Халықтық педагогиканы пайдалану арқылы бастауыш сынып оқушыларына адамгершілік тәрбие берудің жолдары
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ ПСИХОЛОГИЯ ИНСТИТУТЫ
ӘОЖ (ҒТАМР) 373.3.016:811.512.122 (043)
ЕРҒАРАЕВА ҰЛДАНА ӘБДРАЙМҚЫЗЫ
Қазақ отбасы дәстүрлері арқылы бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік мінез-құлық нормаларын қалыптастыру
7М01301 - Пәндік мамандандырылмаған педагогтерді даярлау
7М01301 - Бастауышта оқыту педагогикасы мен әдістемесі білім беру бағдарламалары
педагогика ғылымдарының магистрі дәрежесін алу үшін орындалған диссертация
Ғылыми жетекші:
п.ғ.д., профессор Альмухамбетов Б.А
_________________________
Қорғауға жіберілді:
Педагогика және психология
институтының директоры
______________________
п.ғ.к., доцент Абаева Г.А.
__ __ ______2023 жыл
Бастауыш білім беру кафедрасының
меңгерушісі____________________ Жұмабаева Ә.Е. п.ғ.д., профессор
Ғылыми семинар төрайымы ____________ А.С.Амирова, п.ғ.д., профессор
Алматы, 2023
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
АНЫҚТАМАЛАР
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 ҚАЗАҚ ОТБАСЫ ДӘСТҮРЛЕРІ АРҚЫЛЫ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ АДАМГЕРШІЛІК МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ НОРМАЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 9
0.2 Қазақ отбасы дәстүрлерінің педагогикалық-теориялық мазмұны ... ... ... ... ... ... ... .9
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік тәрбиесінің мәні мен мазмұнына бүгінгі көзқарас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
1.3 Отбасында балаларды халықтық дәстүр негізінде адамгершілікке тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
2 ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКА ПАЙДАЛАНУ АРҚЫЛЫ ПРАКТИКА БАРЫСЫНДА БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ АДАМГЕРШІЛІК МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ НОРМАЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ ЖӘНЕ ЭКСПЕРИМЕНТ МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
2.1 Халықтық педагогиканы пайдалану арқылы бастауыш сынып оқушыларына адамгершілік тәрбие берудің жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
2.2 Бастауыш сынып оқушыларын халықтық дәстүр негізінде адамгершілікке тәрбиелеуде Адамгершілік тағылымы бағдарламасының жобасы, оның мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
2.3 Бастауыш сынып оқушыларын халықтық педагогика негізінде адамгершілікке тәрбиелеудегі эксперименттік- тәжірибелік жұмыстың мазмұны ... ... ... ... ... ... ... 75
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..88
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...91
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: Қазақстанның әлемдік білім беру қауымдастығына кірігуі және оның дүние жүзінің жоғары білімді елдерінің қатарында лайықты орын алуға ұмтылысы, заманауи өркениетті сын-тегеуріндері ағымында XXI ғасырдағы жаһандық әлеуметтік сұраныс мәртебесіне ие болатын тұлғаның рухани адамгершілік тұрғыда дамуына қажеттілік артып отыр. Осы тұрғыдан адамзат капиталын, ұлттың зияткерлік әлеуетін дамытуда, қоғамның рухани-адамгершілік және мәдени құндылықтарын сақтауда білім берудің рөлін өзектілеуге бағдарлау Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жыл сайынғы Жолдауларында көрсетілген. Тұңғыш президентіміздің 2017 жылдың 12 сәуірінде жарияланған Рухани жаңғыру - болашақ бағдары мақаласындағы Ұлттық жаңғыру деген ұғым ұлттық сананың кемелденуін білдіретіндігін, Қазақстан халқының бойларында ұлттық салт-дәстүрі, тілі мен музыкасы, әдебиеті, бір сөзбен айтқанда ұлттық рухы мәңгі қалуға тиістігін ескерсек, бастауыш сынып оқушыларының қазақ отбасы салт-дәстүрі арқылы адамгершілік мінез-құлық нормаларын қалыптастыруын зерттеу қажеттігі арта түседі[1]. Өйткені, тұлғаның қазақ отбасы дәстүрлерін игеру деңгейі құндылық бағдарларға, мәдениетке, адамгершілік мінез-құлық нормаларының қалыптасуына ықпал етеді.
Сондықтан да ҚР Білім беруді және ғылымды дамытудың 2020-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының басты мақсаты болып Қазақстандық білім мен ғылымның жаһандық бәсекеге қабілеттілігін арттыру; тұлғаны оқыту мен тәрбиелеу барысында жалпы адамзаттық құндылықтарға мән беру; ғылымның ел экономикасына қосатын үлесін ұлғайту болып табылады [2].
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Президенті Қ.Тоқаевтың Сындарлы қоғамдық диалог - Қазақстанның тұрақтылығы мен өркендеуінің негізі атты Қазақстан халқына жолдауында (2 қыркүйек, 2019 ж.) Шын мәнінде, педагог мамандардың кәсіби құзыреттілігі жоғары болуымен қатар педагогика саласында жан-жақты хабардар, білгір деген мағынаны қамти отырып, тұрақты өзін-өзі жетілдіруге бағыт алған, рухани дүниесі бай, шығармашыл тұлға, оның кәсіби шеберлігі әдістемелік жұмыстағы шеберлігімен ұштасып, ғылыми зерттеу жұмысының нәтижесін таратып жүрген ұстаз ретінде көрінуі шарт екендігі айтылған [3]. Өйткені, кәсіби білікті және шығармашыл ұстаз ғана бәсекеге қабілетті ұрпақты қалыптастыра алады.
Дей келе, жас ұрпақ интеллектуалды-ақпараттың басымдығы жағдайында адам бірқатар тұлғалық негізді меңгеруі керек. Мұндай негізді қалыптастырып, игеруге көмек беру - бастауыш сынып мұғалімінің маңызды міндеттерінің бірі, ал оны маңызды бөлшегі ұлттық салт-дәстүр болып табылатын өз халқының мәдени мұраларынсыз тиімді шешу мүмкін болмас еді.
Мемлекет басшысы Қ.К.Тоқаевтың Қазақстан халқына Жолдауы Әділетті мемлекет. Біртұтас ұлт. Берекелі қоғам. 2022 жылғы 1 қыркүйек, Білімді ұлт, Сапалы білім беру 2021 жылғы 12 қазандағы ұлттық жобасында көрсетілгендей. Еліміздің басты құндылығы - адам. Бұл - айқын нәрсе. Сондықтан, ұлттық байлықты тең бөлу және баршаға бірдей мүмкіндік беру - реформаның басты мақсаты. Ұлт саулығы жақсы болса ғана, қоғам орнықты дамиды[4]. Яғни, адамның ұлттық саулығы, ұлттық санасы жақсы болса, эмоционалды-эстетикалық әсері рухани-адамгершілік құндылықтар жүйесін қалыптастыруға ықпал етеді, соның нәтижесінде эстетикалық әсерленумен қатар тұлғаның адамгершілік мінез-құлық нормаларының қалыптасуы жүзеге асады. Бұл қазақ отбасы дәстүрлері бастауыш сынып оқушысын мектепте адамгершілік мінез-құлық нормаларының қалыптастырудың өзектілігіне назар аударуды талап етеді. Ал бұл болса, өз кезегінде мектептің оқыту үдерісі арқылы бастауыш сынып оқушыларымен мақсатты бағытталған және әдістемелік тұрғыда оқушылардың адамгершілік мінез-құлық нормаларының қалыптастыру міндетін шешуге мүмкіндік берер еді. Жас ұрпаққа адамгершілік, имандылық, ізгілік, еңбек, дене, эстетикалық сондай-ақ, экономикалық, экологиялық, құқықтық, кәсіби және діни тәрбие беру бір-бірімен тығыз байланыста және өзара тәуелділікте жүзеге асырылуы тиіс. Тәрбие берудің бұл түрлерінің брқайсысының өзіндік мазмұны, өзіндік бағдары,өзіне тән - қызметі бар. Бүгінгі күнде болашақ ұрпақ тәрбиесі ұлттық мұраттар мен дүниежүзілік рухани бай қазынадан нәр алумен ұштастырылып жүргізілуі талап етіледі. Біздің қоғамның тәлім-тәрбие тәжрибесі көп жылдар бойы біржақтылықпен жүргізіліп келді, жалпыадамзаттық құнды игіліктерден оқшауланып, ұлттық тәрбиенің бай мұрасын игеруге көңіл бөлінбеді. Мұның өзі жас ұрпақтың басым көпшілігінің өз халқының тарихын, тілін, дінін, әдет-ғұрып, салт-санасын, ұлттық дәстүрлерін жете білмеуіне әкеп соқты. Халықтық педагогика-көп арналы, қыр сыры мол, күрделі ғылым. Ол ұлттық өмірге немқұрайлы қарайтын жас ұрпақты қазақтың рухани материалдық мәдениетін толық меңгерген, тарихын, әдет- ғұрпы,салт-сана, дәстүр, тәлім-тәрбие, адамгершілік қасиеттерің бойына сініріп, ұлтын сүйетін азамат болып өсуін қамтамасыз етуге тиіс. Халықтық педагогика-тәрбиенің бастауы және қайнар бұлағы ол-тәрбие жөніндегі халықтың білімі мен тәрбиесі. Халықтық педагогика туралы ежелгі ойшылардың, ғалымдардың ойлары бүгінгі зерттеулерде жалғасып келеді. Бұл салада қазақ халқының тәлім-тәрбие мұрасына ерекше мән беріп зерттегендер (біз бұл жерде профессор С.К. Қалиевтың көп жылдық жұмысының нәтижесі ретінде жазылған диссертациялық еңбегін басшылыққа аламыз. Қазақтардың халықтық педагогикасындағы тәрбилеу мен оқытудың ғылыми-педагогикалық негіздері [5]. Бұл ғылыми еңбекте автор Қазақстанда халықтық педагогиканың өріс алуы мен қанат жаюын бірнеше кезеңдерге бөледі:
І кезең. ұлттық тәрбие, халықтық салт-дәстүрлер туралы алғашқы ойлар мен көзқарастар демократ-ағартушы ғалымдар Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин және XIX ғасырдың екінші жартысындағы ғалым- этнографтар: Э.С. Вульфсон, П.С. Памас, А. Вамбери, А. Левшин, Н.Л. Зеланд, А.Янушкевич, В.В.Радлов, Г.Потанин еңбектерінде көрсетіледі.
II кезең: XX ғасырдың 20-30жж. осы мәселемен арнайы айналысқан А. Диваев, А.Байтүрсынов, C. Торайғыров, М. Дулатов, Н. Құлжанова, М Әуезов.
III кезең: 40-50 жыл үзілістен кейін 1970-1990 жылдары қазақ халқының салт-дәстүріне деген дұрыс көзқарас қалыптасып, бірнеше еңбектер жарық көрді. Осы еңбектердің авторлары: И. Оршыбекова, C.Қалиев, К. Сейталиева, Ә. Табылдиев, C. Ұзақбаева, М. Құрсабаев. Еліміздің егемендік алуымен байланысты ұлы ағартушыларымыздың ( Ш. Уәлиханов Ы. Алтынсарин. А. Құнанбаев, А. Байтұрсынов, М.Дулатов т.б) салып кеткен сара жолы, олардың еңбектері ғылыми тұрғыдан зерттеліп бірнеше диссертациялық, докторлық жұмыстар қорғалды. Соңғы жылдары арнайы халықтық педагогиканы зерттеген көршілес мемлекет ғалымдары: Г.Н.Волков, E.Н.Ханбиков, А.Э.Измайлов, Н.С.Сафаров, Раджабов т.б. Қазақстан Республикасы бойынша халықтық педагогиканың жалпы педагогика, психология, философия ғылымдарындағы алатын орны, оның тарихи даму жолын ғылыми тұрғыдан мәнін, мақсатын, мазмұнын, методологиялық негізін ашуда елеулі үлес қосқан көрнекті ғалымдар: Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, Қ.Сейсенбаев, Х.Арғынбаев, Н.Сарсенбаев, С. Ұзақбаев, К.Ж. Қожахметова, A.Мұханбаев т.б. Бұл зерттеулерде Халық педагогикасы ұғымын әртүрлі мазмұн-мағынада түсіндірген. Оның тәрбиелік ролін анықтау кезек күттірмейтін мәселе. Ал хальқ педагогикасының зерттеу негізінде халық ауыз әдебиетінің шығармалары, этнографиялық материалдар, халықтық тәрбие дәстүрлері, ойындары, отбасы тәрбиесінің тәжірибелері жатады. Бұл анықтамалардан тәрбие мен оқыту жұмысы халықпен бірге өскен, бірге дамығандығын сан ғасырлар бойы халықпен қатар жасап, оның озық үлгілерін келер ұрпаққа мирас етіп келе жатқанын білеміз.
Соңғы жылдары әлемдік, отандық, ұлттық негізде кеңінен білім, тәрбие беру міндетіне сай Республикамызда ондаған жаңа концепциялар, тұжырымдамалар, бағдарламалар және Заңдар қабылданды. (Білімді ұлт, Сапалы білім Ұлттық жобасын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2021 жылғы 12 қазанындағы №726 Қаулысы)[6]. Бірақ тәжірибе жүзінде олардың толғымен іске аспай жатқаны анық. Мемлекетіміздің қазіргі жағдайындағы тәрбие жұмысында ғылыми-теориялық негізінің аздығы мен практикалық мұқтаждықтың арасындағы қайшылық айқын байқалады. Осы қайшылықтың шешімін табу бізге диссертациялық жұмысымыздың тақырыбын Қазақ отбасы дәстүрлері арқылы бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік мінез-құлық нормаларын қалыптастыру деп алуға мүмкіндік болды. Мұның бәрі қазақ отбасы дәстүрлері арқылы бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік мінез-құлық нормаларын қалыптастыруын зерттеудің маңыздылығын өзекті етеді.
Зерттеу нысаны: бастауыш сынып оқушыларына адамгершілік тәрбие беру үдерісі.
Зерттеу пәні: оқу - тәрбие процесінде халықтық педагогиканың озық салт-дәстүрлері арқылы оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу.
Зерттеу мақсаты: қазақ отбасы дәстүрлері арқылы бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік мінез-құлық нормаларын қалыптастыруды теориялық негіздеп, әдістемелік жолдарын көрсету.
Зерттеудің міндеттері:
oo педагогикалық, психологиялық, әдістемелік әдебиеттерді талдау арқылы бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік мінез-құлық нормаларының мәнін, құрылымы мен мазмұнын анықтау;
oo қазақтың ұлттық дәстүрлері арқылы бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік мінез-құлық нормаларын қалыптастырудың компонеттерін, деңгейлері мен көрсеткіштерін анықтау;
oo қазақтың ұлттық дәстүрлері арқылы бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік мінез-құлық нормаларын қалыптастыру моделін дайындау;
Ғылыми жаңалығы: бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік мінез құлық-нормаларының мәнін, құрылымы мен мазмұнын анықталды; бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік мінез құлық нормаларын қалыптастырудың компонеттері, деңгейлері мен көрсеткіштері айқындалды; бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік мінез-құлық нормаларын қалыптастыру моделі дайындалды; бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік мінез-құлық нормаларын қалыптастыру әдіс-тәсілдерін көрсетілді.
Зерттеудің ғылыми болжамы:
- халықтық педаготика негізінде бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеу үдерісі тиімді болуы мүмкін, егер де, халықтық педагогиканы озық идеялы негізінде бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеудің тұтас жүйесі құрылыса.
- педагогикалық ұжымның әрбір мүшесі ұлтың өзіндік ой-санасы халықтың жағдайын есепке алса және ұлттық тәрбие негізінде адамгершілік іс-әрекетке халықтық педагогикаға үйретпесе бастауыш сыныптарда ұлттық дәстүрлерді сабақатарда, сабақтан тыс жұмыстарда пайдалану қарастырылса.
Зерттеудің негізгі идея: халықтық педагогиканың озық дәстүрлері арқылы бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуде гуманизация бағыты жалпы адамзаттың ұлтаралық және ұлттық бірлікке тірек ету.
Зерттеу көздері: зерттеу проблемасы саласында басылым көрген тарихшылардың, әлеуметтанушылардың, әдебиетшілердің, ақын- жазушылардың, педагогтар мен психологтардың еңбектері; Қазақстан Республикасы үкіметінің ресми материалдары мен құжаттары (Конституция, Білім, тәрбие беруге арналған тұжырымдамалар мен бағдарламалар); мектеп пен арнаулы орта және жоғары оқу орындарының озат тәжірибелері. Зерттеу кезеңдері: I кезеңде (2022 жылдың екінші жартысы ) зерттеу проблемасы бойынша педагогикалық, психологиялық, әлеуметттік, оқу- әдістемелік әдебиеттерге талдау жасалды. II кезеңде (2023 жылдың бірінші жартысы) деректі материалдар жинау жалғастырылды. Проблеманың зерттелу деңгейі анықталды. Оқушыларға адамгершілік тәрбие беру мақсатында мұғалімдермен бірлескен жұмыстың әдістемесі жасалынды. Оның мазмұны мен әдіс тәсілдері педагогикалық тәжірибелік эксперимент жүзінде тексерілді. Эксперимент нәтижелері сұрыпталып өңделді. Қорытынды нәтижелер кестеге түсіріліп, нақтылы тұжырымдар мен нұсқаулар жасалды.
Зерттеудің әдістері: философиялық, педагогикалық, психологиялық ғылыми әдебиеттерге теориялық талдау, мектеп құжаттарымен ( ресми материалдар, жоспарлар т.б) танысу, мектептің жұмыс нәтижелерін салыстыру, сұрақ, жауап, әңгімелесу, отбасы дәстүрлерін зерттеу, педагогикалық бақылау, экеперимент, математикалық- статистикалық өңдеу.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: зерттеу проблемасы саласында басылым көрген тарихшылардың, әлеуметтанушылардың, әдебиетшілердің, ақын- жазушылардың, педагогтар мен психологтардың еңбектері; Қазақстан Республикасы үкіметінің ресми материалдары мен құжаттары (Конституция, Білім, тәрбие беруге арналған тұжырымдамалар мен бағдарламалар); мектеп пен арнаулы орта және жоғары оқу орындарының озат тәжірибелері.
Зерттеу базасы: Алматы қаласы, Медеу ауданы, Bilim school мектебі.
Зерттеу жұмысының жаңалығы мен теориялық маңыздылығы:
oo қазақ отбасы дәстүрлері арқылы бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік мінез-құлық нормаларын қалыптастырудың теориялық негіздері айқындалды;
oo қазақ отбасы дәстүрлері арқылы бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік мінез-құлық нормаларын қалыптастыруға арналған тапсырмалар үлгісі жасалды;
oo қазақ отбасы дәстүрлері арқылы бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік мінез-құлық нормаларын қалыптастырудың әдіс-тәсілдері ұсынылды;
Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығы: бастауыш сынып оқушыларының бойында қалыптасқан ң құнды қасиеттерге арналған Адамгершілік тағылымы деп аталатын бағдарламаның жобасы жасалып мектеп тәжірибесіне ұсынылды. Бұл бағдарламаны мұғалімдердің білімдерін жетілдіру курстарында және бастауыш сынып мұғалімдері өз іс-тәжірибесінде пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының жаңалығы мен теориялық маңыздылығы:
oo қазақ отбасы дәстүрлері арқылы бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік мінез-құлық нормаларын қалыптастырудың теориялық негіздері айқындалды;
oo қазақ отбасы дәстүрлері арқылы бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік мінез-құлық нормаларын қалыптастыруға арналған тапсырмалар үлгісі жасалды;
oo қазақ отбасы дәстүрлері арқылы бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік мінез-құлық нормаларын қалыптастырудың әдіс-тәсілдері ұсынылды;
Қорғауға ұсынылатын жағдайлар:
oo қазақ мектептерінде бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуде халықтық педагогиканың озық дәстүрлерін пайдалану арқылы Адамгершілік тағылымы бағдарламасының жобасына сипаттама;
oo бағдарламаның негізінде бастауыш сынып оқушыларын адамгершікке тәрбиелеуде халықтық педагогиканың озық дәстүрлерінің тәрбиелік мүмкіндіктері;
oo тұтас педагогикалық процеске бастауыш сынып оқушыларын халықтық педагогиканың озық дәстүрлері негізінде адамгершілікке тәрбиелеудің жалпы әдіс-тәсілдеріне сипаттама.
Зерттеу жұмысының талқылануы мен жариялануы. Зерттеу жұмысының негізгі тұжырымдары Абай атындағы ҚазҰПУ-дың бастауыш білім беру кафедрасындасының мәжілісінде талқыланды.
Жұмыста қарастырылған мәселелер бойынша республикалық ғылыми-әдістемелік журналда 3 мақала жарияланды.
1. Халықаралық ғылыми -педагогикалық конференция ҮЗДІКСІЗ БІЛІМ БЕРУЖҮЙЕСІНДЕГІ ПЕДАГОГТЕРДІҢ ЗЕРТЕУ МӘДЕНИЕТІН ДАМЫТУ:ТӘЖІРИБЕ ЖӘНЕ ИННОВАЦИЯЛАР. Бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік мәдениеттерін қалыптастыру тақырыбында 784-788бетте жарияланды.
2. Халықаралық ғылыми-педагогикалық журналы РУХАНИ ЖАҢҒЫРУ АҚПАРАТТЫҚ-САРАПТАМАЛЫҚ ОРТАЛЫҒЫ ULY DALA USTAZY INTERNATIONAL SCIENTIFIC-EDUCATIONAL JOURNAL Адамгершілік және саналы тәртіпке тәрбиелеудегі халық педагогикасының рөлі тақырыбында 12-14 бетте жарияланды.
3. Халықаралық Өрлеу-өркендеу ғылыми ақпараттық, танымдық-тәрбиелік журналы Мектептің оқу-тәрбиеісінде халық педагогикасын пайдалану тақырыбында 32-35 бетте жарияланды.
Диссертация жұмысының құрылымы: Нормативтік сілтемелер, Анықтамалар, Атаулар мен қысқартулар деп аталатын құрылымдық элементтерден, кіріспе, екі бөлім және қорытындыдан тұрады.
Жұмыстың соңында қолданылған әдебиет көздерінің тізімі берілген. Нормативтік сілтемелер, Анықтамалар деп аталған бөлімдерде зерттеу жұмысын орындау барысында пайдаланылған терминдерді тағайындау мен нақтылауға қажетті анықтамалар, ресми құжаттарға нормативтік сілтемелер келтірілген.
Диссертацияның зерттеу нәтижелерінің сенімділігі, мақұлдануы, тәжірибеге ендірілуі отандық және шет елдік тарихи педагогикалық, психологиялық-педагогикалық еңбектердегі теориялық-әдіснамалық қағидаларды басшылыққа алуымен, тұжырымдарға негізделуімен, зерттеудің мақсатына сай теориялық, эмпирикалық әдіс-тәсілдерді қолдануымен, алынған нәтижелерді қорытындылауымен қамтамасыздандырылды.
Кілт сөздер тізбесі: дәстүр, халықтық педагогика, отбасы тәрбиесі, адамгершілік тәрбие.
I тарау. Қазақ отбасы дәстүрлері арқылы бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік мінез-құлық нормаларын қалыптастырудың теориялық негіздері
0.1 Қазақ отбасы дәстүрлерінің педагогикалық-теориялық мазмұны
Қазіргі еліміздің мәдени, саяси әлеуметтік және экономикалық даму өзгерістері орта және жоғарғы мектептерді демократияландыру, ізгілендіру сайып келгенде, білім беру жүйесінде жас ұрпақты білімді, дарынды етіп тәрбиелеу мен оқытудың сапасын арттырып, жас ұрпақты қоғамдық өмірге даярлау ісінің маңыздылығын көрсетіп отыр. Бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуге бағытталған қазақ отбасы дәстүрлерінің түрлері сан алуан.
Қоғамымыздың бір бөлшегі отбасы, қоғамдағы экономикалық-әлеуметтік өзгерістер отбасынан көрініс табады. Қоғамымыздағы жаңа әлеуметтік-қоғамдық өзгешеліктер әсерінен отбасындағы психологиялық және моральдық ахуал біртіндеп біртіндеп өзгеріске түседі. Әлеуметтік-қоғамдық жағдайлардан басқа да биологиялық, психологиялық және демократиялық жағдайлар отбасының өзгеріске ұшырауына әсер етеді. Отбасындағы мінез-құлықтар, моральдық құндылықтар бірден өзгеріп, жаңарып кетпейді, сол себепті де бұрыңғы ата-бабаларымыздан қалыптасқан отбасылық психология тұрақты болады.
Қай ғасырда да болмасын адамзат баласының ең бірінші алдына қойған мақсат-мұраты - өзінің өмірінің жалғасы, өзінің тәжірибесін жалғастыратын саналы, салиқалы, салауатты, сауатты ұрпақ тәрбиелеу. Сол себепті, болашағын берік ететін басты фактор ол ұрпақ тәрбиесі.
Алайда біз ата-бабаларымыздың көне тәжірибесін орынды пайдалана алмағандықтан және ұлттық дәстүрлеріміз тұла бойымызға толық сіңірілмегендіктен, біз тәрбие тетігінен айырылып қалудың сәл алдында қалдық. Адам ең алдымен өміртануды және дүниетануды өзінен бастаған жөн. Егер де біз өзіміздің ұлттық салт-дәстүрлерімізді түп-тамырымен дұрыс сезіне алмасақ онда басқа ұлттардыңда салт-дәстүрін құрметтей алмаймыз. Яғни өзге ұлттың жан дүниесін түсіне алмаймыз. Ол үшін ең алдымен, әр жан өзінің ұлттық салт-дәстүрін жете түсініп, бойына сіңіре отырып, қастерлей білуі қажет.
Адамзаттың қоғамдық даму тарихында қалыптасқан оқыту мен тәрбие, оның теориясы мен тәжірибесін жетілдіру барысындағы тәрбиелік және маңызы жайлы Я.А. Коменский, К.Д. Ушинский, Н.К. Крупская, В.Г. Белинский, А.В. Лучаринский, А.С. Макаренко, С.Т. Шацкий, В.А. Сухомлинский, Ш. Уәлиханов, А. Құнанбаев, Ы. Алтынсарин, А.П. Сейтешов, Н.Н. Хан, Н.Д. Хмель, М.Ә. Құдайқұлов, А.А. Бейсенбаева, Қ.К. Жампейісова, В.В.Трифонов, Г.Т. Хайруллиндер өздерінің құнды педагогикалық ой-тұжырымдарын қалдырды.
Бала тәрбиесі қай заманда болмасын ерекше маңызға ие. XXI ғасырдағы түрлі толасыз мәліметтер, қоғамдағы күрделі өзгерістер өмір сүріп жатқан жас жеткіншекті тәрбиелеудің күрмеуі қиын, күрделі мәселелері толасыз. Қазіргі дамыған заманда өріс алған қазіргі заманның тәрбие жүйесіне ұлттық тәрбиемізді бойына дарыту одан да үлкен өзекті мәселе болып отыр. Халқымыздың ғасырлар бойы жинақтап, уақыт терезесінен өткен әр тәрбие тәжірибесінің өзекті бір саласы ол ұлттық дәстүрлер жүйесі құрайды.
Ал енді, дәстүр сөзінің шығу тарихына үңілетін болсақ, тұрақты, орныққан дегенді білдіреді. Бұл сөз латынның tradition деген сөзінен аударып алынған. Бірден-бірге беру, бірден-бірге өткізу деген мағынаны білдіреді [7].
1-кесте
Дәстүр ұғымына берілген анықтамалар топтамасы
1.
Қазақстан Ұлттық энциклопедия
Дәстүр - белгілі бір халықтың немесе ұлттың ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отыратын, тарихи қалыптасқан, олардың әлеуметтік ортасында ұзақ уақыт бойы сақталып отырған әлеуметтік-мәдени құндылықтар жиынтығы. Дәстүр өз ішінде қоғамды басқару жүйесін, әлеуметтік қарым-қатынас пішімдерін, шаруашылық жүргізуші тәсілін, әлеуметтік мұра нысандарын (рухани және материалдық құндылықтарды), оларды ұрпақ-ұрпаққа қалдыру үрдістері мен тәсілдерін қамтиды. Белгілі бір қоғамдық тәртіптер, мінез-құлық нормалары, идеалар, құндылықтар, салт-жоралғылар, т.б, дәстүр ретінде қаралады. Қазақ халқы да дәстерлерге бай халық. Ұлтымыздың тамаша дәстүрлеріне үлкенді құрметтеу, қайырымдылық, бауырмалдық, балажандық, төзімділік, арлылық, қонақжайлық т.б. жатады[8].
2.
Педагогика және психология қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі
Дәстүр - тарихи тұрғыда қалыптасқан және ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отыратын қаракет пен мінез-құлық нысандары, сондай-ақ оларға ілеспе астасқан ғүрыптар, қағидалар, құндылықтар, түсініктер. Дәстүрлер өзінің қоғамдық маңыздылығын және тұлғалық пайдалығын талай рет дәлелдеген қаракет нысандарының негізінде қалыптасады. Белгілі бір қауымның дамуының әлеуметтік жағдаяты өзгеруіне орай дәстүрлер ыдырауы, басқадай болып өзгеруіне не алмасуы мүмкін. Дәстүр адамдардың өмірлік қарекеттерін реттеудің маңызды факторлары болып қызмет етеді, тәрбие негізі болып табылады. Этнопсихологияда дәстүрлер топтамасы не шоғыры ұлттық қауымдастық сипаттамаларының бірі болып шығады. Қазақ қонақжайлылық, қайырымдылық, бауырмашылдық, төзімділік және т.б. жатады. Жастарды ұлттық рухта тәрбиелеуде дәстүрдің маңызы зор. Дәстүр қоғамдық өмірдің әр салаларына (құқық, саясат, әдебиет, өнер,) да тән. Бірақ бұлардағы дәстүрдің орны мен рөлі әр түрлі. Қоғамдық болып өзгеріп отырады. Дәстүр ұлттық мәдениетпен тығыз байланысты. Сондықтан мәдениетті дамыған елдің дәстүрі бай болады[9].
3.
Қ.Б. Жарықбаев
Қазақ халқының ұлттық дәстүрлерін басқа жұрт өкілдері де әділ бағалаған. Мысалы, қыр халқын алғаш зерттеушілердің бірі А.И. Левшин: Қазақтардың басқа Азия халықтарына қарағанда қайырымдылық, адамды аяу, қарттарға құрмет көрсету, ьаланы аялап, жанындай жақсы көруі - айрықша қасиеті[10].
4.
Н. Сәрсенбаев
Әдет-ғұрып, дәстүр және қоғамдық өмір атты еңбегінде: Белгілі бір қоғамда немесе ұжымда қалыптасқан дәстүр өзінің өмір сүру заңдылығына толық ие болғанда ғана сол қоғамдық өмірден жалғасын тауып, тұрақты орын алуы мүмкін[11].
5.
И.С. Кон
Дәстүр дегеніміз - әдет-ғұрыптың өмірдегі әртүрлі формасы. Ол адамдардың белгілі бір бағыттағы тұрақты іс-әрекеті мен мінез-құлқының ұрпақтан-ұрпаққа ауысып берілетін түрі.[12]
6.
Ә. Табылдиев
(этнопедагог ғалым)
Дәстүр - әдепке айналған игі іс-әрекеттің әлеуметтік көрінісі, ұлттың ізгі қасиетін көрсететін мәдени құбылыс[13].
7.
С. Қалиев
Дәстүрге ғасырлар бойы қалыптасып, сұрыпталған әдет-ғұрыптар, жол-жоралар, көзқарас, түсініктер жатады[14].
8.
Р.К. Төлеубекова
Ғалым
Халықтық педагогика мұрасының бірі - дәстүр. Дәстүр - адамдардың рухани тұлғасынан бөлінетін құбылыс. Дәстүр қоғамдық өмірдегі дәстүрде, қарым-қатынас дәстүрінде, ғылыми дәстүрде, оқу-білім ғылымындағы дәстүрде, отбасылық-жанұялық дәстүрінде, еңбек дәстүрінде.[15]
Халқымыздың ұлттық салт-дәстүрлері туралы түрлі мәліметтер жинақтап, кітап қылып шығарып жүрген қазақтың белгілі қаламгері С. Кенжеахметовтің[16] пікірі бойынша, дәстүр ол - атадан балаға көшіп, жалғасып және дамып отыратын тарихи-әлеуметтік, мәдени тұрмыстық, кәсіптік, салт-сана, әдет-ғұрып, мінез-құлық, тәлім-тәрбие және рухани іс-әркеттің көрінісі деген болатын, сонымен бірге қаламгер дәстүрді халықтың мәдени байлығы, ұлтымыздың ұлттық мәдениеті және халқымыздың рухани байлығы екендігін айтады. Қаламгер сонымен бірге жүзге жуық халықтық дәстүрлерге түсініктеме берген болатын. Дей, келе авторымыздың берген түсініктемелері халықтық дәстүрге берген тұжырымдарына көбісі сай келе бермейді. Ал Аюбай Құраұлы жасаған Қазақ дәстүрлі мәдениетінің анықтамалығы кітабында халқымыздың рухани мәдениетіне байланысты көптеген мағлұматтар жинақтады. Халқымыздың халықтың педагогика дәстүріне байланысты көптеген мәліметтердің ерекшеленіп берілуі жас ұрпақты ұлттық дәстүрімізде тәрбиеленуіне маңызды үлес қосты.
М. Арынның белгілі Бес анық кітабында былай делінген, Дәстүр сөзі араб тілінен енген, мағынасы тұрақты, орныққан дегенді білдіреді, ал латын тілінен аударғанда традицио сөзі бірден бірге өткізу, бірден бірге беру дегенді мағына білдірсе, орыс тілінде традиция-ның бар кезеңде Дәстүр - ол күрделі процесс. Мұның өзі әдетте сол ұлттық психологиясына, дүниетанымдық деңгейіне сәйкес қалыптасып, ғасырлар бойы екшеленіп сұрыпталып отыратын процесс, - дей келе, дәстүрдің үш сипатын айқындап берді: Бірінші ол дәстүрдің халықтық екендігі, екіншіден, дәстүрдің тұрақтылығы, үшіншіден, дәстүрдің ұрпақтан-ұрпаққа берілуі[17].
Ә. Садуақасов өз зерттеулерінде халықтық дәстүрлерімізді :
тұрмыстық дәстүрлер
мерекелік дәстүрлер
кәсіптік дәстүрлер
құдандалық дәстүрлер
бала қуанышы дәстүрлері
діни дәстүрлер
мәдени дәстүрлер
жерлеу дәстүрлері
әскери-ұландық дәстүрлер
жаңа дәстүрлер
деп жікеген болатын. Осы ғылыми зерттеу жұмыстарының мазмұны халқымыздың ұлттық мұрасын зерттеу, осы ұлттық дәстерлеріміздің өзіндік ерекшелігін саақтау, ұмыт болып бара жатқан дәстүрлерімізді дәріптеу, тарихымызды, әділдігімізді, мәдениетімізді, дініміз бен тілімізді қалпына келтіру, оларды педагогикалық жағынан барлық прогресшіл жағдайды анықтауға, осылардың негізінде ғылыми мазмұндағы ұсыныстарды талдап, енгізу жүзеге асырылады.
1- сурет - Қазақ халықтық дәстүрлерінің сипаты
2- сурет - Қазақ халықтық дәстүрлерінің жіктелуі.
Кеңес ғалымдары кейбірі қоғамның тарихи дамуында салттың шеңбері тартылып, дәстүрдің шеңбері кеңейе түсуін атап өткен. Салт түсінігінің шеңбері шындығында тарылуы емес, қоғамдық өмірдің шеңбері кеңейуде, дәлірек айтатын болсақ, өте тез қарқынмен және үлкен мөлшерде даму үстінде. Ал, салттар өзгеруге, жаңа компененттермен баюға, тез өзгеруге қабілетті емес. Енді дәстүр және салт терминдері өзара тепе-теңдік және айырмашылық қатынастарымен ерекшеленеді. Дәстүр ұғымы біздіңше, кең ауқымды. Сол себепті біз зерттеу жұмысымызды дәстүр категориясымен байланыстырамыз, өйткені ол түсінік басқа да түсініктерді қоса қамтып өтеді. Дәстүр - ол жалпы халықтық. Ол халықтың бүкіл халықтың әлеуметтік-экономикалық, құқықтық, мәдени, психологиялық, педагогикалық, дүниетанымдық жағдайына тығыз байланысты. Дәстүр ол өзара тығыз байланысты және диалектикалық біріне-бірі өтіп отыратын ең кем дегенде алты деңгейде де жүзеге асады. Олар:
:: диалектикалық заңдар әсер ететін - жалпыға ортақтық;
:: жалпы жүйелік заңдылықтармен - жалпыға жүйелік;
:: ерекше егеменді әлеуметтік феномен ретіндегі - дәстүр;
:: айырықша ерекше дәстүр көрінісімен байланысты жекелік -саясатта,экономикада, мінез-құлықта, дінде, өнерде, т.б.;
:: дәстүрлердің нақты тарихи жағдайдағы халықтық сипаты;
:: өмір ситуацияларына сәйкестігі.
Әсіресе, соңғы төрт деңгейде дәстүр өз бетінше әлеуметтік феномен[18]. Дәстүр гуманитарлық білімдердің объектісі - ол өзіндік түрлік байқалуында және нақты халықтық сипатында болып табылады. Біз дәстүрді қоғамдық қатынастар жүйесінің заңы деп айтсақта болады. Өйткені, дәстүрлердің объективті негізі - қоғамдық қатынастардың даму диалектикасы мен тарихи ұласымдылығы. Дәстүр тұрақтылық сипатта болады. Ол ата-бабаларымыздан келе жатқан сан ғасырлық тарихында ұласымды тұрақтылықта болып келеді. Дәстүр сонымен қатар, ұрпақтар ұласымдылығын сақтап келеді. Дәстүрдің осы қырлары мен сырларына мән беретін болсақ, ұлт өмірінің желісін үзбей, біріктіре отырып берілетін көреміз. Мұның барлығы халқымыздың ұлттық белгісін анықтайды. Дәстүрлеріміз санамен біртұтас болып, үзілмеуінің негізі осында жатыр. Даму ол өткеннен бүгінге, бүгінгіден болашаққа бағытты өзгеріс екендігі бәрімізге мәлім. Даму яғни, белгілі бір жағдайда қайтымы жоқ күйдің өзгеруі. Уақытқа байланысты оның реттелгендігі немесе құрылымдылығы жөнінде айтуға сол себепті қақымыз бар. Дамудың кез-келген бір күйі біріншіден, келесі күйге диалектикалық өтуімен сипатталады. Даму барысында ескідегі орындыларды сақтап оны келесі өзгерістердің іргетасы ретінде пайдалану, бір сөзбен айтқанда, шарттылығын анықтау керек. Дамудың тарихи байланысын қамтамасыз етуге өткенді сақтау, оны бүгінгі мен болашаққа өткізу қажетті ұласымдылық болып табылады. Қоғамдық қатынастарды белгілейтін ерекше дәстүрді анықтайды. Дәстүр латын тілінен - алып беру деген мағынаны білдіреді. Қоғамдық дамудағы ескірген құбылысқа дәстүрді теңестіру үлкен қателік болып табылады. Ескі сөзі философиялық әдебиеттерде үш мағынада пайдаланылады:
1. Жойылуға тиісті зиянды, тежеуші;
2. Уақытша жаңаның дамуына керек, оның бекуіне дейінгі мерзімде
сақталады;
3. Керек нәрсе ретінде болашақ прогресте пайдаланылады [19].
Дәстүр ол - жаңа дәстүрмен жаңашылдық арақатынаста қарастырылады. Қазіргі зерттеу жұмыстарында жаңа ұғымы екі мағына береді: ең бірінші, статистикалық мағынада, ол өткен уақиғалармен байланыссыз, кездейсоқтық. Ал екіншіден, жүйенің өткен дамуымен тығыз байланысты. Табиғаты жағынан дәстүр өткенмен, ескімен байланысты ғана емес, керек кезде олармен детерминацияланған.
Дәстүр, сонымен қатар, өткеннің әлеуметтік бейнесін береді, жалпы жаңаның заманның алдында кедергі емес, дербес жағдайларда әлеуметтік прогреске кедергі емес.
Дәстүр уақыт заманына қарағанда қазіргі және өткеннің қоғамдық дамуын белгілейді. Мұқият қарайтын болсақ, қазіргі уақыттың өткеннің бірізді қалпына келуі бұл процес мехенизмі арқылы жүзеге асатынын көреміз.
Әрбір тарихи уақытта басқаша айтсақ, қоғамдық қатынастар өзгешеленіп, жаңаланып қана қоймай және де сақталады, яғни қайталанады, жаңғырығады. Дей келе, дәстүрдің арқасында өткен қоғамдық қатынастар қазір де және болашақтағы да жаңғырылады, өзінше қайта қуатталады. Әр кезеңдегі әрбір жаңа ұрпақ өткенді осы қызметіне сай жан дүниесімен көре алады. Дәстүрмен бірге жаңашаланған қоғамдық қатынастардың бағытталғандық сипаты болады. Қоғамымызда әр дәстүрдің атқаратын әлеуметтік маңызды қызметтері бар. Ол біріншіден, реттеушілік қызмет атқарады.
Дәстүр өзінің қызметі барысында қоғамдық қатынастардың бірыңғайланғанын белгілеу мен бекітуге шынайы жетелей отырып, реттелген қоғамдық қатынастардың ретсіздіктен, жүйеленгенді-жүйесіздіктен, шектелгендікті-шектелмегендіктен, қажеттікті-кездейсоқтықтан, қайталануды - қайталанбас даралық пен дербестіктен шекарасын бөледі. Расында да, қоғамдық дәстүрдің мазмұнын құрайтын кез келген қоғамдық қатынастар құрылысы жиі қайталанса, әлеуметтік жүйедегі ретсіздік пен әртүрлілік шетке шығарылады. Яғни жетер шегіне жеткенде, қайталану жиілігі шетсіздікке жақындағанда кенеттен туындаған адамдар жүріс-тұрысындағы әртүрлілік пен қоғамдық қатынастар мүлде жойылады. Негізінен бұл статикалық дәстүрлерге тән болып келеді. Қарқынды дамитын дәстүрлерді қарастырғанда жағдай едәуір өзгереді.
Дәстүрлерді өлі және тірі деп салыстырмалы түрде бөлуге болады. Нақты әлеуметтік жағдайларда өлі дәстүрлер өзекті бола алмайды. Бұған біз алғашқы адамдардың алғашқы қауымдық, құлдық, феодалдық қоғамдардағы бірқатар дәстүрлер, салттар үрдісін жатқызамыз. Ал тірі дәстүрлер, керісінше, үздіксіз өзектендіріледі. Бұған тек өзектену арқылы дәстүрлердің қайта өрлеуі тірелмейді. Көп қырлы, ол дамудың, дәстүрленудің онан әрі бекінуінен, тарауынан қайта өрлеу процесі тұрады [20]. Қоғамда әсер ететін және әсер етпейтін де тірі дәстүрлер болуы мүмкін. Жоғарыда қарастырып өткендей дәстүрлер әсері деп олардың қызметін айтамыз. Яғни олардың әлеуметтік процестерге ықпалы, ол ықпалдардың сипаты мен дәрежесі және т.б. Материалдық және идеологиялық ауқымдағы дәстүрлерді әлеуметтанушылар айыра білу керек - дейді. Топтап бөлу ғылымызда төмендегінше бар: қоғамдық қатынастардың субъектілері бойынша:
халықтық;
топтық;
этникалық;
үйелмендік;
рулық;
тайпалық;
Субъектінің іс-әрекет шеңбері және сипаты бойынша:
еңбектік;
өндірістік;
әскери революциялық;
Әлеуметтік прогреске байланысты бөлінеді:
экономикалық,
саяси,
эстетикалық,
діни;
Қоғамдық қатынастардың типтеріне байланысты:
алғашқы қауымдық,
құлдық,
феодалдық,
капиталистік,
социалистік,
рыноктық қоғамдарға байланысты және т.б.
Дәстүрлер осы күні ұлттық мәдениетті көтерудің, өркендетудің, дамытудың құралына айналды. Өз дәстүрлерін сыйлап, құрметтеген халық ғаламдық дамудың шеңберінен өз орнын таба біледі. Қазақ халқының бай қазыналы дәстүрлері, әдет-ғұрып, салт-саналары бар. Олардың қай-қайсысы да ғаламтанымдыққа, мәдениеттілікке, адамдыққа жетелеп, ой-өрісін кеңейтіп, адамгершілікті адам болуға тәрбиелейді. Қазіргі халқымыздың басындағы кезең - дәстүрлер арқылы тәрбиенің тегіне үңіле қарап, жас ұрпақты оның нәріне қанықтыратын кезең. Үзіліп кетіп, халыққа қайта оралып жатқан дәстүрлерді табиғи даму қалпына келтіруіміз қажет. Ғасырлар бойы қалыптасып, лайықты орын теуіп келген халқымыздың бойындағы, әрбір тұлға бойындағы қасиеттердің тиісті ғылым арнасына айналуын қамтамасыз етуіміз керек. Халқымыздың өне бойынан табылып келген, басқа да халықтар білетін: үлкенді сыйлау, ізгілік, жас адамға иек арту, ар, намыс, ұят, сөз, уәде, қонақжайлық, сый, құрмет сияқты іс-әрекетпен, қарым-қатынастардың ғылыми негізін қайта қалпына келтіріп, ұрпақтар тәрбиесіне құрал етіп, жүзеге асыруымыз қажет.
Дәстүрлер ол - аға ұрпақтың қалыптасқан тәрбие тәжірибесі [21]. Дәстүрлеріміз ережелердің сипатына ие болады. Мәселен, әр ұлт өкілдерінің өзінің әлеуметтанымдық, ғаламтанымдық, психологиялық жағдайына байланысты өзіндік ыңғайластырылған ережелері бар. Осыларға сай өзіндік ұстанымы бар ұлттық мүдде қалыптасады. Дәстүрлер өткенге қарай емес ілгері дамыта жетелеу сипатында болады. Дәстүрлердің бұл тарихи сипатын көрсетеді. Мәселен, тарихқа өзгеру және даму үстінде болса, дәстүрлер де сол сияқты. Ұрпақтан-ұрпаққа беріліп, дамып, өзгеріп отырады. Алайда, дәстүр тек өткен тарихтың категориясы емес. Осы кезде ғана ол - ұлттық дәстүр сипатына ие. Қандай да ұлт болмасын, не ұлттың өкілі ретінде тұлға өзінің дамуында үнемі жақсыға қарай ұмтылып, жетелеп отырады. Өркениеттілік түпкі мақсатқа айналады. Күрт өзгеріс, күрт құбылыс дәстүрлерге тән емес. Мәселе оның мәні, мағынасы, мазмұны, мақсаты мен міндеті, жүзеге асу жолдарын сақтауда. Ұлы даланы жайлаған көшпенді халқымыз үшін бірліктің қайнар көзі болып дәстүрлердің бірегейлігі, біркелкілігі зор рөл атқарары анық. Кең даланы жайлаған халқымыздың бірін-бірі жақсы тануы, тығыз байланыста болуы осы дәстүрлердің арқасы екені сөзсіз. Дәстүр ол - ұлттық тұтастықтың негізі. Халқымызға дәстүр тұтастығы тән қасиет.
Кез-келген ұлт өкілдерінің көрнекті ғалымдары өзінің ұлттық дәстүрін терең біліп, құрметтеп қараған. Ғалымдар дәстүрді жақсы білгендіктен олардың ғылыми және басқа да шығармалары оқырман ұрпақтың көңілінен шығып, мағыналы ұғынылған.
Ел басқарған басшыдан бастап есі кіре бастаған нәрестеге (жас өспірімге) дейін дәстүрлердің қуатты құрал екенін ұмытпағаны жөн. Дәстүрді халықты тәрбиелеу ісінде қуатты құралы ретінде пайдалану - білгірлік. Дәстүр - жас ұрпақ тәрбиесіне тікелей қатысты мұғалім, ата-ана, жалпы жұртшылықтың ортақ арқауы[22].
Әр халықтың өзіне тән әдет-ғұрыпы, салт-сана негізінде жататын дәстүрлер басқа халық өкілдерімен іс-әрекет, қарым-қатынас барысында терең сезіледі. Қазақ дастарқанының да тәрбиелік мәні тереңде. Соның тәрбиелік мәнін ашып, оқушыларға меңгерту де - біздің міндетіміз бірі. Сонымен, біз дәстүрге байланысты бірнеше тұжырымдарға келдік:
Дәстүр - бүкіл халықтық құбылыс.
Дәстүр - әдет-ғұрыптар мен ұлттық мінез-құлықтардан құралады.
Дәстүрдің ұлттық ерекешеліктерін солар айқындайды.
Дәстүр тарихи жағынан тұрақты болады.
Дәстүр рухани, мәдени және материялық құндылықтар жасаудың негізгі қозғаушы күші бола отырып, ұрпақ мұрасына айналады.
Халықтық дәстүрлер - ұрпақтар ұласымдылығын жалғастырушы, байланыстырушы.
Дәстүр - тәрбие және ұлттық мәдениетті сақтау құралы.
Халық дәстүрлері - жеті ата шежіресі мен қазақ дастарханы дәстүрлерінің түп қазығы[23].
Жоғарыда келтірілген дәстүрлерге байланысты анықтамаларды растай отырып, біз олардың қатарына халық дәстүрлерінің бастаулары ретінде жеті ата шежіресі және қазақ дастарқаны дәстүрлерін енгіземіз. Өйткені ұлттық тәрбие қағидасы бойынша әрбір ұрпақ ең кемінде жеті атасына дейінгі ата тегін білуі міндетті. Егер жеті атасына дейін ата тегін, тарихын білмейтін ұрпақ болса, оны Жеті атасын білмейтін жетесіз деп халық кінәлайды, айыптайды. Шыншыл, әділетті, иманды болу - сонау арғы ата-бабамыздан бері қалыптасып келе жатқан дәстүріміз дейді де, халық сол игі дәстүрді бұзған ұрпаққа айып тартқызады. Ат тұяғын тай басар деп, кейінгі ұрпақтың ата салтын бұзбауын талап етеді, әулеттік тағылымдар ата дәстүріне айналып, санаға сіңіп, салтқа тірек болады. Сол үшін де шәкірттерге бастауыш білім беру сатысынан бастап-ақ жеті ата шежіресі мен дастарқан дәстүлерінен білім мен тәрбие берудің мәні зор. Дәстүрлерді дәріптеу әсіресе, Қазақ тілі, Ана тілі пәндерін оқу барысында туыстық атаулармен танысып, солардың мағынасын түсінеді. Ол үшін оқушыларға сол түсініктерді тірек ете отырып, жеті ата шежіресі мен дастарқан дәстүрлерін танытудың толық мүмкіндігі бар деп түйін жасаймыз.
Алдымен, дәстүр сөзінің шығу тарихына тоқталғанды жөн көрдік, сол себепті, диссертациялық жұмысымыздағы әр сөзге жеке тоқтала кеткен дұрыс деп ойлаймыз. Ендігі кезекте, біз қазақ отбасы дәстүрлерінің бастауы халықтық педагогикаға тоқтала кетсек.
Халықтық педагогика - көп арналы, қыр сыры мол, күрделі ғылым. Ол ұлттық өмірге немқұрайлы қарайтын жасұрпақты қазақтың рухани материалдық мәдениетін толық меңгерген, тарихын әдет- ғұрпы, салт-сана, дәстүр, тәлім-тәрбие, адамгершілік қасиеттерің бойына сіңіріп, ұлтын сүйетін азамат болып өсуін қамтамасыз етуге тиіс.
Халықтық педагогика - тәрбиенің бастауы және қайнар бұлағы, ол - тәрбие жөніндегі халықтың білімі мен тәжірибесі. Халықтық педагогиканың теориялық негізін зерттеуші ғалым Христова Е.Л. халық педагогикасын, халықтың таптық педагогикалық санасы, ал дәстүрлі педагогиканы - белгілі ұлттық педагогикалық санасы[24] ретінде қарастырады.
E.Л. Христеванын байқауы бойынша әр тарихи кезеңдердегі халықтың педагогикалық ойларын, оның педагогикалық білімдерімен, тәжірибесімен теңестіруге болмайды, себебі халықтың педагогикалық ойы қоғамдық сананың басқа түрлерінде де өзін көрсетеді (ғылым, дін, әдебиет, мораль т.б.). Орыс халқының ұлы педагогы К.Д.Ушинский халық педагогикасының тәрбиелік күшін өте жоғары бағалаған. Халықтың салттарын, дәстүрлерін жақсы біле тұра: ата- бабаларымыздың даналығы- ұрпақтар үшін-айна деген қорытындыға келген.
Г.К. Волковтың берген анықтамасы бойынша: Халық педагогикасы - халықтың ауыз әдебиетінде, салттарында,әдет-ғұрыптарында, ырымдарында, бала ойындарымен, ойыншықтарында мәңгі сақталып қалған білім, педагогикалық, мағұлматтар мен тәрбиелеу тәжірибесінің жиынтығы. Бұлар, әдетте ауызша таралады. Халық педагогикасы - халыққа қажет қасиеттерді қалыптастыру үшін пайдаланатын педагогикалық мақсатының міндеттерінің, мазмұнының әдіс-құралдарының жиынтығы мен өзара байланысы[25].
Біздің ойымызша, бұл анықтама мәні өте терең және жан-жақты. Соңғы жылдары арнайы арнайы халықтық педагогиканы зерттеген: Г.Н. Волков, Е.Н. Ханбиков, А.Э. Измайлов, Н.С. Сафаров Раджабов т.б. Қазақстан Республикасы бойынша халықтық педагогиканың жалпы педагогика, психология, философия ғылымдарында алатын орны, оның тарихи даму жолын ғылыми тұрғыдан мәнін, мақсатын, мазмұнын, әдіснамалық негізін ашуда елеулі үлес қосқан көрнекті Қазақстандық ғалымдар: Қ. Жарықбаев, С.Қалиев, Қ. Сейсенбаев, Х. Арғынбаев, Н. Сәрсенбаев, С. Ұзақбаева, А. Мұханбаева. К.Ж. Кожахметова. Р.К. Төлеубекова, Ж.Қ. Мұқытова т.б. Бұл зерттеулерде халық педагогикасы ұғымын әртүрлі рөлін анықтау кезек күттірмейтін мәселе. Ал халық педагогикасының зерттеу негізінде халық ауыз әдебиетінің шығармалары, этнографиялық материалдар, халықтық ойындар, отбасы тәрбиесінің тәжірибелері жатады. Бұл анықтамалардан тәрбие мен оқыту жұмысы халықпен бірге өскен, бірге дамығандығын сан ғасырлар бойы халықпен қатар жасап, оның озық үлгілерін келер ұрпаққа мирас етіп келе жатқанын білеміз. Халықтық педагогиканың мұрасының бірі - дәстүр.
Дәстүр - бір ұрпақтан, екінші ұрпаққа ауысып отыратын қоғам[26]. Өмірінің дамуына сәйкес өзгеріп, кейбіреулері жаңа мазмұн алып, әрмен қарай дамитын халықтың қоғамдық - тарихи өмірінде қалыптасқан құбылыс.
Халық дәстүрінің танымдылық-тәрбиелік мәні ұланғайыр дүние. Ол тұтастай алғанда жасұрпақ үшін ғана адам өмірінің рухани - адамгершілігінің қуат - кайнары. Оның ішінде тікелей бала тәрбиесіне бағытталған, баланың жан дүниесінің қалыптасуына, рухани марқаюына негіз болатын мүмкіндіктер көп-ақ. Ол халықтың кәсібімен, салт-дәстүрімен, тілімен, тарихымен, адамгершілік қасиет-сапаларымен сабақтасып, біте қайнасып, тарихи кезендер ерекшелігіне, қоғам тану сатыларына қарай жетелеп, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отыратын қастерлі мұра.
Қазақ халқының ғасырлар бойы жинақтаған дәстүрлерінің ішінде адамгершіліктің жоғары сапаларын тәрбиелеуге ықпал жасаған озық өнегелері бар. Қазақ халқының дәстүрлерінің ұрпақтан - ұрпаққа жалғасып келе жатқаны оның өміршеңдігінде, тәлім - тәрбие ісінде кең таратылғандығында. Адамның туған күнінен бастап барлық өмір жолын қамтитын әртүрлі рәсім, дәстүрлер бар.
Қазақтың қазіргі замандағы алуан жүйелі өмір тану жолдары соларға беру әдістері ертеден қалыптасып, бүтіндей қол үзбеген, сыртқы күш қанша ықпалды болсада халқымыздың дәстүрлері мүлде жойылып кетпеген. Ендігі мақсат: ата-баба дәстүрлерінің озығын жаңарту, ұрпақ тәрбиесінде басты рөлге айналдыру, қазақтың ата-салтын, қағидасын қазіргі өмір тынысына сай пайдалану, жаңарту басты проблема.
Сондай-ақ шығыс философтары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ ПСИХОЛОГИЯ ИНСТИТУТЫ
ӘОЖ (ҒТАМР) 373.3.016:811.512.122 (043)
ЕРҒАРАЕВА ҰЛДАНА ӘБДРАЙМҚЫЗЫ
Қазақ отбасы дәстүрлері арқылы бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік мінез-құлық нормаларын қалыптастыру
7М01301 - Пәндік мамандандырылмаған педагогтерді даярлау
7М01301 - Бастауышта оқыту педагогикасы мен әдістемесі білім беру бағдарламалары
педагогика ғылымдарының магистрі дәрежесін алу үшін орындалған диссертация
Ғылыми жетекші:
п.ғ.д., профессор Альмухамбетов Б.А
_________________________
Қорғауға жіберілді:
Педагогика және психология
институтының директоры
______________________
п.ғ.к., доцент Абаева Г.А.
__ __ ______2023 жыл
Бастауыш білім беру кафедрасының
меңгерушісі____________________ Жұмабаева Ә.Е. п.ғ.д., профессор
Ғылыми семинар төрайымы ____________ А.С.Амирова, п.ғ.д., профессор
Алматы, 2023
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
АНЫҚТАМАЛАР
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 ҚАЗАҚ ОТБАСЫ ДӘСТҮРЛЕРІ АРҚЫЛЫ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ АДАМГЕРШІЛІК МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ НОРМАЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 9
0.2 Қазақ отбасы дәстүрлерінің педагогикалық-теориялық мазмұны ... ... ... ... ... ... ... .9
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік тәрбиесінің мәні мен мазмұнына бүгінгі көзқарас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
1.3 Отбасында балаларды халықтық дәстүр негізінде адамгершілікке тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
2 ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКА ПАЙДАЛАНУ АРҚЫЛЫ ПРАКТИКА БАРЫСЫНДА БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ АДАМГЕРШІЛІК МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ НОРМАЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ ЖӘНЕ ЭКСПЕРИМЕНТ МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
2.1 Халықтық педагогиканы пайдалану арқылы бастауыш сынып оқушыларына адамгершілік тәрбие берудің жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
2.2 Бастауыш сынып оқушыларын халықтық дәстүр негізінде адамгершілікке тәрбиелеуде Адамгершілік тағылымы бағдарламасының жобасы, оның мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
2.3 Бастауыш сынып оқушыларын халықтық педагогика негізінде адамгершілікке тәрбиелеудегі эксперименттік- тәжірибелік жұмыстың мазмұны ... ... ... ... ... ... ... 75
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..88
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...91
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: Қазақстанның әлемдік білім беру қауымдастығына кірігуі және оның дүние жүзінің жоғары білімді елдерінің қатарында лайықты орын алуға ұмтылысы, заманауи өркениетті сын-тегеуріндері ағымында XXI ғасырдағы жаһандық әлеуметтік сұраныс мәртебесіне ие болатын тұлғаның рухани адамгершілік тұрғыда дамуына қажеттілік артып отыр. Осы тұрғыдан адамзат капиталын, ұлттың зияткерлік әлеуетін дамытуда, қоғамның рухани-адамгершілік және мәдени құндылықтарын сақтауда білім берудің рөлін өзектілеуге бағдарлау Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жыл сайынғы Жолдауларында көрсетілген. Тұңғыш президентіміздің 2017 жылдың 12 сәуірінде жарияланған Рухани жаңғыру - болашақ бағдары мақаласындағы Ұлттық жаңғыру деген ұғым ұлттық сананың кемелденуін білдіретіндігін, Қазақстан халқының бойларында ұлттық салт-дәстүрі, тілі мен музыкасы, әдебиеті, бір сөзбен айтқанда ұлттық рухы мәңгі қалуға тиістігін ескерсек, бастауыш сынып оқушыларының қазақ отбасы салт-дәстүрі арқылы адамгершілік мінез-құлық нормаларын қалыптастыруын зерттеу қажеттігі арта түседі[1]. Өйткені, тұлғаның қазақ отбасы дәстүрлерін игеру деңгейі құндылық бағдарларға, мәдениетке, адамгершілік мінез-құлық нормаларының қалыптасуына ықпал етеді.
Сондықтан да ҚР Білім беруді және ғылымды дамытудың 2020-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының басты мақсаты болып Қазақстандық білім мен ғылымның жаһандық бәсекеге қабілеттілігін арттыру; тұлғаны оқыту мен тәрбиелеу барысында жалпы адамзаттық құндылықтарға мән беру; ғылымның ел экономикасына қосатын үлесін ұлғайту болып табылады [2].
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Президенті Қ.Тоқаевтың Сындарлы қоғамдық диалог - Қазақстанның тұрақтылығы мен өркендеуінің негізі атты Қазақстан халқына жолдауында (2 қыркүйек, 2019 ж.) Шын мәнінде, педагог мамандардың кәсіби құзыреттілігі жоғары болуымен қатар педагогика саласында жан-жақты хабардар, білгір деген мағынаны қамти отырып, тұрақты өзін-өзі жетілдіруге бағыт алған, рухани дүниесі бай, шығармашыл тұлға, оның кәсіби шеберлігі әдістемелік жұмыстағы шеберлігімен ұштасып, ғылыми зерттеу жұмысының нәтижесін таратып жүрген ұстаз ретінде көрінуі шарт екендігі айтылған [3]. Өйткені, кәсіби білікті және шығармашыл ұстаз ғана бәсекеге қабілетті ұрпақты қалыптастыра алады.
Дей келе, жас ұрпақ интеллектуалды-ақпараттың басымдығы жағдайында адам бірқатар тұлғалық негізді меңгеруі керек. Мұндай негізді қалыптастырып, игеруге көмек беру - бастауыш сынып мұғалімінің маңызды міндеттерінің бірі, ал оны маңызды бөлшегі ұлттық салт-дәстүр болып табылатын өз халқының мәдени мұраларынсыз тиімді шешу мүмкін болмас еді.
Мемлекет басшысы Қ.К.Тоқаевтың Қазақстан халқына Жолдауы Әділетті мемлекет. Біртұтас ұлт. Берекелі қоғам. 2022 жылғы 1 қыркүйек, Білімді ұлт, Сапалы білім беру 2021 жылғы 12 қазандағы ұлттық жобасында көрсетілгендей. Еліміздің басты құндылығы - адам. Бұл - айқын нәрсе. Сондықтан, ұлттық байлықты тең бөлу және баршаға бірдей мүмкіндік беру - реформаның басты мақсаты. Ұлт саулығы жақсы болса ғана, қоғам орнықты дамиды[4]. Яғни, адамның ұлттық саулығы, ұлттық санасы жақсы болса, эмоционалды-эстетикалық әсері рухани-адамгершілік құндылықтар жүйесін қалыптастыруға ықпал етеді, соның нәтижесінде эстетикалық әсерленумен қатар тұлғаның адамгершілік мінез-құлық нормаларының қалыптасуы жүзеге асады. Бұл қазақ отбасы дәстүрлері бастауыш сынып оқушысын мектепте адамгершілік мінез-құлық нормаларының қалыптастырудың өзектілігіне назар аударуды талап етеді. Ал бұл болса, өз кезегінде мектептің оқыту үдерісі арқылы бастауыш сынып оқушыларымен мақсатты бағытталған және әдістемелік тұрғыда оқушылардың адамгершілік мінез-құлық нормаларының қалыптастыру міндетін шешуге мүмкіндік берер еді. Жас ұрпаққа адамгершілік, имандылық, ізгілік, еңбек, дене, эстетикалық сондай-ақ, экономикалық, экологиялық, құқықтық, кәсіби және діни тәрбие беру бір-бірімен тығыз байланыста және өзара тәуелділікте жүзеге асырылуы тиіс. Тәрбие берудің бұл түрлерінің брқайсысының өзіндік мазмұны, өзіндік бағдары,өзіне тән - қызметі бар. Бүгінгі күнде болашақ ұрпақ тәрбиесі ұлттық мұраттар мен дүниежүзілік рухани бай қазынадан нәр алумен ұштастырылып жүргізілуі талап етіледі. Біздің қоғамның тәлім-тәрбие тәжрибесі көп жылдар бойы біржақтылықпен жүргізіліп келді, жалпыадамзаттық құнды игіліктерден оқшауланып, ұлттық тәрбиенің бай мұрасын игеруге көңіл бөлінбеді. Мұның өзі жас ұрпақтың басым көпшілігінің өз халқының тарихын, тілін, дінін, әдет-ғұрып, салт-санасын, ұлттық дәстүрлерін жете білмеуіне әкеп соқты. Халықтық педагогика-көп арналы, қыр сыры мол, күрделі ғылым. Ол ұлттық өмірге немқұрайлы қарайтын жас ұрпақты қазақтың рухани материалдық мәдениетін толық меңгерген, тарихын, әдет- ғұрпы,салт-сана, дәстүр, тәлім-тәрбие, адамгершілік қасиеттерің бойына сініріп, ұлтын сүйетін азамат болып өсуін қамтамасыз етуге тиіс. Халықтық педагогика-тәрбиенің бастауы және қайнар бұлағы ол-тәрбие жөніндегі халықтың білімі мен тәрбиесі. Халықтық педагогика туралы ежелгі ойшылардың, ғалымдардың ойлары бүгінгі зерттеулерде жалғасып келеді. Бұл салада қазақ халқының тәлім-тәрбие мұрасына ерекше мән беріп зерттегендер (біз бұл жерде профессор С.К. Қалиевтың көп жылдық жұмысының нәтижесі ретінде жазылған диссертациялық еңбегін басшылыққа аламыз. Қазақтардың халықтық педагогикасындағы тәрбилеу мен оқытудың ғылыми-педагогикалық негіздері [5]. Бұл ғылыми еңбекте автор Қазақстанда халықтық педагогиканың өріс алуы мен қанат жаюын бірнеше кезеңдерге бөледі:
І кезең. ұлттық тәрбие, халықтық салт-дәстүрлер туралы алғашқы ойлар мен көзқарастар демократ-ағартушы ғалымдар Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин және XIX ғасырдың екінші жартысындағы ғалым- этнографтар: Э.С. Вульфсон, П.С. Памас, А. Вамбери, А. Левшин, Н.Л. Зеланд, А.Янушкевич, В.В.Радлов, Г.Потанин еңбектерінде көрсетіледі.
II кезең: XX ғасырдың 20-30жж. осы мәселемен арнайы айналысқан А. Диваев, А.Байтүрсынов, C. Торайғыров, М. Дулатов, Н. Құлжанова, М Әуезов.
III кезең: 40-50 жыл үзілістен кейін 1970-1990 жылдары қазақ халқының салт-дәстүріне деген дұрыс көзқарас қалыптасып, бірнеше еңбектер жарық көрді. Осы еңбектердің авторлары: И. Оршыбекова, C.Қалиев, К. Сейталиева, Ә. Табылдиев, C. Ұзақбаева, М. Құрсабаев. Еліміздің егемендік алуымен байланысты ұлы ағартушыларымыздың ( Ш. Уәлиханов Ы. Алтынсарин. А. Құнанбаев, А. Байтұрсынов, М.Дулатов т.б) салып кеткен сара жолы, олардың еңбектері ғылыми тұрғыдан зерттеліп бірнеше диссертациялық, докторлық жұмыстар қорғалды. Соңғы жылдары арнайы халықтық педагогиканы зерттеген көршілес мемлекет ғалымдары: Г.Н.Волков, E.Н.Ханбиков, А.Э.Измайлов, Н.С.Сафаров, Раджабов т.б. Қазақстан Республикасы бойынша халықтық педагогиканың жалпы педагогика, психология, философия ғылымдарындағы алатын орны, оның тарихи даму жолын ғылыми тұрғыдан мәнін, мақсатын, мазмұнын, методологиялық негізін ашуда елеулі үлес қосқан көрнекті ғалымдар: Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, Қ.Сейсенбаев, Х.Арғынбаев, Н.Сарсенбаев, С. Ұзақбаев, К.Ж. Қожахметова, A.Мұханбаев т.б. Бұл зерттеулерде Халық педагогикасы ұғымын әртүрлі мазмұн-мағынада түсіндірген. Оның тәрбиелік ролін анықтау кезек күттірмейтін мәселе. Ал хальқ педагогикасының зерттеу негізінде халық ауыз әдебиетінің шығармалары, этнографиялық материалдар, халықтық тәрбие дәстүрлері, ойындары, отбасы тәрбиесінің тәжірибелері жатады. Бұл анықтамалардан тәрбие мен оқыту жұмысы халықпен бірге өскен, бірге дамығандығын сан ғасырлар бойы халықпен қатар жасап, оның озық үлгілерін келер ұрпаққа мирас етіп келе жатқанын білеміз.
Соңғы жылдары әлемдік, отандық, ұлттық негізде кеңінен білім, тәрбие беру міндетіне сай Республикамызда ондаған жаңа концепциялар, тұжырымдамалар, бағдарламалар және Заңдар қабылданды. (Білімді ұлт, Сапалы білім Ұлттық жобасын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2021 жылғы 12 қазанындағы №726 Қаулысы)[6]. Бірақ тәжірибе жүзінде олардың толғымен іске аспай жатқаны анық. Мемлекетіміздің қазіргі жағдайындағы тәрбие жұмысында ғылыми-теориялық негізінің аздығы мен практикалық мұқтаждықтың арасындағы қайшылық айқын байқалады. Осы қайшылықтың шешімін табу бізге диссертациялық жұмысымыздың тақырыбын Қазақ отбасы дәстүрлері арқылы бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік мінез-құлық нормаларын қалыптастыру деп алуға мүмкіндік болды. Мұның бәрі қазақ отбасы дәстүрлері арқылы бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік мінез-құлық нормаларын қалыптастыруын зерттеудің маңыздылығын өзекті етеді.
Зерттеу нысаны: бастауыш сынып оқушыларына адамгершілік тәрбие беру үдерісі.
Зерттеу пәні: оқу - тәрбие процесінде халықтық педагогиканың озық салт-дәстүрлері арқылы оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу.
Зерттеу мақсаты: қазақ отбасы дәстүрлері арқылы бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік мінез-құлық нормаларын қалыптастыруды теориялық негіздеп, әдістемелік жолдарын көрсету.
Зерттеудің міндеттері:
oo педагогикалық, психологиялық, әдістемелік әдебиеттерді талдау арқылы бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік мінез-құлық нормаларының мәнін, құрылымы мен мазмұнын анықтау;
oo қазақтың ұлттық дәстүрлері арқылы бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік мінез-құлық нормаларын қалыптастырудың компонеттерін, деңгейлері мен көрсеткіштерін анықтау;
oo қазақтың ұлттық дәстүрлері арқылы бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік мінез-құлық нормаларын қалыптастыру моделін дайындау;
Ғылыми жаңалығы: бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік мінез құлық-нормаларының мәнін, құрылымы мен мазмұнын анықталды; бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік мінез құлық нормаларын қалыптастырудың компонеттері, деңгейлері мен көрсеткіштері айқындалды; бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік мінез-құлық нормаларын қалыптастыру моделі дайындалды; бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік мінез-құлық нормаларын қалыптастыру әдіс-тәсілдерін көрсетілді.
Зерттеудің ғылыми болжамы:
- халықтық педаготика негізінде бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеу үдерісі тиімді болуы мүмкін, егер де, халықтық педагогиканы озық идеялы негізінде бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеудің тұтас жүйесі құрылыса.
- педагогикалық ұжымның әрбір мүшесі ұлтың өзіндік ой-санасы халықтың жағдайын есепке алса және ұлттық тәрбие негізінде адамгершілік іс-әрекетке халықтық педагогикаға үйретпесе бастауыш сыныптарда ұлттық дәстүрлерді сабақатарда, сабақтан тыс жұмыстарда пайдалану қарастырылса.
Зерттеудің негізгі идея: халықтық педагогиканың озық дәстүрлері арқылы бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуде гуманизация бағыты жалпы адамзаттың ұлтаралық және ұлттық бірлікке тірек ету.
Зерттеу көздері: зерттеу проблемасы саласында басылым көрген тарихшылардың, әлеуметтанушылардың, әдебиетшілердің, ақын- жазушылардың, педагогтар мен психологтардың еңбектері; Қазақстан Республикасы үкіметінің ресми материалдары мен құжаттары (Конституция, Білім, тәрбие беруге арналған тұжырымдамалар мен бағдарламалар); мектеп пен арнаулы орта және жоғары оқу орындарының озат тәжірибелері. Зерттеу кезеңдері: I кезеңде (2022 жылдың екінші жартысы ) зерттеу проблемасы бойынша педагогикалық, психологиялық, әлеуметттік, оқу- әдістемелік әдебиеттерге талдау жасалды. II кезеңде (2023 жылдың бірінші жартысы) деректі материалдар жинау жалғастырылды. Проблеманың зерттелу деңгейі анықталды. Оқушыларға адамгершілік тәрбие беру мақсатында мұғалімдермен бірлескен жұмыстың әдістемесі жасалынды. Оның мазмұны мен әдіс тәсілдері педагогикалық тәжірибелік эксперимент жүзінде тексерілді. Эксперимент нәтижелері сұрыпталып өңделді. Қорытынды нәтижелер кестеге түсіріліп, нақтылы тұжырымдар мен нұсқаулар жасалды.
Зерттеудің әдістері: философиялық, педагогикалық, психологиялық ғылыми әдебиеттерге теориялық талдау, мектеп құжаттарымен ( ресми материалдар, жоспарлар т.б) танысу, мектептің жұмыс нәтижелерін салыстыру, сұрақ, жауап, әңгімелесу, отбасы дәстүрлерін зерттеу, педагогикалық бақылау, экеперимент, математикалық- статистикалық өңдеу.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: зерттеу проблемасы саласында басылым көрген тарихшылардың, әлеуметтанушылардың, әдебиетшілердің, ақын- жазушылардың, педагогтар мен психологтардың еңбектері; Қазақстан Республикасы үкіметінің ресми материалдары мен құжаттары (Конституция, Білім, тәрбие беруге арналған тұжырымдамалар мен бағдарламалар); мектеп пен арнаулы орта және жоғары оқу орындарының озат тәжірибелері.
Зерттеу базасы: Алматы қаласы, Медеу ауданы, Bilim school мектебі.
Зерттеу жұмысының жаңалығы мен теориялық маңыздылығы:
oo қазақ отбасы дәстүрлері арқылы бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік мінез-құлық нормаларын қалыптастырудың теориялық негіздері айқындалды;
oo қазақ отбасы дәстүрлері арқылы бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік мінез-құлық нормаларын қалыптастыруға арналған тапсырмалар үлгісі жасалды;
oo қазақ отбасы дәстүрлері арқылы бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік мінез-құлық нормаларын қалыптастырудың әдіс-тәсілдері ұсынылды;
Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығы: бастауыш сынып оқушыларының бойында қалыптасқан ң құнды қасиеттерге арналған Адамгершілік тағылымы деп аталатын бағдарламаның жобасы жасалып мектеп тәжірибесіне ұсынылды. Бұл бағдарламаны мұғалімдердің білімдерін жетілдіру курстарында және бастауыш сынып мұғалімдері өз іс-тәжірибесінде пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының жаңалығы мен теориялық маңыздылығы:
oo қазақ отбасы дәстүрлері арқылы бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік мінез-құлық нормаларын қалыптастырудың теориялық негіздері айқындалды;
oo қазақ отбасы дәстүрлері арқылы бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік мінез-құлық нормаларын қалыптастыруға арналған тапсырмалар үлгісі жасалды;
oo қазақ отбасы дәстүрлері арқылы бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік мінез-құлық нормаларын қалыптастырудың әдіс-тәсілдері ұсынылды;
Қорғауға ұсынылатын жағдайлар:
oo қазақ мектептерінде бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуде халықтық педагогиканың озық дәстүрлерін пайдалану арқылы Адамгершілік тағылымы бағдарламасының жобасына сипаттама;
oo бағдарламаның негізінде бастауыш сынып оқушыларын адамгершікке тәрбиелеуде халықтық педагогиканың озық дәстүрлерінің тәрбиелік мүмкіндіктері;
oo тұтас педагогикалық процеске бастауыш сынып оқушыларын халықтық педагогиканың озық дәстүрлері негізінде адамгершілікке тәрбиелеудің жалпы әдіс-тәсілдеріне сипаттама.
Зерттеу жұмысының талқылануы мен жариялануы. Зерттеу жұмысының негізгі тұжырымдары Абай атындағы ҚазҰПУ-дың бастауыш білім беру кафедрасындасының мәжілісінде талқыланды.
Жұмыста қарастырылған мәселелер бойынша республикалық ғылыми-әдістемелік журналда 3 мақала жарияланды.
1. Халықаралық ғылыми -педагогикалық конференция ҮЗДІКСІЗ БІЛІМ БЕРУЖҮЙЕСІНДЕГІ ПЕДАГОГТЕРДІҢ ЗЕРТЕУ МӘДЕНИЕТІН ДАМЫТУ:ТӘЖІРИБЕ ЖӘНЕ ИННОВАЦИЯЛАР. Бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік мәдениеттерін қалыптастыру тақырыбында 784-788бетте жарияланды.
2. Халықаралық ғылыми-педагогикалық журналы РУХАНИ ЖАҢҒЫРУ АҚПАРАТТЫҚ-САРАПТАМАЛЫҚ ОРТАЛЫҒЫ ULY DALA USTAZY INTERNATIONAL SCIENTIFIC-EDUCATIONAL JOURNAL Адамгершілік және саналы тәртіпке тәрбиелеудегі халық педагогикасының рөлі тақырыбында 12-14 бетте жарияланды.
3. Халықаралық Өрлеу-өркендеу ғылыми ақпараттық, танымдық-тәрбиелік журналы Мектептің оқу-тәрбиеісінде халық педагогикасын пайдалану тақырыбында 32-35 бетте жарияланды.
Диссертация жұмысының құрылымы: Нормативтік сілтемелер, Анықтамалар, Атаулар мен қысқартулар деп аталатын құрылымдық элементтерден, кіріспе, екі бөлім және қорытындыдан тұрады.
Жұмыстың соңында қолданылған әдебиет көздерінің тізімі берілген. Нормативтік сілтемелер, Анықтамалар деп аталған бөлімдерде зерттеу жұмысын орындау барысында пайдаланылған терминдерді тағайындау мен нақтылауға қажетті анықтамалар, ресми құжаттарға нормативтік сілтемелер келтірілген.
Диссертацияның зерттеу нәтижелерінің сенімділігі, мақұлдануы, тәжірибеге ендірілуі отандық және шет елдік тарихи педагогикалық, психологиялық-педагогикалық еңбектердегі теориялық-әдіснамалық қағидаларды басшылыққа алуымен, тұжырымдарға негізделуімен, зерттеудің мақсатына сай теориялық, эмпирикалық әдіс-тәсілдерді қолдануымен, алынған нәтижелерді қорытындылауымен қамтамасыздандырылды.
Кілт сөздер тізбесі: дәстүр, халықтық педагогика, отбасы тәрбиесі, адамгершілік тәрбие.
I тарау. Қазақ отбасы дәстүрлері арқылы бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік мінез-құлық нормаларын қалыптастырудың теориялық негіздері
0.1 Қазақ отбасы дәстүрлерінің педагогикалық-теориялық мазмұны
Қазіргі еліміздің мәдени, саяси әлеуметтік және экономикалық даму өзгерістері орта және жоғарғы мектептерді демократияландыру, ізгілендіру сайып келгенде, білім беру жүйесінде жас ұрпақты білімді, дарынды етіп тәрбиелеу мен оқытудың сапасын арттырып, жас ұрпақты қоғамдық өмірге даярлау ісінің маңыздылығын көрсетіп отыр. Бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуге бағытталған қазақ отбасы дәстүрлерінің түрлері сан алуан.
Қоғамымыздың бір бөлшегі отбасы, қоғамдағы экономикалық-әлеуметтік өзгерістер отбасынан көрініс табады. Қоғамымыздағы жаңа әлеуметтік-қоғамдық өзгешеліктер әсерінен отбасындағы психологиялық және моральдық ахуал біртіндеп біртіндеп өзгеріске түседі. Әлеуметтік-қоғамдық жағдайлардан басқа да биологиялық, психологиялық және демократиялық жағдайлар отбасының өзгеріске ұшырауына әсер етеді. Отбасындағы мінез-құлықтар, моральдық құндылықтар бірден өзгеріп, жаңарып кетпейді, сол себепті де бұрыңғы ата-бабаларымыздан қалыптасқан отбасылық психология тұрақты болады.
Қай ғасырда да болмасын адамзат баласының ең бірінші алдына қойған мақсат-мұраты - өзінің өмірінің жалғасы, өзінің тәжірибесін жалғастыратын саналы, салиқалы, салауатты, сауатты ұрпақ тәрбиелеу. Сол себепті, болашағын берік ететін басты фактор ол ұрпақ тәрбиесі.
Алайда біз ата-бабаларымыздың көне тәжірибесін орынды пайдалана алмағандықтан және ұлттық дәстүрлеріміз тұла бойымызға толық сіңірілмегендіктен, біз тәрбие тетігінен айырылып қалудың сәл алдында қалдық. Адам ең алдымен өміртануды және дүниетануды өзінен бастаған жөн. Егер де біз өзіміздің ұлттық салт-дәстүрлерімізді түп-тамырымен дұрыс сезіне алмасақ онда басқа ұлттардыңда салт-дәстүрін құрметтей алмаймыз. Яғни өзге ұлттың жан дүниесін түсіне алмаймыз. Ол үшін ең алдымен, әр жан өзінің ұлттық салт-дәстүрін жете түсініп, бойына сіңіре отырып, қастерлей білуі қажет.
Адамзаттың қоғамдық даму тарихында қалыптасқан оқыту мен тәрбие, оның теориясы мен тәжірибесін жетілдіру барысындағы тәрбиелік және маңызы жайлы Я.А. Коменский, К.Д. Ушинский, Н.К. Крупская, В.Г. Белинский, А.В. Лучаринский, А.С. Макаренко, С.Т. Шацкий, В.А. Сухомлинский, Ш. Уәлиханов, А. Құнанбаев, Ы. Алтынсарин, А.П. Сейтешов, Н.Н. Хан, Н.Д. Хмель, М.Ә. Құдайқұлов, А.А. Бейсенбаева, Қ.К. Жампейісова, В.В.Трифонов, Г.Т. Хайруллиндер өздерінің құнды педагогикалық ой-тұжырымдарын қалдырды.
Бала тәрбиесі қай заманда болмасын ерекше маңызға ие. XXI ғасырдағы түрлі толасыз мәліметтер, қоғамдағы күрделі өзгерістер өмір сүріп жатқан жас жеткіншекті тәрбиелеудің күрмеуі қиын, күрделі мәселелері толасыз. Қазіргі дамыған заманда өріс алған қазіргі заманның тәрбие жүйесіне ұлттық тәрбиемізді бойына дарыту одан да үлкен өзекті мәселе болып отыр. Халқымыздың ғасырлар бойы жинақтап, уақыт терезесінен өткен әр тәрбие тәжірибесінің өзекті бір саласы ол ұлттық дәстүрлер жүйесі құрайды.
Ал енді, дәстүр сөзінің шығу тарихына үңілетін болсақ, тұрақты, орныққан дегенді білдіреді. Бұл сөз латынның tradition деген сөзінен аударып алынған. Бірден-бірге беру, бірден-бірге өткізу деген мағынаны білдіреді [7].
1-кесте
Дәстүр ұғымына берілген анықтамалар топтамасы
1.
Қазақстан Ұлттық энциклопедия
Дәстүр - белгілі бір халықтың немесе ұлттың ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отыратын, тарихи қалыптасқан, олардың әлеуметтік ортасында ұзақ уақыт бойы сақталып отырған әлеуметтік-мәдени құндылықтар жиынтығы. Дәстүр өз ішінде қоғамды басқару жүйесін, әлеуметтік қарым-қатынас пішімдерін, шаруашылық жүргізуші тәсілін, әлеуметтік мұра нысандарын (рухани және материалдық құндылықтарды), оларды ұрпақ-ұрпаққа қалдыру үрдістері мен тәсілдерін қамтиды. Белгілі бір қоғамдық тәртіптер, мінез-құлық нормалары, идеалар, құндылықтар, салт-жоралғылар, т.б, дәстүр ретінде қаралады. Қазақ халқы да дәстерлерге бай халық. Ұлтымыздың тамаша дәстүрлеріне үлкенді құрметтеу, қайырымдылық, бауырмалдық, балажандық, төзімділік, арлылық, қонақжайлық т.б. жатады[8].
2.
Педагогика және психология қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі
Дәстүр - тарихи тұрғыда қалыптасқан және ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отыратын қаракет пен мінез-құлық нысандары, сондай-ақ оларға ілеспе астасқан ғүрыптар, қағидалар, құндылықтар, түсініктер. Дәстүрлер өзінің қоғамдық маңыздылығын және тұлғалық пайдалығын талай рет дәлелдеген қаракет нысандарының негізінде қалыптасады. Белгілі бір қауымның дамуының әлеуметтік жағдаяты өзгеруіне орай дәстүрлер ыдырауы, басқадай болып өзгеруіне не алмасуы мүмкін. Дәстүр адамдардың өмірлік қарекеттерін реттеудің маңызды факторлары болып қызмет етеді, тәрбие негізі болып табылады. Этнопсихологияда дәстүрлер топтамасы не шоғыры ұлттық қауымдастық сипаттамаларының бірі болып шығады. Қазақ қонақжайлылық, қайырымдылық, бауырмашылдық, төзімділік және т.б. жатады. Жастарды ұлттық рухта тәрбиелеуде дәстүрдің маңызы зор. Дәстүр қоғамдық өмірдің әр салаларына (құқық, саясат, әдебиет, өнер,) да тән. Бірақ бұлардағы дәстүрдің орны мен рөлі әр түрлі. Қоғамдық болып өзгеріп отырады. Дәстүр ұлттық мәдениетпен тығыз байланысты. Сондықтан мәдениетті дамыған елдің дәстүрі бай болады[9].
3.
Қ.Б. Жарықбаев
Қазақ халқының ұлттық дәстүрлерін басқа жұрт өкілдері де әділ бағалаған. Мысалы, қыр халқын алғаш зерттеушілердің бірі А.И. Левшин: Қазақтардың басқа Азия халықтарына қарағанда қайырымдылық, адамды аяу, қарттарға құрмет көрсету, ьаланы аялап, жанындай жақсы көруі - айрықша қасиеті[10].
4.
Н. Сәрсенбаев
Әдет-ғұрып, дәстүр және қоғамдық өмір атты еңбегінде: Белгілі бір қоғамда немесе ұжымда қалыптасқан дәстүр өзінің өмір сүру заңдылығына толық ие болғанда ғана сол қоғамдық өмірден жалғасын тауып, тұрақты орын алуы мүмкін[11].
5.
И.С. Кон
Дәстүр дегеніміз - әдет-ғұрыптың өмірдегі әртүрлі формасы. Ол адамдардың белгілі бір бағыттағы тұрақты іс-әрекеті мен мінез-құлқының ұрпақтан-ұрпаққа ауысып берілетін түрі.[12]
6.
Ә. Табылдиев
(этнопедагог ғалым)
Дәстүр - әдепке айналған игі іс-әрекеттің әлеуметтік көрінісі, ұлттың ізгі қасиетін көрсететін мәдени құбылыс[13].
7.
С. Қалиев
Дәстүрге ғасырлар бойы қалыптасып, сұрыпталған әдет-ғұрыптар, жол-жоралар, көзқарас, түсініктер жатады[14].
8.
Р.К. Төлеубекова
Ғалым
Халықтық педагогика мұрасының бірі - дәстүр. Дәстүр - адамдардың рухани тұлғасынан бөлінетін құбылыс. Дәстүр қоғамдық өмірдегі дәстүрде, қарым-қатынас дәстүрінде, ғылыми дәстүрде, оқу-білім ғылымындағы дәстүрде, отбасылық-жанұялық дәстүрінде, еңбек дәстүрінде.[15]
Халқымыздың ұлттық салт-дәстүрлері туралы түрлі мәліметтер жинақтап, кітап қылып шығарып жүрген қазақтың белгілі қаламгері С. Кенжеахметовтің[16] пікірі бойынша, дәстүр ол - атадан балаға көшіп, жалғасып және дамып отыратын тарихи-әлеуметтік, мәдени тұрмыстық, кәсіптік, салт-сана, әдет-ғұрып, мінез-құлық, тәлім-тәрбие және рухани іс-әркеттің көрінісі деген болатын, сонымен бірге қаламгер дәстүрді халықтың мәдени байлығы, ұлтымыздың ұлттық мәдениеті және халқымыздың рухани байлығы екендігін айтады. Қаламгер сонымен бірге жүзге жуық халықтық дәстүрлерге түсініктеме берген болатын. Дей, келе авторымыздың берген түсініктемелері халықтық дәстүрге берген тұжырымдарына көбісі сай келе бермейді. Ал Аюбай Құраұлы жасаған Қазақ дәстүрлі мәдениетінің анықтамалығы кітабында халқымыздың рухани мәдениетіне байланысты көптеген мағлұматтар жинақтады. Халқымыздың халықтың педагогика дәстүріне байланысты көптеген мәліметтердің ерекшеленіп берілуі жас ұрпақты ұлттық дәстүрімізде тәрбиеленуіне маңызды үлес қосты.
М. Арынның белгілі Бес анық кітабында былай делінген, Дәстүр сөзі араб тілінен енген, мағынасы тұрақты, орныққан дегенді білдіреді, ал латын тілінен аударғанда традицио сөзі бірден бірге өткізу, бірден бірге беру дегенді мағына білдірсе, орыс тілінде традиция-ның бар кезеңде Дәстүр - ол күрделі процесс. Мұның өзі әдетте сол ұлттық психологиясына, дүниетанымдық деңгейіне сәйкес қалыптасып, ғасырлар бойы екшеленіп сұрыпталып отыратын процесс, - дей келе, дәстүрдің үш сипатын айқындап берді: Бірінші ол дәстүрдің халықтық екендігі, екіншіден, дәстүрдің тұрақтылығы, үшіншіден, дәстүрдің ұрпақтан-ұрпаққа берілуі[17].
Ә. Садуақасов өз зерттеулерінде халықтық дәстүрлерімізді :
тұрмыстық дәстүрлер
мерекелік дәстүрлер
кәсіптік дәстүрлер
құдандалық дәстүрлер
бала қуанышы дәстүрлері
діни дәстүрлер
мәдени дәстүрлер
жерлеу дәстүрлері
әскери-ұландық дәстүрлер
жаңа дәстүрлер
деп жікеген болатын. Осы ғылыми зерттеу жұмыстарының мазмұны халқымыздың ұлттық мұрасын зерттеу, осы ұлттық дәстерлеріміздің өзіндік ерекшелігін саақтау, ұмыт болып бара жатқан дәстүрлерімізді дәріптеу, тарихымызды, әділдігімізді, мәдениетімізді, дініміз бен тілімізді қалпына келтіру, оларды педагогикалық жағынан барлық прогресшіл жағдайды анықтауға, осылардың негізінде ғылыми мазмұндағы ұсыныстарды талдап, енгізу жүзеге асырылады.
1- сурет - Қазақ халықтық дәстүрлерінің сипаты
2- сурет - Қазақ халықтық дәстүрлерінің жіктелуі.
Кеңес ғалымдары кейбірі қоғамның тарихи дамуында салттың шеңбері тартылып, дәстүрдің шеңбері кеңейе түсуін атап өткен. Салт түсінігінің шеңбері шындығында тарылуы емес, қоғамдық өмірдің шеңбері кеңейуде, дәлірек айтатын болсақ, өте тез қарқынмен және үлкен мөлшерде даму үстінде. Ал, салттар өзгеруге, жаңа компененттермен баюға, тез өзгеруге қабілетті емес. Енді дәстүр және салт терминдері өзара тепе-теңдік және айырмашылық қатынастарымен ерекшеленеді. Дәстүр ұғымы біздіңше, кең ауқымды. Сол себепті біз зерттеу жұмысымызды дәстүр категориясымен байланыстырамыз, өйткені ол түсінік басқа да түсініктерді қоса қамтып өтеді. Дәстүр - ол жалпы халықтық. Ол халықтың бүкіл халықтың әлеуметтік-экономикалық, құқықтық, мәдени, психологиялық, педагогикалық, дүниетанымдық жағдайына тығыз байланысты. Дәстүр ол өзара тығыз байланысты және диалектикалық біріне-бірі өтіп отыратын ең кем дегенде алты деңгейде де жүзеге асады. Олар:
:: диалектикалық заңдар әсер ететін - жалпыға ортақтық;
:: жалпы жүйелік заңдылықтармен - жалпыға жүйелік;
:: ерекше егеменді әлеуметтік феномен ретіндегі - дәстүр;
:: айырықша ерекше дәстүр көрінісімен байланысты жекелік -саясатта,экономикада, мінез-құлықта, дінде, өнерде, т.б.;
:: дәстүрлердің нақты тарихи жағдайдағы халықтық сипаты;
:: өмір ситуацияларына сәйкестігі.
Әсіресе, соңғы төрт деңгейде дәстүр өз бетінше әлеуметтік феномен[18]. Дәстүр гуманитарлық білімдердің объектісі - ол өзіндік түрлік байқалуында және нақты халықтық сипатында болып табылады. Біз дәстүрді қоғамдық қатынастар жүйесінің заңы деп айтсақта болады. Өйткені, дәстүрлердің объективті негізі - қоғамдық қатынастардың даму диалектикасы мен тарихи ұласымдылығы. Дәстүр тұрақтылық сипатта болады. Ол ата-бабаларымыздан келе жатқан сан ғасырлық тарихында ұласымды тұрақтылықта болып келеді. Дәстүр сонымен қатар, ұрпақтар ұласымдылығын сақтап келеді. Дәстүрдің осы қырлары мен сырларына мән беретін болсақ, ұлт өмірінің желісін үзбей, біріктіре отырып берілетін көреміз. Мұның барлығы халқымыздың ұлттық белгісін анықтайды. Дәстүрлеріміз санамен біртұтас болып, үзілмеуінің негізі осында жатыр. Даму ол өткеннен бүгінге, бүгінгіден болашаққа бағытты өзгеріс екендігі бәрімізге мәлім. Даму яғни, белгілі бір жағдайда қайтымы жоқ күйдің өзгеруі. Уақытқа байланысты оның реттелгендігі немесе құрылымдылығы жөнінде айтуға сол себепті қақымыз бар. Дамудың кез-келген бір күйі біріншіден, келесі күйге диалектикалық өтуімен сипатталады. Даму барысында ескідегі орындыларды сақтап оны келесі өзгерістердің іргетасы ретінде пайдалану, бір сөзбен айтқанда, шарттылығын анықтау керек. Дамудың тарихи байланысын қамтамасыз етуге өткенді сақтау, оны бүгінгі мен болашаққа өткізу қажетті ұласымдылық болып табылады. Қоғамдық қатынастарды белгілейтін ерекше дәстүрді анықтайды. Дәстүр латын тілінен - алып беру деген мағынаны білдіреді. Қоғамдық дамудағы ескірген құбылысқа дәстүрді теңестіру үлкен қателік болып табылады. Ескі сөзі философиялық әдебиеттерде үш мағынада пайдаланылады:
1. Жойылуға тиісті зиянды, тежеуші;
2. Уақытша жаңаның дамуына керек, оның бекуіне дейінгі мерзімде
сақталады;
3. Керек нәрсе ретінде болашақ прогресте пайдаланылады [19].
Дәстүр ол - жаңа дәстүрмен жаңашылдық арақатынаста қарастырылады. Қазіргі зерттеу жұмыстарында жаңа ұғымы екі мағына береді: ең бірінші, статистикалық мағынада, ол өткен уақиғалармен байланыссыз, кездейсоқтық. Ал екіншіден, жүйенің өткен дамуымен тығыз байланысты. Табиғаты жағынан дәстүр өткенмен, ескімен байланысты ғана емес, керек кезде олармен детерминацияланған.
Дәстүр, сонымен қатар, өткеннің әлеуметтік бейнесін береді, жалпы жаңаның заманның алдында кедергі емес, дербес жағдайларда әлеуметтік прогреске кедергі емес.
Дәстүр уақыт заманына қарағанда қазіргі және өткеннің қоғамдық дамуын белгілейді. Мұқият қарайтын болсақ, қазіргі уақыттың өткеннің бірізді қалпына келуі бұл процес мехенизмі арқылы жүзеге асатынын көреміз.
Әрбір тарихи уақытта басқаша айтсақ, қоғамдық қатынастар өзгешеленіп, жаңаланып қана қоймай және де сақталады, яғни қайталанады, жаңғырығады. Дей келе, дәстүрдің арқасында өткен қоғамдық қатынастар қазір де және болашақтағы да жаңғырылады, өзінше қайта қуатталады. Әр кезеңдегі әрбір жаңа ұрпақ өткенді осы қызметіне сай жан дүниесімен көре алады. Дәстүрмен бірге жаңашаланған қоғамдық қатынастардың бағытталғандық сипаты болады. Қоғамымызда әр дәстүрдің атқаратын әлеуметтік маңызды қызметтері бар. Ол біріншіден, реттеушілік қызмет атқарады.
Дәстүр өзінің қызметі барысында қоғамдық қатынастардың бірыңғайланғанын белгілеу мен бекітуге шынайы жетелей отырып, реттелген қоғамдық қатынастардың ретсіздіктен, жүйеленгенді-жүйесіздіктен, шектелгендікті-шектелмегендіктен, қажеттікті-кездейсоқтықтан, қайталануды - қайталанбас даралық пен дербестіктен шекарасын бөледі. Расында да, қоғамдық дәстүрдің мазмұнын құрайтын кез келген қоғамдық қатынастар құрылысы жиі қайталанса, әлеуметтік жүйедегі ретсіздік пен әртүрлілік шетке шығарылады. Яғни жетер шегіне жеткенде, қайталану жиілігі шетсіздікке жақындағанда кенеттен туындаған адамдар жүріс-тұрысындағы әртүрлілік пен қоғамдық қатынастар мүлде жойылады. Негізінен бұл статикалық дәстүрлерге тән болып келеді. Қарқынды дамитын дәстүрлерді қарастырғанда жағдай едәуір өзгереді.
Дәстүрлерді өлі және тірі деп салыстырмалы түрде бөлуге болады. Нақты әлеуметтік жағдайларда өлі дәстүрлер өзекті бола алмайды. Бұған біз алғашқы адамдардың алғашқы қауымдық, құлдық, феодалдық қоғамдардағы бірқатар дәстүрлер, салттар үрдісін жатқызамыз. Ал тірі дәстүрлер, керісінше, үздіксіз өзектендіріледі. Бұған тек өзектену арқылы дәстүрлердің қайта өрлеуі тірелмейді. Көп қырлы, ол дамудың, дәстүрленудің онан әрі бекінуінен, тарауынан қайта өрлеу процесі тұрады [20]. Қоғамда әсер ететін және әсер етпейтін де тірі дәстүрлер болуы мүмкін. Жоғарыда қарастырып өткендей дәстүрлер әсері деп олардың қызметін айтамыз. Яғни олардың әлеуметтік процестерге ықпалы, ол ықпалдардың сипаты мен дәрежесі және т.б. Материалдық және идеологиялық ауқымдағы дәстүрлерді әлеуметтанушылар айыра білу керек - дейді. Топтап бөлу ғылымызда төмендегінше бар: қоғамдық қатынастардың субъектілері бойынша:
халықтық;
топтық;
этникалық;
үйелмендік;
рулық;
тайпалық;
Субъектінің іс-әрекет шеңбері және сипаты бойынша:
еңбектік;
өндірістік;
әскери революциялық;
Әлеуметтік прогреске байланысты бөлінеді:
экономикалық,
саяси,
эстетикалық,
діни;
Қоғамдық қатынастардың типтеріне байланысты:
алғашқы қауымдық,
құлдық,
феодалдық,
капиталистік,
социалистік,
рыноктық қоғамдарға байланысты және т.б.
Дәстүрлер осы күні ұлттық мәдениетті көтерудің, өркендетудің, дамытудың құралына айналды. Өз дәстүрлерін сыйлап, құрметтеген халық ғаламдық дамудың шеңберінен өз орнын таба біледі. Қазақ халқының бай қазыналы дәстүрлері, әдет-ғұрып, салт-саналары бар. Олардың қай-қайсысы да ғаламтанымдыққа, мәдениеттілікке, адамдыққа жетелеп, ой-өрісін кеңейтіп, адамгершілікті адам болуға тәрбиелейді. Қазіргі халқымыздың басындағы кезең - дәстүрлер арқылы тәрбиенің тегіне үңіле қарап, жас ұрпақты оның нәріне қанықтыратын кезең. Үзіліп кетіп, халыққа қайта оралып жатқан дәстүрлерді табиғи даму қалпына келтіруіміз қажет. Ғасырлар бойы қалыптасып, лайықты орын теуіп келген халқымыздың бойындағы, әрбір тұлға бойындағы қасиеттердің тиісті ғылым арнасына айналуын қамтамасыз етуіміз керек. Халқымыздың өне бойынан табылып келген, басқа да халықтар білетін: үлкенді сыйлау, ізгілік, жас адамға иек арту, ар, намыс, ұят, сөз, уәде, қонақжайлық, сый, құрмет сияқты іс-әрекетпен, қарым-қатынастардың ғылыми негізін қайта қалпына келтіріп, ұрпақтар тәрбиесіне құрал етіп, жүзеге асыруымыз қажет.
Дәстүрлер ол - аға ұрпақтың қалыптасқан тәрбие тәжірибесі [21]. Дәстүрлеріміз ережелердің сипатына ие болады. Мәселен, әр ұлт өкілдерінің өзінің әлеуметтанымдық, ғаламтанымдық, психологиялық жағдайына байланысты өзіндік ыңғайластырылған ережелері бар. Осыларға сай өзіндік ұстанымы бар ұлттық мүдде қалыптасады. Дәстүрлер өткенге қарай емес ілгері дамыта жетелеу сипатында болады. Дәстүрлердің бұл тарихи сипатын көрсетеді. Мәселен, тарихқа өзгеру және даму үстінде болса, дәстүрлер де сол сияқты. Ұрпақтан-ұрпаққа беріліп, дамып, өзгеріп отырады. Алайда, дәстүр тек өткен тарихтың категориясы емес. Осы кезде ғана ол - ұлттық дәстүр сипатына ие. Қандай да ұлт болмасын, не ұлттың өкілі ретінде тұлға өзінің дамуында үнемі жақсыға қарай ұмтылып, жетелеп отырады. Өркениеттілік түпкі мақсатқа айналады. Күрт өзгеріс, күрт құбылыс дәстүрлерге тән емес. Мәселе оның мәні, мағынасы, мазмұны, мақсаты мен міндеті, жүзеге асу жолдарын сақтауда. Ұлы даланы жайлаған көшпенді халқымыз үшін бірліктің қайнар көзі болып дәстүрлердің бірегейлігі, біркелкілігі зор рөл атқарары анық. Кең даланы жайлаған халқымыздың бірін-бірі жақсы тануы, тығыз байланыста болуы осы дәстүрлердің арқасы екені сөзсіз. Дәстүр ол - ұлттық тұтастықтың негізі. Халқымызға дәстүр тұтастығы тән қасиет.
Кез-келген ұлт өкілдерінің көрнекті ғалымдары өзінің ұлттық дәстүрін терең біліп, құрметтеп қараған. Ғалымдар дәстүрді жақсы білгендіктен олардың ғылыми және басқа да шығармалары оқырман ұрпақтың көңілінен шығып, мағыналы ұғынылған.
Ел басқарған басшыдан бастап есі кіре бастаған нәрестеге (жас өспірімге) дейін дәстүрлердің қуатты құрал екенін ұмытпағаны жөн. Дәстүрді халықты тәрбиелеу ісінде қуатты құралы ретінде пайдалану - білгірлік. Дәстүр - жас ұрпақ тәрбиесіне тікелей қатысты мұғалім, ата-ана, жалпы жұртшылықтың ортақ арқауы[22].
Әр халықтың өзіне тән әдет-ғұрыпы, салт-сана негізінде жататын дәстүрлер басқа халық өкілдерімен іс-әрекет, қарым-қатынас барысында терең сезіледі. Қазақ дастарқанының да тәрбиелік мәні тереңде. Соның тәрбиелік мәнін ашып, оқушыларға меңгерту де - біздің міндетіміз бірі. Сонымен, біз дәстүрге байланысты бірнеше тұжырымдарға келдік:
Дәстүр - бүкіл халықтық құбылыс.
Дәстүр - әдет-ғұрыптар мен ұлттық мінез-құлықтардан құралады.
Дәстүрдің ұлттық ерекешеліктерін солар айқындайды.
Дәстүр тарихи жағынан тұрақты болады.
Дәстүр рухани, мәдени және материялық құндылықтар жасаудың негізгі қозғаушы күші бола отырып, ұрпақ мұрасына айналады.
Халықтық дәстүрлер - ұрпақтар ұласымдылығын жалғастырушы, байланыстырушы.
Дәстүр - тәрбие және ұлттық мәдениетті сақтау құралы.
Халық дәстүрлері - жеті ата шежіресі мен қазақ дастарханы дәстүрлерінің түп қазығы[23].
Жоғарыда келтірілген дәстүрлерге байланысты анықтамаларды растай отырып, біз олардың қатарына халық дәстүрлерінің бастаулары ретінде жеті ата шежіресі және қазақ дастарқаны дәстүрлерін енгіземіз. Өйткені ұлттық тәрбие қағидасы бойынша әрбір ұрпақ ең кемінде жеті атасына дейінгі ата тегін білуі міндетті. Егер жеті атасына дейін ата тегін, тарихын білмейтін ұрпақ болса, оны Жеті атасын білмейтін жетесіз деп халық кінәлайды, айыптайды. Шыншыл, әділетті, иманды болу - сонау арғы ата-бабамыздан бері қалыптасып келе жатқан дәстүріміз дейді де, халық сол игі дәстүрді бұзған ұрпаққа айып тартқызады. Ат тұяғын тай басар деп, кейінгі ұрпақтың ата салтын бұзбауын талап етеді, әулеттік тағылымдар ата дәстүріне айналып, санаға сіңіп, салтқа тірек болады. Сол үшін де шәкірттерге бастауыш білім беру сатысынан бастап-ақ жеті ата шежіресі мен дастарқан дәстүлерінен білім мен тәрбие берудің мәні зор. Дәстүрлерді дәріптеу әсіресе, Қазақ тілі, Ана тілі пәндерін оқу барысында туыстық атаулармен танысып, солардың мағынасын түсінеді. Ол үшін оқушыларға сол түсініктерді тірек ете отырып, жеті ата шежіресі мен дастарқан дәстүрлерін танытудың толық мүмкіндігі бар деп түйін жасаймыз.
Алдымен, дәстүр сөзінің шығу тарихына тоқталғанды жөн көрдік, сол себепті, диссертациялық жұмысымыздағы әр сөзге жеке тоқтала кеткен дұрыс деп ойлаймыз. Ендігі кезекте, біз қазақ отбасы дәстүрлерінің бастауы халықтық педагогикаға тоқтала кетсек.
Халықтық педагогика - көп арналы, қыр сыры мол, күрделі ғылым. Ол ұлттық өмірге немқұрайлы қарайтын жасұрпақты қазақтың рухани материалдық мәдениетін толық меңгерген, тарихын әдет- ғұрпы, салт-сана, дәстүр, тәлім-тәрбие, адамгершілік қасиеттерің бойына сіңіріп, ұлтын сүйетін азамат болып өсуін қамтамасыз етуге тиіс.
Халықтық педагогика - тәрбиенің бастауы және қайнар бұлағы, ол - тәрбие жөніндегі халықтың білімі мен тәжірибесі. Халықтық педагогиканың теориялық негізін зерттеуші ғалым Христова Е.Л. халық педагогикасын, халықтың таптық педагогикалық санасы, ал дәстүрлі педагогиканы - белгілі ұлттық педагогикалық санасы[24] ретінде қарастырады.
E.Л. Христеванын байқауы бойынша әр тарихи кезеңдердегі халықтың педагогикалық ойларын, оның педагогикалық білімдерімен, тәжірибесімен теңестіруге болмайды, себебі халықтың педагогикалық ойы қоғамдық сананың басқа түрлерінде де өзін көрсетеді (ғылым, дін, әдебиет, мораль т.б.). Орыс халқының ұлы педагогы К.Д.Ушинский халық педагогикасының тәрбиелік күшін өте жоғары бағалаған. Халықтың салттарын, дәстүрлерін жақсы біле тұра: ата- бабаларымыздың даналығы- ұрпақтар үшін-айна деген қорытындыға келген.
Г.К. Волковтың берген анықтамасы бойынша: Халық педагогикасы - халықтың ауыз әдебиетінде, салттарында,әдет-ғұрыптарында, ырымдарында, бала ойындарымен, ойыншықтарында мәңгі сақталып қалған білім, педагогикалық, мағұлматтар мен тәрбиелеу тәжірибесінің жиынтығы. Бұлар, әдетте ауызша таралады. Халық педагогикасы - халыққа қажет қасиеттерді қалыптастыру үшін пайдаланатын педагогикалық мақсатының міндеттерінің, мазмұнының әдіс-құралдарының жиынтығы мен өзара байланысы[25].
Біздің ойымызша, бұл анықтама мәні өте терең және жан-жақты. Соңғы жылдары арнайы арнайы халықтық педагогиканы зерттеген: Г.Н. Волков, Е.Н. Ханбиков, А.Э. Измайлов, Н.С. Сафаров Раджабов т.б. Қазақстан Республикасы бойынша халықтық педагогиканың жалпы педагогика, психология, философия ғылымдарында алатын орны, оның тарихи даму жолын ғылыми тұрғыдан мәнін, мақсатын, мазмұнын, әдіснамалық негізін ашуда елеулі үлес қосқан көрнекті Қазақстандық ғалымдар: Қ. Жарықбаев, С.Қалиев, Қ. Сейсенбаев, Х. Арғынбаев, Н. Сәрсенбаев, С. Ұзақбаева, А. Мұханбаева. К.Ж. Кожахметова. Р.К. Төлеубекова, Ж.Қ. Мұқытова т.б. Бұл зерттеулерде халық педагогикасы ұғымын әртүрлі рөлін анықтау кезек күттірмейтін мәселе. Ал халық педагогикасының зерттеу негізінде халық ауыз әдебиетінің шығармалары, этнографиялық материалдар, халықтық ойындар, отбасы тәрбиесінің тәжірибелері жатады. Бұл анықтамалардан тәрбие мен оқыту жұмысы халықпен бірге өскен, бірге дамығандығын сан ғасырлар бойы халықпен қатар жасап, оның озық үлгілерін келер ұрпаққа мирас етіп келе жатқанын білеміз. Халықтық педагогиканың мұрасының бірі - дәстүр.
Дәстүр - бір ұрпақтан, екінші ұрпаққа ауысып отыратын қоғам[26]. Өмірінің дамуына сәйкес өзгеріп, кейбіреулері жаңа мазмұн алып, әрмен қарай дамитын халықтың қоғамдық - тарихи өмірінде қалыптасқан құбылыс.
Халық дәстүрінің танымдылық-тәрбиелік мәні ұланғайыр дүние. Ол тұтастай алғанда жасұрпақ үшін ғана адам өмірінің рухани - адамгершілігінің қуат - кайнары. Оның ішінде тікелей бала тәрбиесіне бағытталған, баланың жан дүниесінің қалыптасуына, рухани марқаюына негіз болатын мүмкіндіктер көп-ақ. Ол халықтың кәсібімен, салт-дәстүрімен, тілімен, тарихымен, адамгершілік қасиет-сапаларымен сабақтасып, біте қайнасып, тарихи кезендер ерекшелігіне, қоғам тану сатыларына қарай жетелеп, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отыратын қастерлі мұра.
Қазақ халқының ғасырлар бойы жинақтаған дәстүрлерінің ішінде адамгершіліктің жоғары сапаларын тәрбиелеуге ықпал жасаған озық өнегелері бар. Қазақ халқының дәстүрлерінің ұрпақтан - ұрпаққа жалғасып келе жатқаны оның өміршеңдігінде, тәлім - тәрбие ісінде кең таратылғандығында. Адамның туған күнінен бастап барлық өмір жолын қамтитын әртүрлі рәсім, дәстүрлер бар.
Қазақтың қазіргі замандағы алуан жүйелі өмір тану жолдары соларға беру әдістері ертеден қалыптасып, бүтіндей қол үзбеген, сыртқы күш қанша ықпалды болсада халқымыздың дәстүрлері мүлде жойылып кетпеген. Ендігі мақсат: ата-баба дәстүрлерінің озығын жаңарту, ұрпақ тәрбиесінде басты рөлге айналдыру, қазақтың ата-салтын, қағидасын қазіргі өмір тынысына сай пайдалану, жаңарту басты проблема.
Сондай-ақ шығыс философтары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz