Кәсіпорынның қаржылық дәрменсіздігінің мәні
КЕАҚ НАРХОЗ УНИВЕРСИТЕТІ
Әбілханов Айбек Болатбекұлы
ҚАЗАҚСТАНДЫҚ КОМПАНИЯЛАРДЫҢ БАНКРОТТЫҒЫНЫҢ АЛДЫН-АЛА ЕСКЕРТУ КӨРСЕТКІШТЕРІ
7М04116 Қаржы
7М041 Бизнес жəне менеджмент дайындау бағыты бойынша
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Экономика ғылымдарының магистрі
академиялық дəрежені алу үшін
Ғылыми жетекші:
Асилова А.С.,
э.ғ.к., қауымдастырылған профессор
Алматы, 2023
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 тарау. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ДӘРМЕНСІЗДІГІНІҢ ТЕОPИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕPІ
1.1 Кәсіпорынның қаржылық дәрменсіздігінің мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Кәсіпорынның қаржылық дәрменсіздігінің пайда болу себептері және оны болжау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2 тарау. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ДӘРМЕНСІЗДІГІН БОЛДЫРМАУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Кәсіпорынның қаржылық және экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз етудің мүмкіндігі және оның табыстылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.2 Кәсіпорынның шаруашылық-экономикалық жағдайына сипаттама ... ... ... ... ... ...30
3 тарау. Кәсіпорынның дәрменсіздігінің алдын алу шаралары
3.1 Кәcіпоpын қызметінің қоpытынды қаpжылық коэффициенттеpін талдау және тиімділігін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
3.2 Кәсіпорынның банкротқа ұшырауының алдын алу үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
4 тарау. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ДӘРМЕНСІЗДІГІН ЖЕҢУ НЕГІЗІНДЕ КӘСІПОРЫН ҚЫЗМЕТІН ЖЕТІЛДІPУ ЖОЛДАРЫ
4.1 Кәсіпорын қызметінде банкроттықты болдырмауды жеделдету ... ... ... ... ... ... ... ... .76
КІPІСПЕ
Диссертациялық жұмыстың өзектілігі. Қаржы жалпы қоғамдық өнімнің жартысын құра отырып, мемлекеттің қаржылық қуатының көрсеткіші болып табылады. Қоғамдық өнім мен ұлттық табысты жасау, бөлу және қайта бөлу үдерісінде қалыптаса отырып, олар түпкілікті пайдалануға, яғни негізгі құрал-жабдықтарды толтыруға, ұлғаймалы ұдайы өндірісті қамтамасыз етуге және жалпымемлекеттік қажеттерді қанағаттандыруға қоғам жұмсайтын материалдық ресурстардың бір бөлігінің ақша көрінісі болып табылады. Қоғамдық өндіріс үдерісінде қаржы ресурстары неғұрлым көп жасалса, соғұрлым ол тиімдірек болады. Сонымен бірге, бүкіл ұдайы өндірістің тиімділігін арттыру проблемасын шешу және экономикалық өсудің қарқынын тездету ұлттық шаруашылықта қаржы ресурстарын тиімді пайдалануға байланысты.
Қазақстан Республикасы кәсіпорындарында, соңғы жылдары еліміздің экономикасының нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты бухгалтерлік есептің әдістемесі мен тәжірибесінде түбегейлі өзгерістер болды. Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсіпорындардың шаруашылықты жүргізуші субъект ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып, олардың көптеген өндірістік және қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне мол мүмкіншілік ашты. Кәсіпорындар бұрынғыдай жоғарғы жақтың жөн сілтеуімен емес, контрагенттерді қазіргі кезде өз қалауы бойынша алады. Олардың өздеріне іскер серіктерді қаншалықты дәл және қатесіз таңдауымен нарықтық қатынаста негізінде мүмкіндігінше тез және дұрыс бағдар тауып, оны ұстануына қарай жұмыстарының тиімділігі әр түрлі болады. Басқаша сөзбен айтқанда, шаруашылықты жүргізуші субъектілердің қызметінің жетістіктері басқару деңгейіне, қабылданған шешімдердің объективтілігі, нақтылығы, шұғылдығы мен ғылыми негізделуіне тікелей тәуелді. Үйлесімді шешімдердің қабылдануы, материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын тиімді пайдаланып, еліміздің экономикалық өсуіне бағытталатыны белгілі.
Кәсіпорынның қаржылық дәрменсіздігі: оның пайда болу себептері және жеңу механизмдері тақырыбындағы диссертациялық жұмыстың өзектілігі сонда, банкроттықты тек қана кәсіпорынның таратылуы немесе оның жұмысының тоқтатылуы және одан пайда болатын түрлі салдарлардың пайда болуы деп қарамау керек, аталған процесске өз деңгейінде баға беріп, кәсіпорынды сауықтырудың, тиімді менеджментті орнатудың бір жолы деп қарастыруда болып отыр. Өйткені, экономика неғұрлым қарқынды дамыған сайын банкрот кәсіпорындар соғұрлым көбейіп келеді. Сонымен қатар, банкроттық проблемасының өзектілігі қазақстанның экономикасында төлемқабілетсіздік мәселесі етек алып келеді, банкрот болған көптеген кәсіпорындардан алынған қаражат құралдарын тиімді қызмет ететін кәсіпорынға бөлу арқылы басқадай кәсіпорындардың экономикасын арттыруға мүмкіндік тудырады.
Диссертациялық жұмыстың тақырыбы өзекті болып табылады, өйткені қазіргі жағдайда кәсіпорынның қаржылық дәрменсіздігінін алдын алу үшін қаржылық жағдайдың тұрақтылығын, төлем қабілеттілігін, өтімділікті және несие қабілеттілігін қамтамасыз ету үшін көптеген күш жұмсау қажет.
Диссертациялық жұмыстың негізгі мақсаты: кәсіпоpынның қаржылық дәрменсіздігінің пайда болу себептері және жеңу механизмдерін жетілдіpу жолдаpын ұсыну.
Осы мақсатқа жету үшін алға келесідей міндеттеp қойылады:
кәсіпорынның қаржылық дәрменсіздігінің мәнін анықтау;
кәсіпорынның қаржылық дәрменсіздігінің пайда болу себептері және оны болжау әдістерін қарастыру
кәсіпорынның қаржылық және экономикалық тұрақтылығын
қамтамасыз етудің мүмкіндігін зерттеу;
кәсіпорынның қаржылық дәрменсіздігін болдырмау жағдайын талдау;
кәcіпоpынның қызметін талдау және оның дәрменсіздігін жеңу механизмдерін қарастыру;
кәcіпоpын қызметінің қоpытынды қаpжылық коэффициенттеpін талдау және тиімділігін бағалау;
кәсіпорынның қаржылық дәрменсіздігін жеңу негізінде кәсіпорын қызметін жетілдіpу жолдаpын ұсыну.
Диссертациялық жұмыстың зерттеу пәні - кәсіпоpынның қаржылық дәрменсіздігінің пайда болу пpоцесіндегі экономикалық қатынастаp жиынтығы.
Зерттеу объектісі - Zhumabekoff жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қаржылық жағдайы.
Диссертациялық жұмысты жазуда келесі материалдар: ҚР нормативті-құқықтық заң актілері, қаржы және экономикалық теория жөніндегі оқулықтар, монографиялар, мерзімдік басылымдарда жарияланған мақалалар, Қазақстан Республикасы статистика Агенттігінің мәліметтері қолданылған және Қаржы Министрлігінің, Zhumabekoff ЖШС-нің жылдық есебі менстатистикалық мәліметтері пайдаланылған.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы кіріспеден, төрт негізгі бөлімнен, қорытынды, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ДӘРМЕНСІЗДІГІНІҢ ТЕОPИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕPІ
1.1 Кәсіпорынның қаржылық дәрменсіздігінің мәні
Нақты өмірде банкроттықтың нарықтық экономикадығы атқаратын рөлі жоғары. Оған төмендегідей негіздемелер жасауға болады.
Біріншіден, нарықтық экономика жағдайында банкроттық экономиканы сауықтыру құралы және кәсіпкерлер мен мемлекеттің мүддесін қорғау экономиканы сауықтыруға бағытталғандығынан бастау керек. Екіншіден, банкроттық - нарықтық экономикаға тән объективті экономикалық құбылыс.
Өйткені, пайда табу мақсаты бар кәсіпорындардың қызмет етуінің сипатты белгісі, олардың тұтынудың өзгермелі ортасында өзінің орнын іздеумен болатын, тұтынушылардың талап - тілегімен сәйкес келіп, оларды қанағаттандыруға тырысатыны болып табылады. Шаруашылық жүргізуші субъект аванс ретінде өндіріске ақша қаражатын салады, яғни, табыс алатындығына сене отырып, түрлі бизнестің дамуына жағдай жасайды. Бірақ, күту нәтижесі әр түрлі болуы мүмкін: жағымды немесе керісінше. Басқаша айтқанда, кәсіпорын аз ба көп табыс табуы мүмкін, немесе, ешнәрсе таппауы да мүмкін, осыдан барып, банкроттыққа ұшырайды.
Банкроттық алдын ала анықталған, басқаша айтқанда, нарықтық қатынастарға тән жағдайдың, яғни, кәсіпкерліктің соңғы нәтижесінің жетістігінің анық болмауы, басқа сөзбен айтқанда, тәуекелділіктің болуы. Соңғысы ұдайы өндіріс кезеңдерінің барлығында кездеседі: шикізаттар, материалдарды және құрамдас бөлігі болып табылатын заттарды сатып алудан басталып, оларды өндіріп, дайын өнімді сату кезеңдерінде. Олардың себептері болып: тұтынушылардың төлемқабілетсіздігі, материалдар мен шикізаттарды жеткізіп берушілердің келісім - шарт бойынша міндеттемесін орындамауы, жеткізіліп берілген өнім бойынша төлемнің кешіктірілуі, түрлі себептер бойынша өнімнің сапасыз өндірілуі, басқару персоналдарының сауаттылығының төмен болуы және басқа да көптеген себептер.
Үшіншіден, өтпелі кезең жағдайында банкроттық көптеген проблемаларды шешуге мүмкіндік береді, оның ішінде төлем қабілетсіздігі, өндірістің өсуі сияқты проблемалар, сол үшін, банкроттық ұлттық экономиканы сауықтыратын негізгі тетіктердің бірі болып табылады. Төлемқабілетсіздігі проблемасы ТМД-ның барлық елдерінің басты проблемасына айналған [1].
Нарықтық экономика жағдайында бакроттықтың атқаратын рөлі ерекше. Ол, экономиканы сауықтандыруға бағытталған мынандай маңызды функциялар атқаруы керек:
экономикадағы құндық қатынастарды қолдау;
мүліктер мен қаражаттарды мәжбүрлі түрде алу арқылы меншік құқығын қорғау;
экономикада бәсекелестік орта тудыруы қажет;
тиімді меншік иелерін құруы тиіс;
кәсіпкерлерді тиімді қызметке және бәсекелестік қабілетін күшейтуге итермелеу.
Банкроттықты экономикалық тұрғыдан қарастыратын болсақ, оның өзі екі бағытқа бөлінеді: макроэкономикалық тұрғыдан қарастыру және микроэкономикалық құбылыс ретінде қарастырылады. Макроэкономикалық тұрғыдан қарастыру рынок теориясынан пайда болады, микроэкономикалық - фирмалар теориясы тұжырымдарынан және банкроттықа әкелетін экономикалық себептер мен механизмідерді ашуға негізделген.
Фирма тұрғысынан банкроттық дағдарыс нысаны ретінде қарастырылады. Аталған нысанның өзіндік ерекшеліктері бар. Жалпыға белгілі банкроттық және кәсіпорындағы дағдарыс бір біріне синоним болып келеді; банкроттық дағдарыстың ең төменгі сатысы ретінде түсіндіріледі. өйткені, кәсіпорын түрлі дағдарыстарға ұшырайды (экономикалық, қаржылық, басқару) және банкроттық солардың бір түрі. Мұндай жағдайда банкроттықты қаржылық дағдарыс деп қарастыруға болады, яғни, фирманың ағымдағы міндеттемесін орындай алмауы [2].
Сонымен қатар, банкроттық терминін дәрменсіздік сөзінің синонимі ретінде қарастыруға болады. Дәрменсіздік үш негізгі себептердің салдарынан туындауы мүмкін: 1) менеджменттің дұрыс құрылмауы, 2) жағдайдың төмендеуіне қасақана жеткізу, жасанды түрде жасау, 3) алдын - ала болжамдалмаған, аяқ асты жағдайлардың болуы, дебиторлардың тарапынан алдану. Бірақ, заңнамада алдыңғы екі жағдай қарастырылып, үшінші жағдайға мән берілмеген. Банкроттықпен байланысты тағы бір аспект, ол, банкроттық процедурасы болып табылады. ТМД елдеріндегі осыған байланысты заңнамалар процедураны қайтақұру, тарату (ликвидация) және бейбіт келісім деп үшке бөледі. Қайта құру ішкі басқару және санациядан тұрады, ал, ликвидация конкурстық негізде жүзеге асыру процесіне негізделген.
Осылайша, кәсіпорынның банкроттық механизмін экономикалық тұрғыдан қарастыру, оны қаржылық дағдарыс деп атауға мүмкіндік береді, ал, құқықтық тұрғыдан, кәсіпорынның дәрменсіз танылғанынан кейін ликвидацияның ұйымдық-құқықтық механизмі деп қарастыруға мүмкіндік береді. Аталғандардың бәрі банкроттықтың макроэкономикалық, микроэкономикалық және қоғамдық аспектілері бар, күрделі процесс екендігін білдіреді: кәсіпорын тарапынан қарастырылатын банкроттық, экономика тұрғысындағы банкрготтық және банкроттық - ликвидациялық процесс [31].
Экономикалық көзқарас тұрғысына сәйкес банкроттықтың мақсаты антикризистік менеджмент әдісін пайдалану арқылы кәсіпорынды қаржылық тұрақтандыру, оның ішінде, өнімнің бәсекелік қабілетін көтеру, табыстылықты көтеру және т.б.
Ұйымдық-құқықтық көзқарас тұрғысынан банкроттық мақсаты банкроттық процедурасын жүзеге асыру [4].
Экономикалық және ұйымдық-құқықтық механизмдерді бір-бірінен бөліп қарастыру мүмкін емес. Егер, қоғамда банкроттықтықтың ұйымдық-құқықтық механизмі болмаса, онда экономикалық механизм белгілі бір дәрежеде өзінің тиімділігін төмендетуі мүмкін: жетекшілердің психологиясына қарай икемделеді, кәсіпорындар уақытша басқарушылардың қолына өтуі мүмкін. Банкроттық туралы заң жетекішлердің дұрыс қызмет етуіне итермелейді, тығырықтан шығудың жолын іздеуге және нарықтық экономикаға икемделуге мүмкіндік жасайды. Аталған заң нарық жағдайында жоғары класстағы басқарушылардың, жас, белсенді, сауатты, қабілетті жетекішелірдің көбеюуін ынталандырады және күрделі жағдайлардан шығарады. Кәсіпорынның банкротқа ұшрауы, ол, экономиканың банкротқа ұшырауы болып саналмайды. Кейбір кәсіпорындарды емдей отырып, біз жалпы экономиканы емдей аламыз.
Банкроттық мәселесі туралы және ҚР банктік жүйені қайта құру туралы мәлімет алғаннан кейін аудан әкімшіліктері өнеркәсіптік мен ауыл шаруашылығы кәсіпорындарына экономикалық және қаржылық жағынан тиімді түрде ықпал етуі мүмкін. Банкроттық реттеу құралы және ол тәжірибелі де істің мәнін жақсы білетін адамдардың қолына түскенде ғана пайда әкеледі.
Банкроттық процессінің шешетін негізгі міндеттері бірнеше түрге бөлінеді. Кәсіпорын терең қаржылық тоқыраудың алдында тұрған, сотқа дейінгі кезеңде кәсіпорын деңгейінде антикризистік басқарудың міндетіне мыналар жатады [5]:
жаңа өндірістік саясат жүргізу;
өндірісті технологиялық жаңарту;
ынталандыруды жоғарылату және кәсіпорынның еңбек өнімділігін арттыру;
жаңа өткізу саясатын ойластыру;
басқару құрылымын ұйымдастыруды жетілдіру;
дағдарыстан шығудың басқа да шараларын ойлап табу.
Банкроттықтың сот кезіндегі процедурасындағы банкроттықтың міндеті:
кәсіпорынның қаржылық жағдайын жеткілікті түрде бағалау;
кредиторлар комитетінің отырысында ұйымдар мен кредиторларды анықтау;
басқарушының кандидатурасын таңдау және банкроттықтың нақты процедуралық нысанын, бизнес-жоспар, кредиторлардың тізімі, талаптарды қанағаттандырудың кезегі және т.б. бекіту.
Банкроттықтың мазмұнынына толығырақ тоқталатын болсақ, экономикалық және ұйымдық-құқықтық жағынан қарастырғанда бір-бірінен ерекшелігі бар.
Егер, экономикалық жағынан өндірістік, қаржылық және антикризистік менеджмент ретінде қарастырылатын болса, ұйымдық-құқықтық жағынан банкроттық процедурасы: банкроттықты жүргізу мерзімі, конкурстық анықтама, басқаруды қалпына келтіру және т.б. табылады.
Антикризистік басқару ұғымы экономикалық әдебиеттерде көбірек қарастырылған. Сондықтан, екінші топтағы анықтамаға тоқталатын болсақ:
банкрот - дәрменсіздігі сот белгіленген борышкер;
банкроттық - борышкердің сот шешімімен танылған оны таратуға негіз болатын дәрменсіздігі;
борышкер - заңдарда көзделген тәртіппен өзіне сырттай байқау, банкроттық рәсімдерінің немесе соттан тыс тарату рәсімінің қолданылуына төлем қабілетсіздігі немесе дәрменсіздігі негіз болып табылатын заңды тұлға;
кепілді кредитор - талаптары борышкердің мүлкін кепілге салумен қамтамасыз етілген міндеттемелер бойынша кредитор;
жалған банкроттық - кредиторлардың талаптарын толық көлемде қанағаттандыратын мүмкіндігі бола тұрып, кредиторларға тиесілі төлемдерді кейінге қалдыру немесе бөліп-бөліп төлеу немесе борыштарға шегерім алу, сол сияқты борыштарды төлемеу үшін кредиторларды жаңылыстыру мақсатында борышкер-органның немесе оның мүлкі иесінің сотқа немесе уәкілетті органға өзін банкрот деп тану туралы көрінеу жалған өтініш жасауы;
төлем қабілетсіздігі - борышкердің ақшалай міндеттемелерін және өзге де ақшалай сипаттағы талаптарды орындауға қабілетсіздігі;
дәрменсіздік - сот немесе борышкер мойындаған, кредиторлардың жалақы төлеу жөніндегі талаптарын қоса алғанда, ақшалай міндеттемелер бойынша талаптарын борышкердің толық көлемде қанағаттандыруға қабілетсіздігі;
Жоғарыда келтірілген банкроттыққа қатысты анықтамаларды бір-бірінен бөліп қарауға болмайды, өйткені, дағадарысқа қарсы басқару банкроттың алдында және банкроттық жағдайындағы жұмыс істеп тұрған кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсартпайтын болса олар логикалық жағынан бір-бірімен үйлесіп отырады. Дәрменсіз шаруашылықтың экономикалық механизмі белгілі бір кезеңде (банкроттықтың ресми түрде белгіленген мемлееттік белгілерін қанағаттандыру бойынша) сот шешіміне сәйкес дағадарыстағы кәсіпорынға әсер етудің түрлі мәжбүрлеу нысананда өтетін банкроттықтың ұйымдық-құқықтық механизміне өтеді: сыртқы қадағалау, тарату, конкурстық басқару, сыртқы басқару және т.б.
Банкроттық белгілеріне тоқталатын болсақ, кәсіпорын мен азаматтар үшін банкроттықтың жалпы белгісі - ақшалай міндеттілік бойынша кредиторлардың талабын орындай алмау және міндетті төлемдерді төлеу бойынша міндеттемені міндеттеме пайда болғаннан бастап үш ай мерзімінде өтей алмау болып табылады. Азаматтар үшін банкроттықтың тағы бір белгісі, оған тиеселі мүлік бағасының міндеттеме сомасынан төмен болуы. Дәрменсіздіктің негізгі белгісі (банкроттау туралы шешім қабылдау үшін) ағымдағы төлемдердің тоқтатылуы - кәсіпорын үш ай бойына кредиторлардың талабын орындай алмайды [7].
Болатын қаржылық кризистің белгісі (өндірістің құлдырауы, баланстың қанағаттандырылмауы, бәсекелестік қабілеттің төмендеуі)
Банкроттың алдындағы жағдай
Кәсіпорының қаржылық дағдарысы және оның белгілері (пассивтердің активтерден асып түсуі, төлемқабілетсіздік)
Кәсіпорындардың банкроттығы қаржылық құбылыс ретінде
Банкроттықты экономикалық жағынан қарастыру
Дағдарысқа қарсы басқару
Дәрменсіздіктің заңмен бекітілген белгілері
Кәсіпорынды таратудың соттық прцедурасы, сыртқы басқару, санация және басқа да санкциялар
Кәсіпорын банкроттығы кәсіпорынға деген сот процедурасы ретінде
Банкроттықты ұйымдық - құқықтық тұрғыдан қарастыру
Қадағалау, тарату немесе арбитраждық басқару (сыртқы, конкурстық, оңалту)
Болатын қаржылық кризистің белгісі (өндірістің құлдырауы, баланстың қанағаттандырылмауы, бәсекелестік қабілеттің төмендеуі)
Банкроттың алдындағы жағдай
Кәсіпорының қаржылық дағдарысы және оның белгілері (пассивтердің активтерден асып түсуі, төлемқабілетсіздік)
Кәсіпорындардың банкроттығы қаржылық құбылыс ретінде
Банкроттықты экономикалық жағынан қарастыру
Дағдарысқа қарсы басқару
Дәрменсіздіктің заңмен бекітілген белгілері
Кәсіпорынды таратудың соттық прцедурасы, сыртқы басқару, санация және басқа да санкциялар
Кәсіпорын банкроттығы кәсіпорынға деген сот процедурасы ретінде
Банкроттықты ұйымдық - құқықтық тұрғыдан қарастыру
Қадағалау, тарату немесе арбитраждық басқару (сыртқы, конкурстық, оңалту)
Сурет 1. Банкроттық туралы ұғым
Ескертпе - дереккөз мәліметтеріне сәйкес автормен құрастырылған [6]
Аталған үш айлық уақыт өткеннен кейін кәсіпорын кредиторлары арбитраждық сотқа шағымдануға құқығы бар. Арбитраждық сот кәсіпорынды банкрот деп тануы үшін, оның келесі белгілері болуы шарт: борышкердің мүлкінің құны оның міндеттемесінің сомасынан төмен болуы немесе баланс құрылымының қанағаттанарлықсыз болуы; мүліктің өтімділік деңгейі кәсіпорынның кредитор алдындағы борышын өтеуге жеткіліксіздігі, кәсіпорынның кредитордың алдындағы қарызын қаражаттың болмауынан өтей алмауы.
Банкроттық борышкердің сотқа өтініш білдіруі негізінде белгіленеді. Банкроттық, сонымен бірге, мәжбүрлі түрде кредиторлардың сотқа шағымданыуының негізінде жүргізіледі. Заң бойынша борышкер өз еркімен сотқа банкроттық деп тану үшін өтініш білдіруі тиіс.
Енді оған қатысты негізгі шараларды атап өтетін болсақ [8]:
банкроттық туралы өтінішпен сотқа жүгіну;
өтініштің сотта қаралуы;
кәсіпорынға қадағалау жасау;
өтінішті өндіру туралы соттың анықтама шығаруы;
банкроттық туралы кредитордың өтінішіне борышкердің пікірін рәсімдеу және оны жөнелту;
арбитражды сотта борышкердің пікірін қарау және борышкердің қарсылығын қарастырудың мерзімін анықтау;
борышкердің білдірген қарсылығын қарастыру бойынша соттың отырысы;
банкроттық туралы істі қараудың мерзімін анықтау;
арбитраждық соттың істің соттық қарастыруға дайындығы туралы анықтаманы алуы;
сотты қарастыруға дайындық туралы жарлық шығару;
борышкердің еңбек ұжымының жалпы жиналысын жүргізу;
банкроттық туралы істі қарау бойынша арбитраждық соттың отырысы.
Жалпы, мұндай механизм жедел әрі объективті түрде кәсіпорынның жағдайын бағалауға, кәсіпорынның дәрменсіздігін танудың критериилерін анықтауға, банкроттықтың, оның ішінде, жалған банкроттықтың алдын алу бойынша шаралар жүргізуге жағдай жасауы тиіс.
Кәсіпорынның дағдарысқа ұшырауының алдын ертерек алуда оған тиісті бақылау жүйесін қалыптастырудың маңызы ерекше. Оның негізгі - бағыттары келесілерді қамтиды [9]:
негізгі қызметі бойынша өз әріптестерінің, тауарды, өнімді жеткізіп берушілердің, несиегер, банк, өнімді тұтынушылардың кәсіпорынға деген теріс көзқарастарын дер кезінде сезіну;
қайта ұйымдастыруға байланысты барлық өзгерістер (ұйымдық, кәсіпорынның жабық және ашық бөлімшелері, еншілес бөлімшелері, олардың бірігулері);
тауарды жеткізіп берушілердің жиі және негізсіз алмасулары;
нарықтың жаңа түрлеріне шығу;
мәліметтер мен шикізаттарды көтере сатып алу;
басқа да кәсіпорынның стратегиясындағы құбылыстарды зерделей қадағалап, олардан жедел және тиісті қорытынды шығару.
1.2 Кәсіпорынның қаржылық дәрменсіздігінің пайда болу себептері және оны болжау әдістері
Шет елдер ғылымында банкроттыққа қатысты бай тәжірибе болғандықтан, соған сәйкес банкроттықты жүзеге асырудың түрлі ережелері қалыптасқан. Ал, банкроттық қағидасы Қазақстанның экономикалық ғылымында әлі де болса құрастырылып бітпеген, қалыптаспаған жағдай.
Аталған ережелерді қалыптастырған авторлар О. Хартман, П. Агион., Дж. Мор және т.б. Бірақ, көптеген әдебиеттерде мұндай ережелердің толық жүйесі келтірілмеген. Сондықтан, банкроттықты жүргізу үшін қандай ережелерді басшылыққа алу қажет екендігін қарастырып өту қажет.
Жеке көзқараспен қарастыру қағидасы. Басқаша сөзбен айтсақ, банкроттықты компанияның таратылуы деп қарастыру міндетті емес, немесе, оның бүкіл активтерін сатып жіберу шарт емес. Жетекшілерді ауыстыру ауыстыру қажет және т.б. Сонымен бірге, банкроттық процедурасы не мақсатпен қозғалып жатқаны есте болуы керек.
Кредиторламен есепті максимизациялау қағидасы. Дұрыс жүргізілген банкроттық компанияның кредиторларына төлейтін төлемдерін жоғарылатуға мүмкіндік бере отырып, жоспарды жүзеге асыруы қажет. Өйткені, банкроттықтың өзі, кредиторлық қарыздың көп болуынан туындайды.
Нақты уәждеме қағидасы. Банкроттықтың туындау мүмкіндігі жеткілікті түрде шындыққа жақын болуы керек. Банкроттық кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін көтеріп отыруды ынталандыру әдісі болуы керек. Сонымен қатар, банкроттық экономикалық кеңістікті тиімсіз жұмыс істейтін өндірушілерден, икемсіз менеджерлер мен меншік иелерінен тазартып отырудың құралы ретінде әрекет етуі қажет.
Әділеттілік қағидасы. Бакроттық процедурасы кредиторларға қатысты белгілі бір дәрежеде әділетті болуы шарт: егер креиторлардың арасында басымдықты жеке немесе заңды тұлғалар болса, онда, банкроттық процедурасы қарыздың қайтарылуы кезінде белгілі бір кезектілікті сақтауы керек [10].
Компанияны банкрот деп жариялаған кезде барлық қарыздар белгілі бір уақытқа тоқтатылады және мынандай міндеттерді орындайтын аукционер тағайындалады: а) компанияның болашағына қатысты ұсыныстар жинақтау; б) банкрот кәсіпорынның кредиторларының барлығы туралы ақпараттар жинау. Тоқтатылған қарыздар қайтақұрылатын компанияның акцияларымен жарияланады (нақтырақ айтсақ, reorganization rightz, RR) және осы RR- акциялар кредиторлар арасында бірдей мөлшерде олардың салған үлестеріне қарай бөлінеді. Екінші кезектегі кредиторлармен кәсіпорын алдыңғы кезектегі кредитордардың RR - акцияларын сатып алуға мүмкіндік беретін опциондар арқылы есеп айырысады және ол қарызды жаба алатындай болуы тиіс. Үшінші кезектегі кредиторлармен де осылайша есеп айырысады. Ең соңында акционерлерге - компанияның иегерлеріне кезек келеді. Олар соңғы кредиторлардың акциясын сатып ала алады. Соңғы деңгейде RR - акциялары біреуге берілмейтін акцияларға жатады. Осы жерде айта кету керек, акционерлер өз табиғатынан қалдық табыстың иеленушісі болып табылады, яғни, сатылу процедурасынан кейінгі қалған акциялар солардың үлесіне тиеді.
RR - акциялар бөлініп болғаннан кейін кредиторлардың арасында ашық акция жүргізіледі. Мұндай аукциондар барлық кредитоларлардың өз опциондарын жүзеге асыру үшін қажетті қаражаты жеткіліксіз жағдайында болатын жаңадан дамып келе жатқан капитал рыногында маңызды рөл атқарады [11].
Банкроттықтың келесі қағидасы ірі кәсіпорындардың банкротқа ұшырауы кезіндегі шығындардың бөлінуі қағидасы.
Тиімділік кәсіпорынның банкроттықты жүргізу процедурасына қойылатын басты қағида болуы тиіс. Банкроттықты жүргізген кезде банкроттықты жүргізу уақытын себепсіз созуға және функциялардың қайталанып отыруына жол беруге болмайды [12].
Банкроттық нысанананң әртүрлілігі қағидасы. Аталған қағида заң және банкроттық процедурасының түрлі нысандарды қарастырып отыру қажет екендігіне негізделеді: сыртқы басқару, қадағалау, орнына келтіру және т.б.
Банкроттық процедурасының оңтайлылық процедурасы. Банкроттық процедурасындағы кезеңдер саны аталған процесстің ұзақ болмауын қамтамасыз етуі шарт. Жоғарыда атап өткеніміздей, заң бойынша түрлі кезеңдер қарастырылуы қажет, дегенмен, ең ұтымды деген кезеңдер болуы керек.
Мемлекеттік реттеу құрылымдарының болу қағидасы. Банкроттық қатынастарын реттеуші мемлекеттік органдар келесі себептерге сәйкес қатысуы керек: біріншіден, банкроттықтың экономикаға ықпалы бар және оның салдары экономиканың құрылымына, салалық рынок құрылымына және ұлттық экономиканың бәсекелестік қабілетіне кері әсер етуі мүмкін, сондықтан, банкроттық саласында мемлекеттік саясат жүргізу қажет; екіншіден, банкроттық процессте мемлекет кредиторлардың бірі ретінде жүреді, сондықтан аталған мүддені коммерциялық емес ұйымдар қоюуы тиіс.
Үшіншіден, банкроттық процедурасы, әсіресе конкурстық өндіріс, банкроттық мақсаттырын түгелдей орындай алмайды, сондықтан, бұл процессті сот тарапынан реттеу қажет болады.
Қазіргі кезде, өкінішке орай, орындаушы өкіметтің құрамында төлемқабілеті жоқ шаруашылық жүргізуші субъектлердің жұмыс істеу процессіне араласатын мемлекеттік органдар жоқ.
Тек, банкроттық рәсімдерін жүргізу саласында мемлекеттік бақылауды жүзеге асыру мақсатында 2001 жылғы қарашада Дәрменсіз борышкерлермен жұмыс комитеті құрылды.
Басқарушыны қадағалау қағидасы. Лицензиясы бар, арбитраждық басқарушылардың банкроттықты жүргізу кезінде арбитраждық басқарушы ретіндегі қызметінің талаптарға сай келетіндігін қамтамасыз ету мақсатында аталған басқарушылардың қызметін мемлекеттік орган тарапынан қадағалау жүргізіледі. Ол, сонымен бірге, арбитражды басқарушының қызметінің сапасын көтеру үшін жүзеге асырылады.
Банкроттықтың экономикалық сипатыттылғы қағидасы. Банкроттықтың заңи сиптаы бар екендігіне қарамастан, онда кәсіпорынның экономикалық жағы басым болып келеді. Сондықтан, банкроттық туралы іс арбитраждық немесе экономикалық сот тарапынан қаралуы тиіс. Банкроттық туралы істің ерекшелігі сонда, онда өндіріп алушы мен жауап беруші жоқ, ал, іске қатысатын тұлғалар борышкер, конкурстық кредиторлар, арбитраждық басқарушы, салықтық және уәкілетті орган және басқа да банкрот туралы заңда қарастырылған басқа да уәкілетті органдар.
Басқарушылардың жауапкершілігі қағидасы. Конкурстық басқарушы борышкер - кәсіпорынның жетекшісі болып табылмайды. Ол арбитраждық сотпен банкроттық процедурасын жүргізу және заңмен бекітілген өкілеттікті орындау үшін тағайындалады. Конкурстық басқарушылардың атқаратын лауазымының ауқымы кең: оның ішінде, борышкердің мүлкіне қатысты әрекет ете алады. Сондықтан, егер конкурстық өндіріс кезінде заңсыз әрекет жасалынатын болса, ол қылмыстық жауапкершілікке тартылады.
Қадағалаудың барлық мерзімінде кредитордың талаптары жеке жағдайда орындалмайды, ол тек анықталады. Сонымен бірге, қадағалаудың енгізілуі борышкер әкімшілігінің өкілеттігін шектемейді, заңға сәйкес борышкер ұйымның әкімшілігі мынандай оперциялар орындауға:
қозғалмайтын мүлікті жалға беруге, кепілдікке және берілген мүліктерді үлес ретінде салуға байланысты операциялар;
кредит немесе қарыз алуға байланысты, төлем құжатын немесе кепілдікті беруге, талап ету құқығын беруге, қарызды аудару, сондай-ақ, борышкердің мүлкін басқаруға сенім білдіретін мекемеге байланысты әрекеттерді жасауға мүмкіндігі бар.
Борышкер әкімшілігі қадағалау енгізілгеннен бастап төмендегідей шешімдерді қабылдауға: Борышкердің таратылу туралы және Азаматтық кодексте көрестілген барлық меншік нысанына сәйкес қайта құруға; Заңды тұлға және оның бөлімшесін, филиалын құруға; борышкердің эмиссиялық бағалы қағазын орналаструға; дивидент төлеуге; бұрын акция шығарған борышкер - заңды тұлғаның құрамынан шығуға құқығы жоқ.
Егер, борышкер әкімшілігі заңда берілген құқықтарды бұзатын болса, арбитраждық сот әкімшілікті орнынан босатуға құқылы және басқару өкілеттігі уақытша басқарушыға аударылады. Кредиторлардың бірінші жиналысында төмендегі мәселелер шешіледі:
Сыртқы басқаруды енгізу туралы шешім қабылдау және арбитраждық сотқа сәйкесінше негіздемемен өтініш беру;
Борышкердің банкрот екендігін тану туралы негіздемемен және конкурстық өндірісті ашу туралы арбитраждық сотқа жүгіну;
Банкроттық туралы заңда көрсетілген кейбір мәселелерді шешу.
Процедураны басқару кезіндегі коллегиялық қағидасы. Аталған қағида әділеттіліктен және банкротқа деген кредиттік талаптың мәнінен туындайды. Сонымен қатар, кредиторлардың бірінші жиналысындағы борышкердің банкрот деп танылуына және конкурстық өндірісті ашу және бейбіт келісім туралы шешімдерімен арбитраждық соттың байланысы жоқ, аталған шешімдер тек негізделген жағдайда және олар заңға сәйкес болған кезде ғана арбитраждық сотпен бекітіледі.
Әрекетсіз кәсіпорындардың банкроттығы қағидасы. Банкроттыққа тұратын жері белгісіз борышкер және соңғы 12 айда бір рет те операция жүргізілмеген борышкер - заңды тұлғалар ұшырауы тиіс.
Сөйтіп, жоғарыдағы аталған банкроттық процедурасының қағидаларымен таныса келе, банкроттықтың белгілі бір ережелер мен заңнамаға бағына отырып жүргізілуі қажет екендігін байқауға болады. Ол, борышкер мен кредиторлардың мүддесінің бірігуіне және банкроттықтың екі жаққа да тиімді жүргізілуіне мүмкіндік береді.
2 КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ДӘРМЕНСІЗДІГІН БОЛДЫРМАУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Кәсіпорынның қаржылық және экономикалық тұрақтылығын
қамтамасыз етудің мүмкіндігі және оның табыстылығы
Кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайында қызмет етуінің экономикалық пайдалылығы табыс табумен анықталады. Кәсіпорынның табыстылығы абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштермен сипатталады. Табыстылықтың абсолютті көрсеткіші - бұл табыстар немесе пайдалардың сомасы. Шетелдік арнаулы әдебиеттерде "табыстар" ұғымы келесідей түрде анықталады:
Табыстар дегеніміз - қаржының келуі немесе активтер құнының өсуі, не блмаса пассивтердің азаюы түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық пайданың ұлғаюы болып табылады, бұл акционерлер салымдарының есебінен өсуден басқа жағдайдағы капиталдың өсуіне әкеледі [26].
Кестеден кәсіпорынның өнімді өткізуден түсетін табыс көлемін 5 700 мың теңгеге төмендеткені көрінеді.
Жоспар жасаған кезде жыл соңындағы өтпеген өнімнің шамадан тыс қалдықтарын ескерген болуы керек. Өнімді өкізуден табыс 208 500 мың теңгені емес, 5 700 теңгеге көп, яғни 214 200 мың теңгені құрауы керек еді. Басқаша айтқанда, жоспарды артық орындау болмас еді.
Кесте 1. Өнімді өткізуден түскен табыс жоспарының негізделуін көрсету
№
Көрсеткіштер
Есептік бағасы бойынша, мың теңге
1.
Өткізілмей қалған дайын өнімнің жыл басындағы нақты қалдығы
83 600
2.
Тауарлы өнім шығару
290 000
3.
Өткізілген өнімнің жыл аяғындағы қалдығы
159 400
4.
Өнімді өткізуден алынуы мүмкін табыс
(1жол+2жол-3жол)
214 200
5.
Жоспар бойынша өнімді өткізуден алынатын табыс
208 500
6.
Ауытқуы (4жол-5жол)
5 700
Ескертпе - автормен Zhumabekoff ЖШС-нің қаржылық есебі негізінде құрылды [25]
Кәсіпорында өнімді өткізуден түскен табыс жоспарланған тауар өндірісінен және бұйымдардың өтпеген бөлігінің қалдықтарының өзгерісінен шығуы керек. Бірақ өнімді өткізуден түсетін табыс көлемі жоспарының төмендеуі, ауыспалы тауарлы-материалдық қорлардың тым артуы есебінен болатын жағдайлар да кездеседі.
Өндіріс және өнім өткізу көлемін өсіруге әкелетін айналым қаражаттарының айналымдылығын жылдамдату күрделі шығындарды талап етпейді. Инфляция айналым қаражаттарын өте тез құнсыздандырады. Кәсіпорындардың шикізат пен отын-энергетика ресурстарын сатып алуына олардың көп бөлігі бағытталады. Сатып алушылардың төлемеушілігі және де талап етілетін алдын ала төлем жүргізу кәсіпорынның қаржысының көп бөлігін айналымнан тыс әкетеді. Төлем жүргізбеудің себептері тек айналым қаражаттарының жетіспеуі ғана емес, сонымен бірге төмен қаржылық есептік тәртіп, банк жүйесі жұмысындағы кемшіліктер және де вексельдік айналымның дамымауы да болып табылады.
Кәсіпорын табысы бағаның өсуі есебінен жоғары қарқынмен өседі. Бағаның өсуі өзінше теріс фактор болып табылмайды. Егер өнімге деген сұраныстың өсуі мен шығарылатын өнімнің техника-экономикалық параметрлердің және тұтынушылық қасиетінің жақсаруымен байланысты болса, онда ол дәлелді болады. Жоғарыда аталған факторлардың жалпы табысқа әсерін анықтау үшін қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есептің мәліметтері бойынша келесі талдау кестесін құруға болады (2-кесте).
Жалпы табыстың нақты көлемі жоспарланған көлемінен 17680 мың теңгеге көп.
Ауытқуға келесі факторлар әсер етеді:
Өткізілген өнімнің өндірістік өзіндік құны;
Өнім бірлігінің бағасы;
Өткізілген өнім көлемі;
Өткізілген өнім құрамындағы құрылымдық өзгерістер.
Жоғарыда аталған факторлардың осы ауытқуға әсерін анықтау керек. Олардың есебі келесі түрде жүргізіледі.
Zhumabekoff ЖШС-де жалпы табыс баға факторы есебінен 34 340 мың теңгеге (231 790 - 197 450) өсті.
Zhumabekoff ЖШС-де тауарлы өнімді өткізу бойынша жоспарды 3,4%-ға асыра орындады (169 960 : 164 350 100) - 100, нәтижесінде жоспарланған жалпы табыстан 1 500 мың теңге артық алынған. "Өткізілген өнімнің нақты көлемінің жоспар бойынша" есептелінген, алынуға тиісті жалпы табыс сомасы осы екі факторлардың жиынтық әсерін сипаттайтын болғандықтан, бұл сомадан өткізу көлемін қолданудың әсерін шегеру арқылы өткізілген өнім құрамындағы құрылымдық өзгерістерінің пайдаға тигізетін әсерін анықтайды.
Zhumabekoff ЖШС-де есептеулер келесіні көрсетеді:
40 040 - 44 150 = - 4 110;
- 4 110 + (- 1 500) = - 5 610.
Кесте 2. Zhumabekoff ЖШС жалпы табысы, мың теңге
№
Көрсеткіштер
Жоспар бойынша
Нақты өткізілген өнімге жоспар бойынша
Нақты
1.
Өнімді өткізуден түскен кіріс
208 500
197 450
231 790
2.
Өткізілген өнімнің өндірістік өзіндік құны
164 350
157 410
169 960
3.
Жалпы пайда (1 жол-2 жол)
44 150
40 040
61 830
Ескертпе - автормен Zhumabekoff ЖШС-нің қаржылық есебі негізінде құрылды [25]
Құрылымдық өзгерістер нәтижесінде жоспармен салыстырғанда жалпы табыс 5 610 мың теңгеге кем алынған.
Бұл фактордың әсерін нақты өткізілген өнімнен жоспар бойынша алынуға тиісті табысты, есепті жылы өнімді өткізу көлемі бойынша жоспардың орындалуын ескере отырып, жоспарды құрылым жағдайында алынған табыспен салыстыру арқылы анықтаған дұрыс болып табылады. Есептеулер келесідей түрде болады:
40 040 - (44 150 103,4 : 100) = 40 040 - 45 650 = - 5 610
Құрылымның өзгеруі жалпы табыстың ауытқуына теріс әсерін тигізді, яғни оның мөлшері 5 610 мың теңгеге азайды. Жалпы табысты талдау нәтижелері 3-кестеде көрсетілген.
Жоспардан тыс жалпы табыс келісім бағалары мен өнімді өткізу көлемінің өсуі нәтижесінде алынып отыр. Егер кәсіпорын өнімнің өзіндік құнының өсуіне жол бермеген болса және де бизнес жоспармен салыстырғанда өткізілген өнімнің құрамындағы құрылымдық өзгерістер болмаған жағдайда жалпы табыс 18 160 мың теңгеге (12 550 + 5 610) өсетін еді. Жалпы табыстың өндірістік өзіндік құнының өсуі нәтижесінде азаюын - кәсіпорын жұмысындағы жағымсыз құбылыс ретінде сипаттауға болады.
Кесте 3. Жалпы табыстың ауытқуына негізгі факторлардың әсері
№
Көрсеткіштер
Сомасы, мың теңге
Жоспарлы табысқа %-бен
1.
Өткізілген өнімнің өзіндік құнының өсуі
- 12 550
+ 28,4
2.
Келісілген бағалар деңгейінің өсуі
+ 34 340
+ 77,7
3.
Өнімді өткізу көлемінің артуы
+ 1 500
+ 3,4
4.
Өткізілген өнім құрамындағы құрылымдық өзгерістер
- 5 610
- 12,7
Жиыны:
+ 17 680
+ 40,0
Ескертпе - автормен Zhumabekoff ЖШС-нің қаржылық есебі негізінде құрылды [25]
Нарықтық экономика жағдайында, тауарларға деген бағалар еркін болған кезде және де олардың деңгейі нарық жағдайымен анықталатын кезде осы бағалардың өзгерісі туралы ақпараттар алу қажеттігі пайда болады. Кәсіпорын өнім есебін екі түрлі бағамен, яғни нарықтағы қазіргі және өткен жылдағы бағалар бойынша жүргізбейді. Осының бәрі экономиканы басқару және бақылау мақсатында бағаның қозғалысы туралы, олардың тек жылдық қана емес, сонымен қатар одан да қысқа мерзім аралықтарына, яғни ай, тоқсан, жарты жылдағы индекстері туралы мәліметтердің болу қажеттілігін тудырады. Мұндай мәліметтер ең алдымен кәсіпкерлерге, салық инспекцияларына және әр түрлі деңгейлердегі экономиканы басқару органдарына қажет болып табылады. Жалпы табыстың өзгеруіне әсер етуші негізгі факторларға келесі өзгерістер жатады: Өткізілген өнімдердің бағасының өзгеруі; Өнімді өткізуден түскен табыстың өзгеруі; Өткізілген өнімнің 1 теңгеге шаққандағы шығындарының өзгерісі. Олардың есепті жылы алынған жиынтық табыстың өткен жылмен салыстырғандағы ауытқуына тигізетін әсерін анықтау үшін, келесі аналитикалық 4-кестесі құрылған.
Осы мәліметтерге сүйене отырып, жоғарыда көрсетілген факторлардың жалпы табыстың өзгеруіне тигізетін әсерін анықтаған кезде:
1. Бағаның өсуі табысқа қалай әсер еткенін анықтау үшін, есепті жылы өнімді өткізуден түскен табысты өткен жылдың еркін сатылу бағасымен есептелген өнімді өткізуден түскен табыспен салыстыру қажет. Алынған айырма бағалар қандай сомаға өзгергендігін және сәйкесінше табыстың да өзгерісін көрсетеді.
Есепті жылдағы өнімді өткізуден түскен табыс өткен жылғы бағамен:
231 790 : 1,05 = 220 750
Бағалардың өзгерісі және оның жалпы табысқа әсері:
231 790 - 220 750 = 11 040 мың теңгені құрады.
Кәсіпорынның еркін сату бағасының өсуі есебінен түскен есепті жылдағы қосымша табыс 11 040 мың теңгені құрайды.
Кесте 4. Жалпы табыстың өткен жылдағыдан ауытқуына факторлардың тигізетін әсерін анықтау үшін қажетті алғашқы мәліметтер
№
Көрсеткіштер
2020 ж.
2021 ж.
2022 ж.
1.
Өнімді өткізуден түскен табыс
201 467
243 920
231 790
2.
Өткізілген өнімнің өндірістік өзіндік құны
171247
206 890
169 960
3.
Жалпы пайда (1жол-2жол)
30220
37 030
62 830
4.
Баға индексі
1,00
1,00
1,05
5.
Өткізілген өнімнен түскен табыс, салыстырмалы бағамен
201 467
243 920
220 750
Ескертпе - автормен Zhumabekoff ЖШС-нің қаржылық есебі негізінде құрылды [25]
2. Өткізуден түскен табыстың әсерін келесі жолмен анықтаймыз. Zhumabekoff ЖШС-де өткен жылмен салыстырғанда өнімді өткізуден түскен табыс 9,5%-ға (220 750 : 243 920 100 = 90,5); 100-90,5=9,5 азайды. Нәтижесінде өнімді өткізуден түскен табыстың кемуі есебінен жалпы табыстың азаюы 3 520 мың теңгені 37 030 (-9,5) : 100 құрайды. Есептеуді, былтырғы өнімді сатудан түскен табыстың 1 теңгесіне шаққандағы жалпы табысты, өнімді сатудан түскен табыстың артуы немесе кемуіне көбейту арқылы жүргізуге болады: 37 030 : 243 920 (220 750 - 243 920) = 0,1518 (-23 170) = - 3 520 мың теңге
3. Өткізілген өнімнің алынған табыстың 1 теңгесіне шаққандағы шығындар деңгейінің ықпалы, есепті жылы өткізілген өнімнен түскен табыстың 1 теңгесіне шаққандағы шығындардың нақты деңгейі мен өткен жылғы шығындар деңгейі арасындағы айырмасы ретінде анықталады және бұл айырманы есепті жылдағы салыстырмалы бағамен есептегендегі өнімді өткізуден алынатын нақты табысқа көбейтеді. Нәтижесі шығынның кемуі немесе артуы кему есебінен жалпы табыс көлемінің қаншалықты өзгергенін көсетеді.
(169 960 : 220 750) - (206 890 : 243 920) 220 750 =
= (0,7699 - 0,8482) 220 750 = -0,0783 220 750 = - 17 280 мың теңге
Өткізілген өнімнен алынатын табыстың 1 теңгесіне шаққандағы шығындардың азаюы нәтижесінде жалпы табыс 17 280 мың теңгеге өсті. Жалпы табысқа шығындардың тигізетін ықпалының дәл осы нәтижесін, есепті жылдағы нақты шығындардың өнімді өткізуден алынған табыстың өсу индексіне қайта есептелген, өткен жылдың нақты шығындарымен салыстыру арқылы алуға болады.
16 960 - (206 890 - 206 890 9,5 100) = 16 960 - 169 960 - (206 890 - 19 650)
= 169 960 - 187 240 = -17 280 мың теңге
Өнімнің өзіндік құны осы сомаға кеміген және сәйкесінше бұл жалпы табыстың өсуіне әкеледі. Үш фактордың ықпалы нәтижесінде жалпы табыс 24 800 мың теңгеге (+11 040 - 3 520 + 17 280) = 24 800 өсті.
Кесте 5. Авансталған капиталдың (жалпы активтер) табыстылық деңгейі
№
Көрсеткіштер
2020 ж.
2021 ж.
2022 ж.
Өзгеріс
+,-
1
2
3
4 = 3 - 2
1.
Таза табыс, мың теңге
23480
30 400
55 380
+24 980
2.
Жалпы активтер
642162,7
734 937,4
851 851,7
+116914,3
3.
Жалпы активтердің табыстылық деңгейі, %
3,66
4,14
6,50
+2,36
Ескертпе - автормен Zhumabekoff ЖШС-нің қаржылық есебі негізінде құрылды [25]
Зерттеліп отырған кәсіпорын мәліметтері бойынша кәсіпорынның барлық капиталының табыстылық коэффициенті, 6-кесте берілген мәліметтермен сипатталады. Жалпы активтердің табыстылық деңгейі өткен жылмен салыстырғанда 2,36 пунктке өскен және 6,50%-ды құрайды.
Кесте 6. Авансталған капталдың табыстылық деңгейінің өзгеру динамикасы
№
Көрсеткіштер
2021 ж.
2022 ж.
Өткен жылға қарағандағы ауытқуы
+,-
1
2
3 = 2 - 1
1.
Таза табыс, мың теңге
30 400
55 380
+24 980
2.
Өткізуден түскен табыс, мың теңге
243 920
231 790
-12 130
3.
Жалпы активтердің орташа жылдық құны, мың теңге
305 120
372 540
+67 420
4.
Жалпы активтердің орташа табыстылық деңгейі, % (1жол:3жол∙100)
9,96
14,87
+4,91
5.
Өткізілген өнімнің табыстылық коэффициенті, % (1жол:2жол∙100)
12,46
23,89
+11,43
6.
Активтердің айналымдылық коэффи-циенті, (2жол:3жол)
0,80
0,62
-0,18
Ескертпе - автормен Zhumabekoff ЖШС-нің қаржылық есебі негізінде құрылды [25]
Алайда бұл көрсеткіштің деңгейін білу жеткіліксіз. Оның қандай факторлардың есебінен құралғанын және активтердің табыстылық деңгейін өсіру және сақтау үшін бұл факторлардың сенімділігін талдау, әлдеқайда маңызды болып табылады. 2021 жылы таза табыс мөлшері 23 480 мың теңгені құрады, оның жалпы активтермен табыстылық деңгейін анықтағанда 3,66%-ды құрады.
2022 жылы табыстылық 6920 мың теңгеге өскен, соның арқасында жалпы активтердің табыстылық деңгейі 4,14 %-ды құраған яғни 0,48 пунктке өскен. Арнайы оқулықтарда бұл көрсеткіш деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларға және оларды есептеуге қатысты екі түрлі көзқарас кездеседі. Факторларды сандық және сапалық етіп бөлу және актвитерді есептеу, дәстүрлі көзқарас болып табылады.
Сандық фактор сомасы бойынша жыл басына және жыл аяғына есептеліп, 2-ге бөлінген, активтердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әбілханов Айбек Болатбекұлы
ҚАЗАҚСТАНДЫҚ КОМПАНИЯЛАРДЫҢ БАНКРОТТЫҒЫНЫҢ АЛДЫН-АЛА ЕСКЕРТУ КӨРСЕТКІШТЕРІ
7М04116 Қаржы
7М041 Бизнес жəне менеджмент дайындау бағыты бойынша
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Экономика ғылымдарының магистрі
академиялық дəрежені алу үшін
Ғылыми жетекші:
Асилова А.С.,
э.ғ.к., қауымдастырылған профессор
Алматы, 2023
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 тарау. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ДӘРМЕНСІЗДІГІНІҢ ТЕОPИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕPІ
1.1 Кәсіпорынның қаржылық дәрменсіздігінің мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Кәсіпорынның қаржылық дәрменсіздігінің пайда болу себептері және оны болжау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2 тарау. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ДӘРМЕНСІЗДІГІН БОЛДЫРМАУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Кәсіпорынның қаржылық және экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз етудің мүмкіндігі және оның табыстылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.2 Кәсіпорынның шаруашылық-экономикалық жағдайына сипаттама ... ... ... ... ... ...30
3 тарау. Кәсіпорынның дәрменсіздігінің алдын алу шаралары
3.1 Кәcіпоpын қызметінің қоpытынды қаpжылық коэффициенттеpін талдау және тиімділігін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
3.2 Кәсіпорынның банкротқа ұшырауының алдын алу үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
4 тарау. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ДӘРМЕНСІЗДІГІН ЖЕҢУ НЕГІЗІНДЕ КӘСІПОРЫН ҚЫЗМЕТІН ЖЕТІЛДІPУ ЖОЛДАРЫ
4.1 Кәсіпорын қызметінде банкроттықты болдырмауды жеделдету ... ... ... ... ... ... ... ... .76
КІPІСПЕ
Диссертациялық жұмыстың өзектілігі. Қаржы жалпы қоғамдық өнімнің жартысын құра отырып, мемлекеттің қаржылық қуатының көрсеткіші болып табылады. Қоғамдық өнім мен ұлттық табысты жасау, бөлу және қайта бөлу үдерісінде қалыптаса отырып, олар түпкілікті пайдалануға, яғни негізгі құрал-жабдықтарды толтыруға, ұлғаймалы ұдайы өндірісті қамтамасыз етуге және жалпымемлекеттік қажеттерді қанағаттандыруға қоғам жұмсайтын материалдық ресурстардың бір бөлігінің ақша көрінісі болып табылады. Қоғамдық өндіріс үдерісінде қаржы ресурстары неғұрлым көп жасалса, соғұрлым ол тиімдірек болады. Сонымен бірге, бүкіл ұдайы өндірістің тиімділігін арттыру проблемасын шешу және экономикалық өсудің қарқынын тездету ұлттық шаруашылықта қаржы ресурстарын тиімді пайдалануға байланысты.
Қазақстан Республикасы кәсіпорындарында, соңғы жылдары еліміздің экономикасының нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты бухгалтерлік есептің әдістемесі мен тәжірибесінде түбегейлі өзгерістер болды. Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсіпорындардың шаруашылықты жүргізуші субъект ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып, олардың көптеген өндірістік және қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне мол мүмкіншілік ашты. Кәсіпорындар бұрынғыдай жоғарғы жақтың жөн сілтеуімен емес, контрагенттерді қазіргі кезде өз қалауы бойынша алады. Олардың өздеріне іскер серіктерді қаншалықты дәл және қатесіз таңдауымен нарықтық қатынаста негізінде мүмкіндігінше тез және дұрыс бағдар тауып, оны ұстануына қарай жұмыстарының тиімділігі әр түрлі болады. Басқаша сөзбен айтқанда, шаруашылықты жүргізуші субъектілердің қызметінің жетістіктері басқару деңгейіне, қабылданған шешімдердің объективтілігі, нақтылығы, шұғылдығы мен ғылыми негізделуіне тікелей тәуелді. Үйлесімді шешімдердің қабылдануы, материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын тиімді пайдаланып, еліміздің экономикалық өсуіне бағытталатыны белгілі.
Кәсіпорынның қаржылық дәрменсіздігі: оның пайда болу себептері және жеңу механизмдері тақырыбындағы диссертациялық жұмыстың өзектілігі сонда, банкроттықты тек қана кәсіпорынның таратылуы немесе оның жұмысының тоқтатылуы және одан пайда болатын түрлі салдарлардың пайда болуы деп қарамау керек, аталған процесске өз деңгейінде баға беріп, кәсіпорынды сауықтырудың, тиімді менеджментті орнатудың бір жолы деп қарастыруда болып отыр. Өйткені, экономика неғұрлым қарқынды дамыған сайын банкрот кәсіпорындар соғұрлым көбейіп келеді. Сонымен қатар, банкроттық проблемасының өзектілігі қазақстанның экономикасында төлемқабілетсіздік мәселесі етек алып келеді, банкрот болған көптеген кәсіпорындардан алынған қаражат құралдарын тиімді қызмет ететін кәсіпорынға бөлу арқылы басқадай кәсіпорындардың экономикасын арттыруға мүмкіндік тудырады.
Диссертациялық жұмыстың тақырыбы өзекті болып табылады, өйткені қазіргі жағдайда кәсіпорынның қаржылық дәрменсіздігінін алдын алу үшін қаржылық жағдайдың тұрақтылығын, төлем қабілеттілігін, өтімділікті және несие қабілеттілігін қамтамасыз ету үшін көптеген күш жұмсау қажет.
Диссертациялық жұмыстың негізгі мақсаты: кәсіпоpынның қаржылық дәрменсіздігінің пайда болу себептері және жеңу механизмдерін жетілдіpу жолдаpын ұсыну.
Осы мақсатқа жету үшін алға келесідей міндеттеp қойылады:
кәсіпорынның қаржылық дәрменсіздігінің мәнін анықтау;
кәсіпорынның қаржылық дәрменсіздігінің пайда болу себептері және оны болжау әдістерін қарастыру
кәсіпорынның қаржылық және экономикалық тұрақтылығын
қамтамасыз етудің мүмкіндігін зерттеу;
кәсіпорынның қаржылық дәрменсіздігін болдырмау жағдайын талдау;
кәcіпоpынның қызметін талдау және оның дәрменсіздігін жеңу механизмдерін қарастыру;
кәcіпоpын қызметінің қоpытынды қаpжылық коэффициенттеpін талдау және тиімділігін бағалау;
кәсіпорынның қаржылық дәрменсіздігін жеңу негізінде кәсіпорын қызметін жетілдіpу жолдаpын ұсыну.
Диссертациялық жұмыстың зерттеу пәні - кәсіпоpынның қаржылық дәрменсіздігінің пайда болу пpоцесіндегі экономикалық қатынастаp жиынтығы.
Зерттеу объектісі - Zhumabekoff жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қаржылық жағдайы.
Диссертациялық жұмысты жазуда келесі материалдар: ҚР нормативті-құқықтық заң актілері, қаржы және экономикалық теория жөніндегі оқулықтар, монографиялар, мерзімдік басылымдарда жарияланған мақалалар, Қазақстан Республикасы статистика Агенттігінің мәліметтері қолданылған және Қаржы Министрлігінің, Zhumabekoff ЖШС-нің жылдық есебі менстатистикалық мәліметтері пайдаланылған.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы кіріспеден, төрт негізгі бөлімнен, қорытынды, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ДӘРМЕНСІЗДІГІНІҢ ТЕОPИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕPІ
1.1 Кәсіпорынның қаржылық дәрменсіздігінің мәні
Нақты өмірде банкроттықтың нарықтық экономикадығы атқаратын рөлі жоғары. Оған төмендегідей негіздемелер жасауға болады.
Біріншіден, нарықтық экономика жағдайында банкроттық экономиканы сауықтыру құралы және кәсіпкерлер мен мемлекеттің мүддесін қорғау экономиканы сауықтыруға бағытталғандығынан бастау керек. Екіншіден, банкроттық - нарықтық экономикаға тән объективті экономикалық құбылыс.
Өйткені, пайда табу мақсаты бар кәсіпорындардың қызмет етуінің сипатты белгісі, олардың тұтынудың өзгермелі ортасында өзінің орнын іздеумен болатын, тұтынушылардың талап - тілегімен сәйкес келіп, оларды қанағаттандыруға тырысатыны болып табылады. Шаруашылық жүргізуші субъект аванс ретінде өндіріске ақша қаражатын салады, яғни, табыс алатындығына сене отырып, түрлі бизнестің дамуына жағдай жасайды. Бірақ, күту нәтижесі әр түрлі болуы мүмкін: жағымды немесе керісінше. Басқаша айтқанда, кәсіпорын аз ба көп табыс табуы мүмкін, немесе, ешнәрсе таппауы да мүмкін, осыдан барып, банкроттыққа ұшырайды.
Банкроттық алдын ала анықталған, басқаша айтқанда, нарықтық қатынастарға тән жағдайдың, яғни, кәсіпкерліктің соңғы нәтижесінің жетістігінің анық болмауы, басқа сөзбен айтқанда, тәуекелділіктің болуы. Соңғысы ұдайы өндіріс кезеңдерінің барлығында кездеседі: шикізаттар, материалдарды және құрамдас бөлігі болып табылатын заттарды сатып алудан басталып, оларды өндіріп, дайын өнімді сату кезеңдерінде. Олардың себептері болып: тұтынушылардың төлемқабілетсіздігі, материалдар мен шикізаттарды жеткізіп берушілердің келісім - шарт бойынша міндеттемесін орындамауы, жеткізіліп берілген өнім бойынша төлемнің кешіктірілуі, түрлі себептер бойынша өнімнің сапасыз өндірілуі, басқару персоналдарының сауаттылығының төмен болуы және басқа да көптеген себептер.
Үшіншіден, өтпелі кезең жағдайында банкроттық көптеген проблемаларды шешуге мүмкіндік береді, оның ішінде төлем қабілетсіздігі, өндірістің өсуі сияқты проблемалар, сол үшін, банкроттық ұлттық экономиканы сауықтыратын негізгі тетіктердің бірі болып табылады. Төлемқабілетсіздігі проблемасы ТМД-ның барлық елдерінің басты проблемасына айналған [1].
Нарықтық экономика жағдайында бакроттықтың атқаратын рөлі ерекше. Ол, экономиканы сауықтандыруға бағытталған мынандай маңызды функциялар атқаруы керек:
экономикадағы құндық қатынастарды қолдау;
мүліктер мен қаражаттарды мәжбүрлі түрде алу арқылы меншік құқығын қорғау;
экономикада бәсекелестік орта тудыруы қажет;
тиімді меншік иелерін құруы тиіс;
кәсіпкерлерді тиімді қызметке және бәсекелестік қабілетін күшейтуге итермелеу.
Банкроттықты экономикалық тұрғыдан қарастыратын болсақ, оның өзі екі бағытқа бөлінеді: макроэкономикалық тұрғыдан қарастыру және микроэкономикалық құбылыс ретінде қарастырылады. Макроэкономикалық тұрғыдан қарастыру рынок теориясынан пайда болады, микроэкономикалық - фирмалар теориясы тұжырымдарынан және банкроттықа әкелетін экономикалық себептер мен механизмідерді ашуға негізделген.
Фирма тұрғысынан банкроттық дағдарыс нысаны ретінде қарастырылады. Аталған нысанның өзіндік ерекшеліктері бар. Жалпыға белгілі банкроттық және кәсіпорындағы дағдарыс бір біріне синоним болып келеді; банкроттық дағдарыстың ең төменгі сатысы ретінде түсіндіріледі. өйткені, кәсіпорын түрлі дағдарыстарға ұшырайды (экономикалық, қаржылық, басқару) және банкроттық солардың бір түрі. Мұндай жағдайда банкроттықты қаржылық дағдарыс деп қарастыруға болады, яғни, фирманың ағымдағы міндеттемесін орындай алмауы [2].
Сонымен қатар, банкроттық терминін дәрменсіздік сөзінің синонимі ретінде қарастыруға болады. Дәрменсіздік үш негізгі себептердің салдарынан туындауы мүмкін: 1) менеджменттің дұрыс құрылмауы, 2) жағдайдың төмендеуіне қасақана жеткізу, жасанды түрде жасау, 3) алдын - ала болжамдалмаған, аяқ асты жағдайлардың болуы, дебиторлардың тарапынан алдану. Бірақ, заңнамада алдыңғы екі жағдай қарастырылып, үшінші жағдайға мән берілмеген. Банкроттықпен байланысты тағы бір аспект, ол, банкроттық процедурасы болып табылады. ТМД елдеріндегі осыған байланысты заңнамалар процедураны қайтақұру, тарату (ликвидация) және бейбіт келісім деп үшке бөледі. Қайта құру ішкі басқару және санациядан тұрады, ал, ликвидация конкурстық негізде жүзеге асыру процесіне негізделген.
Осылайша, кәсіпорынның банкроттық механизмін экономикалық тұрғыдан қарастыру, оны қаржылық дағдарыс деп атауға мүмкіндік береді, ал, құқықтық тұрғыдан, кәсіпорынның дәрменсіз танылғанынан кейін ликвидацияның ұйымдық-құқықтық механизмі деп қарастыруға мүмкіндік береді. Аталғандардың бәрі банкроттықтың макроэкономикалық, микроэкономикалық және қоғамдық аспектілері бар, күрделі процесс екендігін білдіреді: кәсіпорын тарапынан қарастырылатын банкроттық, экономика тұрғысындағы банкрготтық және банкроттық - ликвидациялық процесс [31].
Экономикалық көзқарас тұрғысына сәйкес банкроттықтың мақсаты антикризистік менеджмент әдісін пайдалану арқылы кәсіпорынды қаржылық тұрақтандыру, оның ішінде, өнімнің бәсекелік қабілетін көтеру, табыстылықты көтеру және т.б.
Ұйымдық-құқықтық көзқарас тұрғысынан банкроттық мақсаты банкроттық процедурасын жүзеге асыру [4].
Экономикалық және ұйымдық-құқықтық механизмдерді бір-бірінен бөліп қарастыру мүмкін емес. Егер, қоғамда банкроттықтықтың ұйымдық-құқықтық механизмі болмаса, онда экономикалық механизм белгілі бір дәрежеде өзінің тиімділігін төмендетуі мүмкін: жетекшілердің психологиясына қарай икемделеді, кәсіпорындар уақытша басқарушылардың қолына өтуі мүмкін. Банкроттық туралы заң жетекішлердің дұрыс қызмет етуіне итермелейді, тығырықтан шығудың жолын іздеуге және нарықтық экономикаға икемделуге мүмкіндік жасайды. Аталған заң нарық жағдайында жоғары класстағы басқарушылардың, жас, белсенді, сауатты, қабілетті жетекішелірдің көбеюуін ынталандырады және күрделі жағдайлардан шығарады. Кәсіпорынның банкротқа ұшрауы, ол, экономиканың банкротқа ұшырауы болып саналмайды. Кейбір кәсіпорындарды емдей отырып, біз жалпы экономиканы емдей аламыз.
Банкроттық мәселесі туралы және ҚР банктік жүйені қайта құру туралы мәлімет алғаннан кейін аудан әкімшіліктері өнеркәсіптік мен ауыл шаруашылығы кәсіпорындарына экономикалық және қаржылық жағынан тиімді түрде ықпал етуі мүмкін. Банкроттық реттеу құралы және ол тәжірибелі де істің мәнін жақсы білетін адамдардың қолына түскенде ғана пайда әкеледі.
Банкроттық процессінің шешетін негізгі міндеттері бірнеше түрге бөлінеді. Кәсіпорын терең қаржылық тоқыраудың алдында тұрған, сотқа дейінгі кезеңде кәсіпорын деңгейінде антикризистік басқарудың міндетіне мыналар жатады [5]:
жаңа өндірістік саясат жүргізу;
өндірісті технологиялық жаңарту;
ынталандыруды жоғарылату және кәсіпорынның еңбек өнімділігін арттыру;
жаңа өткізу саясатын ойластыру;
басқару құрылымын ұйымдастыруды жетілдіру;
дағдарыстан шығудың басқа да шараларын ойлап табу.
Банкроттықтың сот кезіндегі процедурасындағы банкроттықтың міндеті:
кәсіпорынның қаржылық жағдайын жеткілікті түрде бағалау;
кредиторлар комитетінің отырысында ұйымдар мен кредиторларды анықтау;
басқарушының кандидатурасын таңдау және банкроттықтың нақты процедуралық нысанын, бизнес-жоспар, кредиторлардың тізімі, талаптарды қанағаттандырудың кезегі және т.б. бекіту.
Банкроттықтың мазмұнынына толығырақ тоқталатын болсақ, экономикалық және ұйымдық-құқықтық жағынан қарастырғанда бір-бірінен ерекшелігі бар.
Егер, экономикалық жағынан өндірістік, қаржылық және антикризистік менеджмент ретінде қарастырылатын болса, ұйымдық-құқықтық жағынан банкроттық процедурасы: банкроттықты жүргізу мерзімі, конкурстық анықтама, басқаруды қалпына келтіру және т.б. табылады.
Антикризистік басқару ұғымы экономикалық әдебиеттерде көбірек қарастырылған. Сондықтан, екінші топтағы анықтамаға тоқталатын болсақ:
банкрот - дәрменсіздігі сот белгіленген борышкер;
банкроттық - борышкердің сот шешімімен танылған оны таратуға негіз болатын дәрменсіздігі;
борышкер - заңдарда көзделген тәртіппен өзіне сырттай байқау, банкроттық рәсімдерінің немесе соттан тыс тарату рәсімінің қолданылуына төлем қабілетсіздігі немесе дәрменсіздігі негіз болып табылатын заңды тұлға;
кепілді кредитор - талаптары борышкердің мүлкін кепілге салумен қамтамасыз етілген міндеттемелер бойынша кредитор;
жалған банкроттық - кредиторлардың талаптарын толық көлемде қанағаттандыратын мүмкіндігі бола тұрып, кредиторларға тиесілі төлемдерді кейінге қалдыру немесе бөліп-бөліп төлеу немесе борыштарға шегерім алу, сол сияқты борыштарды төлемеу үшін кредиторларды жаңылыстыру мақсатында борышкер-органның немесе оның мүлкі иесінің сотқа немесе уәкілетті органға өзін банкрот деп тану туралы көрінеу жалған өтініш жасауы;
төлем қабілетсіздігі - борышкердің ақшалай міндеттемелерін және өзге де ақшалай сипаттағы талаптарды орындауға қабілетсіздігі;
дәрменсіздік - сот немесе борышкер мойындаған, кредиторлардың жалақы төлеу жөніндегі талаптарын қоса алғанда, ақшалай міндеттемелер бойынша талаптарын борышкердің толық көлемде қанағаттандыруға қабілетсіздігі;
Жоғарыда келтірілген банкроттыққа қатысты анықтамаларды бір-бірінен бөліп қарауға болмайды, өйткені, дағадарысқа қарсы басқару банкроттың алдында және банкроттық жағдайындағы жұмыс істеп тұрған кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсартпайтын болса олар логикалық жағынан бір-бірімен үйлесіп отырады. Дәрменсіз шаруашылықтың экономикалық механизмі белгілі бір кезеңде (банкроттықтың ресми түрде белгіленген мемлееттік белгілерін қанағаттандыру бойынша) сот шешіміне сәйкес дағадарыстағы кәсіпорынға әсер етудің түрлі мәжбүрлеу нысананда өтетін банкроттықтың ұйымдық-құқықтық механизміне өтеді: сыртқы қадағалау, тарату, конкурстық басқару, сыртқы басқару және т.б.
Банкроттық белгілеріне тоқталатын болсақ, кәсіпорын мен азаматтар үшін банкроттықтың жалпы белгісі - ақшалай міндеттілік бойынша кредиторлардың талабын орындай алмау және міндетті төлемдерді төлеу бойынша міндеттемені міндеттеме пайда болғаннан бастап үш ай мерзімінде өтей алмау болып табылады. Азаматтар үшін банкроттықтың тағы бір белгісі, оған тиеселі мүлік бағасының міндеттеме сомасынан төмен болуы. Дәрменсіздіктің негізгі белгісі (банкроттау туралы шешім қабылдау үшін) ағымдағы төлемдердің тоқтатылуы - кәсіпорын үш ай бойына кредиторлардың талабын орындай алмайды [7].
Болатын қаржылық кризистің белгісі (өндірістің құлдырауы, баланстың қанағаттандырылмауы, бәсекелестік қабілеттің төмендеуі)
Банкроттың алдындағы жағдай
Кәсіпорының қаржылық дағдарысы және оның белгілері (пассивтердің активтерден асып түсуі, төлемқабілетсіздік)
Кәсіпорындардың банкроттығы қаржылық құбылыс ретінде
Банкроттықты экономикалық жағынан қарастыру
Дағдарысқа қарсы басқару
Дәрменсіздіктің заңмен бекітілген белгілері
Кәсіпорынды таратудың соттық прцедурасы, сыртқы басқару, санация және басқа да санкциялар
Кәсіпорын банкроттығы кәсіпорынға деген сот процедурасы ретінде
Банкроттықты ұйымдық - құқықтық тұрғыдан қарастыру
Қадағалау, тарату немесе арбитраждық басқару (сыртқы, конкурстық, оңалту)
Болатын қаржылық кризистің белгісі (өндірістің құлдырауы, баланстың қанағаттандырылмауы, бәсекелестік қабілеттің төмендеуі)
Банкроттың алдындағы жағдай
Кәсіпорының қаржылық дағдарысы және оның белгілері (пассивтердің активтерден асып түсуі, төлемқабілетсіздік)
Кәсіпорындардың банкроттығы қаржылық құбылыс ретінде
Банкроттықты экономикалық жағынан қарастыру
Дағдарысқа қарсы басқару
Дәрменсіздіктің заңмен бекітілген белгілері
Кәсіпорынды таратудың соттық прцедурасы, сыртқы басқару, санация және басқа да санкциялар
Кәсіпорын банкроттығы кәсіпорынға деген сот процедурасы ретінде
Банкроттықты ұйымдық - құқықтық тұрғыдан қарастыру
Қадағалау, тарату немесе арбитраждық басқару (сыртқы, конкурстық, оңалту)
Сурет 1. Банкроттық туралы ұғым
Ескертпе - дереккөз мәліметтеріне сәйкес автормен құрастырылған [6]
Аталған үш айлық уақыт өткеннен кейін кәсіпорын кредиторлары арбитраждық сотқа шағымдануға құқығы бар. Арбитраждық сот кәсіпорынды банкрот деп тануы үшін, оның келесі белгілері болуы шарт: борышкердің мүлкінің құны оның міндеттемесінің сомасынан төмен болуы немесе баланс құрылымының қанағаттанарлықсыз болуы; мүліктің өтімділік деңгейі кәсіпорынның кредитор алдындағы борышын өтеуге жеткіліксіздігі, кәсіпорынның кредитордың алдындағы қарызын қаражаттың болмауынан өтей алмауы.
Банкроттық борышкердің сотқа өтініш білдіруі негізінде белгіленеді. Банкроттық, сонымен бірге, мәжбүрлі түрде кредиторлардың сотқа шағымданыуының негізінде жүргізіледі. Заң бойынша борышкер өз еркімен сотқа банкроттық деп тану үшін өтініш білдіруі тиіс.
Енді оған қатысты негізгі шараларды атап өтетін болсақ [8]:
банкроттық туралы өтінішпен сотқа жүгіну;
өтініштің сотта қаралуы;
кәсіпорынға қадағалау жасау;
өтінішті өндіру туралы соттың анықтама шығаруы;
банкроттық туралы кредитордың өтінішіне борышкердің пікірін рәсімдеу және оны жөнелту;
арбитражды сотта борышкердің пікірін қарау және борышкердің қарсылығын қарастырудың мерзімін анықтау;
борышкердің білдірген қарсылығын қарастыру бойынша соттың отырысы;
банкроттық туралы істі қараудың мерзімін анықтау;
арбитраждық соттың істің соттық қарастыруға дайындығы туралы анықтаманы алуы;
сотты қарастыруға дайындық туралы жарлық шығару;
борышкердің еңбек ұжымының жалпы жиналысын жүргізу;
банкроттық туралы істі қарау бойынша арбитраждық соттың отырысы.
Жалпы, мұндай механизм жедел әрі объективті түрде кәсіпорынның жағдайын бағалауға, кәсіпорынның дәрменсіздігін танудың критериилерін анықтауға, банкроттықтың, оның ішінде, жалған банкроттықтың алдын алу бойынша шаралар жүргізуге жағдай жасауы тиіс.
Кәсіпорынның дағдарысқа ұшырауының алдын ертерек алуда оған тиісті бақылау жүйесін қалыптастырудың маңызы ерекше. Оның негізгі - бағыттары келесілерді қамтиды [9]:
негізгі қызметі бойынша өз әріптестерінің, тауарды, өнімді жеткізіп берушілердің, несиегер, банк, өнімді тұтынушылардың кәсіпорынға деген теріс көзқарастарын дер кезінде сезіну;
қайта ұйымдастыруға байланысты барлық өзгерістер (ұйымдық, кәсіпорынның жабық және ашық бөлімшелері, еншілес бөлімшелері, олардың бірігулері);
тауарды жеткізіп берушілердің жиі және негізсіз алмасулары;
нарықтың жаңа түрлеріне шығу;
мәліметтер мен шикізаттарды көтере сатып алу;
басқа да кәсіпорынның стратегиясындағы құбылыстарды зерделей қадағалап, олардан жедел және тиісті қорытынды шығару.
1.2 Кәсіпорынның қаржылық дәрменсіздігінің пайда болу себептері және оны болжау әдістері
Шет елдер ғылымында банкроттыққа қатысты бай тәжірибе болғандықтан, соған сәйкес банкроттықты жүзеге асырудың түрлі ережелері қалыптасқан. Ал, банкроттық қағидасы Қазақстанның экономикалық ғылымында әлі де болса құрастырылып бітпеген, қалыптаспаған жағдай.
Аталған ережелерді қалыптастырған авторлар О. Хартман, П. Агион., Дж. Мор және т.б. Бірақ, көптеген әдебиеттерде мұндай ережелердің толық жүйесі келтірілмеген. Сондықтан, банкроттықты жүргізу үшін қандай ережелерді басшылыққа алу қажет екендігін қарастырып өту қажет.
Жеке көзқараспен қарастыру қағидасы. Басқаша сөзбен айтсақ, банкроттықты компанияның таратылуы деп қарастыру міндетті емес, немесе, оның бүкіл активтерін сатып жіберу шарт емес. Жетекшілерді ауыстыру ауыстыру қажет және т.б. Сонымен бірге, банкроттық процедурасы не мақсатпен қозғалып жатқаны есте болуы керек.
Кредиторламен есепті максимизациялау қағидасы. Дұрыс жүргізілген банкроттық компанияның кредиторларына төлейтін төлемдерін жоғарылатуға мүмкіндік бере отырып, жоспарды жүзеге асыруы қажет. Өйткені, банкроттықтың өзі, кредиторлық қарыздың көп болуынан туындайды.
Нақты уәждеме қағидасы. Банкроттықтың туындау мүмкіндігі жеткілікті түрде шындыққа жақын болуы керек. Банкроттық кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін көтеріп отыруды ынталандыру әдісі болуы керек. Сонымен қатар, банкроттық экономикалық кеңістікті тиімсіз жұмыс істейтін өндірушілерден, икемсіз менеджерлер мен меншік иелерінен тазартып отырудың құралы ретінде әрекет етуі қажет.
Әділеттілік қағидасы. Бакроттық процедурасы кредиторларға қатысты белгілі бір дәрежеде әділетті болуы шарт: егер креиторлардың арасында басымдықты жеке немесе заңды тұлғалар болса, онда, банкроттық процедурасы қарыздың қайтарылуы кезінде белгілі бір кезектілікті сақтауы керек [10].
Компанияны банкрот деп жариялаған кезде барлық қарыздар белгілі бір уақытқа тоқтатылады және мынандай міндеттерді орындайтын аукционер тағайындалады: а) компанияның болашағына қатысты ұсыныстар жинақтау; б) банкрот кәсіпорынның кредиторларының барлығы туралы ақпараттар жинау. Тоқтатылған қарыздар қайтақұрылатын компанияның акцияларымен жарияланады (нақтырақ айтсақ, reorganization rightz, RR) және осы RR- акциялар кредиторлар арасында бірдей мөлшерде олардың салған үлестеріне қарай бөлінеді. Екінші кезектегі кредиторлармен кәсіпорын алдыңғы кезектегі кредитордардың RR - акцияларын сатып алуға мүмкіндік беретін опциондар арқылы есеп айырысады және ол қарызды жаба алатындай болуы тиіс. Үшінші кезектегі кредиторлармен де осылайша есеп айырысады. Ең соңында акционерлерге - компанияның иегерлеріне кезек келеді. Олар соңғы кредиторлардың акциясын сатып ала алады. Соңғы деңгейде RR - акциялары біреуге берілмейтін акцияларға жатады. Осы жерде айта кету керек, акционерлер өз табиғатынан қалдық табыстың иеленушісі болып табылады, яғни, сатылу процедурасынан кейінгі қалған акциялар солардың үлесіне тиеді.
RR - акциялар бөлініп болғаннан кейін кредиторлардың арасында ашық акция жүргізіледі. Мұндай аукциондар барлық кредитоларлардың өз опциондарын жүзеге асыру үшін қажетті қаражаты жеткіліксіз жағдайында болатын жаңадан дамып келе жатқан капитал рыногында маңызды рөл атқарады [11].
Банкроттықтың келесі қағидасы ірі кәсіпорындардың банкротқа ұшырауы кезіндегі шығындардың бөлінуі қағидасы.
Тиімділік кәсіпорынның банкроттықты жүргізу процедурасына қойылатын басты қағида болуы тиіс. Банкроттықты жүргізген кезде банкроттықты жүргізу уақытын себепсіз созуға және функциялардың қайталанып отыруына жол беруге болмайды [12].
Банкроттық нысанананң әртүрлілігі қағидасы. Аталған қағида заң және банкроттық процедурасының түрлі нысандарды қарастырып отыру қажет екендігіне негізделеді: сыртқы басқару, қадағалау, орнына келтіру және т.б.
Банкроттық процедурасының оңтайлылық процедурасы. Банкроттық процедурасындағы кезеңдер саны аталған процесстің ұзақ болмауын қамтамасыз етуі шарт. Жоғарыда атап өткеніміздей, заң бойынша түрлі кезеңдер қарастырылуы қажет, дегенмен, ең ұтымды деген кезеңдер болуы керек.
Мемлекеттік реттеу құрылымдарының болу қағидасы. Банкроттық қатынастарын реттеуші мемлекеттік органдар келесі себептерге сәйкес қатысуы керек: біріншіден, банкроттықтың экономикаға ықпалы бар және оның салдары экономиканың құрылымына, салалық рынок құрылымына және ұлттық экономиканың бәсекелестік қабілетіне кері әсер етуі мүмкін, сондықтан, банкроттық саласында мемлекеттік саясат жүргізу қажет; екіншіден, банкроттық процессте мемлекет кредиторлардың бірі ретінде жүреді, сондықтан аталған мүддені коммерциялық емес ұйымдар қоюуы тиіс.
Үшіншіден, банкроттық процедурасы, әсіресе конкурстық өндіріс, банкроттық мақсаттырын түгелдей орындай алмайды, сондықтан, бұл процессті сот тарапынан реттеу қажет болады.
Қазіргі кезде, өкінішке орай, орындаушы өкіметтің құрамында төлемқабілеті жоқ шаруашылық жүргізуші субъектлердің жұмыс істеу процессіне араласатын мемлекеттік органдар жоқ.
Тек, банкроттық рәсімдерін жүргізу саласында мемлекеттік бақылауды жүзеге асыру мақсатында 2001 жылғы қарашада Дәрменсіз борышкерлермен жұмыс комитеті құрылды.
Басқарушыны қадағалау қағидасы. Лицензиясы бар, арбитраждық басқарушылардың банкроттықты жүргізу кезінде арбитраждық басқарушы ретіндегі қызметінің талаптарға сай келетіндігін қамтамасыз ету мақсатында аталған басқарушылардың қызметін мемлекеттік орган тарапынан қадағалау жүргізіледі. Ол, сонымен бірге, арбитражды басқарушының қызметінің сапасын көтеру үшін жүзеге асырылады.
Банкроттықтың экономикалық сипатыттылғы қағидасы. Банкроттықтың заңи сиптаы бар екендігіне қарамастан, онда кәсіпорынның экономикалық жағы басым болып келеді. Сондықтан, банкроттық туралы іс арбитраждық немесе экономикалық сот тарапынан қаралуы тиіс. Банкроттық туралы істің ерекшелігі сонда, онда өндіріп алушы мен жауап беруші жоқ, ал, іске қатысатын тұлғалар борышкер, конкурстық кредиторлар, арбитраждық басқарушы, салықтық және уәкілетті орган және басқа да банкрот туралы заңда қарастырылған басқа да уәкілетті органдар.
Басқарушылардың жауапкершілігі қағидасы. Конкурстық басқарушы борышкер - кәсіпорынның жетекшісі болып табылмайды. Ол арбитраждық сотпен банкроттық процедурасын жүргізу және заңмен бекітілген өкілеттікті орындау үшін тағайындалады. Конкурстық басқарушылардың атқаратын лауазымының ауқымы кең: оның ішінде, борышкердің мүлкіне қатысты әрекет ете алады. Сондықтан, егер конкурстық өндіріс кезінде заңсыз әрекет жасалынатын болса, ол қылмыстық жауапкершілікке тартылады.
Қадағалаудың барлық мерзімінде кредитордың талаптары жеке жағдайда орындалмайды, ол тек анықталады. Сонымен бірге, қадағалаудың енгізілуі борышкер әкімшілігінің өкілеттігін шектемейді, заңға сәйкес борышкер ұйымның әкімшілігі мынандай оперциялар орындауға:
қозғалмайтын мүлікті жалға беруге, кепілдікке және берілген мүліктерді үлес ретінде салуға байланысты операциялар;
кредит немесе қарыз алуға байланысты, төлем құжатын немесе кепілдікті беруге, талап ету құқығын беруге, қарызды аудару, сондай-ақ, борышкердің мүлкін басқаруға сенім білдіретін мекемеге байланысты әрекеттерді жасауға мүмкіндігі бар.
Борышкер әкімшілігі қадағалау енгізілгеннен бастап төмендегідей шешімдерді қабылдауға: Борышкердің таратылу туралы және Азаматтық кодексте көрестілген барлық меншік нысанына сәйкес қайта құруға; Заңды тұлға және оның бөлімшесін, филиалын құруға; борышкердің эмиссиялық бағалы қағазын орналаструға; дивидент төлеуге; бұрын акция шығарған борышкер - заңды тұлғаның құрамынан шығуға құқығы жоқ.
Егер, борышкер әкімшілігі заңда берілген құқықтарды бұзатын болса, арбитраждық сот әкімшілікті орнынан босатуға құқылы және басқару өкілеттігі уақытша басқарушыға аударылады. Кредиторлардың бірінші жиналысында төмендегі мәселелер шешіледі:
Сыртқы басқаруды енгізу туралы шешім қабылдау және арбитраждық сотқа сәйкесінше негіздемемен өтініш беру;
Борышкердің банкрот екендігін тану туралы негіздемемен және конкурстық өндірісті ашу туралы арбитраждық сотқа жүгіну;
Банкроттық туралы заңда көрсетілген кейбір мәселелерді шешу.
Процедураны басқару кезіндегі коллегиялық қағидасы. Аталған қағида әділеттіліктен және банкротқа деген кредиттік талаптың мәнінен туындайды. Сонымен қатар, кредиторлардың бірінші жиналысындағы борышкердің банкрот деп танылуына және конкурстық өндірісті ашу және бейбіт келісім туралы шешімдерімен арбитраждық соттың байланысы жоқ, аталған шешімдер тек негізделген жағдайда және олар заңға сәйкес болған кезде ғана арбитраждық сотпен бекітіледі.
Әрекетсіз кәсіпорындардың банкроттығы қағидасы. Банкроттыққа тұратын жері белгісіз борышкер және соңғы 12 айда бір рет те операция жүргізілмеген борышкер - заңды тұлғалар ұшырауы тиіс.
Сөйтіп, жоғарыдағы аталған банкроттық процедурасының қағидаларымен таныса келе, банкроттықтың белгілі бір ережелер мен заңнамаға бағына отырып жүргізілуі қажет екендігін байқауға болады. Ол, борышкер мен кредиторлардың мүддесінің бірігуіне және банкроттықтың екі жаққа да тиімді жүргізілуіне мүмкіндік береді.
2 КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ДӘРМЕНСІЗДІГІН БОЛДЫРМАУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Кәсіпорынның қаржылық және экономикалық тұрақтылығын
қамтамасыз етудің мүмкіндігі және оның табыстылығы
Кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайында қызмет етуінің экономикалық пайдалылығы табыс табумен анықталады. Кәсіпорынның табыстылығы абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштермен сипатталады. Табыстылықтың абсолютті көрсеткіші - бұл табыстар немесе пайдалардың сомасы. Шетелдік арнаулы әдебиеттерде "табыстар" ұғымы келесідей түрде анықталады:
Табыстар дегеніміз - қаржының келуі немесе активтер құнының өсуі, не блмаса пассивтердің азаюы түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық пайданың ұлғаюы болып табылады, бұл акционерлер салымдарының есебінен өсуден басқа жағдайдағы капиталдың өсуіне әкеледі [26].
Кестеден кәсіпорынның өнімді өткізуден түсетін табыс көлемін 5 700 мың теңгеге төмендеткені көрінеді.
Жоспар жасаған кезде жыл соңындағы өтпеген өнімнің шамадан тыс қалдықтарын ескерген болуы керек. Өнімді өкізуден табыс 208 500 мың теңгені емес, 5 700 теңгеге көп, яғни 214 200 мың теңгені құрауы керек еді. Басқаша айтқанда, жоспарды артық орындау болмас еді.
Кесте 1. Өнімді өткізуден түскен табыс жоспарының негізделуін көрсету
№
Көрсеткіштер
Есептік бағасы бойынша, мың теңге
1.
Өткізілмей қалған дайын өнімнің жыл басындағы нақты қалдығы
83 600
2.
Тауарлы өнім шығару
290 000
3.
Өткізілген өнімнің жыл аяғындағы қалдығы
159 400
4.
Өнімді өткізуден алынуы мүмкін табыс
(1жол+2жол-3жол)
214 200
5.
Жоспар бойынша өнімді өткізуден алынатын табыс
208 500
6.
Ауытқуы (4жол-5жол)
5 700
Ескертпе - автормен Zhumabekoff ЖШС-нің қаржылық есебі негізінде құрылды [25]
Кәсіпорында өнімді өткізуден түскен табыс жоспарланған тауар өндірісінен және бұйымдардың өтпеген бөлігінің қалдықтарының өзгерісінен шығуы керек. Бірақ өнімді өткізуден түсетін табыс көлемі жоспарының төмендеуі, ауыспалы тауарлы-материалдық қорлардың тым артуы есебінен болатын жағдайлар да кездеседі.
Өндіріс және өнім өткізу көлемін өсіруге әкелетін айналым қаражаттарының айналымдылығын жылдамдату күрделі шығындарды талап етпейді. Инфляция айналым қаражаттарын өте тез құнсыздандырады. Кәсіпорындардың шикізат пен отын-энергетика ресурстарын сатып алуына олардың көп бөлігі бағытталады. Сатып алушылардың төлемеушілігі және де талап етілетін алдын ала төлем жүргізу кәсіпорынның қаржысының көп бөлігін айналымнан тыс әкетеді. Төлем жүргізбеудің себептері тек айналым қаражаттарының жетіспеуі ғана емес, сонымен бірге төмен қаржылық есептік тәртіп, банк жүйесі жұмысындағы кемшіліктер және де вексельдік айналымның дамымауы да болып табылады.
Кәсіпорын табысы бағаның өсуі есебінен жоғары қарқынмен өседі. Бағаның өсуі өзінше теріс фактор болып табылмайды. Егер өнімге деген сұраныстың өсуі мен шығарылатын өнімнің техника-экономикалық параметрлердің және тұтынушылық қасиетінің жақсаруымен байланысты болса, онда ол дәлелді болады. Жоғарыда аталған факторлардың жалпы табысқа әсерін анықтау үшін қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есептің мәліметтері бойынша келесі талдау кестесін құруға болады (2-кесте).
Жалпы табыстың нақты көлемі жоспарланған көлемінен 17680 мың теңгеге көп.
Ауытқуға келесі факторлар әсер етеді:
Өткізілген өнімнің өндірістік өзіндік құны;
Өнім бірлігінің бағасы;
Өткізілген өнім көлемі;
Өткізілген өнім құрамындағы құрылымдық өзгерістер.
Жоғарыда аталған факторлардың осы ауытқуға әсерін анықтау керек. Олардың есебі келесі түрде жүргізіледі.
Zhumabekoff ЖШС-де жалпы табыс баға факторы есебінен 34 340 мың теңгеге (231 790 - 197 450) өсті.
Zhumabekoff ЖШС-де тауарлы өнімді өткізу бойынша жоспарды 3,4%-ға асыра орындады (169 960 : 164 350 100) - 100, нәтижесінде жоспарланған жалпы табыстан 1 500 мың теңге артық алынған. "Өткізілген өнімнің нақты көлемінің жоспар бойынша" есептелінген, алынуға тиісті жалпы табыс сомасы осы екі факторлардың жиынтық әсерін сипаттайтын болғандықтан, бұл сомадан өткізу көлемін қолданудың әсерін шегеру арқылы өткізілген өнім құрамындағы құрылымдық өзгерістерінің пайдаға тигізетін әсерін анықтайды.
Zhumabekoff ЖШС-де есептеулер келесіні көрсетеді:
40 040 - 44 150 = - 4 110;
- 4 110 + (- 1 500) = - 5 610.
Кесте 2. Zhumabekoff ЖШС жалпы табысы, мың теңге
№
Көрсеткіштер
Жоспар бойынша
Нақты өткізілген өнімге жоспар бойынша
Нақты
1.
Өнімді өткізуден түскен кіріс
208 500
197 450
231 790
2.
Өткізілген өнімнің өндірістік өзіндік құны
164 350
157 410
169 960
3.
Жалпы пайда (1 жол-2 жол)
44 150
40 040
61 830
Ескертпе - автормен Zhumabekoff ЖШС-нің қаржылық есебі негізінде құрылды [25]
Құрылымдық өзгерістер нәтижесінде жоспармен салыстырғанда жалпы табыс 5 610 мың теңгеге кем алынған.
Бұл фактордың әсерін нақты өткізілген өнімнен жоспар бойынша алынуға тиісті табысты, есепті жылы өнімді өткізу көлемі бойынша жоспардың орындалуын ескере отырып, жоспарды құрылым жағдайында алынған табыспен салыстыру арқылы анықтаған дұрыс болып табылады. Есептеулер келесідей түрде болады:
40 040 - (44 150 103,4 : 100) = 40 040 - 45 650 = - 5 610
Құрылымның өзгеруі жалпы табыстың ауытқуына теріс әсерін тигізді, яғни оның мөлшері 5 610 мың теңгеге азайды. Жалпы табысты талдау нәтижелері 3-кестеде көрсетілген.
Жоспардан тыс жалпы табыс келісім бағалары мен өнімді өткізу көлемінің өсуі нәтижесінде алынып отыр. Егер кәсіпорын өнімнің өзіндік құнының өсуіне жол бермеген болса және де бизнес жоспармен салыстырғанда өткізілген өнімнің құрамындағы құрылымдық өзгерістер болмаған жағдайда жалпы табыс 18 160 мың теңгеге (12 550 + 5 610) өсетін еді. Жалпы табыстың өндірістік өзіндік құнының өсуі нәтижесінде азаюын - кәсіпорын жұмысындағы жағымсыз құбылыс ретінде сипаттауға болады.
Кесте 3. Жалпы табыстың ауытқуына негізгі факторлардың әсері
№
Көрсеткіштер
Сомасы, мың теңге
Жоспарлы табысқа %-бен
1.
Өткізілген өнімнің өзіндік құнының өсуі
- 12 550
+ 28,4
2.
Келісілген бағалар деңгейінің өсуі
+ 34 340
+ 77,7
3.
Өнімді өткізу көлемінің артуы
+ 1 500
+ 3,4
4.
Өткізілген өнім құрамындағы құрылымдық өзгерістер
- 5 610
- 12,7
Жиыны:
+ 17 680
+ 40,0
Ескертпе - автормен Zhumabekoff ЖШС-нің қаржылық есебі негізінде құрылды [25]
Нарықтық экономика жағдайында, тауарларға деген бағалар еркін болған кезде және де олардың деңгейі нарық жағдайымен анықталатын кезде осы бағалардың өзгерісі туралы ақпараттар алу қажеттігі пайда болады. Кәсіпорын өнім есебін екі түрлі бағамен, яғни нарықтағы қазіргі және өткен жылдағы бағалар бойынша жүргізбейді. Осының бәрі экономиканы басқару және бақылау мақсатында бағаның қозғалысы туралы, олардың тек жылдық қана емес, сонымен қатар одан да қысқа мерзім аралықтарына, яғни ай, тоқсан, жарты жылдағы индекстері туралы мәліметтердің болу қажеттілігін тудырады. Мұндай мәліметтер ең алдымен кәсіпкерлерге, салық инспекцияларына және әр түрлі деңгейлердегі экономиканы басқару органдарына қажет болып табылады. Жалпы табыстың өзгеруіне әсер етуші негізгі факторларға келесі өзгерістер жатады: Өткізілген өнімдердің бағасының өзгеруі; Өнімді өткізуден түскен табыстың өзгеруі; Өткізілген өнімнің 1 теңгеге шаққандағы шығындарының өзгерісі. Олардың есепті жылы алынған жиынтық табыстың өткен жылмен салыстырғандағы ауытқуына тигізетін әсерін анықтау үшін, келесі аналитикалық 4-кестесі құрылған.
Осы мәліметтерге сүйене отырып, жоғарыда көрсетілген факторлардың жалпы табыстың өзгеруіне тигізетін әсерін анықтаған кезде:
1. Бағаның өсуі табысқа қалай әсер еткенін анықтау үшін, есепті жылы өнімді өткізуден түскен табысты өткен жылдың еркін сатылу бағасымен есептелген өнімді өткізуден түскен табыспен салыстыру қажет. Алынған айырма бағалар қандай сомаға өзгергендігін және сәйкесінше табыстың да өзгерісін көрсетеді.
Есепті жылдағы өнімді өткізуден түскен табыс өткен жылғы бағамен:
231 790 : 1,05 = 220 750
Бағалардың өзгерісі және оның жалпы табысқа әсері:
231 790 - 220 750 = 11 040 мың теңгені құрады.
Кәсіпорынның еркін сату бағасының өсуі есебінен түскен есепті жылдағы қосымша табыс 11 040 мың теңгені құрайды.
Кесте 4. Жалпы табыстың өткен жылдағыдан ауытқуына факторлардың тигізетін әсерін анықтау үшін қажетті алғашқы мәліметтер
№
Көрсеткіштер
2020 ж.
2021 ж.
2022 ж.
1.
Өнімді өткізуден түскен табыс
201 467
243 920
231 790
2.
Өткізілген өнімнің өндірістік өзіндік құны
171247
206 890
169 960
3.
Жалпы пайда (1жол-2жол)
30220
37 030
62 830
4.
Баға индексі
1,00
1,00
1,05
5.
Өткізілген өнімнен түскен табыс, салыстырмалы бағамен
201 467
243 920
220 750
Ескертпе - автормен Zhumabekoff ЖШС-нің қаржылық есебі негізінде құрылды [25]
2. Өткізуден түскен табыстың әсерін келесі жолмен анықтаймыз. Zhumabekoff ЖШС-де өткен жылмен салыстырғанда өнімді өткізуден түскен табыс 9,5%-ға (220 750 : 243 920 100 = 90,5); 100-90,5=9,5 азайды. Нәтижесінде өнімді өткізуден түскен табыстың кемуі есебінен жалпы табыстың азаюы 3 520 мың теңгені 37 030 (-9,5) : 100 құрайды. Есептеуді, былтырғы өнімді сатудан түскен табыстың 1 теңгесіне шаққандағы жалпы табысты, өнімді сатудан түскен табыстың артуы немесе кемуіне көбейту арқылы жүргізуге болады: 37 030 : 243 920 (220 750 - 243 920) = 0,1518 (-23 170) = - 3 520 мың теңге
3. Өткізілген өнімнің алынған табыстың 1 теңгесіне шаққандағы шығындар деңгейінің ықпалы, есепті жылы өткізілген өнімнен түскен табыстың 1 теңгесіне шаққандағы шығындардың нақты деңгейі мен өткен жылғы шығындар деңгейі арасындағы айырмасы ретінде анықталады және бұл айырманы есепті жылдағы салыстырмалы бағамен есептегендегі өнімді өткізуден алынатын нақты табысқа көбейтеді. Нәтижесі шығынның кемуі немесе артуы кему есебінен жалпы табыс көлемінің қаншалықты өзгергенін көсетеді.
(169 960 : 220 750) - (206 890 : 243 920) 220 750 =
= (0,7699 - 0,8482) 220 750 = -0,0783 220 750 = - 17 280 мың теңге
Өткізілген өнімнен алынатын табыстың 1 теңгесіне шаққандағы шығындардың азаюы нәтижесінде жалпы табыс 17 280 мың теңгеге өсті. Жалпы табысқа шығындардың тигізетін ықпалының дәл осы нәтижесін, есепті жылдағы нақты шығындардың өнімді өткізуден алынған табыстың өсу индексіне қайта есептелген, өткен жылдың нақты шығындарымен салыстыру арқылы алуға болады.
16 960 - (206 890 - 206 890 9,5 100) = 16 960 - 169 960 - (206 890 - 19 650)
= 169 960 - 187 240 = -17 280 мың теңге
Өнімнің өзіндік құны осы сомаға кеміген және сәйкесінше бұл жалпы табыстың өсуіне әкеледі. Үш фактордың ықпалы нәтижесінде жалпы табыс 24 800 мың теңгеге (+11 040 - 3 520 + 17 280) = 24 800 өсті.
Кесте 5. Авансталған капиталдың (жалпы активтер) табыстылық деңгейі
№
Көрсеткіштер
2020 ж.
2021 ж.
2022 ж.
Өзгеріс
+,-
1
2
3
4 = 3 - 2
1.
Таза табыс, мың теңге
23480
30 400
55 380
+24 980
2.
Жалпы активтер
642162,7
734 937,4
851 851,7
+116914,3
3.
Жалпы активтердің табыстылық деңгейі, %
3,66
4,14
6,50
+2,36
Ескертпе - автормен Zhumabekoff ЖШС-нің қаржылық есебі негізінде құрылды [25]
Зерттеліп отырған кәсіпорын мәліметтері бойынша кәсіпорынның барлық капиталының табыстылық коэффициенті, 6-кесте берілген мәліметтермен сипатталады. Жалпы активтердің табыстылық деңгейі өткен жылмен салыстырғанда 2,36 пунктке өскен және 6,50%-ды құрайды.
Кесте 6. Авансталған капталдың табыстылық деңгейінің өзгеру динамикасы
№
Көрсеткіштер
2021 ж.
2022 ж.
Өткен жылға қарағандағы ауытқуы
+,-
1
2
3 = 2 - 1
1.
Таза табыс, мың теңге
30 400
55 380
+24 980
2.
Өткізуден түскен табыс, мың теңге
243 920
231 790
-12 130
3.
Жалпы активтердің орташа жылдық құны, мың теңге
305 120
372 540
+67 420
4.
Жалпы активтердің орташа табыстылық деңгейі, % (1жол:3жол∙100)
9,96
14,87
+4,91
5.
Өткізілген өнімнің табыстылық коэффициенті, % (1жол:2жол∙100)
12,46
23,89
+11,43
6.
Активтердің айналымдылық коэффи-циенті, (2жол:3жол)
0,80
0,62
-0,18
Ескертпе - автормен Zhumabekoff ЖШС-нің қаржылық есебі негізінде құрылды [25]
Алайда бұл көрсеткіштің деңгейін білу жеткіліксіз. Оның қандай факторлардың есебінен құралғанын және активтердің табыстылық деңгейін өсіру және сақтау үшін бұл факторлардың сенімділігін талдау, әлдеқайда маңызды болып табылады. 2021 жылы таза табыс мөлшері 23 480 мың теңгені құрады, оның жалпы активтермен табыстылық деңгейін анықтағанда 3,66%-ды құрады.
2022 жылы табыстылық 6920 мың теңгеге өскен, соның арқасында жалпы активтердің табыстылық деңгейі 4,14 %-ды құраған яғни 0,48 пунктке өскен. Арнайы оқулықтарда бұл көрсеткіш деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларға және оларды есептеуге қатысты екі түрлі көзқарас кездеседі. Факторларды сандық және сапалық етіп бөлу және актвитерді есептеу, дәстүрлі көзқарас болып табылады.
Сандық фактор сомасы бойынша жыл басына және жыл аяғына есептеліп, 2-ге бөлінген, активтердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz