Климат және орман

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 42 бет
Таңдаулыға:

ОРМАНШЫЛЫҚ

1-дәріс

Тақырыбы: Орман туралы түсінік

Дәрістің мақсаты мен міндеті: Орман тұралы ұғымды, орманның сипатын оқып үйрену

Дәрістің жоспары:
1. Орман туралы ұғым
2. Ағаш қауымдастықтарының құрылымы туралы ұғым. Ағаштарды жiктеу

1. Орман туралы ұғым
Орман қандай да болмасын өсiмдiк тәрiздi, қоршаған ортамен тығыз байланыста және динамикалық бiрлiкте бола отырып, орман құрайтын өсiмдiктердiң бiрге өсiп-өнетiндiгi, бiр-бiрiне әсер ететiндiгi орманның өзiне тән сипаты болып табылады.
18486-73 МемСт-ында орманның мынадай анықтамасы енгiзiлген: Орман - өзiнiң дамуы жолында биологиялық байланысты, бiр-бiрiне және қоршаған ортаға әсер ететiн ағаш, бұта, шөптесiн тәрiздi өсiмдiктердiң, жануарлар мен микроорганизмдердiң қосындысынан тұратын жағрапиялық ландшафтың бөлiгi.
Бұл ұғымның толық ғылыми айқындалуы орыстың көрнектi ғалымы Г.Ф. Морозовтың еңбегiнде баяндалған. Оның анықтауы бойынша, орман - бiр-бiрiне, топырағына және атмосфераға әсер ету салдарынан өзiнiң сыртқы пішіні мен iшкi құрылымы өзгерген ағаш өсiмдiктерiнiң жиынтығы.
Ол орманның ерекшелiгiнiң бiрi ағаштардың бiр-бiрiне әсерiн, орманның күрделi кешендiгін, оның барлық бөлiктерiнiң бiрiмен бiрiнiң және қоршаған ортамен өзара әсерде, үздiксiз, бiртiндеп және сатылап өзгерiп отыратынын көрсетiп бердi. Орманға мұндай көзқарас дүниежүзiлiк орман өсiрушiлiк жөнiндегi әдебиеттерде қолдау тапты.

2. Ағаш қауымдастықтарының құрылымы туралы ұғым. Ағаштарды жiктеу
Сүректi өсiмдiктердiң өсу барысында олардың бiр-бiрiне және орналасқан кеңiстiкке белсендi әсер ететiн кезеңі туындайды. Жас ұлғаюмен ағаштар мөлшерлерiнiң үлкеюiне қарай бұл әсерлер күшейе түседi және бұл негiзгi өмiр сүру факторлары (жарық, ылғал, қорек) үшiн тым ашық бәсекелестiк сипат алады.
Ағаштардың кейбiр бөлiгi жақсы тектiк қасиеттерi себептерiнен (мысалы, өсу қарқыны жоғары болуынан) немесе орналасу кеңiстiгi қолайлы ортаға сәтті түсуi есебiнен белгiлi бір артықшылықтар алады. Мұндай ағаштардың мөлшері биік болады, өздерiнiң желегімен кеңiстiктiң едәуiр бөлiгiн қамтиды, жарық пен ылғалдың көпшілігіне ие болады. Нәтижесiнде өсуi бәсең ағаштар одан да нашар жағдайларға тап болады. Бұл құбылыстар ағаштардың негiзгi үш санат дифференциациясына әкелiп соғады: басымдылары, қысым көруші (басымдылардың әсерiн сезiнушiлерi) және онан әрi өсу қабiлеттерiн жоғалтқан және жоғалтып келе жатқандар. Ағаштардың осы санаттары бойынша дифференциациялануы ормандағы күтiп-баптау кесулерiн жүргiзу үшiн қолданылатын көптеген жiктеулердiң негiзiнде алынған.
Ағаштардың өсуi бойынша жiктеудiң алғашқысы және ең сәттiсi - 1884 жылы таза бiрыңғай жастағы сүрекдiңдер үшiн орманды күтiп-баптау мақсатында ұсынылған немiс орманшысы - Крафттың жiктеуi болып табылады.
Г.Крафт басымдылық және басыңқылық дәрежелерi деген атау бойынша ағаштардың бес класын (сыныбын) бөлiп шығарды.
I класс - желегі қуатты дамыған және биiктiгi мен дiңдерiнiң диаметрі iрi аса басымдылар немесе өте басымды ағаштар; алқа ағашта олар дiңдердiң жалпы санының 10 пайызға жуығын, бiрақ олар алқа ағаш қорының 20 пайызға дейiнiн құрайды.
II класс - басымдылар, желегі бiршама жақсы дамыған, 1- кластағы ағаштар сияқты, дiңдер саны бойынша 20-40 пайызды және қор бойынша 40-60 пайызға жуығын құрайды.
III класс - биiктiгi бойынша 1 және 2 кластар ағаштарынан төмен, олардың желегі нашарлау дамыған, жiңiшкерген, басыңқылықтың алғашқы белгiлерi байқалады. Ағаштардың саны бойынша олар 20-30 пайызды құрайды және сүрек қорының 15-20 пайызын бередi.
I, II және III кластары ағаштарының желектері орманның негiзгi, шымылдығын құрайды.
IV класс - басыңқы ағаштар, барлық жағынан немесе бiр жағынан желектері бiркелкi қысылған, бiрақ олардың ұшы орманның негiзгi шымылдығының төменгi бөлiгiне орналасады.
Ағаш саны бойынша олар 30 пайызға дейiн болуы мүмкiн, массасы бойынша қордың 10 пайызынан аспайды.
IV кластың ағаштары өз iшiнде 2 қосымша класқа бөлiнедi: IVа - желегі тең жақты, жiңiшке дамыған ағаштар; IVб - жалау тәрiздi, желегі бiр жағына дамыған ағаштар;
V класс - өсу жөнiнен қатты кешеуiлдеген, желек ұшы жалпы орман шымылдығына жете алмаған,қурай бастаған және өлi ағаштар.
Оларды екi қосымша класқа жіктейді: Vа - желегі әлi тiрi ағаштар; Vб - әлi де тамырында тұрған, қурап бара жатқан немесе қураған кiшкене ағаштар.
Крафт жiктеуiн орманды күтiп-баптау кесулерiнде, сондай-ақ зерттеу жұмыстары кезiнде кеңiнен пайдаланылады.
Бұл жiктеудiң артықшылықтары: 1) таза бiрыңғай жасты ағаштардың дифференциациялануының мәнiн көрсетедi; 2) пайдалануы бiршама қарапайым және ыңғайлы; 3) төменгі күтiп - баптау кесу әдiсiнде ағаштарды кесуге дұрыс тағайындауға көмектеседi.
Жiктеудiң кемшiлiгіне мыналарды жатқызуға болады: 1) бiрыңғай сүрекдiңдердiң түрлi биотоптары үшiн кластардың субъектiлiгi және бiр мәндiлiгi; 2) қолданылуының шектеулiгi (тек таза және бiрыңғай жастағылар, көбiне қылқанды ормандар үшiн); 3) жоғары өнiмдi күрделi және қалың алқа ағаштарда қолданылауының қиындығы.
1950 ж. В.Г.Нестеров ағаштарды өсуi және дамуы бойынша жіктеуін ұсынады. Өсудің үш класының әрқайсысының шегiнде ол даму бойынша екi қосымша класс бөлiп шығарды:
I класс - өсуі күштi ағаштар; а) өсуі бәсең ағаштар, б) тез дамитын ағаштар.
II класс - орташа, бәсең өсетiн ағаштар; а) өсуі бәсең ағаштар, б) тез дамитын ағаштар.
III класс - ұсақ, өсуі кешеуiлдеген ағаштар; а) дамымаған ағаштар, б) өте кешеуiлдеген, қурап бара жатқан және қураған ағаштар.
Нестеровтың жiктеуi сүректi ағаш түрлерінің кезең бойынша дамуы әлi аз зерттелгендiктен және ағаштардың нақты физиологиялық жағдайын анық бiлу үшiн сенiмдi сыртқы белгiлер қойылмағандықтан кең тарамады.
Осы себептер бойынша М.Д.Данилов, П.В.Воропановтардың және т.б. ағаштардың өсуi және дамуы (сатылық жағдайы) бойынша жiктеулерi қолданыс таба алмады.
Крафт жiктеуiн жақсартуға талпынып және таксацияда қолданылып жүрген (Н.В.Третьяков, А.В.Тюрин және т.б.) таза, бiрыңғай сүрекдiңдерде ағаштардың табиғи жуандық сатылары бойынша бөлiну заңдылығын пайдалана отырып, Б.Д Жилкин 1940 жылы бiрiншi, ал 1965 жылы ағаштардың өнiмдiлiгi бойынша түпкiлiктi вариантын жасап шығарды. Ағаштардың қай класқа жататындығы кеуде тұсы биiктiгiндегi олардың диаметрімен анықталады.
Жилкин жiктеуiнiң ұтымды артықшылықтары:
1) дәл математикалық есептерге негiзделген ағаштардың нақты жiктеуi болып табылады;
2) сүрекдiңдегi жуандық сатылары бойынша ағаштардың табиғи орналасуына сәйкес келедi;
3) күтiп-баптау кесулерi кезiнде ағаштарды кесу үшiн тағайындауға көмектеседi.
Кемшiлiктерi:
1) ағаштарды өнiмдiлiк кластары бойынша бөлуден бұрын мiндеттi түрде санақ деректерiн камеральды өңдеу жүргiзiлуі қажет;
2) кез келген ағаштың нақты өнiмдiлiгi әр кезде тек диаметрмен ғана анықталмайды;
3) сүрекдiңнiң орташа диаметрінің әр өзгеруi кезiнде өнiмдiлiк кластарының динамикасын есептеудiң және сараптаудың күрделiлiгi.
Негізгі әдебиеттердің тізімі:
1. Сәрсекова Д. Н., Қаспақбаев Е. М. Орманшылық. Алматы 2008

