Есі дұрыс, психикасы бұзылғын тұлғаның қылмыс жасауын

«М. Х. ДУЛАТИ АТЫНДАҒЫ ТАРАЗ ӨҢІРЛІК УНИВЕРСИТЕТІ» КЕ АҚ

Экономика жəне құқық факультеті

«Қылмыстық құқық жəне процесс» кафедрасы

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

«Қылмыстық құқық» (Жалпы бөлім) пəні бойынша

Тақырыбы: Есі дұрыстығы жоққа шығарылмайтын психикасы бұзылған адамдардың қылмыстық жауаптылығы

Қорғауға жіберілді « » 20 ж.

/қолы/

Жұмыс қорғалды « » 20 ж. бағасы

/жазбаша/

Комиссия мүшелері:

/аты-жөні/ /қолы/

/аты-жөні/ /қолы/

Тараз 2022

«М. Х. ДУЛАТИ АТЫНДАҒЫ ТАРАЗ ӨҢІРЛІК УНИВЕРСИТЕТІ» КЕ АҚ

«Қылмыстық құқық жəне процесс» кафедрасы 6В04114 тобының студентіне Бірлік Э. Е. курстық жұмыс

/аты-жөні/

ТАПСЫРМА

«Қылмыстық құқық» пəні бойынша

1. Тақырыбы: Есі дұрыстығы жоққа шығарылмайтын психикасы бұзылған адамдардың қылмыстық жауаптылығы
2. Тапсырманың арнайы нұсқауы

Кафедра мəжілісінде бекітілген « » 20 ж. хаттама №

Тапсырманы орындауға қабылдадым « » 20 ж.

Жоспар

Кіріспе

Өз әрекетінің немесе әрекетсіздігінің сипаты мен зардабын түсіну қабілеті арқылы есі дұрыс адам емес аламнан ажыратылады. Сондықтан есі дұрыстық - қылмыс субъектісінің міндетті, ажырамас заңдық белгісі.

Жоғарыда айтылғандай, есі дұрыстық дегеніміз - өзінің әрекетінің немесе әрекетсіздігінің нақты сипатын, қоғамға қауіптілігін түсіну және қоғамдық қауіпті әрекетті жасау кезінде оны басқару қабілеті. Есі дұрыс адам ғана кінәлі деп есептелетіндіктен, есі дұрыс деген ұғым кінә ұғымымен тығыз байланысты.

Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне алғаш рет ақыл-ойының дұрыстығын жоққа шығармайтын психикалық ауру адамның қылмыстық жауаптылығы туралы бап енгізілді.

Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 17-ші бабының 1-ші бөлігіне сәйкес, «қылмыс жасаған кезде психикасының бұзылуына байланысты өз әрекетінің нақты мәнін және қоғамға қауіптілігін толық түсіне алмайтын есі дұрыс адам қылмыстық жауапкершілікке тартылады». [1]

Бұл жерде есі дұрыстық түрі - шектеулі сана туралы сөз болып отыр.

Есі шектеулі болған кездегі психикасының бұзылуы деп қылмыс жасаған адамның өз іс-әрекетінің нақты мәнін және қоғамға қауіптілігін сезіну қабілетінің немесе осындай психикалық ауру салдарынан әрекет ету қабілетінің айтарлықтай төмендеуі, оның есі дұрыстығын жоққа шығармау.

Курстық жұмыстың мақсаты - есі дұрыс, ақыл-ойы кем адам жасаған қылмысты және оны қылмыстық жауапкершілікке тарту тәртібін талдау және зерттеу. [2]

Курстық жұмыстың міндеттері:

• Есі дұрыс, психикасы бұзылған тұлғаның қылмыс жасау ұғымын;
• Қылмыс субъектісінің белгілерінің бірі - есі дұрыстық;
• Есі дұрыс, психикасы бұзылғын тұлғаның қылмыс жасауын;
• Есі дұрыс еместік және оның белгілерін;
• Есі дұрыс тұлғаның психикасының бұзылу жағдайын;
• Есі дұрыс психикасы бұзылған тұлғаның қылмыстық жауаптылығын талдау, анықтау.

Курстық жұмыстың құрылымы- кіріспеден 3 бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімнен тұрады.

Сондай-ақ қоғамға қауіпті әрекеттер жасағаннан кейін, есінен ауысқан адамдарды жазалау да тиімсіз болады. Өйткені мұндай адамдар өздерінің психикалық ауруына байланысты айналасындағы құбылысты қабылдай алмайды, бұл оларды қарым-қатынас жасау немесе өз әрекеттерін басқару мүмкіндігінен айырады, сондықтан оларға тағайындалған жаза өз мақсатына жетпейді. Мұндай адамдар ауруынан айыққан, оларды қылмыстық жауаптылыққа тартудың ескіру мерзімі аяқталмаған, сондай-ақ қылмыстық жауаптылық пен жазадан босатудың өзге де негіздері болмаған жағдайда, сот оларға жаза тағайындауы мүмкін. [2]

1. Есі дұрыс, психикасы бұзылғантұлғаның қылмыс жасау ұғымы. Қылмыс субъектісінің белгілерінің бірі- есі дұрыстық.

Қылмыстың субъектісі болып қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған және заңға сәйкес сол үшін қылмыстық жауаптылықты көтеруге қабілетті адам танылады.

Қылмыстық кодекстің 4, 6, 7- баптарының талаптарына сай - «Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің күші Қазақстан Республикасының азаматтарына, Қазақстан Республикасының аумағындағы азаматтығы жоқ адамдарға, сондай-ақ шетелдіктерге қолданылады. Бұдан туатын қорытынды, қоғамға қауіпті іс-әрекет үшін қылмыстық жауаптылыққа тек қана ірі адам - азамат тартылады». [3]

Жаңа Қылмыстық Кодекстің 14-бабында (1-бөлігінде ) «есі дұрыс, осы Кодексте белгіленген жасқа толған жеке адам ғана қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс деп тура айтылған». Осыған орай, яғни қылмыс субъектісі болып тек қана жеке тұлға - адам саналады. Бұл субъектінің бірінші белгісі болып табылады. Қылмыстық заң қылмыстық жауаптылыққа өзінің істеген іс-әрекетіне есеп бере алатын және өзін-өзі басқаруға қабілеті бар адамды, яғни есі дұрыс адамды ғана тарта алады. Адам қоғамға қауіпті іс-әрекует істеген кезде өзінің іс-әрекетіне есеп бере алмаса, яғни қылмысты есі дұрыс емес күйде істесе, онда ол адамның іс-әрекетінде кінәнің екі нысаны: қасақаналық пен абайсыздық жоқ деп есептеледі. Қоғамға қауіпті іс-әрекетін ұғынып, оның мағынасына жетіп, ақылмен, естілікпен істеген есі дұрыс адам ғана қылмыс үшін кінәлі деп танылады.

Керісінше, есі дұрыс, өз іс-әрекетін біле алмайтын, өз әрекетін басқара алмайтын адам қылмыстың субъектісі бола алмайды. Яғни, қылмыстың субъектісі ретінде кез келген адам емес, есі дұрыс адам ғана танылады.

Бұл қылмыс субъектісінің екінші белгісі.

Өз іс-әрекетін сезіну және оны басқара білу дені сау адамда туылғаннан бастап қалыптасады және пайда болады. [4]

Белгілі бір жасқа жеткен адам өмірлік тәжірибесі арқылы өзін қоршаған орта құбылыстарына дұрыс баға бере алады, өз іс-әрекетінің осы ортаға пайдалы немесе зиянды болатынын түсінеді, нақты жағдайларға сәйкес әрекет етеді, тыйым салынған нәрсені жасайды немесе істемейді. Заң және моральдық нормалар бойынша немесе мұндай әрекеттерді жасамау, бас тарту мәселелерін шешуге толық қабілетті болады.

