірлер айтылып жүр. Стилистердің бір тобы (Л. Н. Максимов, Н. М. Шанский, Н. А. Мещерский, К. А. Панфилов т. б.) көркем әдебиет тілін функциональдық стильдерден тыс, мүлдем бөлек тілдік құралдар жүйесі деп қараса, P. А. Будагов, А. И. Ефимов, И. Р. Гальперин, Э. Г. Ризель, М. Н. Кожина, Б. Н. Головин, A. Н. Васильева, Д. Э. Розенталь, A. Н. Гвоздев сияқты ғалымдар Көркем әдебиет стилін басқа стильдермен "терезесі тең", себебі көркем әдебиет те тіл қолданудың аясы болып табылады әрі әлеуметтік қызмет атқаруға қатынасады, ал эстетикалық қызметі сол әлеуметтік қызметтің бірі деп санайды [11, 216 б.].
Көркем әдебиет стилі - өте күрделі стиль саласы. Көркем әдебиет стилі туралы сөз қозғағанда "концепт" туралы айта кету керек. Концепт өте танымал атау ретінде қазіргі лингвистикада жиі қолданылып жүр. Оның пайда болуы тіл ғылымындағы антропоцентрикалық парадигма және когнитивті прагматиканың әдіс-тәсілімен тікелей байланысты. Ол кейде дискурс, әлем картинасы атауларымен қатар айтылады. Жеке тұлға туындысында әлемді тану эмоционалды қарқындылықты өз санасында қайта қарап бейнелілікке айналдыруы болып саналады. Концепт термині туралы ғалымдардың зерттеулерінде идеалды-ақиқат, сөз бен экстралингвистикалық ақиқаттың делдалы, сарапшысы деп қорытындылайды. Концепт әлем картинасының адам санасында бейнеленетіндігін көрсету мақсатында пайдаланылады. Концепт термині тек көркем әдебиет стилінде ғана емес, функционалдық стильдерде тіл ресурстарының стилистикасында, оның барлық жүйесінде қолданылады. Публицистикалық стильде қазіргі ассоциациялар арқылы стилистикалық фреймдер жасалынады. Қазіргі уақытта семантикалық талдау мен концептуалды талдау туралы пікірлер айтылып жүр. Концептуалды талдау семантикалық талдаумен түйісе отырып, ең соңғы талдау қорытындыларында материалдық жалпы жан-жақты талдау жүйесіне, яғни концептуалды талдауға сүйенеді. Семантикалық талдау сөздің мағынасын түсіндірсе, концептуалды талдау әлемді тану білімін қамтиды. Концепт арқылы талдау стилистикалық тәсілдерді түсіндірудің жаңа баспалдақтарын көрсете алады [12, 33 б.].
Көркем әдебиет стилінде концепт термині арқылы тілдік-стильдік құбылыстың мазмұнын кеңейтіп қана қоймайды, оның терең мазмұнында стилистикалық әсерді қалыптастырудағы жаңаша рухани ой-сана әлемін танытады. Диалектизмдер,кәсіби сөздер стилистика мәселесімен тығыз байланысты. Диалектизм ғылыми, ресми стилінде де қолданылады. Кәсіби сөздер қажетіне қарай стиль түрлерінің қай-қайсысында да бола береді. Диалектизмнің көркем әдебиет стиліндегі қолданылуы екі түрлі: авторлық реморкада, екіншісі - диалогта. Авторлық реморкада кейіпкер тіліндегімен салыстырғанда, диалектизм аз қолданылады.
Кітаби лексика - саяси-әлеуметтік терминдер әр алуан техникалық атаулар т.б жатады. Бұлар өздерінің стиль түрлеріндегі қолданылу аясына қарай бір-бірінен өз ара ерекшеленеді. Мысалы: ғылыми стильге, әр түрлі оқулықтар тілінде терминдер, техникамен байланысты сан сала атаулар көбірек ұшырасады. Көнерген сөздер мен неологизмдердің қолданылуы. Көнерген сөздер ара-тура сөйлеу тілінен де кездесіп отырады, әсіресе өткен дәуірдегі оқиғаны суреттейтін, тарихи шығармада жиі ұшырасады.Мысалы:игі,би, болыс,старшын, тоқал және осы сияқтылар әдеби шығарма стиліндегі белгілі бір көркемдік мақсат үшін жұмсалады.Көркем әдебиет стилінде қолданылатын көне сөздердің мағынасы қазіргі оқушыға әсересе жастарға,көбінесе түсініксіз келеді.Көнерген сөздер архаизмдер және историзм болып екіге бөлінеді.
Неологизм - стиль түрлерінің жалпы қай-қайсысында, тіпті сөйлеу стилінде де азды көпті қолданылады. Олар көбінесе ғылыми стиль мен публицистикалық стильде жиі ұшырасады. Бірақ, көркем әдебиет стиліндегі неологизмдер мен өзге стильдердегі неологизмдер бір емес. Осы екі сала неологизм бір-біріне ұқсамайды.Синонимдер публицистикалық стильдерде жиі ұшырасады. Олар мұнда да белгілі бір ойды жан-жақты түсіндіру, толықтыра түсу мақсатында пайдаланылады. Синонимдер саяси әдебиеттердің өзінде де осындай қызмет атқарады. Лексикалық синонимдердің қолданылуы. Синонимдердің қай стильде болса да бәрінде бірдей дәрежеде қолданылмайды. Ресми,ғылыми стильде синонимдердің жеке бір сыңарлары кейде ретіне қарай қолданылады. Ал екі не үш синоним бірдей қатар жұмсалмайды. Бұлар тек публицистикалық және сөйлеу стилінде жұмсалады. Мысалы: ағайын және қарындас сөздерінің өз ара синонимдік сипаты бар.Серт, уәде, ант, сөздері бір-бірімен мағыналық жеке күйінде стиль түрлерінің қай-қайсысына да қолданыла береді. Екеуі, не үшеуі қатар көбінесе көркем әдебиет стилінде, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.