ОРМАНШЫЛЫҚ

2-дәріс

Тақырыбы: Орманның негізгі элементтері

Дәрістің мақсаты мен міндеті: орман фитоценозына анықтама беру, орманның құрамдас бөліктерін оқып, білу

Дәріс жоспары:
1. Орман фитоценозы туралы ұғым.
2. Орман өсiмдiк қауымдастығының құрамдас бөлiктерi.

1. Орман фитоценозы туралы ұғым
Орман - бұл жекелеген өзара байланыстағы бөлiктерден (ағаштардан, бұталардан, шөптесін өсiмдiктерден, мүктерден, қыналардан, микрофлоралар-дан және жануарлардан) тұратын күрделi кешен. Орманның барлық өсiмдiктерінің құрам бөлiктерi (компоненттері) күрделi өсiмдiк кешенiн - өсiмдiк қауымдастығын орман фитоценозын (гректiң фитон - өсiмдiк, ценоз - жалпы, қауымдастық) құрай отырып, бiр-бiрiнiң ықпалында болады. Оның сипатты сыртқы ерекшелiктерiнiң бiрi - сатылық болып табылады.

2. Орман өсiмдiк қауымдастығының құрамдас бөлiктерi
Орманның негiзгi компоненттеріне (құрам бөлiктерiне) мыналар жатады: алқа ағаштар, сүрекдiң, өскiн, өсiмтал, орман астары, топырақтың тiрi жабындысы және орман төсемесi, ризосфера және сатыдан (қабаттан) тыс өсiмдiктер.
Осы орман өсiру терминдерiне МемСТ 18486-73 мынандай анықтамалар бередi:
Алқа ағаш - ағаш пен бұта өсiмдiктерi және тірі топырақ жамылғысы бойынша біртекті орман учаскесi.
Алқа ағаш биологиялық қасиеттерi бойынша бiртекті орман өсiмдiк қауымдастығы болып табылады. Алқа ағашқа белгiлi бiр учаскеде өсетiн барлық ағаштар, бұталар, шөптесін өсiмдiктер, мүктер мен қыналар кiредi.
Мысал ретiнде қарағайдан, арша бұталарынан, жасыл мүктерден, шөптесін өсiмдiктерден т.б құралған қарағай алқа ағашын алуға болады.
Сүрекдің - алқа ағаштың негiзгi құрамдас бөлiгi болып табылатын ағаштардың жиынтығы.
Бұл орманның аса маңызды компоненті, негiзгi құрамдас бөлiгi. Сүрекдіңде басты және екiншi дәрежедегi ағаш түрлері деп бөлінеді.
Жоғары экономикалық және шаруашылық маңызы бар, сонымен қатар сол орта жағдайларында жоғары өнiмдi алқа ағашты құрайтын ағаш түрлерін басты деп атайды. Екiншi дәрежедегi ағаш түрлері басты ағаш түрлеріне қарағанда шаруашылық және экономикалық құндылығы төмен болып келедi.
Қазақстан жағдайында үшiн басты ағаш түрлеріне қарағай, шырша, емен, қайың, майқарағай, балқарағай, самырсын жатады. Белгiлi бір жағдайларда оларға екiншi дәрежелi ағаш ролiнде көрiнетiн көктерек, қандыағаш жатқызылуы мүмкiн.
Өскiн - ағаш өсiмдiктерiнiң орман шымылдығы астында немесе кесiлген ормандағы сүрекдiңдi құрауға қабiлеттi жас ұрпағы.
Жас өскінге ең алдымен сүректi өсiмдiктердiң бiр жастағы балғын немесе санақ жүргізген жылы пайда болған балғын өсімдіктер жатқызылады. Тiрi қалған жағдайда олар - 3-5 жасқа дейiнгi, ал солтүстiктiң жағдайында - 10 жасқа дейiнгi өздігінен өскен жас ұрпаққа айналады.
Тiрi қалған жас ұрпақ келесi жас санатына өскiнге айналады. Өскiнге, әдетте анасының желек биiктiгiнiң жартысындай биiктiгi бар және 1,3м биiктiкте диаметрі 8 см дейiнгi жас ағаштарды жатқызады. Өскiн - табиғи қайта жаңарудың шаруашылық тұрғысынан қарағандағы аса маңызды санаты. Ол аналық сүрекдiң құрамына кiретiн, сондай-ақ кiрмейтiн ағаш түрлерінен құралуы мүмкiн және ол тұқымнан немесе вегетациялық жолмен өніп өседі.
Барлық өскiн сүрекдiңге айналмайды. Өскiндердiң кейбiр бөлiгi толысу жасына жетпей жойылып кетедi, кейбiр бөлiгi ұзақ уақыт әлсiреген жағдайда тiршiлiк еткенмен ешқашан жоғары сатыдағы сүрекдiңдi ауыстыра алмайды. Ағаш дайындау кезiнде өскiндердi зақымданудан сақтау шараларына көп көңiл бөлу қажет.
Өскiндердi сақтау орманды қалпына келтiрудiң құралы ретiнде орман шаруашылығы және орман өнеркәсiбiнде өндiрiстiк жоспарларда қарастылырып отырады.
Өсiмтал - жанына көлеңке түсіре отырып, басты ағаш түрі дiңiнiң өсуiн жеделдетуге және пішінінің жақсаруына ықпал ететiн сүректi ағаш немесе бұта түрі.
Әдетте өсiмтал ретінде көлеңкеге төзiмдi ағаш-бұта түрлері қалыптасады. Өсiмталды жас кезiнде баяу өсетiн түрлер, мысалы, емен тәрiздiлер қажет етедi. Басты түрін басыңқырамай қапталынан қоршай отырып, бұтақтардың қаулап өсуіне кедергі келтіріп, дiңнiң биiктеуiне ықпал етедi.
Мұндай қасиеттер сүректi ағаш түрлерінен - үйеңкiде, шегiршiнде, жөке және басқаларда, бұталардан - шаттауықта, ұшқатта т.б. бар.
Орманшы өскiннiң үстiнен басты ағаш түрінің көлеңкелеген ұшын немесе жанындағы бұтақтарын кесiп тастай отырып, өсімталдың өсуіне жүйелi түрде реттеп отыруы тиiс.
Орман астары - орман шымылдығы астында өскен және қазiргi өсiп-өнiп тұрған жағдайында сүрекдiңдi құрауға қабiлетсiз бұталар, сирегiрек сүректi ағаш түрлері.
Орман астары орманның өсуiне, оның су қорғау, қорғаныш және т.б. пайдалы қызметтерiне әсер ете отырып, орманды құрауға тiкелей қатысады.
Шаруашылық маңызы жөнiнен ол ешуақытта орман шымылдығындағы басым ағаш түрінің орнын ауыстырмайды, өскiндер сияқты кәрi ағаштардың орнын баспайды.
Бiздiң ормандарда кездесетiн бұталардан орман астарына жататындары: арша, шетен, тал, ұшқат, қарақат, сыңғақ итшомырт, шаттауық және т.б.
Орман астарының орман өсiрушiлiк маңызы өте зор. Ол топырақ қорғау ролiн орындайды, яғни, орман топырағын шөптесін өсiмдiктерiнiң басып кетуiн тежейдi, топырақтың борпылдақтығын және түйiрлi құрылымын сақтайды, оны қоректi заттармен байытады, көптеген пайдалы құстар мен аңдардың баспанасы болып табылады. Бiрақ, орман астары орман үшiн терiс рольде атқаруы мүмкiн: ол қалың болған кезде өскiннiң өсуiн тежейдi, орманның қайта жаңаруына кедергi келтiредi. Мұндай жағдайда, орман астарын сирету жұмыстары жүргiзілуі қажет.
Тiрi топырақ жамылғысы - орман шымылдығы астында, кесiлген жерлерде және топырақты жауып тұратын мүктердiң, қыналардың, шөптесін өсiмдiктерi мен бұташықтардың жиынтығы.
Тiрi жамылғы топыраққа және орманның басқа да құрам бөлiгiне әсер етумен қатар, олардың ықпалымен өзi де өзгередi.
Ормандағы топырақтың тiрi жамылғысы шалғынның, батпақтың, даланың өсiмдiктерiнен өте ерекшеленедi. Өз кезегiнде - орманның әртүрлi өсiмдiк қауымдастықтары (фитонценозы) топырақтың тiрi жамылғысының құрамы және құрылымы жөнiнен өзгешеленедi.
Бұл айырмашылықтың сипаттылығы сондай, көптеген орманшылар топырақтың тiрi жамылғысын, орман өсiмдiк қауымдастығының негiзгi белгiлерінiң бiрi ретiнде есептейді.
Өсiмдiк қалдықтары - жыл бойы жерге түскен жапырақтар, қылқандар, бұталар, бұтақшалар, жемiстер және орман өсiмдiгiнiң басқа да бөліктері.
Орман қордасы - шiрудiң түрлi дәрежесiндегi топырақ бетiндегi өсiмдiк қалдықтарының жинағы.
Өсiмдiк қалдықтарынан орман қордасы жинақы, қат-қабат болып келедi, ал кейде (шiру баяу жүргенде) едәуiр қалың (20 см-ге дейiн) болады.
Орман қордасы жыл бойы жапырақтардан, қылқандардан, бұталардан, бұтақшалардан, жемiстерден, өсiмдiк түсiндiсiнен және басқа орман өсiмдiгiнiң қалдықтарынан құралады және орман топырақтарының тыңайтқышы ретiнде қызмет етедi.
Сатыдан тыс өсiмдiктер - орманның түрлi сатыларында өсетiн шырмауық өсімдіктердің, қыналардың және басқа өсiмдiктердiң жиынтығы (зығырдән, қытай лимоны).
Орманның биология-геологиялық қауымдастығының (биогеоценоз) негiзгi құрам бөлiктерi (компоненттері) суретте көрсетiлген (1- сурет).
Ризосфера - өсімдік тамыры жететiн топырақ қабаты. Ол топырақтың жоғарғы қабатымен шектелуi мүмкін (сүрекдiңнiң қалыптасуы ерте даму кезеңiнде) немесе топырақ деп жер үстiндегі өсiмдiк тамырлары байқалатын барлық бет қабаты есептелетiндiктен, оның барлық көлемiн қамтуы мүмкiн.
Негізгі әдебиеттердің тізімі:
1. Сәрсекова Д. Н., Қаспақбаев Е. М. Орманшылық. Алматы 2008

Орманшылық
3-дәріс
Тақырыбы: Орман экологиясы туралы түсінік және экологиялық факторлардың топтары
Дәріс жоспары:
1. Климаттық факторлар.
2. Күн радиациясы және орман

Орман экологиясы туралы түсінік және экологиялық факторлардың топтары. Организм мен ортаның өзара байланысын, организмдер мен орта арасындағы өзара ықпалды, жердiң тiрi жабылғысының тiршiлiк заңдылықтарын зерттейтiн ғылым экология деп аталады. Орман экологиясы биогеоценоздарды, яғни популяцияларды және әр түрлердiң аумақтық жиынтығын зерттейдi.
Биогеоценоз - биологиялық ортаның (биосфераның) алғашқы қарапайым бiрлiгi. Ол орманның өсiмдiк пен ортаның бiрлiгi екенiн аса анық көрсетедi.
Орман экологиясында екi мәселенi алып қарауға болады: экологиялық факторлардың (әсерлердiң) орман тіршілігіне ықпалы және сондай-ақ ерекше, өзіне ғана тән орман ортасының құрылуы. Осылайша, орман экологиясының мiндетiне орта жағдайларының орманға ықпалының сипатын, сонымен қатар орманның өзiнiң алып жатқан аумағы мен жақын жатқан кеңiстiгiне әсерiн зерттеу де кiредi. Экологиялық факторлар (әсерлер) орманға толығымен, сондай-ақ оны құраушы компоненттеріне ықпал етедi.
Экологиялық факторлардың жиынтығын үш негiзгi топтарға бөледi: абиотикалық, биотикалық және антропогендiк топтар.
Абиотикалық топтарға бейорганикалық табиғат факторларын жатқызады: климаттық, эдафикалық және геологиялық факторлар. Климаттық факторлар - бұл күн радиациясы (жарық, жылу), жауын- шашындар, ауаның ылғалдылығы, жел, булану, көмiрқышқыл газы мен атмосфераның басқа компоненттерінің концентрациясы. Эдафикалық факторлар немесе топырақ ортасы - бұл топырақтың ылғалдылығы және оның (жеткiліксiз немесе шамадан тыс, тоқыраған немесе ағынды) сипаты, топырақтың физикалық және химиялық қасиеттерi. Геологиялық факторларға жер бедері, аналық тау жынысы, үстiңгi ағын кіреді.
Биотикалық факторлар өсiмдiк пен жануарлардың өзара әсерiн (ықпалын) құрайды. Оған сондай-ақ өсiмдiктердiң бiр-бiрiне өзара ықпалы және жануарлар мен микроорганизмдердiң өсiмдiктерге ықпалы жатады.
Антропогендiк факторларға немесе адам iс-әрекетiнің факторларына орманды кесулер мен орман өрттерi, мал жаю мен шөп шабу, орманды жерлердi құрғату мен тыңайтқыштар енгiзу, орманның сүректен басқа өнiмдерiн дайындау, орманды адамдардың демалысы үшiн пайдалану жатады.
Экологиялық жағдайлар - бұл келтiрiлген өмiр үшiн маңызды факторлардың жиынтығы, олар табиғат жағдайында неше түрлi үйлесiмде бола отырып, өз кезегiнде жер үстiнiң салыстырмалы тiптi кiшкене учаскесiнде орманның таңқаларлық әртүрлi сипатын көрсетедi. Орманның экологиялық жағдайын, оның ашық жерлерге ұқсамайтын ерекше iшкi ортасын қалыптастыру қабiлетiн бiлу, орманның табиғатын түсiну үшiн ғана емес, сонымен бiрге адам, шаруашылық мүддесi тұрғысында сан қырлы қасиеттерiн пайдалану үшiн маңызды.
1.4.2 Климат және орман. Климат типтері. Климат жарықтың, жылу мен ылғалдың үйлесуiнiң белгiлi режимі ретiнде өсiмдiктiң әртүрлiлiгiне үлкен ықпал етедi. Климаттың жiктелуiне сәйкес, жер шарында мынандай климат типтерiн бөледi:
- тундра климаты - ең жылы айдың орташа температурасы 0- ден 20 градусқа дейiн және өзіне тән аласа бойлы өсiмдiктерiмен және жыл бойы түскен жауын- шашын 300 мм-ден аз болуымен сипатталады;
- тайга климаты - ең жылы айдың температурасы 10-нан 20 градусқа дейiн және көбiне жаз кезiнде болатын жыл бойы 300-600 мм жауын- шашын түседі, бұл жерде қылқанды және жалпақ жапырақты ормандар өсiп өнедi;
- қоңыржай аймақтың аралас қылқанды және жалпақ жапырақты ормандарының климаты - жылы төрт айлардың 10-нан 22 градусқа дейiнгі орташа температурасы және жыл бойғы жауын- шашын мөлшері - 400-700 мм болады;
- қоңыржай ендiктiң муссонды климаты - қысы аз қарлы және жылдың жылы уақытында түсетiн жауын-шашынды (жауын-шашынның жылдық қосындысының 85-90 пайызы);
- дала климаты - жаз айларының температурасы 20-33 градус және жауын - шашын мөлшерi 200-400 мм, дала өсiмдiгi басым.
- Жерорта теңiзінің климаты - ыстық және құрғақ жазды, қысы жылы және ылғалды;
- субтропикалық ормандар өңiрiнiң климаты - ең салқын айының температурасы 2 градустан жоғары, мол жауын-шашынды.
Климаттың бұл түрлерiнен басқа, қоңыржай белдеудiң iшкi материктiк шөлдерiнiң, субтропикалық шөлдердiң, саванналардың немесе тропикалық орманды-даланың және ылғалды тропикалық ормандардың климаттарын бөледi.
Климаттық жағдайлар жер шарындағы ормандардың таралу шекарасын анықтайды; әр климат типтерiнінің өзіне тән ерекше ормандары болады.
Климат орманға әсер етсе, орман да оған әсер етедi. Өз кезегiнде орман өзiне климаттың ықпалын сезiнсе, бұл климатқа орман да әсерін тигізеді.
ТМД елдерi аумағы мынандай өсiмдiк аймақтарына бөлiнеді: тундра, орман аймағы, дала және шөл.
Тундрада орман өспейдi және жылудың аздығынан өсуi де мүмкiн емес, ал Каспий маңы ойпатында да ауадағы және топырақтағы ылғалдың жеткiлiксiздiгiнен осындай жағдай орын алады.
Теңiз деңгейiнен жоғарылаған сайын температура төмендей бередi, шамамен әр 100 м-ден соң 0,5 градус түседі. Сондықтан таулы жерлерде, биiк таулардың жоғарғы өңiрлерiнде көбіне сүректi өсiмдiк болмайды.
1.4.3 Орманның өсуiне климаттың маңызы. Климат факторларының орман өсетiн бiр аймақ шегiнде ғана емес, аздаған аумақтың өзiнде ауытқуы сүрек өсiмiне, жемiс беруіне, зиянды және пайдалы жәндiктердiң, саңырауқұлақ ауруларының дамуына, ормандағы өрт қаупiнiң күшеюiне немесе азаюына, ормандардың қалпына келу барысына әсер етедi. Тұқым себу және көшет отырғызу, топырақты өңдеу тәсiлдерi, маусымдық орман кесулерi, ағаш дайындауды ұйымдастыру мен техникасы климат ерекшелiктерiмен байланысты. Әртүрлi климат жағдайларындағы (аймақтардағы) ормандар құрамы, өнiмдiлiгi және техникалық сапасы жағынан ерекшеленедi.
Тундраға жақын және таудың жоғары жағында олар өнеркәсiптiк маңызы жоқ аласа ағаштардан тұрады.
Тайга өңiрiнде қоңыр салқын климат жағдайларында, ормандар 30-35 м биiктiкке жетедi, ал сүрек қоры 1 га-да 350-500 текше метр құрайды.
Кавказдың Қара теңiз жағалауында (Абхазия) биiктiгi 45-50 м және диаметрі 2 м-лік кавказ майқарағайы кездеседi, ал сүрек қоры 1 га-да 1500 текше метрге (м3)жетеді.
Калифорнияда, жылы ылғалды климат жағдайында секвойя ағаштары аса үлкен биiктiкке - 100 м, диаметрi 15 м дейiн жетедi. Осындай бiр ағаштың көлемi 800 м3-қа тең. Австралияда биiктiгi 150 м эвкалипт ағаштары кездеседi.
Өсiмдiктердiң өсуi бірнеше факторлардың бiр мезгiлде, бiрге қосылғанда болуы мүмкiн, олар: жарық, ылғал, жылу, ауа, қоректік заттар және бұл факторларды бiр-бірімен ауыстыруға болмайды.
Орманның тiршiлiк жағдайларын зерттегенде өсуге қажеттi факторларды ғана емес, сондай-ақ өсiмдiктер өмiрiне зиянды ықпал ететiн факторларды да бiлу қажет. Орман өнiмдiлiгiне қажеттi факторларды құра отырып және оның тіршілігі үшiн зияндыларын жою арқылы орман шаруашылығын табысты жүргiзуге болады.
Орманның өсуi және дамуына әсер ететiн негiзгi факторларды алып қарайық.
1.4.5 Күн радиациясы және орман. Күн бөлетiн энергия күн радиациясы деп аталады. Ол климаттың құралуының бастамасы болып табылады, климат және оның элементтерінің сипатын белгiлейдi. Күннiң сәулелік энергиясы Жерде жылуға айналады. Күннiң жарығы мен жылуы Жердегi тіршіліктi қалыптастырады. Күн сәулесi әртүрлi ұзындықтағы толқындар мен үзiлiссiз тасқындарының қатары ретiнде қарастырылады. Радиацияның барлығы жер бетiне жетпейдi. Оған атмосфера үлкен әсер етедi. Күн радиациясының қарқындылығы әртүрлi жағрапиялық ендiктер мен атмосфераның орындарында бiрдей болмайды.
Сондықтан атмосфераның шекарасында тұрақты мөлшерi ретiнде шартты түрде қабылданған және оны күн тұрақтысы деп атаған. Еуропалық актинометрикалық шкала бойынша ол 8,12 Дж (см2мин) тең.
Күн радиациясы күн сайын орманның тiршiлiк процестеріне әсер етедi, сол арқылы фотосинтезді, транспирацияны, фотоморфогенезді, жылу және ылғал алмасуын, ауа қозғалысын және басқаларын тудырады. Орман өсуiндегi және тiршiлiк әрекетiндегi өзгерiстер күн белсендiлiгiнiң кезеңдi көпжылдық өзгерiстерiмен жанама байланыста болып келедi.
Өз кезегiнде орман шағылыстыру қабiлеттiгiнің төмен болуымен және жоғары радиациялық теңдестiгiмен өзгешелене отырып, жерге түскен радиацияға әсер етедi, ол орман шымылдығында әлсiрей отырып, өзiнiң спектрлiк құрамын да өзгертедi.
Мұнда орман мен күн радиациясының өзара әсерi әртүрлi көрiнiс табады. Ол әсер алқа ағаштарының құрамына, пішініне, бонитетiне, жасына және тұтасу дәрежесiне байланысты болады.
Орманның радиациялық теңдестiгi Жер бетiндегі басқа түрлердiң (шалғын, дала, батпақ және басқалар) радиациялық теңдестiгiнен жоғары.
Бұл орманның сәулелік энергияны көбiрек өзiне сiңiретiндігімен және аз шағылыстыратынымен түсiндiрiледi, сонымен қатар ормандағы өсiмдiктердiң үстiндегi температура ашық жердегiден төмен келедi де, ол орманның жылуды аз шығаруына әкелiп соғады.

Негізгі әдебиеттердің тізімі:
1. Сәрсекова Д. Н., Қаспақбаев Е. М. Орманшылық. Алматы 2008

Орманшылық
4-дәріс
Тақырыбы: Орман және жарық
Дәріс жоспары:
1. Ағаш түрлерінің жарыққа қатынасы және жарық сүйгiштiгi.
2. Ағаш түрлері жарық сүйгiштiгiнiң өзгеруi.
3. Жарықтың сүрек өсiмiне және сапасына әсерi.
4. Жарықтың орман шымылдығы үстiндегi ағаш түрлерінің қайта қалпына келуiне ықпалы.
5. Орман шымылдық астындағы жарық жағдайына орманның әсерi.

Орман тіршілігіне жарықтың маңызы. Жарық - өсiмдiктер тiршiлiгiндегi қажеттi фактор. Хлорофиллдiң құрылуы, фотосинтез, транспирация, бүршiктердiң, жасушалардың, жапырақтардың, гүлдердiң, жемiстердiң пайда болуы мен өсуi, жасушалар арасында заттар алмасуы және т.б. жарықтың қатысуымен өтедi.
Күн сәулесi орман iшiнде жапырақ түзілуіне, желектің бұтақтануына, оның мөлшерi мен пішініне, дiңнiң пішініне, оның бұтақтардан тазаруына, алқа ағаштың сиретілуiне, сондай-ақ ағаштардың жемiс салу қуатына және тұқымдар түсiмiне әсер етедi.
Күндiзгi жарық тiке түскен және аспан шатырымен шашыраған, шағылысқан күн жарығынан тұрады. Фотосинтез үшiн шашыраңқы жарықтың маңызы зор.
Күннiң түрлi сәулелерi әр мақсатқа қызмет етедi. Қызыл, қызғылт-сары және сары сәулелердi өсiмдiктер көмiрқышқыл газын сiңiру және хлорофилл құрау үшiн, күлгiн, көк және көгiлдiр - бүршiктердiң өсуi мен дамуына пайдаланады.
Транспирация барлық сәулелердiң, бiрақ көбiне сары түстердің әсерiмен жүзеге асады.
Ағаш түрлерінің жарыққа қатынасы және жарық сүйгiштiгi. Әртүрлi ағаш түрлерінің жарық режиміне қатынасын салыстыра отырып, ежелден орманшы мамандар ағаш түрлерінің жарық сүйгiштiк және көлеңкеге төзiмдiлiк дәрежесi әрқилы болатыны жөнiнде қорытынды жасады.
Орманшылықта жарық сүйгiштiктi тiкелей сол ұғымда емес, қайта көлеңкеленуге терiс реакция ретiнде қабылдайды.
Көлеңкеге төзгiштiктi көлеңкелену кезiнде фотосинтездiң бiршама жоғары белсендiлiгiн сақтау қабiлетi деп түсiндіріледi.
Осының негiзiнде 19 ғасырдың басында-ақ ағаш түрлерінің жарыққа қатынасының экологиялық шкалалары жасалды.
Кейбір көрсеткіштері бойынша ағаш түрлерінің жарықты қажетсінуін жапырақ құрылысының күрделілігіне, пішініне, жалпақ еместігіне қарап ажыратуға болады. Әдетте олар жарық сүйгіш өсімдіктер. Ал жапырағы ірі, тұтас, қарапайым болса, ондай ағаштар көлеңкеге шыдамды және жартылай төзімділер қатарына жатады.
Ағаш түрлері жарық сүйгiштiгiнiң өзгеруi. Ағаш түрлерінің жарыққа қатынасы климат және топырақ жағдайларына байланысты өзгерiп отырады. Солтүстiктегі ағаш түрлері оңтүстiкке қарағанда жарық сүйгiштеу болып келедi. Таудың жоғары жағына қарай өсiмдiк жарықты көбiрек қажет етедi.
Сондай-ақ, жас өсiмдiктер үлкен өсімдіктерге қарағанда көлеңкеге төзiмдi келетiнi анық. Құнарлы топырақта жарық сүйгiштiк азаяды, құнарсыз топырақта ұлғаяды. Тамыр өскiннен өсіп шыққан ағаштар тұқымнан шыққанға қарағанда көлеңкеге төзiмді болып келеді.
Жарықтың сүрек өсiмiне және сапасына әсерi. Жарық ағаштың дiңi мен желегінің қалыптасуына әсер етедi. Орман шаруашылығында басты ағаш түрлерінің жас ағаштарын қапталынан көлеңкелеу арқылы өсiмталды енгiзу жолымен бiршама жiңiшке, түзу және толық сүректi дiңдерді өсiруге пайдаланады. Егер жас ағаштарға жарық бiр жанынан түссе, олардың дiңдерi жарыққа қарай дамып өседi. Бұл ағаш желегінің бiрқалыпты дамымауына әкелiп соғады, сүректiң техникалық сапасын төмендететiн дiң құралуына жағдай жасайды. Жарық көп түскен кезде дiңдер бұтақтардан баяу тазарады.
Жарықтың орман шымылдығы үстiндегi ағаш түрлерінің қайта қалпына келуiне ықпалы. Көлеңкеге төзiмді ағаш түрлерінің көпшiлiгi (шырша, шамшат, майқарағай және басқалар) жанынан немесе өне бойына жарық түскенде жақсы қайта қалпына келедi; жарық сүйгiш ағаш түрлерінің көпшiлiгi үшiн жоғарыдан жарықтану немесе оны жанама және өне бойы жарықтанумен үйлестiру қажет.
Ағаш түрлерінің өте көлеңкеленген өскiнi жанама жарықтану көп болғанда, шатыр тәрiздi форма түзеді, себебi мұнда негiзiнен жанама өркендер дамып өседi.
Орман шымылдық астындағы жарық жағдайына орманның әсерi. Орман iшiндегi ағаштар өздеріне түскен жарықтың 10-25 пайызын шағылыстырса, ал 35-75 пайызын өзiне қабылдайды. Шымылдық астындағы жарықтану ашық жердегi күндiзгi жарықтың 5-40 пайызын құрайды; ондағы жарық құрамы да өзгеше.
М.И. Сахаровтың деректерi бойынша, ағаш шымылдығы күн радиациясының 20-25 пайызын шағылыстырады, орман шымылдығы 35-70 пайызын ұстап қалса, 5-40 пайызы орман шымылдығы астына өтеді.
Кәдiмгi қарағай түскен жалпы жарықтың 50 пайызын, емен - 18 %, шырша - 13 %, қайың 44 пайызын, грек жаңғағы ағашы - 7 %, шаған - 17 %, талшын - 9 және шамшат - 5 %-ын өткiзедi.
Ағаш түрлерінің жарық сүйгiштiгi және оның сыртқы белгiлерi. Ағаш түрлерінің жарық сүйгiштiгiн ағаштың және сүрекдiңнiң сыртқы белгiлерi бойынша анықтайды.
Оларға жататындар:
- ағаш желегінің тығыздығы және селдiрлiгi - селдiр желекті ағаш түрлері тығыздылармен салыстырғанда жарық сүйгiштеу келедi. Бiрiншiге мысалы мыналар жатады: қайың, қарағай, балқарағай, екiншi топқа - шырша, шамшат, майқарағай.
- ағаш желегінің ұзындығы - едәуiр ұзын желекті ағаш түрлері (майқарағай, шырша) көлеңкеге төзiмдiлер болып саналса, ал қысқа желектілер (қайың, терек) - жарық сүйгiштер болып табылады.
- ағаш қабығының қалыңдығы - көлеңкеге төзiмдi ағаш түрлері - шырша, майқарағай, шамшат - жұқа қабықты болса, жарық сүйгiштер - қарағай, балқарағай - қалың қабықты болып келедi.
- өсу жылдамдығы - жарық сүйгiш ағаш түрлері, әдетте, баяу өсетiн көлеңкеге төзiмдiлерге қарағанда тез өседi.
- дiңдердiң бұтақшалардан тазару жылдамдығы - жарық сүйгiш ағаш түрлерінде дiңдердiң бұтақшалардан тазаруы жылдам жүретiндiгi анықталған.
- табиғи сиреудiң жылдамдығы - жарық сүйгiш ағаш түрлерінен құралған сүрекдiңдердiң жасына қарай табиғи сиреуi, көлеңкеге төзiмділерден жылдамырақ жүредi;
- қалың сүрекдiң шымылдығы астындағы өскiннiң шығымының өсу қарқыны мен ұзақтығының дәрежесi - жарық сүйгiш ағаш түрлерінің өскiндерi көлеңкеде тез жойылады, көлеңкеге төзiмділердің өскіндері басылыңқы жағдайда болса да ұзақ уақыт өмiр сүредi;
- орман шымылдығы астындағы топырақтың жарықтану дәрежесі - жарық сүйгiштерде ол жоғары болса, ал көлеңкеге төзiмділерде - аз болады. Аумағы бойынша ағаштар саны бiрдей болғанымен жарықтану дәрежесiнiң айырмасы 80-90 пайызға жетедi;
- жапырақтардың қалың болуы - ағаш желегі қалың, көлеңкеге төзiмді ағаш түрлерінде ғана жапырақтар бiр-бiрiн көлеңкелеуге төзе алатын қабiлетi болғандықтан, осы ағаш түрінің желегі неғұрлым қою болса, ол көлеңкеге көп төзiмді келедi.
Жарық сүйгiштiктi анықтаудың арнаулы әдiстерi. Ағаш түрлерінің жарық тұтынушылығын анықтау үшiн аспаптарды, өлшемдердi, есептеулерді қолдану арқылы алынатын тәжірибелік (экспериментальды) деректерге негiзделген арнайы әдiстер ұсынылған және олар объективтi немесе арнаулы деп аталады.
Оларға мыналар жатады:
1) фотометриялық әдіс (жарықты тiкелей өлшеумен байланысты);
2) фитометриялық әдіс (ағаштардың өздерiне өлшеу жүргiзiледi);
3) анатомиялық әдіс (зерттелетiн ағаштар бөлiктерiнiң анатомиялық құрылымы зерттеледi);
4) физиологиялық әдіс (физиологиялық құбылыстар зерттеледi).
У.И.Сурож ағаш түрлерінің көлеңкеге шыдамдылығын, жарық сүйгіштігін анатомиялық әдіспен анықтаған. Бұл әдіс жапырақтардың (паренхимасының) - негізгі жіңішке ұлпа - жасушаларының қалыңдығын өлшеу арқылы анықтауға негізделген. Ол үшін жапырақты көлденең кесіп, үлкейіткіш лупамен қарайды. Егер паренхима жасушаларының тік тұрған ұлпалары жуан болса, ағаш жарық сүйгіш, ал көлеңкеге шыдамды ағаш түрлерінің жапырақтарында саңылаулар көп болады деп тұжырымдайды.
Орман өсіруші Я.С.Медведевтiң таксациялық әдісі ағаштардың жарық сүйгіштігін, көлеңкеге шыдамдылығын, ағаштардың шамасының жуандығына салыстырмалы ара қашықтығын есептеп шығарып анықтаған. Көлеңкеге шыдамдылығы жөнінде қайыңды бір бүтін сан есебінде алған, қарағайды - 1,33; емен - 1,64; шырша -2,0; кавказ майқарағайы - 2,25; тис - 5,79 деп есептеген.
Белов С.В. Медведевтiң таксациялық әдісін дәл анықтайтын әдіс деп есептеген.
Ағаш түрлерінің жарық сүйгiштiк шкалалары. М.К. Турский ұзақ бақылау материалдарының және басқа зерттеушiлердiң көп жылғы тәжiрибелерiн жинақтай отырып, ағаш түрлерінің жарық сүйгіштігі бойынша мынадай шкала ұсынды: балқарағай, қайың, кәдiмгi қарағай, көктерек, тал, емен, шаған, үйеңкі, сұр қандыағаш, шегіршіндер, қырым қарағайы, қара қандыағаш, жөке, шырша, шамшат және майқарағай.
П.С. Погребняк ағаш түрлері мен бұталардың көлеңкеге төзiмділігiн көрсететін бiршама үлкен шкаласын ұсынды.
1969 жылы Н.Д. Нестерович және Г.И. Мартайлик кешендi көрсеткiштер негiзiнде Белорусь аумағының 45 ағаш түрлерінің жарық сүйгіштігінің жинақталған шкаласын шығарды.
Қазақстан Республикасы аумағындағы ағаш түрлерінің жарық сүйгіштігінің дифференциалдық шкаласы:
І) Жарық сүйгiш ағаш түрлері: кәдімгі қарағай, сібір балқарағайы, ақ қараған, ақ тал, сары қараған, кәдімгі мойыл, қотыр қайың, көктерек, ақ қандыағаш, үлпек қайың.
ІІ) Салыстырмалы жарық сүйгiш ағаш түрлері: кәдімгі шаған, күміс түсті үйеңкі, кәдімгі емен, кәдімгі шетен.
ІІІ) Аралық немесе орташа жарық сүйгiш ағаш түрлері: тікенді шырша, шаған жапырақты үйеңкі, кәдімгі орманжаңғақ ағашы, қара қандыағаш, ат талшын.
ІV) Бiршама көлеңкеге төзiмді ағаш түрлері: қатпарлы шегіршін, кәдімгі шегіршін, дала үйеңкісі.
V) Көлеңкеге төзiмді ағаш түрлері: сібір майқарағайы, шырша, үшкір жапырақты үйеңкі, ірі жапырақты жөке, ұсақ жапырақты жөке.
Ормандағы жарықтануды реттеудiң орманшылық әдiстерi. Көптеген орманшылық шаралары ормандағы жарықтануды реттеуге және онда жарықтану режимін құруға негiзделген, олар сүректi өсiмдiктер өсуiнiң түрлi кезеңдерiнiң талаптарына сай келедi.
Жекелеген ағаштардың жуандығының өсуiн көбейтуге немесе ескi орман астында өскiн пайда болу үшiн қалың орманды сиретуге болады.
Әртүрлi ағаш түрінiң топтанған өскiнiн алу үшiн орман шымылдығында ашық жерлер жасайды; жетiлген орманды жаппай кесу арқылы жас өскіндердің өсуiн жақсарту үшін радиацияны толық пайдалануға болады.
Балауса ағаштардың биiктеп өсуi үшiн және биiк, түзу және толық сүректi дiңдер құрау үшiн жанамалап көлеңкелеу қажет.
Жас және орта жастағы сүректi дiңдерге күтiп-баптау кесулерi арқылы ағаштардың қалған бөлiгiне түсетiн жарықты көбейтiп қана қоймай, ылғал мен қоректi заттарды көбейтедi, өз кезегiнде ол өсiмнiң көбеюiне жағдай тудырады. Жарықтануды реттеудiң орманшылық әдiстерiне, сонымен бiрге орман құрамын қалыптастыру да жатады.
Көлеңкеге төзiмді ағаш түрлерін және жарық сүйгiштердi қоса отырып, орман шымылдығы астына түсетiн жарық көлемiн ұлғайтуға болады.
Күтiп-баптау кесулерi кезiнде қажеттi жарықтану қарқынына сүрекдiңдердi сирету көмегiмен жетуге болады.
Негізгі әдебиеттердің тізімі:
1. Сәрсекова Д. Н., Қаспақбаев Е. М. Орманшылық. Алматы 2008

Орманшылық
5-дәріс
Тақырыбы: Орман және фауна
Фауна (лат. Fauna - Ежелгі Рим мифологиясы бойынша орман мен егістік құдайы; жануарлар қамқоршысы) - белгілі бір аумақта мекендейтін не Жер тарихының белгілі бір кезеңінде тіршілік еткен барлық жануарлар түрлерінің жиынтығы.
Сондай-ақ Фауна ұғымы кейде жануарлардың жеке жүйелік топтарының (тип, класс, отряд, т.б.) жиынтығын да білдіреді (мысалы, ихтиофауна, орнитофауна, т.б.). Әрбір аумақтың Фаунасы әр түрлі Фауналық жануарлар кешенінен құралады. Мысалы, дала белдемінің Фаунасында негізінен далалық Фауна кешені, космополиттік түрлер, шөлейт аймақтың Фауналық кешенінің басымдығы байқалады. Әрбір Фаунада мекендейтін жануарлардың шығу тегі де әр түрлі, атап айтқанда автохтондар, аллохтондар (алғаш пайда болған аймақтан осы мекенге ауысып келген кірме жануарлар), иммигранттар (дамыған жануарлардың басқа аумақта пайда болып, кейіннен соңғы мекен етіп отырған орынға келуі).
Қазақстанның қазіргі Фаунасы төрттік кезеңде қалыптасқан әр түрлі Фауна кешендерінен (тайга, орман, дала, шөлейт, шөл, палеотропиктік т.б.) құралады, жергілікті түрлермен қатар шеттен келген түрлер де көп. Республика Фаунасы балықтар, қосмекенділер, бауырымен жорғалаушылар, құстар, сүтқоректілердің түрлеріне бай. Республика жерінен көптеген қазба жануарлар табылды. Қазақстанның табиғи аймақтарына қарай олардың Фаунасы да әр алуан.
Әр аймақтың өзіне тән Фаунасы бар. Орманды далада: қоян, бұлан, елік, құр, кекілік, т.б.; далада: суыр, дала шақылдағы, саршұнақ, дуадақ, безгелдек, қараторғай, т.б.; шөл мен шөлейтте: ақ бөкен, қарақұйрық, қосаяқ, құмтышқан, жылан, улы өрмекші, қарақұрт, т.б.; тауда: арқар, таутеке, марал, құну, қоңыр аю, барыс, ұлар, жылқышы, т.б. мекендейді. Табиғи факторлар мен адам әрекеті салдарынан республика Фаунасы да елеулі өзгерістерге ұшырады. Тек төрттік кезеңнің өзінде ғана Қазақстан жерінде түйеқұс, орман пілі, Мосбах жылқысы, жабайы есек, Мерке мүйізтұмсығы, алып түйе, байырғы елік, жалпақ маңдайлы бұлан, Шетензаки бизоны, Хозар мамонты, тарпан, мамонт, семсер тісті жолбарыс, жүндес мүйізтұмсық, тур (жабайы сиыр), үңгір аюы, үңгір арыстаны, т.б. жойылып кетті. Сирек кездесетін, саны өте аз жануарлар қорғауға алынған; "Қазақстанның қызыл кітабы".
Қазіргі кезде Жер бетінде жануарлардың 1,5 млн-нан астам түрі белгілі, жыл сайын 10 мыңға жуық жануарлар түрі анықталады. Фаунаны зерттеудің тәжірибелік маңызы өте зор. Фаунаны зерттеумен зоогеографияның фаунистика саласы шұғылданады.

Негізгі әдебиеттердің тізімі:

1. Белов С.В. Лесоводство. М., 2015г.
2. Мелехов И.С. Лесоводство. М., 2011г.
3. Сеннов С.Н. Лесоведение и лесоводство, М., 2015г.
4. Бессчетнов П.П., Мальцев С.И., Алиев Ш.Ж. По лесам Казахстана.
Изд. Казахстан. Алма-Ата, 2010г.
5. Нестеров В.Г. Общее лесоводство. М., 2014г.
6. Тихонов А.С., Ковязин В. Ф. Лесоводство. Лань, 2017г.

Орманшылық
6-дәріс
Тақырыбы: Орман және топырақ

Дәріс жоспары:
Орманға топырақтың механикалық құрамының әсерi.
Азот және күл заттарының мөлшерi мен пайдаланылуы.
Топырақтың азотпен қанығу көздерi.
Ағаш түрлерінің азот пен күл заттарын қажет етуi және талап етушiлiгi. Орманның топыраққа әсерi.
Топырақ және тамыр жүйесi.

Топырақтың орман тiршiлiгiне маңызы. Топырақ - 6 факторлардың әсерiнен (климат, аналық тау жынысы, жер бедерi, өсiмдiктер мен жануарлар, топырақтың түзілу уақыты мен адамның шаруашылық қызметi) жер қыртысының жоғары қабатынан құралған табиғи дене.
Топырақ орман тiршiлiгiндегi жетекшi факторлардың бiрi болып табылады және ол барлық сүрекдiңдердiң өсу жылдамдығын, өнімділігін, сүректiң өсiмi мен техникалық сапасын, ағаштардың тамыр жүйесiнiң формасы мен зиянды факторларға қарсы орманның тұрақтылығының дәрежесiн (желмен зақымдану, ауа мен топырақтың температуралық ауытқулары, топырақтың артық ылғалдылығы, жануарлар, жәндiктер мен саңырауқұлақ ауруларынан бүлiну) көрсететін қасиеттерді анықтайды.
Орманға топырақтың механикалық құрамының әсерi. Орман тiршiлiгiнде топырақтың қалыптасуының нысаны ретiнде топырақтың механикалық құрамы мен аналық тау жынысы үлкен роль атқарады.
Аналық тау жынысы (құм, құмайт, саздауыт, саз) қоректік заттардың белгiлi қорын ұстайды, қалыптасып келе жатқан топырақ пен оның су - ауа қасиетiнiң механикалық құрамын анықтайды.
Аналық тау жынысы неғұрлым майдаланбаған болса, механикалық құрамы бойынша топырақтар ауырлау және оларда өсiмдiктер пайдаланатын қоректік заттар көп болады.
Топырақтың механикалық құрамы құмнан балшыққа дейiн артып отыратын топырақтың жалпы құнарлылығының маңызды негiз ретiнде қарастырылады.
Азот және күл заттарының мөлшерi мен пайдаланылуы. Кез келген механикалық құрамды топырақта олардан сүректi өсiмдiктер пайдаланатын қоректiк заттардың белгiлi мөлшерi болады.
Жекелеген ағаштар және жалпы орманның өзi топырақтан азот қоспаларын, сондай-ақ кальций, темiр, фосфор, марганец, бор, кремний қоспаларын және басқа элементтердi өсiмдiктер тiршiлiгi үшiн қажеттi қоректiк заттарды сiңiредi. Өсiмдiктерге өте аз мөлшерде қажет заттарды - микроэлементтер деп атайды. Азот - белок құрайтын амин қышқылының негiзi болып табылады. Сондай-ақ алколоидтар мен витаминдер құрамына кiредi және өсiмдiктерге негiзiнен нитраттардың екi формасы (азот қышқылының тұздары және түрлi қышқылдардың аммиак тұздары) арқылы сiңiрiледi.
Топырақтағы қоректiк минералды элементтер жөнiнде өсiмдiктiң әртүрлi бөлiктерiндегi мөлшерi арқылы бағалауға болады. Мысалы, еменнiң жапырақтарында 2,5 % азот және 5 % күл болса, ал қарағайдың қылқанында тиiсiнше 1,3 % және 2,4 % болады.
Азот пен күл элементтерi бұл ағаш түрлерінің сүрегiнде 0,3 және 0,9 % (емен), 0,2 және ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.