Психологтар, психиатрлар, педиатрлар, мұғалімдер мен заңгерлердің айтуынша, мұндағы жас шектеуі 16 жас. Осы жасқа толған жасөспірімдер қылмыстық заңнаманы бұзатын кез келген әрекеті үшін қылмыстық жауапкершілікке тартылады. [5]

Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 15-ші бабында көзделгендей- «кейбір қылмыстарды жасағаны үшін мұндай жауапкершілік ерте жаста - 14 жасқа толған сәттен бастап туындайды. Яғни, қылмыстық заңда көрсетілген белгілі бір жасқа жету қылмыс субъектісінің қажетті белгілерінің бірі болып табылады. Сонымен, қылмыстың субъектісі қылмыстық заңда белгіленген жасқа толған есі дұрыс жеке тұлға болып табылады». [1]

Қылмыстың субъектісі жалпы және арнаулы болып екі түрге бөлінеді. Есі дұрыстық, заңда белгіленген жасқа толу және жеке адам болу сияқты белгілер барлық қылмыстарға тән, ортақ белгілер. Бұл белгілер жалпы субъектінің түсінігін береді.

Жалпы субъектінің осы белгілерінен басқа, белгілі бір қылмыс құрамының ерекшеліктеріне қарай қосымша, ерекше белгілерді қажет ететін адам қылмыстың ерекше субъектісі болып табылады. Мәселен, мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстардың барлығы дерлік арнаулы мемлекеттік қызметшілер тарапынан жасалады. Мұнда мемлекеттік қызметші ерекше субъект болып табылады, әскери қылмыстарды тек әскери қызметшілер жасайды, сондықтан әскери қызметшілер де қылмыстың ерекше субъектісі болып табылады. [6]

Қылмыстың субъектісі - қылмыс құрамының міндетті элементтерінің бірі. Есі дұрыс, қылмыстық заңда белгіленген жасқа толған қылмыс жасаған адамдар ғана қылмыс субъектісі бола алады.

Қылмыстық Кодекстің Жалпы бөлімінде қылмыс субъектісінің белгілерін анықтайтын бірнеше нормалар қарастырылған. Қылмыстық Кодекстің 14 - ші бабының 1 - ші бөлігіне сәйкес - «есі дұрыс, қылмыстық кодексте белгіленгекн жасқа толған жеке Адамға ғана қылмыстық жауаптылыққа тартылуға тиіс». Заң шығарушы қылмыс субъектісінің белгілерін көрсете отырып, қылмыс субъектісі ретінде кез келген қылмыс жасаған адам емес, тек қылмыстық жауаптылыққа қабілетті, белгілі бір қасиеттермен нышандарды иемденетін адамды ғана таниды. Сонда субъектінің барлық қасиеттерінің ішінде заң шығарушы адамның мемлекетпен қылмыстық құқықтық қатынасқа түсуге және қылмыстық жауаптылықты өтеуге қабілетті екендігін куәландаратын қасиеттерін ғана бөліп көрсетеді. [1]

Қылмыстық Кодекстің 14 - ші бабы қылмыс субъектісін сипаттайтын негізгі үш бөлігін қарастырады:

• жеке адам;
• есі дұрыстық;
• қылмыстық жауаптылық жасына толу. [1]

Осы үш белгінің міндетті жиынтығы қылмыстың субъектісін құрайды, олардың ең болмағанда біреуі болмаса қылмыстың субъектісі де болмайды, сәйкесінше қылмыс құрамы да болмайды.

Қылмыстық құқықта қылмыс субъектісінің нышаны ретінде «жеке тұлғаны» көрсету заң шығарушының қылмыстық жауаптылық пен жазаны дараландыру принципін ұстанатынын білдіреді. Демек, Қазақстан Республикасының конституциялық заңы бойынша қылмыстық жауаптылық әрқашан таза жеке сипат алады, яғни қылмыс жасаған немесе қылмыс жасауға қатысқан жеке тұлға ғана жауаптылыққа тартылады. [7]

Жеке тұлғаларға- Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары және азаматтығы жоқ адамдар жатады. [1]

Қылмыстың субъектілері деп - тек жеке тұлғаларды тану заңды тұлғалардың, яғни мекемелердің, кәсіпорындардың, ұйымдардың, қоғамдық бірлестіктердің қылмыстың субъектісі бола алмайтынын білдіреді, яғни ұжымдық принцип негізінде қылмыстық жауаптылыққа жол берілмейді.

Сонымен, қылмыстың субъектісі ретінде өз әрекетін түсінетін, оны басқару қабілеті бар, оның салдарының мәні мен маңызын түсіне алатын жеке тұлға танылады. Демек, адамның қарым-қатынас жасау және өз әрекетін бақылау қабілеті қылмыстық-құқықтық мәнге ие. Адам бойында осындай қасиеттердің болуы оның ақыл-ойының дұрыс екендігін білдіреді.

Есінің дұрыстығы қылмыс субъектісінің міндетті белгісі, адамның кінәсін анықтаудың құқықтық және практикалық алғы шарты болып табылады. [8]

Есі дұрыстықпен қатар адамның жасы да нақты қылмыс үшін адамды қылмыс субъектісі деп танудың негізгі, қажетті белгісі болып табылады. Қолданыстығы қылмыстық заңға сәйкес жалпы қылмыстық жауаптылық туындайтын жас - 16 жас, ал Қылмыстық Кодекс 15 - бабының 2 - бөлігінде көрсетілген қылмыстардың түпкілікті тізімі үшін - 14 жас деп белгіленген. [9]

Қылмыс жасаған адамның есі дұрыс болуы және қылмыстық заңда белгіленген жасқа жетуі қылмыс субъектісінің барлық қылмыс құрамы үшін міндетті жалпы заңды талабы болып табылады. Қылмыстың субъектісін сипаттау кезінде қылмыскердің жеке басының ерекшеліктері оның жауапкершілігін анықтауда және оған жаза тағайындауда маңызды рөл атқарады. «Қылмыстың субъектісі» мен «қылмыскердің жеке басы» бір-біріне жақын болғанымен бірдей ұғымдар емес. [10]

Негізінен ‘қылмыскердің жеке басы’ криминология ғылымында зерттелсе, ‘қылмыс субъектісі’ қылмыстық құқық ғылымында зерттеледі. Қылмыскердің жеке басы қылмыс субъектісіне қарағанда кең мағына береді. Қылмыскердің жеке басы дегеніміз - қылмыскердің жалпы адам ретінде сипаттайтын барлық әлеуметтік қасиеттердің, байланыстардың және қатынастардың жиынтығы. Оған адамның әлеуметтік байланыстары (саяси, еңбек, тұрмыстық, отбасындағы және т. б. ) оның өнегерлік - саяси қасиеттері (дүниетанымы, сенімі, құштарлығы) ; оның психологиялық қасиеттері мен

ерекшеліктері (интеллекті, еріктік қасиеттері, сезімдік ерекшеліктері, қызбалығы) ; оның демографиялық және жаратылыс ерекшеліктері (жынысы, жасы, денсаулық жағдайы) ; оның өмірбаяны, өмір тәжірибесі, білімі, қоғам алдында сіңірген еңбегі және т. б. қасиеттері кіреді.

Ал «қылмыстың субъектісі» ұғымы жоғарыда аталған қасиеттердің бір бөлігін, есі дұрыс және қылмыстық жауапкершілікке тартылатын жасқа жету белгілерін ғана қамтиды.

Қылмыскердің жеке басының ерекшеліктерін шешуде ескерілетін жаза тағайындау, даралау, қылмыстық жауаптылық пен жазадан босату және т. б. [11]

1. Есі дұрыс, психикасы бұзылған тұлғаның қылмыс жасауы.

Қылмыс, адамның кез келген әрекеті сияқты, адамның ақыл-ойы мен еркі арқылы анықталады және бақыланады. Қылмыс жасаған кезде адам өз мақсатына жету үшін саналы түрде заңсыз құралдарды пайдаланады. Ол өз әрекетінің қоғамға қауіпті, заңға қайшы екенін түсінеді және бұл әрекетінің салдары қоғамға зиянын тигізетінін біледі. Бұл адамның таңдау еркі бар екенін білдіреді, яғни әрекет етудің құқықтық нысанын таңдауға қабілетті және мүмкіндігі болғанымен, ол саналы түрде қылмыстық жолды таңдайды. Есі дұрыс адам психикалық ауру адамнан өзінің іс-әрекетінің немесе әрекетсіздігінің мәні мен салдарын түсіну қабілетімен ерекшеленеді.

Демек, есі дұрыстық қылмыс субъектісінің міндетті, ажырамас құқықтық белгісі болып табылады. Жоғарыда айтылғандай, ақыл-ой дегеніміз - қоғамға қауіпті іс-әрекет жасау кезінде өз әрекетінің немесе әрекетсіздігінің нақты мәнін, қоғамға қауіптілігін түсіну және оны бақылау қабілеті. Есі дұрыс адам ғана кінәлі деп есептелетіндіктен, есі дұрыс деген ұғым кінә ұғымымен тығыз байланысты. [12]

Адамның қылмыс жасау кезіндегі психикалық жағдайын сипаттайтын есі дұрыстық сот - психиатриялық сараптама комиссияның қорытындысымен анықталады. Алайда, адамды есі дұрыс немесе есі дұрыс емес деп тану туралы шешімді шығару соттың құзіретінде. Адамды есі дұрыс деп танудың деп танудың салдары болып адамға жасаған қылмыс үшін жауап беру міндетін жүктеп, оны жауаптылық пен жазаға тарту табылады.

Есі дұрыстық туралы сөз қозғағанда, қылмыстық занда толық және шектелген есі дұрыстық мәселелері қаралыстырылғанын да айту қажет. ҚР қылмыстық Кодексіне алғаш рет есінің дұрыстығын жоққа шығармайтын психикасы бұзылған адамның қылмыстық жауаптылығы туралы бап енгізілді. ҚҚ-ң 17- бабының 1-бөлігіне сәйкес - «қылмыс жасаған кезінде психикасының бұзылуы салдарынан өзінің іс-әрекетінің іс жүзіндегі сипаты мен қоғамға қауіптілігін толық көлемінде ұғына алмаған не оған ие бола алмаған есі дұрыс адам қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс». Мұнда есі дұрыстықтың бір түрі -шектеулі есі дұрыстық жөнінде сөз болып отыр. [13]

Шекеулі есі дұрыстық кезіндегі психиканың бұзылуы дегеніміз қылмыс жасаған адамның өз іс-әрекетіне ие болу қабілетінің елеулі азаюы. Есінің дұрыстығы шектеулі адам психикасының ауытқуынан күйзелісте болады, бірақ біршама төмен болса да өз іс-әрекетіне есеп беру және оны басқару қабілетін сақтайды. Шектеулі есі дұрыстық кезінде адамның психикалық жағдайы есі дұрыстық пен есі дұрыс еместік жағдайларының аралығында болады. ҚҚ 17-бабының 2-бөлігіне сәйкес - «есінің дұрыстығын жоққа шығармайтын психиканың бұзылуы жағдайын сот жаза тағайындау кезінде жеңілдетуші мән жай ретінде ескереді және ол Қылмыстық Кодексте кезделген медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын тағайындау үшін де негіз бола алады». [1]

3. Есі дұрыс еместік және оның белгілері

Өз әрекетінің маңызын ұғынуға немесе сол қылмыстық занда көзделген әрекетті жасау кезінде оған басшылық жасауға қабілеті жоқ адам психикасының қалыпты еместігіне байланысты есі дұрыс емес деп танылады, мұндай адамдар қылмыс субьектісі бола алмайды. Өйткені, бұлардың әрекетінде қылмыстық жауаптылықтың алғышарты болып табылатын кінә жоқ . Есі дұрыс еместіктің ұғымы мен оның белгілері Қылмыстық Кодексінің 16-шы бабында былай деп жазылған «Қылмыстық Кодексте көзделген қоғамға қауіпті әрекетті жасаған кезде есі дұрыс емес күйде болған, яғни созылмалы психикалық ауруы, психикасының уақытша бұзылуы, кемақылдылығы немесе психикалық өзге дертке ұшырауы салдарынан өзінің іс-әрекетінің іс жүзіндегі сипаты мен қоғамға қауіптілігін ұғына алмаған немесе оған ие бола алмаған адам қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс емес». Есі дұрыс еместіктің ұғымын ашу кезінде қылмыстық құқық ғылымы екі критерийлерді пайдаланады: заңдық немесе психологиялық және медициналық немесе биологиялық . Адамды есі дұрыс деп тану үшін медициналық және заңдық критерийлердің жиынтығы

қажет . Тек олардың біреуінің болуы есі дұрыс емес деп тануға негіз бола алмайды. [1]

Психикалық аурулар - бұл психикалық бұзылуларға әкелетін психикалық бұзылулардың жоғарыда аталған үш түріне жатпайтын әртүрлі аурулар. Бұған адамның кейбір жұқпалы аурулардың (іш сүзегі, іш сүзегі, ішкі ағзалар мен зат алмасудың ауыр аурулары, бас миының жарақаты) әсерінен сандырақ күйге түсуі адам психикасының уақытша бұзылуы жатады. Қылмыстық заңда көзделген әрекеттерді жасаған адамның есі дұрыс еместігі туралы мәселені шешу үшін психикалық аурудың, тіпті созылмалы психикалық аурудың болуы жеткіліксіз. [14]

Психикалық аурудың қарқыны әртүрлі болады, кейде ол адамды өз іс-әрекетінің мазмұнын ұғына алмайтын және оған ие бола алмайтын жағдайға дейін жеткізеді . Сондықтан да медициналық критерий заңдық критериймен толықтырады. Заңдық немесе психологиялық критерий екі белгіні қамтиды:

1. Интеллектуалдық
2. Еріктілік

Заң шығарушы құқықтық критерийдің интеллектуалдық белгісін мынадай сөздермен береді: «Адам . . . өз іс-әрекетінің шынайы мәнін және қоғамға қауіптілігін түсіне алмады». Ақылсыздықтың интеллектуалдық белгісі адамның психикалық ауруға байланысты ақыл-ойының бұзылуын білдіреді. Өз іс-әрекетінің нақты мәнін түсіне алмау адамның өз іс-әрекетінің мәнін түсіне алмайтынын, оның әрекеті мен салдарының арасындағы себепті байланысты түсінбейтінін көрсетеді. Құқықтық критерийдің еріктілік белгісі адамның өз іс-әрекетін басқару мүмкіндігінің жоқтығын білдіреді. [15]

Адамның еріктілік қызметі оның санасымен тығыз байланысты, сана бұзылса адам өз іс әрекетінің мағынасын ұғынбайды, сол кезде еріктік қызмет еріктік қызмет те бұзылады да адам өз әрекетіне басшылық жасау қабілетінен айрылады. Заңдық критерий болу үшін осы екі белгінің болуы жеткілікті болып табылады. Есі дұрыс еместіктің ұғымын ашып көрсеткенде қылмыстық құқық ғылымы екі белгілерді :

• Медициналық (биологиялық ) ;
• Заңдылық (психологиялық ) белгіні қолданады,

Заңды негізде сот қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған адамның өз іс-әрекеті үшін жауап бере алатынын, жасаған әрекеті үшін жауап бере алатынын және олар жасалған кезде өзін-өзі бақылай алатынын анықтайды. Қылмыстық құқықта ессіздік ұғымы осы нормаларды басшылыққа ала отырып, оның белгілеріне қарай түсіндіріледі. [16]

Медициналық белгілерге қылмыстық заңда төрт түрлі ауру жатқызылған:

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс