Жеміс дақылдарының классификациясы
Қазақстан Республикасының жоғары білім және ғылым министрлігі
М. Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан университеті КеАҚ
Агротехнологиялық факультеті
Агрономия және орман шаруашылығы кафедрасы
Қорғауға рұқсат етілген
Кафедра меңгерушісі,
магистр ____________ Ф. К. Муканова
2023 ж. ____ ____________
6В08101 - Агрономия білім беру бағдарламасы бойынша
Германия жағдайында сүйекті жеміс дақылдарын өсіру технологиясы тақырыбындағы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Орындаған _______________ А. Ж. Нәби
Ғылыми жетекші
Аға оқытушы, магистр ________________ Ф.К. Муканова
Петропавл, 2023
Мазмұны
Кіріспе
3
1 Сүйекті жемісті дақылдарының классификациясы мен құрылымы
4
1.1 Жеміс дақылдарының классификациясы
4
1.2 Сүйекті жеміс дақылдарының классификациясы мен химиялық құрамы
7
1.3 Жеміс дақылдарының шығу тегі
10
1.4 Қазақстанда өсірілетін сүйекті жеміс дақылдарының егуге рұқсат етілген сұрыптары
12
1.5 Сүйекті жеміс дақылдарының тіршілігіндегі экологиялық себепшарттар
14
2 Зерттеу әдістері мен жағдайлары
18
2.1 Biohof Miller кәсіпорнының құрылуы, дамуы, елді-мекеннің топырақ-климат жағдайы
18
2.2 Сүйекті жеміс дақылдарын бақта егу бойынша тәжірибе жүргізу шарттары
19
2.3 Шие дақылын өсіру технологиясы
27
2.4 Алхоры дақылын өсіру технологиясы
31
2.5 Шие және алхоры дақылдарының аурулары мен зиянкестері
33
3 Зерттеу нәтижелері
36
3.1 Сүйекті жеміс дақылдарын жинау технологиясы
36
3.2 Үй жағдайында сүйекті жеміс дақылдарын өңдеу
37
3.3 Үй жағдайындағы сүйекті жеміс дақылдарынан жасалатын джем
37
4 Зерттеудің экономикалық тиімділігі
39
Қорытынды
40
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
41
Қосымша
43
Кіріспе
Германия - Еуропадағы сүйекті жемістерді өсіру бойынша жетекші елдердің бірі болып табылады. Ауыл шаруашылығының бұл саласының экономика үшін маңызы зор, өйткені сүйекті жемістер тамақ өнеркәсібінде ғана емес, косметика, фармацевтика және басқа да салаларда қолданылады. Германияда сүйекті жеміс дақылдарын өсіру технологияларын қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - Германияда сүйекті жеміс дақылдарын өсіру технологиясын зерттеу. Жұмыста топырақты дайындау, себу және өсімдіктерді күту сияқты тұқымды жеміс дақылдарын өсірудің негізгі кезеңдері қарастырылады. Бұл жұмысты жүзеге асыра отырып, Германияда дәнді жеміс дақылдарын өсіру технологиясының ерекшеліктерін зерттеуді, сонымен қатар дақылдың сапасы мен мөлшеріне әсер ететін факторларды анықтауды жоспарлаймын. Зерттеу нәтижелері ауылшаруашылық кәсіпкерлері, ауыл шаруашылығы қызметкерлері және Германияда және басқа елдерде сүйекті жеміс дақылдарын өсіруге қызығушылық танытатын кез келген адамға пайдалы болуы мүмкін.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
Германияда өсірілетін негізгі сүйекті жемістерді және олардың ауылшаруашылық тәжірибесін зерттеу.
Германияның сүйекті жемісті дақылдар өсірілетін аймақтарының климаттық жағдайлары мен топырақ ерекшеліктерінің ерекшеліктерін зерттеу.
Германияда дәнді жеміс дақылдарын өсірудің экономикалық тиімділігін бағалау.
Германияда тас жеміс өсіруді дамыту перспективаларын және ғылыми-зерттеу және инновациялар үшін ықтимал перспективті бағыттарды анықтау.
Сүйекті жеміс-жидек дақылдарын өсірудің маңызды кезеңі өсімдіктерге күтім жасау және аурулар мен зиянкестермен күресу болып табылады. Германияда жасанды химиялық тыңайтқыштар мен пестицидтерді қолдануға тыйым салынған. Оның орнына өсімдіктерді биологиялық қорғауға негізделген өңдеу әдістері қолданылады.
1 Сүйекті жемісті дақылдарының классификациясы мен құрылымы
1.1 Жеміс дақылдарының классификациясы
Жеміс өсімдіктерінің барлық алуан түрлілігі әдетте өндірістік және биологиялық топтарға жіктеледі, оның негізінде жеміс тұқымдарының өсу жағдайларына қойылатын талаптары және орналасу аймақтары, жемістер мен оларды өңдеу өнімдерінің тағамдық және технологиялық құндылығы, жемістердің бір-біріне морфологиялық ұқсастығы және басқа белгілер жатыр. Сондықтан жеміс тұқымдарын практикалық жеміс өсіруде қабылданған топтарға бөлу көбінесе ботаникалық классификациямен сәйкес келмейді, өйткені жеміс дақылдары олардың өсуі мен жемістерінің морфологиялық-биологиялық қауымдастығына негізделген бір топтағы дақылдарды өсірудің өндірістік ортақтығын ескереді. Жеміс өсімдіктерінің келесі өндірістік-биологиялық топтары бар. [1].
Шекілдеуіктілер. Бұл топқа Розанные (Rosaceae) тұқымдасы, Алма (Maloideae) тұқым тармағына кіретін жеміс дақылдары (алма, алмұрт, беже, шетен, долана, итжүзім, даршын, хеномелес, кавказ мушмуласы) жатады. Жемісі шырынды, алма тәрізді, төменгі аналық безден түзілген жеуге арналған жеміссерігі немесе перикарпасы бар. Жемістің он өткізгіш шоғырмен шектелген ішкі бөлігі өзектер деп аталады. Алма ағаштарындағы перикарптың ішкі бөлігі (эндокарп) былғары және тұқым камераларының қабырғаларын жабады, ал алмұрт ағаштарында ол жеміс пісетін уақытқа дейін морфологиялық тұрғыдан бөлінбейді. Перикарптың негізгі бөлігі-сыртқы целлюлозаға өтпейтін мезокарп немесе экзокарп. Жемісі бес ұялы, көп тұқымды.
Сүйектілер. Бұл топқа Розанные (Rosaceae), Алхоры (Prunoideae) тұқым тармағына кіретін (алхоры, өрік, шабдалы, шие, тәтті шие, алша, қара мойыл, шомырт, тікенді қараөрік және т.б.). Бұл маңызды өнеркәсіптік өсімдіктер тығыз ботаникалық туыстықтан басқа, шырынды перикарппен жеміс - жидек тұқымын алу үшін ортақ дақылмен біріктірілген. Және де тағы алхоры тұқым тармағына бадам жаңғақтарын өсіру үшін қолданылатын бадам да жатады. Сүйекті жемістер жоғарғы аналық безден дамиды. Сүйекті тұқым әдетте біржарнақты және біртұқымды болады. Перикарптың ішкі бөлігі (эндокарп) қатты сүйектеніп, сүйекті құрайды, оның ішінде дән қоршалған. Экзокарпта жемістің терісі дамиды, ал мезокарп шырынды және перикарптың негізгі бөлігі болып табылады. [4].
Жидектілер. Бұл топқа әртүрлі ботаникалық тұқымдастан шыққан жеміс тұқымдары (бүлдірген, құлпынай, таңқурай, қаражидек, қарлыға, қарақат, бөрткен, мүкжидек, көкжидек, шырғанақ, итмұрын, актинидия, бөріқарақат, бөріжидек, үшқат, итбүлдірген, жүзім, дәрілік сермене, жиде, ақ тұт, шәңгіш) жатады. Бұл топты біріктіретін белгі - шырынды жидек тәрізді жеміс болып табылады, ол әдетте ұзақ сақтауға төтеп бере алмайды және көбінесе аз тасымалданады. Жидек дақылдары жер шарының қоңыржай белдеуінде кеңінен өсіріледі: олар жаңа піскен және көп мөлшерде өңделетін жемістердің жоғары өнімділігімен және жоғары дәмділігімен ерекшеленеді. Таңқурай мен қарақаттың жемісі - перикарптың сыртқы бөліктерімен бір-бірімен байланысқан жеке жемістерден (сүйектерден) түзілген дайын шырынды сүйекті тұқым. Құлпынай мен бүлдіргеннің жемісі - етті өсінді гүлтұғырдың жеуге жарамды бөлігі болып табылатын дайын тұқымша. Гүлтұғырдың бетінде көптеген жеміс-жидектер - құрғақ тұқымшалар бар. Шырғанақтың жемісі - шырынды біртұқымды тұқымша. Қарақат, қарлыған, актинидия жемісі - шырынды жидек. Жидек көп тұқымды: етті өсінді тұқымшаның тұқым қабығының шырынды өсінділерінен (ариллузалар мен ариллоидтар) түзіледі.
Жаңғақтылар. Бұл топқа әртүрлі ботаникалық тұқымдастардағы қоңыржай және субтропиктік белдеулердің жеміс түрлері кіреді, түзілетін жемістер - жаңғақтар мен құрғақ тұқымшалар, олар арнайы бапталып, өсіріледі (бадам, грек жаңғағы, пісте, талшын). Жемістің шаруашылық жағынан құнды бөлігі - тұқым, оны көбінесе дәнек деп атайды. Дәнекті ағашты жеміссерік (пісте) немесе тек экзокарп (грек жаңғағы, бадам) қоршайды.
Субтропиктік тұқымдар. Бұл топқа әртүрлі ботаникалық тұқымдастардағы жемісті жапырақты және мәңгі жасыл өсімдіктер жатады.
Ботаникалық жағынан жеміс өсімдіктері - 31 тұқымдастың өкілі, бірақ раушангүлділер мен тасжарғыштар тұқымдастарының өкілдері басымдылыққа ие. [2].
Жеміс өсімдіктері төмендегі тұқымдастықтарға жатады:
Банандар - мәдени банан; тәтті банан; ергежейлі немесе қытай бананы.
Қайыңдар - кәдімгі орман жаңғағы, понтийлік, ірі.
Баобабтар - кейіпсіз.
Бөріқарақаттар - кәдімгі бөріқарақат.
Бұршақтылар - цератония, мүйізді ағаш, цареградтық мүйізшелер.
Шамшаттар - кәдімгі немесе тағамдық талшын, егістік, америкалық, аласа бойлы, жапондық, жұмсақ.
Бромелиліктер - мәдени ананас.
Итбүлдіргендер - итбүлдірген, мүкжидек (батпақтық, ірі жемісті), кәдімгі қаражидек, көкжидек (гонобобель, мәңгі жасыл, биік, ірі жемісті, қоянкөз).
Аршалар - ұсақ жемісті қойбүлдірген немесе қызыл қойбүлдірген ағаш, ірі жемісті, менциза.
Жүзімділер - еуропа-азиялық жүзім немесе еуропалық; амурлық немесе уссурийлық.
Анарлар - кәдімгі анар.
Диллиндіктер (актиниділіктер) - қытайлық актиния, коломикта, өткір, көпнекелік.
Үшқаттылар - тағамдық үшқат, кәдімгі шәңгіш.
Тасжарғыштар - қарақат (қызыл, ақ, кәдімгі немесе батыс еуропалық; тасты, қара, сібірлік, ақ гүлді жабайша немесе алдан жүзімі; сары, иісті); қарлыға (ауытқыған немесе еуропалық, ине тәрізді, буреиндік, сәл тікенді, итмұрын тәрізді, миссурийлік, өткір тікенді).
Шайырлылар - мангустан.
Қызылталдылар - нағыз қызыл тал немесе кәдімгі, еркек сәнтал; дәрілік немесе жапондық.
Итжүзімділер - қытайлық унаби, қытай құрмасы, кәмпиттік ағаш немесе жапондық жүзімдік ағаш.
Лаврлықтар - авокадо (немесе персея) америкалық, мексикандық.
Жиделер - итшомыртты шырғанақ; бақ жидесі немесе пшот.
Магнолилер (лимондықтар) - қытай лимоннигі немесе шизандра.
Зәйтүндер - еуропалық немесе мәдени зәйтүн, кәдімгі, зәйтүн ағашы, зәйтүн.
Мирттар - фейхоа, эвгения.
Сабындылар - қытайлық литчи, лонган, рамбутан.
Жаңғақтылар - жаңғақ (грек, алдамшы, маньчжурлық, қара, эквадорлық), пекан немесе гикорн.
Папайялықтар - кәдімгі папайя (қауын ағаш), марстық кундина, бесбұрышты.
Пальмалықтар - құрмалық пальма, ормандық құрма, ауытқыған құрма, кокос пальмасы, майлы гвиней пальмасы.
Раушангүлділер - алма (ормандық, шығыстық, жүзімдік, үйлік, шиежемісті, алхоры жапырақты (қытайлық), орыстық, ірі жемісті, батыс еуропалық, аласа, дусен, түркімендік, қырғыздық, Сиверстің парадизка, Недзведскидің); алмұрт (ормандық, кәдімгі, кавказдық, тал жапырақты, уссурийлік); беже кәдімгі; кавказдық мушмула; шетен (кәдімгі, үйлік); қара жемісті арония; домалақ; жапырақты ирга немесе кәдімгі; қанды-қызыл долана; алхоры (үйлік, тарпиған немесе алша; тікенекті немесе шомыр; талды немесе қытайлық; уссурийлік; шие (түпті немесе далалық, шиелік; кәдімгі, магелебтік немесе иісті, тасты, антпка, магалебтік, кучина, қара мойыл - антипка; киіздік немесе қытайлық); тәттішие немесе құстық шие; қара мойыл (кәдімгі немесе шоқпарбасты); өрік (кәдімгі, маньчжурлық, жүндіжемісті немесе қара, дазикарпа, өрік-алша); кәдімгі шабдалы; бадам (кәдімгі, аласа немесе далалық, бұршақтық), бүлдірген (ормандық, бақтық немесе ірі гүлді, ананастық); еуропалық немесе хош иісті құлпынай; таңқурай (кәдімгі немесе еуропалық қызыл; түкті немесе америкалық қызыл; қара немесе бөрткен тәрізді; қара қошқылды); бөрткен немесе қара бүлдірген (көкшіл, аллегандық немесе таулық, Логанның) алмалық итмұрындық; шығыстық мушмула (жапондық), эриоботрия, локва; дәрілік лавр шие.
Аңдыздылар - лимон, апельсин (тәтті ащы немесе бигардия), мандарин, грейпфрурт, цитрон, лайм, шелдок немесе помнельмус, юнос, папеда ичанг, понцирус, кинкан.
Сумахтар (илейтін және бояғыш затты) - пісте (кәдімгі немесе игілікті, терпендинді, атланттық, жабайы); манго (индиялық, көкшіл, иісті); батыстық кежу.
Тұттар - ақ жібек, қара немесе тҧт; інжір немесе фиг ағашы, нан ағашы.
Эбендер - шығыс хұрмасы, кавказдық, шығыстық, жапондық немесе субтропикалық (тропикке жақын).
Жеміс түрлері басқа көптеген ауылшаруашылық өсімдіктерінен ұзақ өмір сүруімен ерекшеленеді. Жақсы ауылшаруашылық тәжірибесі бар аймақта егілген сүйекті жеміс дақылдарының ағаштары 100 жылға дейін немесе одан да көп уақыт бойы өсіп, жеміс бере алады. Қалыпты өндіріс жағдайында олар өнімділіктің төмендеуіне байланысты жас шегіне дейін бақшада ұсталмайды. Белгілі бір тұқымдар мен сорттардың мәдениеті үшін ең маңызды құндылық - қысқы төзімділік. Кез келген жеміс ағашы қалыптасуы мен дамуы үшін белгілі бір кезеңді қажет етеді, содан кейін ол жеміс бере бастайды. Бұл кезең әртүрлі тұқымдар мен сорттар үшін өзгереді, бірақ сонымен бірге ол қатаң тұрақты емес және сыртқы жағдайлар мен агротехниканың әсерінен өзгереді. Егілген жеміс ағаштарында тамырсабақ олардың жеміс беруге түсу уақытына, сонымен қатар өсу және жеміс беру сипатына үлкен әсер етеді. [6].
1.2 Сүйекті жеміс дақылдарының классификациясы мен химиялық құрамы
Сүйекті жеміс дақылдарында судың булануынан және механикалық зақымданудан жеткілікті түрде қорғай алмайтын жұқа қабық тіндері (шиеде, тәтті шиеде, қара өрікте кутикуласы бар эпидермис және шабдалы мен өріктегі салбыраған эпидермис) болады, бұл осы өнімдердің сақталуына және тасымалдануына теріс әсер етеді. Жиналғаннан кейін сүйекті жемістер сақтау кезінде жақсы піспейді, сондықтан бұл жемістердің көпшілігі тұтынушыға жақын пісетін дәрежеде жиналады.
Кәдімгі шие (қышқыл). Шие Rosaceae тұқымдасына, Cerasus тұқымына жатады. Кәдімгі шие табиғатта белгілі емес. Ол тәтті шие мен дала шиелерінің қиылысуынан туындаған жеміс. Қазіргі таңда барлығы бұл тұқымның 127 түрі бар, оның ішінде 5-і ең маңыздысы болып табылады. [10]. Шие алыс солтүстік және шығыс жақ аймақтарда кең таралған. Ол ағаш және бұта түрінде өседі, тамыр өркендерін береді. Ағаштың тәжі сфералық немесе жайылған, бұтақтары асып кеткен немесе салбыраған. Шие отырғызылғаннан кейін 2-5 жылдай кейін жеміс береді; жемісі маусым-тамыз айларында піседі. Аймақтың жақсы агротехникасына байланысты бір ағаштан 50 кг, немесе 1-га-дан 15 тоннаға дейін өнім алуға болады. Шиеде өсу мен өнімділік арасында белгілі бір байланыс бар. Өсімдік неғұрлым қысқа болса, келер жылдарда өнімділік соғұрлым төмен болады, өйткені қысқа өскенде негізінен гүл бүршіктері қалыптасады және тек апикальды өсінділер береді. Нәтижесінде бұтақтар бірте-бірте ашылады, олардың жеміс беретін беті азайып, өнім күрт төмендейді. Шие сорттары морельдер (немесе гриоттар) тобына және аморельдер тобына бөлінеді. Морел шиесінің жемістері қара қызыл, дерлік қара, түрлі-түсті шырын және қышқыл дәмі бар. Аморель тобындағы сорттар түссіз шырыны бар ашық түсті (қызғылт) жемістерге ие, қышқылдығы аз. Шие ағаштарының өмір сүру ұзақтығы 20-30 жыл.
Шие. Шие мен тәтті шие жемістерінде орта есеппен 15% құрғақ зат, шамамен бірдей мөлшерде қант пен С витамині (15-25 мг100 г ылғалдылық) болады. Шие фенолды заттарға және органикалық қышқылдарға (шамамен 1,6 есе) бай, соның арқасында тәтті шиемен салыстырғанда оның тәтті және қышқыл дәмі айқынырақ. Шие мен тәтті шие целлюлозасында талшық пен пектин аз - орташа 0,8%. Сондай-ақ азотты заттар аз: тәтті шиеде - 1,1%; шие - 0,8%.
Шиенің барлық сорттары екі топқа бөлінеді: Аморелли және Гриотс. Аморель тобының жемістерінде боялмаған шырыны бар целлюлоза бар, ал гриот тобының шиелері шырынның, целлюлозаның және қабықтың қою қызыл түсімен ерекшеленеді.
Аморель тобы негізінен ерте тәтті сорттарымен ұсынылған (Английская ранняя, Краса Севера және т.б.). Гриот тобындағы шие кеш піседі, жаңа піскен күйінде және өңдеудің барлық түрлеріне пайдаланылады. Кең тараған сорттары - Любская, Владимирская, Жуковская.
Шиенің помологиялық сорттарының негізгі айырмашылығы - целлюлозаның құрылымы мен құрылымы. Осы белгілері бойынша жемістер екі топқа бөлінеді: гини және бигаро.
Гини тобындағы тәтті шиеде целлюлоза жұмсақ, сулы, тасымалдау және өңдеу кезінде оңай зақымдалады, сондықтан бұл топтың сорттары негізінен өсетін жерлерде жаңа пішінде қолданылады. Бұл топқа негізінен тәтті шиенің ерте сорттары (Скороспелка, Апрелька және т.б.) жатады.
Бигаро тобына тығыз шеміршекті целлюлозасы бар, жақсы тасымалданатын жемістері тән, олар жаңа піскен күйінде де, өңдеу үшін де қолданылады. Бигаро тобының шиелерінің ең көп тараған сорттары Тавричанка, қара Мелитополь, сары Дрогана.
Алхоры. Алхоры Rosaceae тұқымдасына, Prunus тұқымына жатады, оның 29 түрі бар, оның 12 түрі мәдениетте белгілі. Алхорының кәдімгі үй сорттары алша мен тікенді қараөріктің қиылысуынан туындаған жеміс. Ол ағаш немесе бұта түрінде өседі. Тамыр жүйесі топырақта таяз, тамырлардың негізгі бөлігі 0,5 м тереңдікте жатыр. Алхоры тамыр өркенін құрайды. Оның пирамида немесе сфералық тәжі бар. Өнімділігі жоғары: жақсы күтіммен 1 га-дан 25 тоннаға жетеді. Алхоры ағашының өмір сүру ұзақтығы - 30 жыл. [12].
Алхоры. Тұтыну және технологиялық қасиеттері бойынша барлық алхоры жемістері бірнеше түрге бөлінеді, олардың ішінде ең көп таралғаны үй алхорысы (соның ішінде венгр, ренклод), шие және қара өрік.
Химиялық құрамы бойынша соңғы екі түрі үй алхорысынан қышқылдардың көптігімен (2,3%-ға дейін) және қанттың аздығымен ерекшеленеді. Алхоры құрамында орта есеппен 13% қатты заттар бар, оның ішінде моносахаридтер басым (9%). Алхорыда шиеге қарағанда С дәрумені мен фенолды заттар аз, бірақ В тобының дәрумендері мен пектиндік заттар көп (1,5%-ға дейін). Алхорыдағы азотты заттардың мөлшері аз - 0,8%.
Алхорының помологиялық сорттары бірқатар белгілері бойынша ерекшеленеді: пішіні, өлшемі, қабығының түсі, целлюлозасы, дәмі, пісетін уақыты және технологиялық қасиеттері.
Венгр алхорысына терең тігісті ұзартылған қара өрік, балауыз жабындысы бар қара-көк немесе күлгін терісі, жасыл-сары мәйегі, целлюлозадан жақсы бөлінген сопақша жалпақ сүйек жатады. Венгрлер жақсы тасымалдау және сақтау қабілетімен ерекшеленеді (0-1°C температурада 3 айға дейін). Олар жаңа піскен және консервіленген түрде қолданылады. Жалпы сорттар - итальяндық венгр, үйдегі венгр, Анна Шпет. Венгрлер қара өрік жасау үшін ең жақсы шикізат болып табылады.
Ренклодтар терең тігісті, жасылдан қызыл-күлгінге дейін терісі бар, шырынды, сары мәйегі бар дөңгелек пішінді, целлюлозадан оңай бөлінетін сопақ сүйекті дақыл. Ренклодтардың тасымалдануы және сақтау мерзімі төмен. Жасыл жабындар негізінен өсіру орындарында жаңа, консервілеу үшін сирек қолданылады. Бұл топтың сорттары - Ренклод жасыл, Ренклод күлгін, Ренклод Алтана.
Шие алхорысы. Массасы бойынша шие алхорысы ұсақ жемісті (20 г дейін) және ірі жемісті болып бөлінеді. Шие алхорысының жемістері дөңгелек пішінді, терісінің түсі ашық сарыдан қою қызылға дейін, еті сары, шырынды, тәтті және қышқыл, ірі сүйекті, целлюлозадан нашар бөлінеді. Қышқыл дәміне байланысты шие алхорысы негізінен джемдер мен компоттарды өңдеу үшін пайдаланылады, жаңа піскен дақыл сирек қолданылады. Жемістердің тасымалдануы жақсы. Үлкен жемісті шие алхорысының кең таралған сорттары - Десертная, Обильная, Южная красавица. Ұсақ жемісті шие алхоры жабайы өседі. [16].
Шабдалы. Шабдалы - сүйекті жеміс дақылдарының ішіндегі ең жылуды жақсы көретін дақыл. Шабдалы жемістері түкті (шын) және түксіз (нектариндер) болуы мүмкін. Қатты заттардың мөлшері орта есеппен 16% құрайды, оның 12% қант, негізінен сахароза. Нектариндер нағыз шабдалыдан қанттың жоғары болуымен ерекшеленеді, сондықтан оларды консервілеу және кептіру үшін жиі пайдаланады. Шабдалыдағы органикалық қышқылдар басқа тас жемістерге қарағанда аз (0,7-0,9%), сондықтан шабдалы дәмі, мысалы, өрікке қарағанда тәттірек, құрамында қант қана емес, органикалық қышқылдар да көп. Шабдалыда С дәрумені аз - 10 мг 100 г жаңа салмақтан аспайды, P-витаминінің белсенділігі бар полифенолды заттар әлдеқайда көп. Шабдалыдағы минералды заттардың ішінде, барлық сүйекті дақылдарда сияқты, калий басым, темір өте көп.
Өріктердің химиялық құрамы сорттың өсетін аймақтардың қай тобына жататынына айтарлықтай байланысты. Құрғақ зат пен қантқа ең бай (26%-ға дейін) Орталық Азия сорттарының өріктері, одан кейін Иран-кавказ сорттары, үшінші орында орташа 14% құрғақ зат, оның ішінде қант 10,0% құрайтын еуропалық сорттар. Өрік құрамында органикалық қышқылдар (2,0% дейін), алма қышқылы, хош иісті және пектиндік заттар (1,6% дейін), каротин және каротиноидтар (7,0 мг100 г дейін) басым. Өрік пен шабдалыда азотты заттар аз - 0,9%.
Тағайындау бойынша өрік пен шабдалылардың барлық помологиялық сорттары асханалық, консервіленген, әмбебап және кептіргіш болып бөлінеді.
Өріктің кептіру сорттары - қант мөлшері жоғары, ұсақ және орташа, тығыз целлюлозасы бар жемістер. Орта Азияда ең жақсы кептіргіш сорттар өсіріледі - Исфарақ, Хурмай, т.б.
Асханалық және консервілеуге арналған өрік сорттары - жемістері кептіруге қарағанда негізінен ірі және орташа, тәтті және қышқыл, шырынды және хош иісті. Кең таралған сорттар - Ананас, Еревани және т.б. Өріктің ең жақсы әмбебап сорттарына Красночеки және Никицкий жатады. [11].
Асханалық шабдалы сорттары - жемістері үлкен, айқын хош иісі, шырынды целлюлозасы, жақсы және нашар бөлінген сүйегі бар дақыл. Ең көп тараған ерте сорттар - Сочный, Пушистый ранний, Рудди; орта - Антон Чехов, Успех, Ветеран; кеш - Чемпион поздний, Турист.
Шабдалының консервіленген сорттары - жемістерінде құрғақ зат көп, қант пен қышқылдардың оңтайлы арақатынасы бар, оларда тығыз шеміршекті целлюлоза бар, жақсы бөлінген сүйек, жұмсақ қайнамайды, хош иісті. Ең жақсы консервіленген сорттар - Никитский, Горийский белый, Грузинский белый, Бесташвили.
Кептіру үшін асханалық және әмбебап сорттардың шабдалылары ауада қараңғыланбайтын, жақсы бөлінген таспен сарғыш және сары целлюлозамен қолданылады. Бұл сорттарға Золотой Юбилей, Триумф, Дакота кіреді.
Тұтынушылық және технологиялық артықшылықтар бойынша ит ағашы мен ұсақ жемісті шие қара өріктерін қоспағанда, сүйекті жемістердің помологиялық сорттары бірінші және екінші помологиялық топтарға бөлінеді.
1.3 Жеміс дақылдарының шығу тегі
Мыңдаған жылдар бұрын, жеміс және жидек өсімдіктерінің мәдени сұрыптары болмағанда, адамдар табиғатта өскен өсімдіктердің жемістері мен жидектерін пайдаланған. Бұл өсімдіктер жер шарының әр тұсында өседі. Табиғи жағдайдың өзгеруінің әсерімен олар жаңа қасиеттер мен белгілеріне ие бола отырып, жеміс және жидек өсімдіктерінің жаңа түрлеріне және формаларына айналды. Мындай өсімдіктердің көптеген түрлері мен формалары қазіргі кездің өзінде Еуропада, Азияда және әлемнің басқа да елдерінде өсуде.
Табиғатта жабайы өсетін өсімдіктердің халық шаруашылығындағы мәні өте зор; олар тамақ өнеркәсібіне шикізат, ағаш өңдейтін, тоқыма, лак-бояу өнеркәсібіне материалдар береді, жеміс және жидек өсімдіктерінің жаңа, қысқа тізімді, жоғары өнімді сұрыптарды шығару үшін алғашқы формалары ретінде жиі қолданылуда; телітушілерді өсіруге қажетті жеміс өсімдіктерін алуға жарамды көз болып табылады. [28].
Мәдени жеміс және жидек өсімдіктерінің шығуында жетекші рөлді, мыңдаған жылдар бойы жалғасып келе жатқан, жасанды сұрыптау атқарды. Ежелгі адамдар тағамдық жемістерді, жаңғақтарды, жидектерді жинаумен шектелмейді, сонымен бірге олардың ішінен ірілерін, дәмділерін және өнімділерін таңдап алуды да үйренді. Мәдени дақылдардың таралуында үлкен рөлді әртүрлі климаттық жағдайдағы мутациялық үдерістер, табиғи будандасу және табиғи сұрыптау атқарды.
Өсімдіктерді жерлестірудің ғылыми негізін алғашқы рет, өткен ғасырдың 20-шы жылдары академик Н.И.Вавилов жасаған еді. Оның негізіне ол мәдени өсімдіктердің таралу орталығы туралы теориясын алған болатын. Бұл теория негізіне орталықтарда белгілі бір түрдің тектік әр алуандылықтың мол саны жиналған деген пайымдама алынған.
Мәдени дақылдардың жабайы туыстары - өсімдіктердің ежелгі қасиеттерін - негізгі басым (доминанттың) тектерді (гендерді) иеленуші, сондықтан селекциялық жұмыстарда олар өте құнды (ауруларға, зиянкестерге, қоршаған орта жағдайына төзімділігі және т.т.). Мәдени дақылдардың, орталықтан қашықтықта, үлкен аумақты алып жатқан формалары жоғары өнімділікті, тез піскіштікті, жоғары сапалықты білдіретін басыңқы (рецесивті) гендерді иемденуші саналады. [18].
Н.И.Вавилов, мәдени дақылдардың ең табиғи әр алуандылығы алғашқы (табиғи) немесе екінші (адам қалыптастырған) орталықтарда болатынын анықтады. Негізгі орталықтардан алынған материалдарда, селекциялық жұмыстар үшін ең қажетті - тұқымқуалаушылық өзгермелілік ерекше болады екен. Н.И.Вавилов жиналған өсімдіктердің топтамасының (коллекциясының) негізінде мәдени дақылдардың шығуы мен әр алуандылығының ботаникалық-географиялық орталықтарының теориясын жасады.
Мәдени дақылдардың, оның ішінде жемістілер мен жидектілердің орасан бай түрлері 12 орталықта шоғырланған.
Қытай-жапон. Бұл жерден алма, алмұрт, шие, алхоры, өрік, актинидия, қытай құрмасы және т.б. тараған.
Индонезиялық-үндіқытайлық - цитрустылардың, бананның, нан ағашының, дурианның, мангустаның және т.б. отаны.
Австралиялық - қытай актиндиясы, унаби. Бұл орталық аз зерттелген.
Үндістандық. Бұл жерден цитрустылардың кейбіреуі, кокос пальмасы, манго және т.б. таралған.
Ортаазиялық - өрік, пісте, бадам, алманың, алмұрттың, шиенің, алхорының жекелеген түрлері.
Алдыңғы азиялық - алма, алмұрт, шие, соғды қараөрігі, орман жаңғағы, беке, қызыл, фундук, анар, үй алхорысы, т.б.
Жерорта теңіздік - зәйтүн, цератония, дәмжапырақ, т.б.
Африкалық - кофе, құрма пальмасы, май пальмасы.
Еуропалық-сібірлік - шырғанақ, қара қарақат, алманың мәдени түрлері, шие, алмұрт және т.б.
Орталық америкалық - шоколад ағашы, авокадо, пекан және т.б.
Оңтүстік америкалық - ананас, қауын ағашы, фейхоа, бразилия жаңғағы.
Солтүстік америкалық - мүкжидек, қара таңқурай, қожақат, алхоры, қарлыға және т.б.
Қазақстанның солтүстігінде өсетін жеміс және жидек өсімдіктері 5 орталықтан тараған (Еуропа-сібірлік, Ортаазиялық, Алдыңғы азиялық,
Қытай-жапондық, Солтүстік америкалық).
Жеміс және жидек өсімдіктерінің шығу орталығын анықтау (білу) және олардың морфологиялық және биологиялық белгілері мен қасиеттерінің бекуіне мүмкіндік жасайтын жер (эдаффикалық) жағдайын зерделеу теориялық және іссаналық көзқарас жағынан өте маңызды. Түрдің шыққан ортасын, сондай-ақ, оның қасиеттері қалыптасқан жағдайларын біле отырып, оның ең басты биологиялық ерекшеліктері туралы жорамалдауға мүмкіндік туындайды, осыдан өсімдіктің өсу мен дамуына қажетті себеп шарттарына да. Мысалы, өріктің отаны - Орта және Алдыңғы Азия және Солтүстік Жерорта теңізі екенін біле отырып оның жылуға, жарыққа талап қойуын түсіндіру қиынға соқпайды, сонымен бірге құрғақшылыққа ең төзімді жемістік тұқымдық болып саналады. Шығу орталығында бұл дақылдың қазіргі сұрыптарында құрғақшылыққа шыдамдылығы және жылуға, жарықтың қарқындылығына талабы қалыптасқан. Жабайы түрінде бүлдірген
Еуропаның, Сібірдің және Кіші Азияның шалғындары мен орман шеттерінде өседі. Қысқа төзімсіз, бірақ қар қалыңдығы 30-40 см кем болмағанда Қазақстанның солтүстігінде, тіпті - 40°С аязда да сақталады. [25].
1.4 Қазақстанда өсірілетін сүйекті жеміс дақылдарының егуге рұқсат етілген сұрыптары
Үй алхорысы.
Алтайская юбилейная. М.А.Лисавенко атындағы Сібір бақ шаруашылығы ҒЗИ шығарылған. Биіктігі орташа, бөрікбасы кең шошақты (пирамидалы) ағаш. Қысқа төзімділігі қанағаттанарлық, өнімділігі жақсы (бір ағаштан 5-20 кг). Жемістерінің ірілігі орташа, массасы 12-14 г, ірілері 28 г дейін, ашық қызыл. Мәйегі сарғылт қоңыр, жұмсақ, шырынды, хош иісті, сүйкімді дәмді. Қалыпты жағдайда 2-3 күн сақталады. Жемісі компотқа және тосапқа жарамды, тамыздың екінші жартысында піседі. Өздігінен жеміс бермейді, уссурий алхорысымен тозаңданады. Уссурий алхорысының Бессен, СВГ 11-19 сұрыптарының екпе көшеттерінде көбейтіледі. Павлодар облысында өсіріледі.
Желтая Хопты. Уссурий алхорысының екпе көшетінен бағбан Хопты сұрыптап алған. Қысқа төзімді, бойшаң, бөрікбасы сирек ағаш. Жемісі домалақ пішінді, терең ажымды. Дәмі қышқылтым. Жемістерінің орташа массасы 14-18 г, ашық сары, сәл ақшыл реңді, тамыздың екінші жартысында піседі, 3-4 күндей сақталады. 10 жылдық ағашының өнімділігі 40 кг жетеді. Ақмола, Қостанай, Солтүстік Қазақстан облыстарында өсіріледі. [14].
Манчжурьская красавица. 1928 жылы Солтүстік Маньчжуриядан әкелген
сұрып. Қысқа салыстырмалы түрде төзімді, бірақ қатты қыстарда оның жеміс
бүршіктері мен сүрегі үсиді де, өнімділігі төмендейді және ағашы әдетте 15-20 - жылдары сола бастайды. Жемістері қыркүйектің алғашқы жартысында піседі және пісісімен тез шашылады. Жемістері кең жүрек пішіндес, жұқа қабықты, қызыл күреңді қою көгілдір қақты. Мәйегі жасыл сарғылт түсті, шырынды, тәтті. 6-7 жастағы ағаш 20-25 кг дейін жеміс береді. Айқас тозаңдандыруды қажет ететін сұрып. Ол үшін ең жақсы тозаңдатушылар - алхорының уссурий сұрыптары. Қазақстанның солтүстігіндегі барлық облыстарда өсіріледі.
Опата. АҚШ-та американың құмдық шиесі Бесея мен алхорының алтын сұрпын будандастырумен, оның өзін американың жіңішке жапырақты алхоры мен жапонның тал тәрізді алхорысын будандастырумен алынған түр аралық алхоры - шиенің үш рет будандастырылуымен алынған. Аса бойшаң емес - 1,5-2 м, бұталары жайылған, қыста қармен көмуге бейімді бұта. Өте тез пісетін өнімді сұрып. Жеміс салуға 2-3-і жылы кіріседі. Жемістері кішкентай, орташа салмағы 14 г, домалақ, піскенде күңгірт қызыл, дерлік қара, жеуге жарамды, сондай-ақ шарап, женке, мармелад, компот дайындауға да. Жемістері тамыздың екінші жартысында піседі және бұтада ұзақ сақталады, шашылмайды. Жылда жеміс салады және кӛптеп.
8 жастағы бұталар 30-40 кг дейін жеміс береді. Ақмола, Павлодар, Солтүстік
Қазақстан облыстарында өсіріледі.
Кәдімгі шие.
Желанная. М.А.Лисавенко атындағы Сібір бақ шаруашылығы ҒЗИ шығарылған (далалық шие х кәдімгі шие х гриот остгеймский). Орташадан кеш пісетін, қысқа орташа төзімді, құрғақшылыққа төзімді сұрып. Өнімділігі орташадан жоғары, 4 жылы бір бұтадан 3,5 кг дейін өнім жиналады. Бұта орташадан биіктеу, кең шошақты, қоюлығы орташа бөрікбасты. Жеміс салуға 4 жылы кіріседі. Жемістері біркелкі, домалақ, қызыл, ірі, массасы 3,7 г, бұтақта ұзақ және жақсы күйде сақталады. Мәйегі қызыл, шырынды, қышқылтым (4,2 ұпай). Сүйегі мәйегінен жеңіл босайды. Әмбебап қолданыстағы сұрып. Жемістері балаң күйінде және компотта да жақсы - 4,4 ұпай, тосапта да - 4,2 ұпай. Ақмола, Солтҥстік Қазақстан облыстарында өсіріледі.
Максимовская. М.А.Лисавенко атындағы Сібір бақ шаруашылығы ҒЗИ-да
шығарылған (далалық шиенің еркін тозаңданған сеппе көшеті). Орташа мерзімде пісетін, қысқа төзімділігі жоғары, борсуға төзімді, ішінара өздік тозаңданатын сұрып. Бұтаның өнімділігі 4-8 кг. Жасыл қалемшелермен жақсы көбейетін сұрып. Балапан бұтақшаларды аз қалыптастырады. Орташа биіктіктегі бұта (1,5-2 м) кейде көп діңді шошақты жайылған бөрікбасты. Жеміс салуға 5-жылы кіріседі. Жемістері ұзынша домалақша, қызыл, ірі, массасы 3,6 г. Шырыны қызғылт. Сүйегі орташа, мәйегінен жеңіл бөлінеді. Ақмола, Солтүстік Қазақстан облыстарында өсіріледі. [17].
1.5 Сүйекті жеміс дақылдарының тіршілігіндегі экологиялық себепшарттар
Жарық режимі.
Жеміс өсімдіктерінің дерлік бәрі жарық сүйгіштер, жарық жеткіліксіз болса өнімділіктерін нашарлатады. Өсімдіктің жарықтың жеткіліксіздігіне реакциясы көптеген жағдайларға байланысты болады: түрлік және сұрыптық қасиеттеріне, өсінді кезеңіне, жекелеген мүшелері мен оның бөліктеріне, кешенге қатысатын басқа да жағдайларға және т.т.
Мысалы, тәттішие ағашы өте жарық сүйгіш, ал актинидия болса - көлеңкеге шыдамды өсімдік. Өсімдіктің гүлдеу кезеңінде жарыққа талабы, бүршік ату кезеңімен (табиғи тыныштық кезеңін айтпағанда) салыстырғанда өте жоғары. Бір өсімдіктің репродуктивті мүшелері, өсінділерге қарағанда жарыққа жоғары талап қояды.
Ағаштар жиі отырғызылса бойлап өседі. Мұндайда жарықтың жеткіліксіздігінен бөрікбас ішіндегі ұсақ бұтақшалар мен жемісті бұтақшалар солып қалады, бұтақтардың ұшы жалаңаштанады, жемістер тек олардың ұштарында ғана байланады; жапырақтары ұсақ, жұқа, ашық жасыл түсті болады, өркендер ұзарады, ал жемістері уақ және бояуы әлсіз келеді; жемістенуі бөрікбастың шетіне қарай ауысады. Сирек отырғызылғанда, әр ағаш жақсы жарықтанғанда, бөрікбас аумақты (жалпақ) болады, бұтақтардың жалаңаштануы шамалы, өркендері жуанданып өседі, жапырақтары жалпақ, қою жасыл түсті, жемістері ірі, бояуы анық келеді.
Жеміс өсімдіктерінің ішінде пісте, зәйтүн, шабдалы, өрік, құрма пальмасы жарық сүйгіштер тобына жатады. Алма, алмұрт, тәттішие, грек жаңғағы жарыққа шамалылау талап қояды. Қарақат, қаражидек, көкжидек жарық жеткіліксіз болғанда да өсе алады. Есейе келе ағаштар мен бұталар жарық сүйгіш келеді. Өсімдіктердің көлеңкеге төзімділігі оңтүстікке, жарық сүйгіштігі солтүстікке қарай ауытқығанда арта түседі. [4].
Жылу режимі.
Жеміс өсімдіктерінің барлық өсу және даму үдерісі айналаның белгілі бір температурасының режимінде өтеді. Өсу-даму кезеңіндегі жылудың жеткіліктілігін, белсенді температура жиынтығы бойынша жорамалдауға болады, ол өсімдіктің немесе сұрыптың талабына сай болуға тиіс. Жылу жетпегенде жеміс өсімдіктерінің дамуы ұзарады, ағаш сүрегі жетіліп ҥлгермейді де, олар күзгі және ерте қысқы теріс температураға шынығу этапынан толық өте алмайды, нәтижесінде қысқа төзімділігі күрт төмендейді. Сондай-ақ жемісі пісіп үлгермеуі мүмкін.
Жылу тым мол болғанда (қоңыржай аймақтың жеміс дақылдары үшін 30-35°С жоғары) бүкіл тіршілік үдерістері бұзылады, ал одан да жоғары болғанда ағаштарда, жапырақтарда және жемістерде күйік пайда болады; жемістерінің өсуі және пісуі біркелкі болмайды; қабығының түсі және жемістерінің дәмі нашарлайды, олардың сақталғыштығы төмендейді. Жиі жемістердің жинауға дейін шашылуы және жеміс өсімдіктерінің зиянкестермен зақымдануы, ауруларға шалдығуы арта түседі. Температураның 55°С жоғары болуы өсімдіктердің опат болуына жетелейді. [5].
Ауа-газ режимі.
Өсімдіктің тіршілік әрекетіне оттегінің, көмір қышқыл газдың және азоттың тікелей қатысы бар. Атмосфера ауасындағы олардың мөлшері 21; 0,03 және 78 % сәйкес.
Оттегі өсімдіктің тыныс алуына, әсіресе тамырларына және тұқым өнгенде қажет. Оттегі өсімдіктің барлық мүшелеріне (жапырақтарына, сабақтарына, тамырларына) еркін жететін болуы керек. Тамыр мен микроағзалардың бірқалыпты тіршілігі үшін топырақ ауасындағы оттегі мөлшері 10%-дан кем болмағаны дұрыс. Топырақтың ауалануының төмендеуіне шие, өрік, шабдалы, бадам ерекше сезімтал келеді.
Көмір қышқыл газды (СО2), фотосинтез үдерісінде органикалық заттарды құрастыру ұшін өсімдіктер жапырақтарымен ауадан сіңіреді. Өсімдіктер үшін жеткілікті жарықтануда және температурада көмір қышқыл газының ауадағы оңтайлы мөлшері 0,15-0,30 % тең. Осындайда фотосинтездің пәрменділігі және өсімдік өнімділігінің артуы байқалады. СО2 мөлшері 0,01 % тең болғанда ассимиляция тоқталады. Топырақтағы СО2 (1% артық) молаюы тамыр мен тұқым үшін, әсіресе төмен температурада және ауаның келуі нашарлағанда, зиянды. Оттегіні молайту және СО2 азайту үшін, топырақты уақытында қопсытады.
Ауаның азоты - инертті газ. Ол жеміс өсімдіктерінің өніміне әсер етпейді, бірақ оның болуы топырақтағы және бұршақ тұқымдастарының түйнектеріндегі пайдалы микрофлораның іс-әрекетін қамтамасыз етеді. Жеміс өсімдіктері үшін ағаштың бөрікбасында және тамыр орналасқан аймақта ауаның тұрақты түрде алмасып отырғаны жөн. Қоңыр салқын желде өсімдік көмір қышқыл газбен жақсы қамтамасыз етіледі. Жел күшейгенде (8 мс артық) буланумен судың шығыны артады, қыста қар ұшырылып әкетіледі, ағаш бөрікбасының еккіштігі және ассимметриялығы күшейеді, жәндіктердің гүлдерді тозаңдандыруының және пестицидтермен бүркудің тиімділігі кемиді. Гүлдеу кезіндегі күшті жел аралардың ұшуына кедергі жасайды, аналықтың аузын құрғатып, тозаңы өнбейді және ұрықтану жүрмейді. Жемістің пісу кезіндегі жел бұтақты сындырады, жемісті үзеді. Ауаның ылғалдылығының да маңызы зор. Жаздағы ыстық жел ағаштың өсуін әлсіретеді, өнімді және жемістің сапасын төмендетеді, ал жас бақтарда тым құрғаудың нәтижесінде өсімдіктердің қурауы жиіленеді. Қыста қатты желде ағаштар аяздан зақымдануы мүмкін. Ауа тым ылғалды болғанда әртүрлі саңырауқұлақ аурулары тезірек дамиды. Ауа режимін баққа орын таңдаумен және әртүрлі құрылымды бақ қорғағыш ағаштар отырғызумен реттейді. Жеміс шаруашылығында ауадағы зиянды газдардың бар-жоғын ескеру керек: күкірт газының, күкірт ангидридінің, хлордың, қорғасынның. Бұлар үлкен қалалар маңайындағы, өндіріс және жол бойындағы ауада көбірек жиналады. Зақымға ұшыраған өсімдіктер өсуін тоқтатады, буынаралықтары қысқа келеді, жапырақтары тым қатты болады және төмен иіліп (эпинастия) тұрады. Зиянды заттардың канцерогенді және радиобелсенді бөлшектері жеміске өтеді және адам денсаулығына зиян келтіреді. Мұндай жерлерде бақты және жидектікті салуға болмайды. Бақ қорғайтын жолақтардың және бақтағы бөрікбас үстінен тұрақты жаңбырлатқаш қондырғылардың болуы қала мен өндіріс орындарының лас ауасынан қорғағыш болып саналады. [7].
Су режимі.
Су өсімдік тіршілігінде маңызды рөл атқарады және бірқалыпты өсуі мен дамуының алмастырылмайтын факторы саналады. Су протоплазма мен жасуша сөлінің (шырынының) құрамына енеді, қоректік ерітінділердің жылжуына мүмкіндік жасайды, барлық физиологиялық және биохимиялық үдерістерге қатысады. Ағаштың әр бөлігіндегі судың мөлшері бірдей емес. Жапырақтарда және бұтақтарда су жалпы массасының 50-75 % тең болса, тамырда - 60-85 %, жемістің жұмсағында - 85 % және одан да артық болады. Судың мол мөлшерін өсімдік жапырақ бетімен транспирацияға (булануға) жұмсайды.
Жеміс ағаштары мен бұталардың, жаздың бірінші жартысында, жаппай гүлдеу және өркендері мен тамырларының күшті өсуі кезеңінде суға деген талаптарының артатыны байқалады. Осы кезеңде ылғал жеткіліксіз болса гүлдердің, жемістердің, жапырақтардың түсуі жиілейді, өркендер өсуін тежейді және тамыр жүйесі әлсірейді. Ал егер су жаздың екінші жартысында тапшы болса, жемістер уақытынан ерте піседі, шашылады, ассимиляция төмендейді, жеміс-жидек өсімдіктерінің тамыры мен топырақ үстілік бөлігінің аязбен зақымдану мүмкіндігі арта түседі. Жемісінің пісуі мен жапырақтарының сарғаюының аралығында жеміс өсімдіктері ылғалға талабын баяулатады. Осы кездегі артық ылғал өсуді ұзартады және сүрегінің жетілуін баяулатады, сондай-ақ өсімдік үшін қауіпті - екінші өсуін, тіпті гүлдеуін туындатуы мүмкін. Нәтижесінде өсімдіктің қысқа төзімділігі қатты нашарлайды. Шекілдеуікті жеміс ағаштарының екінші рет өсуі, әдетте, өсімдіктердің өсуін уақытынан бұрын тоқтатуға жетелейтін құрғақ жаздан кейін, ерте кезде түскен жаңбырдан немесе уақытынан тыс суландырудан кейін болады. Ұзақ уақыт су басып тұрса (ылғалданса), ағаштар өсе бастайды. Артық ылғалға шие, өрік, бадам өте сезімтал келсе, беженің тамыры ұзақ уақыттық су басуына шыдайды. Бұдан басқа, артық ылғал жемістің жарылуына әкеледі, әсіресе, алхорыда, шиеде, тәттішиеде, жапырақ хлоразын туындатады, сүйектілерде шайырдың ағуына және ең алдымен ауыр топырақтарда және жер бедерінің төмен телімдерінде артық ылғалдың жиналуына жетелейді. [8].
Қоректену режимі.
Өсімдіктердің жақсы дамуы, жемістенуі, тіршіліктерінің ұзақтығы, зиянкестерге, ауруларға және өсу ортасының қолайсыз жағдайларына төзімділігі топырақтың құнарлылығына және тыңайтқыштардың жүйесіне байланысты (тәуелді) болады. Жеміс өсімдіктерінің бірқалыпты өсуі және дамуы үшін топырақта қоректік заттардың: азоттың, фосфордың, калийдің, кальцийдің, күкірттің, магнийдің, темірдің, сондай-ақ бордың, мырыштың, молибденнің және т.б. микрозаттардың жеткілікті мөлшері болуға тиіс. Мысалы, азот жеткіліксіз болғанда өркендер мен тамырлардың өсуі кемиді немесе тоқтайды, гүлдеу мен жеміс байлау әлсізденеді, жапырақтары ерте тҥседі. Азот артық болғанда, өсуі тым күшейеді, гүлдеуі нашарлайды және жемістің пісу кезеңі ұзарады, реңі түссізденеді және жемістерінің сақталу мерзімі қысқарады. Фосфор жеткіліксіз болғанда жапырақтарда көгілдір және қызғылт дақтар пайда болады, өркендердің өсуі, тамырлардың бұтақтануы және жемістік өркендердің қалыптасуы әлсірейді. Калий тапшы болғанда сүңгектің, өркендерінің, бұтақтарының жуандануы кешеуілдейді, жапырақтары құрғайды, жемісі ұсақталады және пісіп-жетілуі баяулайды. Кальций тапшы болғанда сабақ беріктігі нашарлайды, өркеннің ұшы сынғыш келеді, гүлсабағы солады, шайыр ауруы пайда болады, жемісі шашылғыш келеді. Темір жеткіліксіз болса хлораздан зардап шегеді.
Өсімдік үшін қолайлы қоректік режимді топыраққа тыңайтқыш енгізумен және топырақты мұқият өңдеумен жасауға болады. Жеміс және жидек өсімдіктерінің органикалық және минералды тыңайтқыштарға қатысы топырақтың мәдениленгеніне, дақылдың және сұрыптың қасиеттеріне байланысты болады. Топырақ неғұрлым мәдениленбеген болса, соғұрлым онда органикалық заттар аз болады, минералды тыңайтқыштардан алынатын қосымша өнім төмен болады, органикалық тыңайтқыштың тиімділігі жоғары болады. Тамыр жүйесінің тіршілік әрекетін, қатараралыққа көп жылдық шөп себу, топырақ бетін жабындау жақсартады.
Ең алдымен, тіршілікке қажет барлық факторлардың тиімділігін арттыратын, минимумдағы факторды күшейту керек. Қазақстанның солтүстігінде жеміс өсімдіктері ең алдымен суға тапшы. Өсімдік тіршілік себепшарттары (факторлары) өзара тығыз байланыста және ең жоғары тиімділігін жеміс өсімдіктеріне бірігіп әсер еткенде көрсете алады. [9].
2 Зерттеу әдістері мен жағдайлары
2.1 Biohof Miller кәсіпорнының құрылуы, дамуы, елді-мекеннің топырақ-климат жағдайы
Зерттеулер Германия мемлекетінде Baden-Württemberg федаралды аумағының Steinhausen an der rottum коммунасында Biohof-Miller кәсіпорнында жүргізілді. Biohof Miller кәсіпорнының жеке ерекшеліктеріне тоқталып кетсек, кәсіпорын басшылары - Vinzenz және Felix Miller. Кәсіпорында 2 жаңа қондырғылармен жабдықтандырылған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М. Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан университеті КеАҚ
Агротехнологиялық факультеті
Агрономия және орман шаруашылығы кафедрасы
Қорғауға рұқсат етілген
Кафедра меңгерушісі,
магистр ____________ Ф. К. Муканова
2023 ж. ____ ____________
6В08101 - Агрономия білім беру бағдарламасы бойынша
Германия жағдайында сүйекті жеміс дақылдарын өсіру технологиясы тақырыбындағы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Орындаған _______________ А. Ж. Нәби
Ғылыми жетекші
Аға оқытушы, магистр ________________ Ф.К. Муканова
Петропавл, 2023
Мазмұны
Кіріспе
3
1 Сүйекті жемісті дақылдарының классификациясы мен құрылымы
4
1.1 Жеміс дақылдарының классификациясы
4
1.2 Сүйекті жеміс дақылдарының классификациясы мен химиялық құрамы
7
1.3 Жеміс дақылдарының шығу тегі
10
1.4 Қазақстанда өсірілетін сүйекті жеміс дақылдарының егуге рұқсат етілген сұрыптары
12
1.5 Сүйекті жеміс дақылдарының тіршілігіндегі экологиялық себепшарттар
14
2 Зерттеу әдістері мен жағдайлары
18
2.1 Biohof Miller кәсіпорнының құрылуы, дамуы, елді-мекеннің топырақ-климат жағдайы
18
2.2 Сүйекті жеміс дақылдарын бақта егу бойынша тәжірибе жүргізу шарттары
19
2.3 Шие дақылын өсіру технологиясы
27
2.4 Алхоры дақылын өсіру технологиясы
31
2.5 Шие және алхоры дақылдарының аурулары мен зиянкестері
33
3 Зерттеу нәтижелері
36
3.1 Сүйекті жеміс дақылдарын жинау технологиясы
36
3.2 Үй жағдайында сүйекті жеміс дақылдарын өңдеу
37
3.3 Үй жағдайындағы сүйекті жеміс дақылдарынан жасалатын джем
37
4 Зерттеудің экономикалық тиімділігі
39
Қорытынды
40
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
41
Қосымша
43
Кіріспе
Германия - Еуропадағы сүйекті жемістерді өсіру бойынша жетекші елдердің бірі болып табылады. Ауыл шаруашылығының бұл саласының экономика үшін маңызы зор, өйткені сүйекті жемістер тамақ өнеркәсібінде ғана емес, косметика, фармацевтика және басқа да салаларда қолданылады. Германияда сүйекті жеміс дақылдарын өсіру технологияларын қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - Германияда сүйекті жеміс дақылдарын өсіру технологиясын зерттеу. Жұмыста топырақты дайындау, себу және өсімдіктерді күту сияқты тұқымды жеміс дақылдарын өсірудің негізгі кезеңдері қарастырылады. Бұл жұмысты жүзеге асыра отырып, Германияда дәнді жеміс дақылдарын өсіру технологиясының ерекшеліктерін зерттеуді, сонымен қатар дақылдың сапасы мен мөлшеріне әсер ететін факторларды анықтауды жоспарлаймын. Зерттеу нәтижелері ауылшаруашылық кәсіпкерлері, ауыл шаруашылығы қызметкерлері және Германияда және басқа елдерде сүйекті жеміс дақылдарын өсіруге қызығушылық танытатын кез келген адамға пайдалы болуы мүмкін.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
Германияда өсірілетін негізгі сүйекті жемістерді және олардың ауылшаруашылық тәжірибесін зерттеу.
Германияның сүйекті жемісті дақылдар өсірілетін аймақтарының климаттық жағдайлары мен топырақ ерекшеліктерінің ерекшеліктерін зерттеу.
Германияда дәнді жеміс дақылдарын өсірудің экономикалық тиімділігін бағалау.
Германияда тас жеміс өсіруді дамыту перспективаларын және ғылыми-зерттеу және инновациялар үшін ықтимал перспективті бағыттарды анықтау.
Сүйекті жеміс-жидек дақылдарын өсірудің маңызды кезеңі өсімдіктерге күтім жасау және аурулар мен зиянкестермен күресу болып табылады. Германияда жасанды химиялық тыңайтқыштар мен пестицидтерді қолдануға тыйым салынған. Оның орнына өсімдіктерді биологиялық қорғауға негізделген өңдеу әдістері қолданылады.
1 Сүйекті жемісті дақылдарының классификациясы мен құрылымы
1.1 Жеміс дақылдарының классификациясы
Жеміс өсімдіктерінің барлық алуан түрлілігі әдетте өндірістік және биологиялық топтарға жіктеледі, оның негізінде жеміс тұқымдарының өсу жағдайларына қойылатын талаптары және орналасу аймақтары, жемістер мен оларды өңдеу өнімдерінің тағамдық және технологиялық құндылығы, жемістердің бір-біріне морфологиялық ұқсастығы және басқа белгілер жатыр. Сондықтан жеміс тұқымдарын практикалық жеміс өсіруде қабылданған топтарға бөлу көбінесе ботаникалық классификациямен сәйкес келмейді, өйткені жеміс дақылдары олардың өсуі мен жемістерінің морфологиялық-биологиялық қауымдастығына негізделген бір топтағы дақылдарды өсірудің өндірістік ортақтығын ескереді. Жеміс өсімдіктерінің келесі өндірістік-биологиялық топтары бар. [1].
Шекілдеуіктілер. Бұл топқа Розанные (Rosaceae) тұқымдасы, Алма (Maloideae) тұқым тармағына кіретін жеміс дақылдары (алма, алмұрт, беже, шетен, долана, итжүзім, даршын, хеномелес, кавказ мушмуласы) жатады. Жемісі шырынды, алма тәрізді, төменгі аналық безден түзілген жеуге арналған жеміссерігі немесе перикарпасы бар. Жемістің он өткізгіш шоғырмен шектелген ішкі бөлігі өзектер деп аталады. Алма ағаштарындағы перикарптың ішкі бөлігі (эндокарп) былғары және тұқым камераларының қабырғаларын жабады, ал алмұрт ағаштарында ол жеміс пісетін уақытқа дейін морфологиялық тұрғыдан бөлінбейді. Перикарптың негізгі бөлігі-сыртқы целлюлозаға өтпейтін мезокарп немесе экзокарп. Жемісі бес ұялы, көп тұқымды.
Сүйектілер. Бұл топқа Розанные (Rosaceae), Алхоры (Prunoideae) тұқым тармағына кіретін (алхоры, өрік, шабдалы, шие, тәтті шие, алша, қара мойыл, шомырт, тікенді қараөрік және т.б.). Бұл маңызды өнеркәсіптік өсімдіктер тығыз ботаникалық туыстықтан басқа, шырынды перикарппен жеміс - жидек тұқымын алу үшін ортақ дақылмен біріктірілген. Және де тағы алхоры тұқым тармағына бадам жаңғақтарын өсіру үшін қолданылатын бадам да жатады. Сүйекті жемістер жоғарғы аналық безден дамиды. Сүйекті тұқым әдетте біржарнақты және біртұқымды болады. Перикарптың ішкі бөлігі (эндокарп) қатты сүйектеніп, сүйекті құрайды, оның ішінде дән қоршалған. Экзокарпта жемістің терісі дамиды, ал мезокарп шырынды және перикарптың негізгі бөлігі болып табылады. [4].
Жидектілер. Бұл топқа әртүрлі ботаникалық тұқымдастан шыққан жеміс тұқымдары (бүлдірген, құлпынай, таңқурай, қаражидек, қарлыға, қарақат, бөрткен, мүкжидек, көкжидек, шырғанақ, итмұрын, актинидия, бөріқарақат, бөріжидек, үшқат, итбүлдірген, жүзім, дәрілік сермене, жиде, ақ тұт, шәңгіш) жатады. Бұл топты біріктіретін белгі - шырынды жидек тәрізді жеміс болып табылады, ол әдетте ұзақ сақтауға төтеп бере алмайды және көбінесе аз тасымалданады. Жидек дақылдары жер шарының қоңыржай белдеуінде кеңінен өсіріледі: олар жаңа піскен және көп мөлшерде өңделетін жемістердің жоғары өнімділігімен және жоғары дәмділігімен ерекшеленеді. Таңқурай мен қарақаттың жемісі - перикарптың сыртқы бөліктерімен бір-бірімен байланысқан жеке жемістерден (сүйектерден) түзілген дайын шырынды сүйекті тұқым. Құлпынай мен бүлдіргеннің жемісі - етті өсінді гүлтұғырдың жеуге жарамды бөлігі болып табылатын дайын тұқымша. Гүлтұғырдың бетінде көптеген жеміс-жидектер - құрғақ тұқымшалар бар. Шырғанақтың жемісі - шырынды біртұқымды тұқымша. Қарақат, қарлыған, актинидия жемісі - шырынды жидек. Жидек көп тұқымды: етті өсінді тұқымшаның тұқым қабығының шырынды өсінділерінен (ариллузалар мен ариллоидтар) түзіледі.
Жаңғақтылар. Бұл топқа әртүрлі ботаникалық тұқымдастардағы қоңыржай және субтропиктік белдеулердің жеміс түрлері кіреді, түзілетін жемістер - жаңғақтар мен құрғақ тұқымшалар, олар арнайы бапталып, өсіріледі (бадам, грек жаңғағы, пісте, талшын). Жемістің шаруашылық жағынан құнды бөлігі - тұқым, оны көбінесе дәнек деп атайды. Дәнекті ағашты жеміссерік (пісте) немесе тек экзокарп (грек жаңғағы, бадам) қоршайды.
Субтропиктік тұқымдар. Бұл топқа әртүрлі ботаникалық тұқымдастардағы жемісті жапырақты және мәңгі жасыл өсімдіктер жатады.
Ботаникалық жағынан жеміс өсімдіктері - 31 тұқымдастың өкілі, бірақ раушангүлділер мен тасжарғыштар тұқымдастарының өкілдері басымдылыққа ие. [2].
Жеміс өсімдіктері төмендегі тұқымдастықтарға жатады:
Банандар - мәдени банан; тәтті банан; ергежейлі немесе қытай бананы.
Қайыңдар - кәдімгі орман жаңғағы, понтийлік, ірі.
Баобабтар - кейіпсіз.
Бөріқарақаттар - кәдімгі бөріқарақат.
Бұршақтылар - цератония, мүйізді ағаш, цареградтық мүйізшелер.
Шамшаттар - кәдімгі немесе тағамдық талшын, егістік, америкалық, аласа бойлы, жапондық, жұмсақ.
Бромелиліктер - мәдени ананас.
Итбүлдіргендер - итбүлдірген, мүкжидек (батпақтық, ірі жемісті), кәдімгі қаражидек, көкжидек (гонобобель, мәңгі жасыл, биік, ірі жемісті, қоянкөз).
Аршалар - ұсақ жемісті қойбүлдірген немесе қызыл қойбүлдірген ағаш, ірі жемісті, менциза.
Жүзімділер - еуропа-азиялық жүзім немесе еуропалық; амурлық немесе уссурийлық.
Анарлар - кәдімгі анар.
Диллиндіктер (актиниділіктер) - қытайлық актиния, коломикта, өткір, көпнекелік.
Үшқаттылар - тағамдық үшқат, кәдімгі шәңгіш.
Тасжарғыштар - қарақат (қызыл, ақ, кәдімгі немесе батыс еуропалық; тасты, қара, сібірлік, ақ гүлді жабайша немесе алдан жүзімі; сары, иісті); қарлыға (ауытқыған немесе еуропалық, ине тәрізді, буреиндік, сәл тікенді, итмұрын тәрізді, миссурийлік, өткір тікенді).
Шайырлылар - мангустан.
Қызылталдылар - нағыз қызыл тал немесе кәдімгі, еркек сәнтал; дәрілік немесе жапондық.
Итжүзімділер - қытайлық унаби, қытай құрмасы, кәмпиттік ағаш немесе жапондық жүзімдік ағаш.
Лаврлықтар - авокадо (немесе персея) америкалық, мексикандық.
Жиделер - итшомыртты шырғанақ; бақ жидесі немесе пшот.
Магнолилер (лимондықтар) - қытай лимоннигі немесе шизандра.
Зәйтүндер - еуропалық немесе мәдени зәйтүн, кәдімгі, зәйтүн ағашы, зәйтүн.
Мирттар - фейхоа, эвгения.
Сабындылар - қытайлық литчи, лонган, рамбутан.
Жаңғақтылар - жаңғақ (грек, алдамшы, маньчжурлық, қара, эквадорлық), пекан немесе гикорн.
Папайялықтар - кәдімгі папайя (қауын ағаш), марстық кундина, бесбұрышты.
Пальмалықтар - құрмалық пальма, ормандық құрма, ауытқыған құрма, кокос пальмасы, майлы гвиней пальмасы.
Раушангүлділер - алма (ормандық, шығыстық, жүзімдік, үйлік, шиежемісті, алхоры жапырақты (қытайлық), орыстық, ірі жемісті, батыс еуропалық, аласа, дусен, түркімендік, қырғыздық, Сиверстің парадизка, Недзведскидің); алмұрт (ормандық, кәдімгі, кавказдық, тал жапырақты, уссурийлік); беже кәдімгі; кавказдық мушмула; шетен (кәдімгі, үйлік); қара жемісті арония; домалақ; жапырақты ирга немесе кәдімгі; қанды-қызыл долана; алхоры (үйлік, тарпиған немесе алша; тікенекті немесе шомыр; талды немесе қытайлық; уссурийлік; шие (түпті немесе далалық, шиелік; кәдімгі, магелебтік немесе иісті, тасты, антпка, магалебтік, кучина, қара мойыл - антипка; киіздік немесе қытайлық); тәттішие немесе құстық шие; қара мойыл (кәдімгі немесе шоқпарбасты); өрік (кәдімгі, маньчжурлық, жүндіжемісті немесе қара, дазикарпа, өрік-алша); кәдімгі шабдалы; бадам (кәдімгі, аласа немесе далалық, бұршақтық), бүлдірген (ормандық, бақтық немесе ірі гүлді, ананастық); еуропалық немесе хош иісті құлпынай; таңқурай (кәдімгі немесе еуропалық қызыл; түкті немесе америкалық қызыл; қара немесе бөрткен тәрізді; қара қошқылды); бөрткен немесе қара бүлдірген (көкшіл, аллегандық немесе таулық, Логанның) алмалық итмұрындық; шығыстық мушмула (жапондық), эриоботрия, локва; дәрілік лавр шие.
Аңдыздылар - лимон, апельсин (тәтті ащы немесе бигардия), мандарин, грейпфрурт, цитрон, лайм, шелдок немесе помнельмус, юнос, папеда ичанг, понцирус, кинкан.
Сумахтар (илейтін және бояғыш затты) - пісте (кәдімгі немесе игілікті, терпендинді, атланттық, жабайы); манго (индиялық, көкшіл, иісті); батыстық кежу.
Тұттар - ақ жібек, қара немесе тҧт; інжір немесе фиг ағашы, нан ағашы.
Эбендер - шығыс хұрмасы, кавказдық, шығыстық, жапондық немесе субтропикалық (тропикке жақын).
Жеміс түрлері басқа көптеген ауылшаруашылық өсімдіктерінен ұзақ өмір сүруімен ерекшеленеді. Жақсы ауылшаруашылық тәжірибесі бар аймақта егілген сүйекті жеміс дақылдарының ағаштары 100 жылға дейін немесе одан да көп уақыт бойы өсіп, жеміс бере алады. Қалыпты өндіріс жағдайында олар өнімділіктің төмендеуіне байланысты жас шегіне дейін бақшада ұсталмайды. Белгілі бір тұқымдар мен сорттардың мәдениеті үшін ең маңызды құндылық - қысқы төзімділік. Кез келген жеміс ағашы қалыптасуы мен дамуы үшін белгілі бір кезеңді қажет етеді, содан кейін ол жеміс бере бастайды. Бұл кезең әртүрлі тұқымдар мен сорттар үшін өзгереді, бірақ сонымен бірге ол қатаң тұрақты емес және сыртқы жағдайлар мен агротехниканың әсерінен өзгереді. Егілген жеміс ағаштарында тамырсабақ олардың жеміс беруге түсу уақытына, сонымен қатар өсу және жеміс беру сипатына үлкен әсер етеді. [6].
1.2 Сүйекті жеміс дақылдарының классификациясы мен химиялық құрамы
Сүйекті жеміс дақылдарында судың булануынан және механикалық зақымданудан жеткілікті түрде қорғай алмайтын жұқа қабық тіндері (шиеде, тәтті шиеде, қара өрікте кутикуласы бар эпидермис және шабдалы мен өріктегі салбыраған эпидермис) болады, бұл осы өнімдердің сақталуына және тасымалдануына теріс әсер етеді. Жиналғаннан кейін сүйекті жемістер сақтау кезінде жақсы піспейді, сондықтан бұл жемістердің көпшілігі тұтынушыға жақын пісетін дәрежеде жиналады.
Кәдімгі шие (қышқыл). Шие Rosaceae тұқымдасына, Cerasus тұқымына жатады. Кәдімгі шие табиғатта белгілі емес. Ол тәтті шие мен дала шиелерінің қиылысуынан туындаған жеміс. Қазіргі таңда барлығы бұл тұқымның 127 түрі бар, оның ішінде 5-і ең маңыздысы болып табылады. [10]. Шие алыс солтүстік және шығыс жақ аймақтарда кең таралған. Ол ағаш және бұта түрінде өседі, тамыр өркендерін береді. Ағаштың тәжі сфералық немесе жайылған, бұтақтары асып кеткен немесе салбыраған. Шие отырғызылғаннан кейін 2-5 жылдай кейін жеміс береді; жемісі маусым-тамыз айларында піседі. Аймақтың жақсы агротехникасына байланысты бір ағаштан 50 кг, немесе 1-га-дан 15 тоннаға дейін өнім алуға болады. Шиеде өсу мен өнімділік арасында белгілі бір байланыс бар. Өсімдік неғұрлым қысқа болса, келер жылдарда өнімділік соғұрлым төмен болады, өйткені қысқа өскенде негізінен гүл бүршіктері қалыптасады және тек апикальды өсінділер береді. Нәтижесінде бұтақтар бірте-бірте ашылады, олардың жеміс беретін беті азайып, өнім күрт төмендейді. Шие сорттары морельдер (немесе гриоттар) тобына және аморельдер тобына бөлінеді. Морел шиесінің жемістері қара қызыл, дерлік қара, түрлі-түсті шырын және қышқыл дәмі бар. Аморель тобындағы сорттар түссіз шырыны бар ашық түсті (қызғылт) жемістерге ие, қышқылдығы аз. Шие ағаштарының өмір сүру ұзақтығы 20-30 жыл.
Шие. Шие мен тәтті шие жемістерінде орта есеппен 15% құрғақ зат, шамамен бірдей мөлшерде қант пен С витамині (15-25 мг100 г ылғалдылық) болады. Шие фенолды заттарға және органикалық қышқылдарға (шамамен 1,6 есе) бай, соның арқасында тәтті шиемен салыстырғанда оның тәтті және қышқыл дәмі айқынырақ. Шие мен тәтті шие целлюлозасында талшық пен пектин аз - орташа 0,8%. Сондай-ақ азотты заттар аз: тәтті шиеде - 1,1%; шие - 0,8%.
Шиенің барлық сорттары екі топқа бөлінеді: Аморелли және Гриотс. Аморель тобының жемістерінде боялмаған шырыны бар целлюлоза бар, ал гриот тобының шиелері шырынның, целлюлозаның және қабықтың қою қызыл түсімен ерекшеленеді.
Аморель тобы негізінен ерте тәтті сорттарымен ұсынылған (Английская ранняя, Краса Севера және т.б.). Гриот тобындағы шие кеш піседі, жаңа піскен күйінде және өңдеудің барлық түрлеріне пайдаланылады. Кең тараған сорттары - Любская, Владимирская, Жуковская.
Шиенің помологиялық сорттарының негізгі айырмашылығы - целлюлозаның құрылымы мен құрылымы. Осы белгілері бойынша жемістер екі топқа бөлінеді: гини және бигаро.
Гини тобындағы тәтті шиеде целлюлоза жұмсақ, сулы, тасымалдау және өңдеу кезінде оңай зақымдалады, сондықтан бұл топтың сорттары негізінен өсетін жерлерде жаңа пішінде қолданылады. Бұл топқа негізінен тәтті шиенің ерте сорттары (Скороспелка, Апрелька және т.б.) жатады.
Бигаро тобына тығыз шеміршекті целлюлозасы бар, жақсы тасымалданатын жемістері тән, олар жаңа піскен күйінде де, өңдеу үшін де қолданылады. Бигаро тобының шиелерінің ең көп тараған сорттары Тавричанка, қара Мелитополь, сары Дрогана.
Алхоры. Алхоры Rosaceae тұқымдасына, Prunus тұқымына жатады, оның 29 түрі бар, оның 12 түрі мәдениетте белгілі. Алхорының кәдімгі үй сорттары алша мен тікенді қараөріктің қиылысуынан туындаған жеміс. Ол ағаш немесе бұта түрінде өседі. Тамыр жүйесі топырақта таяз, тамырлардың негізгі бөлігі 0,5 м тереңдікте жатыр. Алхоры тамыр өркенін құрайды. Оның пирамида немесе сфералық тәжі бар. Өнімділігі жоғары: жақсы күтіммен 1 га-дан 25 тоннаға жетеді. Алхоры ағашының өмір сүру ұзақтығы - 30 жыл. [12].
Алхоры. Тұтыну және технологиялық қасиеттері бойынша барлық алхоры жемістері бірнеше түрге бөлінеді, олардың ішінде ең көп таралғаны үй алхорысы (соның ішінде венгр, ренклод), шие және қара өрік.
Химиялық құрамы бойынша соңғы екі түрі үй алхорысынан қышқылдардың көптігімен (2,3%-ға дейін) және қанттың аздығымен ерекшеленеді. Алхоры құрамында орта есеппен 13% қатты заттар бар, оның ішінде моносахаридтер басым (9%). Алхорыда шиеге қарағанда С дәрумені мен фенолды заттар аз, бірақ В тобының дәрумендері мен пектиндік заттар көп (1,5%-ға дейін). Алхорыдағы азотты заттардың мөлшері аз - 0,8%.
Алхорының помологиялық сорттары бірқатар белгілері бойынша ерекшеленеді: пішіні, өлшемі, қабығының түсі, целлюлозасы, дәмі, пісетін уақыты және технологиялық қасиеттері.
Венгр алхорысына терең тігісті ұзартылған қара өрік, балауыз жабындысы бар қара-көк немесе күлгін терісі, жасыл-сары мәйегі, целлюлозадан жақсы бөлінген сопақша жалпақ сүйек жатады. Венгрлер жақсы тасымалдау және сақтау қабілетімен ерекшеленеді (0-1°C температурада 3 айға дейін). Олар жаңа піскен және консервіленген түрде қолданылады. Жалпы сорттар - итальяндық венгр, үйдегі венгр, Анна Шпет. Венгрлер қара өрік жасау үшін ең жақсы шикізат болып табылады.
Ренклодтар терең тігісті, жасылдан қызыл-күлгінге дейін терісі бар, шырынды, сары мәйегі бар дөңгелек пішінді, целлюлозадан оңай бөлінетін сопақ сүйекті дақыл. Ренклодтардың тасымалдануы және сақтау мерзімі төмен. Жасыл жабындар негізінен өсіру орындарында жаңа, консервілеу үшін сирек қолданылады. Бұл топтың сорттары - Ренклод жасыл, Ренклод күлгін, Ренклод Алтана.
Шие алхорысы. Массасы бойынша шие алхорысы ұсақ жемісті (20 г дейін) және ірі жемісті болып бөлінеді. Шие алхорысының жемістері дөңгелек пішінді, терісінің түсі ашық сарыдан қою қызылға дейін, еті сары, шырынды, тәтті және қышқыл, ірі сүйекті, целлюлозадан нашар бөлінеді. Қышқыл дәміне байланысты шие алхорысы негізінен джемдер мен компоттарды өңдеу үшін пайдаланылады, жаңа піскен дақыл сирек қолданылады. Жемістердің тасымалдануы жақсы. Үлкен жемісті шие алхорысының кең таралған сорттары - Десертная, Обильная, Южная красавица. Ұсақ жемісті шие алхоры жабайы өседі. [16].
Шабдалы. Шабдалы - сүйекті жеміс дақылдарының ішіндегі ең жылуды жақсы көретін дақыл. Шабдалы жемістері түкті (шын) және түксіз (нектариндер) болуы мүмкін. Қатты заттардың мөлшері орта есеппен 16% құрайды, оның 12% қант, негізінен сахароза. Нектариндер нағыз шабдалыдан қанттың жоғары болуымен ерекшеленеді, сондықтан оларды консервілеу және кептіру үшін жиі пайдаланады. Шабдалыдағы органикалық қышқылдар басқа тас жемістерге қарағанда аз (0,7-0,9%), сондықтан шабдалы дәмі, мысалы, өрікке қарағанда тәттірек, құрамында қант қана емес, органикалық қышқылдар да көп. Шабдалыда С дәрумені аз - 10 мг 100 г жаңа салмақтан аспайды, P-витаминінің белсенділігі бар полифенолды заттар әлдеқайда көп. Шабдалыдағы минералды заттардың ішінде, барлық сүйекті дақылдарда сияқты, калий басым, темір өте көп.
Өріктердің химиялық құрамы сорттың өсетін аймақтардың қай тобына жататынына айтарлықтай байланысты. Құрғақ зат пен қантқа ең бай (26%-ға дейін) Орталық Азия сорттарының өріктері, одан кейін Иран-кавказ сорттары, үшінші орында орташа 14% құрғақ зат, оның ішінде қант 10,0% құрайтын еуропалық сорттар. Өрік құрамында органикалық қышқылдар (2,0% дейін), алма қышқылы, хош иісті және пектиндік заттар (1,6% дейін), каротин және каротиноидтар (7,0 мг100 г дейін) басым. Өрік пен шабдалыда азотты заттар аз - 0,9%.
Тағайындау бойынша өрік пен шабдалылардың барлық помологиялық сорттары асханалық, консервіленген, әмбебап және кептіргіш болып бөлінеді.
Өріктің кептіру сорттары - қант мөлшері жоғары, ұсақ және орташа, тығыз целлюлозасы бар жемістер. Орта Азияда ең жақсы кептіргіш сорттар өсіріледі - Исфарақ, Хурмай, т.б.
Асханалық және консервілеуге арналған өрік сорттары - жемістері кептіруге қарағанда негізінен ірі және орташа, тәтті және қышқыл, шырынды және хош иісті. Кең таралған сорттар - Ананас, Еревани және т.б. Өріктің ең жақсы әмбебап сорттарына Красночеки және Никицкий жатады. [11].
Асханалық шабдалы сорттары - жемістері үлкен, айқын хош иісі, шырынды целлюлозасы, жақсы және нашар бөлінген сүйегі бар дақыл. Ең көп тараған ерте сорттар - Сочный, Пушистый ранний, Рудди; орта - Антон Чехов, Успех, Ветеран; кеш - Чемпион поздний, Турист.
Шабдалының консервіленген сорттары - жемістерінде құрғақ зат көп, қант пен қышқылдардың оңтайлы арақатынасы бар, оларда тығыз шеміршекті целлюлоза бар, жақсы бөлінген сүйек, жұмсақ қайнамайды, хош иісті. Ең жақсы консервіленген сорттар - Никитский, Горийский белый, Грузинский белый, Бесташвили.
Кептіру үшін асханалық және әмбебап сорттардың шабдалылары ауада қараңғыланбайтын, жақсы бөлінген таспен сарғыш және сары целлюлозамен қолданылады. Бұл сорттарға Золотой Юбилей, Триумф, Дакота кіреді.
Тұтынушылық және технологиялық артықшылықтар бойынша ит ағашы мен ұсақ жемісті шие қара өріктерін қоспағанда, сүйекті жемістердің помологиялық сорттары бірінші және екінші помологиялық топтарға бөлінеді.
1.3 Жеміс дақылдарының шығу тегі
Мыңдаған жылдар бұрын, жеміс және жидек өсімдіктерінің мәдени сұрыптары болмағанда, адамдар табиғатта өскен өсімдіктердің жемістері мен жидектерін пайдаланған. Бұл өсімдіктер жер шарының әр тұсында өседі. Табиғи жағдайдың өзгеруінің әсерімен олар жаңа қасиеттер мен белгілеріне ие бола отырып, жеміс және жидек өсімдіктерінің жаңа түрлеріне және формаларына айналды. Мындай өсімдіктердің көптеген түрлері мен формалары қазіргі кездің өзінде Еуропада, Азияда және әлемнің басқа да елдерінде өсуде.
Табиғатта жабайы өсетін өсімдіктердің халық шаруашылығындағы мәні өте зор; олар тамақ өнеркәсібіне шикізат, ағаш өңдейтін, тоқыма, лак-бояу өнеркәсібіне материалдар береді, жеміс және жидек өсімдіктерінің жаңа, қысқа тізімді, жоғары өнімді сұрыптарды шығару үшін алғашқы формалары ретінде жиі қолданылуда; телітушілерді өсіруге қажетті жеміс өсімдіктерін алуға жарамды көз болып табылады. [28].
Мәдени жеміс және жидек өсімдіктерінің шығуында жетекші рөлді, мыңдаған жылдар бойы жалғасып келе жатқан, жасанды сұрыптау атқарды. Ежелгі адамдар тағамдық жемістерді, жаңғақтарды, жидектерді жинаумен шектелмейді, сонымен бірге олардың ішінен ірілерін, дәмділерін және өнімділерін таңдап алуды да үйренді. Мәдени дақылдардың таралуында үлкен рөлді әртүрлі климаттық жағдайдағы мутациялық үдерістер, табиғи будандасу және табиғи сұрыптау атқарды.
Өсімдіктерді жерлестірудің ғылыми негізін алғашқы рет, өткен ғасырдың 20-шы жылдары академик Н.И.Вавилов жасаған еді. Оның негізіне ол мәдени өсімдіктердің таралу орталығы туралы теориясын алған болатын. Бұл теория негізіне орталықтарда белгілі бір түрдің тектік әр алуандылықтың мол саны жиналған деген пайымдама алынған.
Мәдени дақылдардың жабайы туыстары - өсімдіктердің ежелгі қасиеттерін - негізгі басым (доминанттың) тектерді (гендерді) иеленуші, сондықтан селекциялық жұмыстарда олар өте құнды (ауруларға, зиянкестерге, қоршаған орта жағдайына төзімділігі және т.т.). Мәдени дақылдардың, орталықтан қашықтықта, үлкен аумақты алып жатқан формалары жоғары өнімділікті, тез піскіштікті, жоғары сапалықты білдіретін басыңқы (рецесивті) гендерді иемденуші саналады. [18].
Н.И.Вавилов, мәдени дақылдардың ең табиғи әр алуандылығы алғашқы (табиғи) немесе екінші (адам қалыптастырған) орталықтарда болатынын анықтады. Негізгі орталықтардан алынған материалдарда, селекциялық жұмыстар үшін ең қажетті - тұқымқуалаушылық өзгермелілік ерекше болады екен. Н.И.Вавилов жиналған өсімдіктердің топтамасының (коллекциясының) негізінде мәдени дақылдардың шығуы мен әр алуандылығының ботаникалық-географиялық орталықтарының теориясын жасады.
Мәдени дақылдардың, оның ішінде жемістілер мен жидектілердің орасан бай түрлері 12 орталықта шоғырланған.
Қытай-жапон. Бұл жерден алма, алмұрт, шие, алхоры, өрік, актинидия, қытай құрмасы және т.б. тараған.
Индонезиялық-үндіқытайлық - цитрустылардың, бананның, нан ағашының, дурианның, мангустаның және т.б. отаны.
Австралиялық - қытай актиндиясы, унаби. Бұл орталық аз зерттелген.
Үндістандық. Бұл жерден цитрустылардың кейбіреуі, кокос пальмасы, манго және т.б. таралған.
Ортаазиялық - өрік, пісте, бадам, алманың, алмұрттың, шиенің, алхорының жекелеген түрлері.
Алдыңғы азиялық - алма, алмұрт, шие, соғды қараөрігі, орман жаңғағы, беке, қызыл, фундук, анар, үй алхорысы, т.б.
Жерорта теңіздік - зәйтүн, цератония, дәмжапырақ, т.б.
Африкалық - кофе, құрма пальмасы, май пальмасы.
Еуропалық-сібірлік - шырғанақ, қара қарақат, алманың мәдени түрлері, шие, алмұрт және т.б.
Орталық америкалық - шоколад ағашы, авокадо, пекан және т.б.
Оңтүстік америкалық - ананас, қауын ағашы, фейхоа, бразилия жаңғағы.
Солтүстік америкалық - мүкжидек, қара таңқурай, қожақат, алхоры, қарлыға және т.б.
Қазақстанның солтүстігінде өсетін жеміс және жидек өсімдіктері 5 орталықтан тараған (Еуропа-сібірлік, Ортаазиялық, Алдыңғы азиялық,
Қытай-жапондық, Солтүстік америкалық).
Жеміс және жидек өсімдіктерінің шығу орталығын анықтау (білу) және олардың морфологиялық және биологиялық белгілері мен қасиеттерінің бекуіне мүмкіндік жасайтын жер (эдаффикалық) жағдайын зерделеу теориялық және іссаналық көзқарас жағынан өте маңызды. Түрдің шыққан ортасын, сондай-ақ, оның қасиеттері қалыптасқан жағдайларын біле отырып, оның ең басты биологиялық ерекшеліктері туралы жорамалдауға мүмкіндік туындайды, осыдан өсімдіктің өсу мен дамуына қажетті себеп шарттарына да. Мысалы, өріктің отаны - Орта және Алдыңғы Азия және Солтүстік Жерорта теңізі екенін біле отырып оның жылуға, жарыққа талап қойуын түсіндіру қиынға соқпайды, сонымен бірге құрғақшылыққа ең төзімді жемістік тұқымдық болып саналады. Шығу орталығында бұл дақылдың қазіргі сұрыптарында құрғақшылыққа шыдамдылығы және жылуға, жарықтың қарқындылығына талабы қалыптасқан. Жабайы түрінде бүлдірген
Еуропаның, Сібірдің және Кіші Азияның шалғындары мен орман шеттерінде өседі. Қысқа төзімсіз, бірақ қар қалыңдығы 30-40 см кем болмағанда Қазақстанның солтүстігінде, тіпті - 40°С аязда да сақталады. [25].
1.4 Қазақстанда өсірілетін сүйекті жеміс дақылдарының егуге рұқсат етілген сұрыптары
Үй алхорысы.
Алтайская юбилейная. М.А.Лисавенко атындағы Сібір бақ шаруашылығы ҒЗИ шығарылған. Биіктігі орташа, бөрікбасы кең шошақты (пирамидалы) ағаш. Қысқа төзімділігі қанағаттанарлық, өнімділігі жақсы (бір ағаштан 5-20 кг). Жемістерінің ірілігі орташа, массасы 12-14 г, ірілері 28 г дейін, ашық қызыл. Мәйегі сарғылт қоңыр, жұмсақ, шырынды, хош иісті, сүйкімді дәмді. Қалыпты жағдайда 2-3 күн сақталады. Жемісі компотқа және тосапқа жарамды, тамыздың екінші жартысында піседі. Өздігінен жеміс бермейді, уссурий алхорысымен тозаңданады. Уссурий алхорысының Бессен, СВГ 11-19 сұрыптарының екпе көшеттерінде көбейтіледі. Павлодар облысында өсіріледі.
Желтая Хопты. Уссурий алхорысының екпе көшетінен бағбан Хопты сұрыптап алған. Қысқа төзімді, бойшаң, бөрікбасы сирек ағаш. Жемісі домалақ пішінді, терең ажымды. Дәмі қышқылтым. Жемістерінің орташа массасы 14-18 г, ашық сары, сәл ақшыл реңді, тамыздың екінші жартысында піседі, 3-4 күндей сақталады. 10 жылдық ағашының өнімділігі 40 кг жетеді. Ақмола, Қостанай, Солтүстік Қазақстан облыстарында өсіріледі. [14].
Манчжурьская красавица. 1928 жылы Солтүстік Маньчжуриядан әкелген
сұрып. Қысқа салыстырмалы түрде төзімді, бірақ қатты қыстарда оның жеміс
бүршіктері мен сүрегі үсиді де, өнімділігі төмендейді және ағашы әдетте 15-20 - жылдары сола бастайды. Жемістері қыркүйектің алғашқы жартысында піседі және пісісімен тез шашылады. Жемістері кең жүрек пішіндес, жұқа қабықты, қызыл күреңді қою көгілдір қақты. Мәйегі жасыл сарғылт түсті, шырынды, тәтті. 6-7 жастағы ағаш 20-25 кг дейін жеміс береді. Айқас тозаңдандыруды қажет ететін сұрып. Ол үшін ең жақсы тозаңдатушылар - алхорының уссурий сұрыптары. Қазақстанның солтүстігіндегі барлық облыстарда өсіріледі.
Опата. АҚШ-та американың құмдық шиесі Бесея мен алхорының алтын сұрпын будандастырумен, оның өзін американың жіңішке жапырақты алхоры мен жапонның тал тәрізді алхорысын будандастырумен алынған түр аралық алхоры - шиенің үш рет будандастырылуымен алынған. Аса бойшаң емес - 1,5-2 м, бұталары жайылған, қыста қармен көмуге бейімді бұта. Өте тез пісетін өнімді сұрып. Жеміс салуға 2-3-і жылы кіріседі. Жемістері кішкентай, орташа салмағы 14 г, домалақ, піскенде күңгірт қызыл, дерлік қара, жеуге жарамды, сондай-ақ шарап, женке, мармелад, компот дайындауға да. Жемістері тамыздың екінші жартысында піседі және бұтада ұзақ сақталады, шашылмайды. Жылда жеміс салады және кӛптеп.
8 жастағы бұталар 30-40 кг дейін жеміс береді. Ақмола, Павлодар, Солтүстік
Қазақстан облыстарында өсіріледі.
Кәдімгі шие.
Желанная. М.А.Лисавенко атындағы Сібір бақ шаруашылығы ҒЗИ шығарылған (далалық шие х кәдімгі шие х гриот остгеймский). Орташадан кеш пісетін, қысқа орташа төзімді, құрғақшылыққа төзімді сұрып. Өнімділігі орташадан жоғары, 4 жылы бір бұтадан 3,5 кг дейін өнім жиналады. Бұта орташадан биіктеу, кең шошақты, қоюлығы орташа бөрікбасты. Жеміс салуға 4 жылы кіріседі. Жемістері біркелкі, домалақ, қызыл, ірі, массасы 3,7 г, бұтақта ұзақ және жақсы күйде сақталады. Мәйегі қызыл, шырынды, қышқылтым (4,2 ұпай). Сүйегі мәйегінен жеңіл босайды. Әмбебап қолданыстағы сұрып. Жемістері балаң күйінде және компотта да жақсы - 4,4 ұпай, тосапта да - 4,2 ұпай. Ақмола, Солтҥстік Қазақстан облыстарында өсіріледі.
Максимовская. М.А.Лисавенко атындағы Сібір бақ шаруашылығы ҒЗИ-да
шығарылған (далалық шиенің еркін тозаңданған сеппе көшеті). Орташа мерзімде пісетін, қысқа төзімділігі жоғары, борсуға төзімді, ішінара өздік тозаңданатын сұрып. Бұтаның өнімділігі 4-8 кг. Жасыл қалемшелермен жақсы көбейетін сұрып. Балапан бұтақшаларды аз қалыптастырады. Орташа биіктіктегі бұта (1,5-2 м) кейде көп діңді шошақты жайылған бөрікбасты. Жеміс салуға 5-жылы кіріседі. Жемістері ұзынша домалақша, қызыл, ірі, массасы 3,6 г. Шырыны қызғылт. Сүйегі орташа, мәйегінен жеңіл бөлінеді. Ақмола, Солтүстік Қазақстан облыстарында өсіріледі. [17].
1.5 Сүйекті жеміс дақылдарының тіршілігіндегі экологиялық себепшарттар
Жарық режимі.
Жеміс өсімдіктерінің дерлік бәрі жарық сүйгіштер, жарық жеткіліксіз болса өнімділіктерін нашарлатады. Өсімдіктің жарықтың жеткіліксіздігіне реакциясы көптеген жағдайларға байланысты болады: түрлік және сұрыптық қасиеттеріне, өсінді кезеңіне, жекелеген мүшелері мен оның бөліктеріне, кешенге қатысатын басқа да жағдайларға және т.т.
Мысалы, тәттішие ағашы өте жарық сүйгіш, ал актинидия болса - көлеңкеге шыдамды өсімдік. Өсімдіктің гүлдеу кезеңінде жарыққа талабы, бүршік ату кезеңімен (табиғи тыныштық кезеңін айтпағанда) салыстырғанда өте жоғары. Бір өсімдіктің репродуктивті мүшелері, өсінділерге қарағанда жарыққа жоғары талап қояды.
Ағаштар жиі отырғызылса бойлап өседі. Мұндайда жарықтың жеткіліксіздігінен бөрікбас ішіндегі ұсақ бұтақшалар мен жемісті бұтақшалар солып қалады, бұтақтардың ұшы жалаңаштанады, жемістер тек олардың ұштарында ғана байланады; жапырақтары ұсақ, жұқа, ашық жасыл түсті болады, өркендер ұзарады, ал жемістері уақ және бояуы әлсіз келеді; жемістенуі бөрікбастың шетіне қарай ауысады. Сирек отырғызылғанда, әр ағаш жақсы жарықтанғанда, бөрікбас аумақты (жалпақ) болады, бұтақтардың жалаңаштануы шамалы, өркендері жуанданып өседі, жапырақтары жалпақ, қою жасыл түсті, жемістері ірі, бояуы анық келеді.
Жеміс өсімдіктерінің ішінде пісте, зәйтүн, шабдалы, өрік, құрма пальмасы жарық сүйгіштер тобына жатады. Алма, алмұрт, тәттішие, грек жаңғағы жарыққа шамалылау талап қояды. Қарақат, қаражидек, көкжидек жарық жеткіліксіз болғанда да өсе алады. Есейе келе ағаштар мен бұталар жарық сүйгіш келеді. Өсімдіктердің көлеңкеге төзімділігі оңтүстікке, жарық сүйгіштігі солтүстікке қарай ауытқығанда арта түседі. [4].
Жылу режимі.
Жеміс өсімдіктерінің барлық өсу және даму үдерісі айналаның белгілі бір температурасының режимінде өтеді. Өсу-даму кезеңіндегі жылудың жеткіліктілігін, белсенді температура жиынтығы бойынша жорамалдауға болады, ол өсімдіктің немесе сұрыптың талабына сай болуға тиіс. Жылу жетпегенде жеміс өсімдіктерінің дамуы ұзарады, ағаш сүрегі жетіліп ҥлгермейді де, олар күзгі және ерте қысқы теріс температураға шынығу этапынан толық өте алмайды, нәтижесінде қысқа төзімділігі күрт төмендейді. Сондай-ақ жемісі пісіп үлгермеуі мүмкін.
Жылу тым мол болғанда (қоңыржай аймақтың жеміс дақылдары үшін 30-35°С жоғары) бүкіл тіршілік үдерістері бұзылады, ал одан да жоғары болғанда ағаштарда, жапырақтарда және жемістерде күйік пайда болады; жемістерінің өсуі және пісуі біркелкі болмайды; қабығының түсі және жемістерінің дәмі нашарлайды, олардың сақталғыштығы төмендейді. Жиі жемістердің жинауға дейін шашылуы және жеміс өсімдіктерінің зиянкестермен зақымдануы, ауруларға шалдығуы арта түседі. Температураның 55°С жоғары болуы өсімдіктердің опат болуына жетелейді. [5].
Ауа-газ режимі.
Өсімдіктің тіршілік әрекетіне оттегінің, көмір қышқыл газдың және азоттың тікелей қатысы бар. Атмосфера ауасындағы олардың мөлшері 21; 0,03 және 78 % сәйкес.
Оттегі өсімдіктің тыныс алуына, әсіресе тамырларына және тұқым өнгенде қажет. Оттегі өсімдіктің барлық мүшелеріне (жапырақтарына, сабақтарына, тамырларына) еркін жететін болуы керек. Тамыр мен микроағзалардың бірқалыпты тіршілігі үшін топырақ ауасындағы оттегі мөлшері 10%-дан кем болмағаны дұрыс. Топырақтың ауалануының төмендеуіне шие, өрік, шабдалы, бадам ерекше сезімтал келеді.
Көмір қышқыл газды (СО2), фотосинтез үдерісінде органикалық заттарды құрастыру ұшін өсімдіктер жапырақтарымен ауадан сіңіреді. Өсімдіктер үшін жеткілікті жарықтануда және температурада көмір қышқыл газының ауадағы оңтайлы мөлшері 0,15-0,30 % тең. Осындайда фотосинтездің пәрменділігі және өсімдік өнімділігінің артуы байқалады. СО2 мөлшері 0,01 % тең болғанда ассимиляция тоқталады. Топырақтағы СО2 (1% артық) молаюы тамыр мен тұқым үшін, әсіресе төмен температурада және ауаның келуі нашарлағанда, зиянды. Оттегіні молайту және СО2 азайту үшін, топырақты уақытында қопсытады.
Ауаның азоты - инертті газ. Ол жеміс өсімдіктерінің өніміне әсер етпейді, бірақ оның болуы топырақтағы және бұршақ тұқымдастарының түйнектеріндегі пайдалы микрофлораның іс-әрекетін қамтамасыз етеді. Жеміс өсімдіктері үшін ағаштың бөрікбасында және тамыр орналасқан аймақта ауаның тұрақты түрде алмасып отырғаны жөн. Қоңыр салқын желде өсімдік көмір қышқыл газбен жақсы қамтамасыз етіледі. Жел күшейгенде (8 мс артық) буланумен судың шығыны артады, қыста қар ұшырылып әкетіледі, ағаш бөрікбасының еккіштігі және ассимметриялығы күшейеді, жәндіктердің гүлдерді тозаңдандыруының және пестицидтермен бүркудің тиімділігі кемиді. Гүлдеу кезіндегі күшті жел аралардың ұшуына кедергі жасайды, аналықтың аузын құрғатып, тозаңы өнбейді және ұрықтану жүрмейді. Жемістің пісу кезіндегі жел бұтақты сындырады, жемісті үзеді. Ауаның ылғалдылығының да маңызы зор. Жаздағы ыстық жел ағаштың өсуін әлсіретеді, өнімді және жемістің сапасын төмендетеді, ал жас бақтарда тым құрғаудың нәтижесінде өсімдіктердің қурауы жиіленеді. Қыста қатты желде ағаштар аяздан зақымдануы мүмкін. Ауа тым ылғалды болғанда әртүрлі саңырауқұлақ аурулары тезірек дамиды. Ауа режимін баққа орын таңдаумен және әртүрлі құрылымды бақ қорғағыш ағаштар отырғызумен реттейді. Жеміс шаруашылығында ауадағы зиянды газдардың бар-жоғын ескеру керек: күкірт газының, күкірт ангидридінің, хлордың, қорғасынның. Бұлар үлкен қалалар маңайындағы, өндіріс және жол бойындағы ауада көбірек жиналады. Зақымға ұшыраған өсімдіктер өсуін тоқтатады, буынаралықтары қысқа келеді, жапырақтары тым қатты болады және төмен иіліп (эпинастия) тұрады. Зиянды заттардың канцерогенді және радиобелсенді бөлшектері жеміске өтеді және адам денсаулығына зиян келтіреді. Мұндай жерлерде бақты және жидектікті салуға болмайды. Бақ қорғайтын жолақтардың және бақтағы бөрікбас үстінен тұрақты жаңбырлатқаш қондырғылардың болуы қала мен өндіріс орындарының лас ауасынан қорғағыш болып саналады. [7].
Су режимі.
Су өсімдік тіршілігінде маңызды рөл атқарады және бірқалыпты өсуі мен дамуының алмастырылмайтын факторы саналады. Су протоплазма мен жасуша сөлінің (шырынының) құрамына енеді, қоректік ерітінділердің жылжуына мүмкіндік жасайды, барлық физиологиялық және биохимиялық үдерістерге қатысады. Ағаштың әр бөлігіндегі судың мөлшері бірдей емес. Жапырақтарда және бұтақтарда су жалпы массасының 50-75 % тең болса, тамырда - 60-85 %, жемістің жұмсағында - 85 % және одан да артық болады. Судың мол мөлшерін өсімдік жапырақ бетімен транспирацияға (булануға) жұмсайды.
Жеміс ағаштары мен бұталардың, жаздың бірінші жартысында, жаппай гүлдеу және өркендері мен тамырларының күшті өсуі кезеңінде суға деген талаптарының артатыны байқалады. Осы кезеңде ылғал жеткіліксіз болса гүлдердің, жемістердің, жапырақтардың түсуі жиілейді, өркендер өсуін тежейді және тамыр жүйесі әлсірейді. Ал егер су жаздың екінші жартысында тапшы болса, жемістер уақытынан ерте піседі, шашылады, ассимиляция төмендейді, жеміс-жидек өсімдіктерінің тамыры мен топырақ үстілік бөлігінің аязбен зақымдану мүмкіндігі арта түседі. Жемісінің пісуі мен жапырақтарының сарғаюының аралығында жеміс өсімдіктері ылғалға талабын баяулатады. Осы кездегі артық ылғал өсуді ұзартады және сүрегінің жетілуін баяулатады, сондай-ақ өсімдік үшін қауіпті - екінші өсуін, тіпті гүлдеуін туындатуы мүмкін. Нәтижесінде өсімдіктің қысқа төзімділігі қатты нашарлайды. Шекілдеуікті жеміс ағаштарының екінші рет өсуі, әдетте, өсімдіктердің өсуін уақытынан бұрын тоқтатуға жетелейтін құрғақ жаздан кейін, ерте кезде түскен жаңбырдан немесе уақытынан тыс суландырудан кейін болады. Ұзақ уақыт су басып тұрса (ылғалданса), ағаштар өсе бастайды. Артық ылғалға шие, өрік, бадам өте сезімтал келсе, беженің тамыры ұзақ уақыттық су басуына шыдайды. Бұдан басқа, артық ылғал жемістің жарылуына әкеледі, әсіресе, алхорыда, шиеде, тәттішиеде, жапырақ хлоразын туындатады, сүйектілерде шайырдың ағуына және ең алдымен ауыр топырақтарда және жер бедерінің төмен телімдерінде артық ылғалдың жиналуына жетелейді. [8].
Қоректену режимі.
Өсімдіктердің жақсы дамуы, жемістенуі, тіршіліктерінің ұзақтығы, зиянкестерге, ауруларға және өсу ортасының қолайсыз жағдайларына төзімділігі топырақтың құнарлылығына және тыңайтқыштардың жүйесіне байланысты (тәуелді) болады. Жеміс өсімдіктерінің бірқалыпты өсуі және дамуы үшін топырақта қоректік заттардың: азоттың, фосфордың, калийдің, кальцийдің, күкірттің, магнийдің, темірдің, сондай-ақ бордың, мырыштың, молибденнің және т.б. микрозаттардың жеткілікті мөлшері болуға тиіс. Мысалы, азот жеткіліксіз болғанда өркендер мен тамырлардың өсуі кемиді немесе тоқтайды, гүлдеу мен жеміс байлау әлсізденеді, жапырақтары ерте тҥседі. Азот артық болғанда, өсуі тым күшейеді, гүлдеуі нашарлайды және жемістің пісу кезеңі ұзарады, реңі түссізденеді және жемістерінің сақталу мерзімі қысқарады. Фосфор жеткіліксіз болғанда жапырақтарда көгілдір және қызғылт дақтар пайда болады, өркендердің өсуі, тамырлардың бұтақтануы және жемістік өркендердің қалыптасуы әлсірейді. Калий тапшы болғанда сүңгектің, өркендерінің, бұтақтарының жуандануы кешеуілдейді, жапырақтары құрғайды, жемісі ұсақталады және пісіп-жетілуі баяулайды. Кальций тапшы болғанда сабақ беріктігі нашарлайды, өркеннің ұшы сынғыш келеді, гүлсабағы солады, шайыр ауруы пайда болады, жемісі шашылғыш келеді. Темір жеткіліксіз болса хлораздан зардап шегеді.
Өсімдік үшін қолайлы қоректік режимді топыраққа тыңайтқыш енгізумен және топырақты мұқият өңдеумен жасауға болады. Жеміс және жидек өсімдіктерінің органикалық және минералды тыңайтқыштарға қатысы топырақтың мәдениленгеніне, дақылдың және сұрыптың қасиеттеріне байланысты болады. Топырақ неғұрлым мәдениленбеген болса, соғұрлым онда органикалық заттар аз болады, минералды тыңайтқыштардан алынатын қосымша өнім төмен болады, органикалық тыңайтқыштың тиімділігі жоғары болады. Тамыр жүйесінің тіршілік әрекетін, қатараралыққа көп жылдық шөп себу, топырақ бетін жабындау жақсартады.
Ең алдымен, тіршілікке қажет барлық факторлардың тиімділігін арттыратын, минимумдағы факторды күшейту керек. Қазақстанның солтүстігінде жеміс өсімдіктері ең алдымен суға тапшы. Өсімдік тіршілік себепшарттары (факторлары) өзара тығыз байланыста және ең жоғары тиімділігін жеміс өсімдіктеріне бірігіп әсер еткенде көрсете алады. [9].
2 Зерттеу әдістері мен жағдайлары
2.1 Biohof Miller кәсіпорнының құрылуы, дамуы, елді-мекеннің топырақ-климат жағдайы
Зерттеулер Германия мемлекетінде Baden-Württemberg федаралды аумағының Steinhausen an der rottum коммунасында Biohof-Miller кәсіпорнында жүргізілді. Biohof Miller кәсіпорнының жеке ерекшеліктеріне тоқталып кетсек, кәсіпорын басшылары - Vinzenz және Felix Miller. Кәсіпорында 2 жаңа қондырғылармен жабдықтандырылған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz