Қиялдың дамуы

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Атырау инженерлік-гуманитарлық колледж

РЕФЕРАТ

Пәні: Психология

Тақырыбы: Қиял

Орындаған: Игілікова Қымбат

Тексерген: Ихсанова Бибігүл

Атырау 2023 жыл

Мазмұны

Кіріспе

1. Қиял туралы түсінік

2. Қиял түрлері

3. Қиялдың айрықша сипаттары

4. Қиялдың дамуы

5. Қиялдың адам өміріндегі орны

Қорытынды

Пайдаланған әдебиеттер

Кіріспе

Адам бұрын өзі көріп білмеген нәрселердің бейнесін көз алдына елестетіп, олардан жаңа бейнелер жасайды. Немесе бұрынғы қабылданған, жиналған бейнелерге сүйене отырып, өз басында тың жаңа елестер мен ой пікірлер тудырады. Осындай жаңа бейнелер мен идеяларды қиял деп атайды. Қиял - тек адамға ғана тән, соған меншікті психикалық процесс. Ал жануарлар дүниесінде мұндай функция болмайды. Өйткені, қиял - адамның еңбек әрекетімен дамитын психикалық қызмет. Ол басқа да психикалық процестердің түрлері сияқты шындықты бейнелеп, болмыстағы оқиғалар мен бірлікте пайда болып отырады.

Қиял арқылы пайда болып отыратын жаңа бейнелер адамның білім қорына, нақты образдарға, тұрақты елестерге негізделеді. Адамның әрқилы психикалық әрекеттерінде бір ғана процестің дараланып жеке кездесуі мүмкін емес. Осындай процестер бір бағытпен, арнамен өзара ұштасып, араласып жатады. Солардың ішінен адам әрекетінде бір-екеуі жетекшілік қызмет атқарады. Сонымен, қиял дегеніміз - бізді қоршаған сыртқы дүниедегі заттар мен құбылыстардың образдарын жаңғыртып, оларды өңдеп бейнелеуден тұратын, тек адамға ғана тән психикалық процесс.

Қиял - адамның психикасының ерекше формасы, ол басқа психикалық процестерден бөлек тұратын және қабылдау, ойлау және де жадыда сақтау арасындағы аралық орын алатын психикалық форма. Қиял арқасында адам өзінің қызметін жоспарлап оны басқара алады. Адамның материалды және рухани мәдениеті қиял өлімі болып табылады. Қиялда адам өткенін еске түсіріп, келешек өмірін ашады. Қиялы бай адам әртүрлі уақытта өмір сүре алады. Өйткені жадыда сақталған, ал келешек армен мен фантазияда елестетілген. Қиял адамға практикалық әрекетсіз жағдайларда хабардар болуға және мәселелерді шешетін көрнекі бейнелі ойлаудың негізі болып табылады.

І. Қиял туралы жалпы түсінік

Қиял деп - бұрынғы қабылдаған елес бейнелерін өзгертіп бір-біріне қосып, өңдеп, қайтадан бейнелеуді айтады. Қиял объективтік дүниені жүйкеде сәулелендірудің айрықша бір түрі. Дүниедегі заттар мен құбылыстардың, сезімдерге келтіретін тікелей әсері арқылы пайда болатын қабылдаулар, олардан райда болатын елестеулер бір қалыпта тұрмайды, ақыл-ой елегінен өтіп, өзгеріп, бір-біріне қосылудың нәтижесінде бейнелеудің тағы бірі - қиял пайда болып отырады. Қабылдау арқылы пайда болған елестеулер, кейін ақыл-ойдың таразынан өтеді. Адам ол елестеулерді өзгертеді, бірімен-біріне қосады, ақыл осының нәтижесінен жаңа елестер пайда болдырады.

Өткен тәжірибедегі кейбір оқиғаларды, құбылыстарды еске түсірерде олардың кейбір жақтарын, сипаттарын адам ұмытып қалуы да мүмкін. Сондықтан кейін еске түсіргенде ол құбылыстарды, оқиғаларды толықтырып, көрнекті етіп, ұмытып қалған жерлерін адам жаңалап, өзгертіп отырады. Мысалы, біз ешуақытта Мұзды Мұхитты көргеніміз жоқ, бірақ оқыған кітаптардан, не біреуден естігеніміз, суреттерін көргеніміз арқылы оның қандай болатынын елестетіп отырамыз.

Адам әрекетінің қай түрі болмасын оған ойлаумен қатар қиял керек. Кісі әрекетке кіріспестен бұрын өз еңбегінің нәтижесінің қандай болатындығын көз алдына елестетіп отырады. К. Марк: “Нашар сәулетшіні еңбекқор арамен салыстыра келіп, сәулетшіні нашар болса да, оның арадан ілгері тұратындығын, егер ара омарта салғанда оның қандай болатындығын ерте бастан көз алдына елестете алмай, тек соқыр сезімдері арқылы әрекет етсе, қандай нашар сәулетші болғанымен ерте бастан салатын үйі мен сарайларының қандай болатынын көз алдына елестете алады”, - дейді. К. Маркс бұл жерде қиялдың адам өміріндегі маңызы туралы айтып отыр.

Қиялдың басты екі функциясын атап өтуге болады. Бірі - оның әрбір шығармашылық іске керектігі, екіншісі - оның адам мұқтаждықтарымен, сезімдерімен және барлық рухани әрекеттерімен байланысты туып отыруы. Қиял адамның кез-келген әрекетінде орын алады деп жоғары да айттық. Ой бар жерде қиял бар, қиялсыз ойда болмайды.

В. И. Ленин: “Ең жай жалпылауда, ең жауапты идеяда қиялдың түйіршігі бар” деп бекер айтпаған. Мысалы, “стол” деген сөзді алсақ, ол жалпы мен дерексіз сөз. “Стол” ұғымын нақты қабылдауға қиын өйткені оны қолмен ұстап, құлақпен естіп, сезуге болмайды. Өйткені жалпы “стол” - жоқ, тек жеке “стол” ғанаболады. Егер адам келешекте не істейтінін, кім болғысы келетінін қиялдаса, оның басында қиял бейнелері туындайды. Қиялдың әдебиетте, ғылымда, өнерде, техникада алатын орны ерекше екендігін дәлелдеп жатудың қажеті жоқ. Егер ерте бастан адам не істейтінін ой, қиял арқылы ойламаса, келешекті болжамаса, онда адамның ешбір әрекеттері әдебиетте болсын, ғылымда болсын бір орнында тұрып, алға қарай жылжымас еді.

2. Қиял түрлері

Қиялды іс-әрекетіне қарай екі түрге бөлуге болады. Бірі - өткенді еске түсіретін қиял, Екіншісі - қайта жасау қиялы.

Адам өткенді еске түсіргенде бұрынғы қабылдаған заттарды, болмыстарды сол күйінше, бір-бірінсіз еске түсіру өте қиын. Түрлі себептермен көбінесе бұрынғы қабылдаған нәрселердің кей жақтары ұмытылады. Бірақ кейіннен оларды қосып толықтырып отыратын болады. Суреттеп жазғанда, не сызғанда, адамның соларды ұайтадан өңдеп, жаңартып бейнелеуін қайта жасау қиялы дейді.

Қиялды пайда болу сипаттарына қарай белсенді, енжар қиял деп екіге бөлуге болады. Егер алдымызға ешқандай мақсат қоймай, жай нәрсені ойлап, кездейсоқ қиял бейнелерін тудыратын болсақ - бұл қиял енжар қиял болады. Мұның іс-әрекетке тигізер ешқандай ықпалы болмайды. Егер әдейілеп еркімізді, жігерімізді жұмсап алдымызға мақсат қойып қиялданатын болсақ мұндай қиял белсенді қиял деп аталады. Мұның негізгі түрі - шығармашылық қиял . Оның басты бөліктері өнер саласында ғылым мен техникада жан-жақты өріс алып отырады.

Қиялдың ерекше бір түрі - арман. Бұл келешекте адамның көзқарасынша жүзеге асуы, орындалуы мүмкін, тікелей іс-әрекетпен байланыспаған жай тілек, қалау ғана. Адам армандағанда алдына бір мақсат қойып, тілегіме жетсем екен деп ойлайды, оған тілегі орындалатындай іске асатын болып көрінеді. Арман кісіні іске жұмылдыратын түрткі деуге болады. Өйткені шындықпен орайлас арман адамның алдына мақсат қойып, оған күш-қуат беріп, оны белсенді түрде әрекет етуге итермелеп отырады. Бірақ арманды іс жүзіне асыру үшін ол кісі де күшті ерік-жігер болуы керек, мұнсыз баста пайда болған арманды іс жүзіне асыру қиын.

Адам қиялы ерік-жігерімен, нақты шындықпен байланыспаса, өз мұқтажымен тілегін ой арқылы ғана қиялдайтн болады. Әрине, мұндай ой адамға қиял бітірмейді, қайта оны басып-жаншып отырады, мақсатына демеу бола алмайды, өйткені ол ешқашан жүзеге аспайды. Құрғақ қиялға, мұңға шомған адам салдыр-салақ, жалқау еріншек, болбыр болып келеді. Мұндай қиял еңбекті сүймейтін, одан қашқақтайтын адамдарда жиі кездеседі.

Адамның іс-әрекеті жан-жақты. Ол өзінің еңбегімен табиғатты өзгертеді, табиғатта жоқ нәрсені жасайды. Өзендердің бағытын өзгертеді, су-электр станцияларын салады, күрделі құбылыстарды іске асырады, күрделі

машиналар мен тұрмыстық заттарды, сонымен қатар жаңа технологияны өндіріске ендіреді.

3. Қиялдың айрықша сипаттары

Адамның қиялы тәнінде болатын кейбір органикалық ағымдарға әсер етіп, өз қиялымен байланысып отыруы мүмкін. Қиял арқылы бұрынғы елестерді бір-біріне қосып, құрастырып, жаңа елестеулер жасау жолының бірнеше әдіс-тәсілдері бар.

Қиялды зерттеудің әдістері туралы психологиялық оқулықта көрсетілген, бірақ оқулықта көрсетілмеген, кейбір кезде кездесетін өте қате әдістер туралы біраз айтып кеткен жөн. Оқулықта көрсетілген әдістерден басқа кейбір психологиялық педагогикалық шығармаларда мына төмендегі әдістердің ұшырауы мүмкін. Қиял бейнелерін жасалу жолын анықтауда қағаздағы сияның дағын зерттеудің маңызы зор. Мәселен, қағаздың ортасына сия тамызып, сол жерін екіге бүктеп, мұның нәтижесінде пайда болған дақты балаға кқрсетіп Мынау қандай затқа ұқсайды? Десе, оған қайтарған жауап бала қиялының қандай дәрежеде дамып қалыптасқанын аңғартады.

Қиялды “зерттеу” әдісінде балаға кейбір заттардың суреті пунктир сызығымен көрсетіледі де, Мынау сурет неге ұқсайды? Деп сұралады, мұнда да олардың жауабына қиялдың даму деңгейі оларда қандай екенін байқаймыз.

Бөлшектер арқылы геометриялық фигураларды бөліп, балаға осы бөлшектерден түрлі фигуралар құрастыр деп тапсырма береміз. Баланың фигураларды құрастыруына қарап оның қиялы қандай екендігін аңғартуға болады. Бірнеше сөзден сөйлем құрастыру әдісінде балаға 3-4 сөз беріп осылардан мағыналы сөйлем құрастыр дейді. Баланың сөйлем құрастыруына қарай олардың қиял ерекшелігін ажыратуға болады. Мәселен, зерттеуші

“бала”, “ойын”, “ақша” деген үш сөзді береді де осы сөзден сөйлем құрастыр дейді.

4. Қиялдың дамуы

Қиял бейнелерінің пайда болуы елестеудің пайда болуы мен, оларды еске түсіре алумен байланысты. Мәселен, 6-7 айлық бала анасы бір жаққа кетіп қалса, жан-жағына қарап іздей бастайды. Бұл факт балада қиял элементтерінің басым екендігін көрсетеді. Егер сырттан келген балаға көшеде көргеніңді айтшы десе, ол бар ықыласын салып айта бастайды, бұл да баланың өткенді еске түсіре алатындығын көрсетеді.

Балада сөйлеудің пайда болуы, оның түрлі әрекетпен айналысуы, сурет салуы, балшықтан түрлі заттардың пішінін жасай бастауы бала қиялын дамытуға қажетті шарттар болып табылады. Балада ең алдымен еске түсіру, кейінірек қайта жасау қиялы пайда болады. Алғашқыда қиялдың ырықсыз түрі, кейіннен ырықтың белсенді түрлері жиі ұшырасады. Бала ертегі тыңдауға, оны айтуға өте әуес келеді. Осы тұста бала қиялы ерекше көрінеді. Мектеп оқушыларының қиялында оның барлық түрлері жаңа мазмұнға ие болады.

Адамның білімі мол болса, оның ақыл-ойы мен қиялы жемісті де бай болып келетініне баланың көзін жеткізу ата-ана мен тәрбиеші ұстаздардың міндеті.

Шәкірт қиялын сабақ үстінде тәрбиелеуге бізде көп мүмкіншіліктер бар. Мәселен, қай пән болса да оқушыға ғылыми мағлұматтарды көбірек берумен бірге олардың өмірімен байланысатын жақтарына ерекше көңіл бөлген дұрыс. Бала қиялын дамытуда сыныптан және мектептен тыс жұмыстар үлкен орын алу керек. Бұл үшін түрлі үйірмелер жұмыстарын жақсы жолға қою қажет. Қиял дамытуда театр мен киноның да орны айрықша. Бала

театрдан, кинодан көрген үлгілі адамдарға ұқсап, келешекте солардай өмір сүргісі келетіні хақ.

5. Қиялдың адам өміріндегі маңызы

Адамдардың өмірінде қиялдың ерекше рөл атқаратындығын айта келіп, көптеген ғалымдар, жазушылар және суретшілер басымызды шын мәнінде жоқ нәрсенің бейнесі қалай жасалатындығын түсінуге ертеден бері талпынған болатын. Қазіргі ұшақты ойлап тапқанға дейін сиқырлы ұшқыш кілем - ұшақ туралы халық аңыздары мен ертегілерінде айтылған еді. Олар адамдардың ұшу туралы алғашқы түсініктерін жинақтайды. Бірақ ерте кезде адамдарда ұшақ туралы аңыздар, түсініктер қайдан пайда болды? Осы идеяны ғылыми тұрғыдан түсіндіре алмаса да адамдар құдіретті “қимылдың күші” барлығы туралы ойға келді. Бұл құдіретті қасиет тек ерекше дарынды адамдарға беріледі, олар шабыттың нәтижесінде тамаша өнер шығармаларын, күрделі техника саласында жаңалықтар жасай алады. Осы теория бойынша тек дарынды адамдар жаңа ойларды айта алады, идеяларды ұсына алады.

Адамның жаңаны ойлап табуы - бұл белгілі білімнің, өзгертілген және жаңарған түрі. Фантастикалық бейнелер үшін материал әр уақытта жер бетіндегі шындық құбылыстар болып табылады. Адам өзінің күнделікті іс-әрекетінде жаңа бейнелерді және заттарды жасап ғана қоймайды. Адам санасында қабылданбаған заттар мен құбылыстардың жаңа бейнесін қайта жаңғырту арқылы жасай алады.

Қиял - адамның өте бағалы психикалық үрдісі. Қиял тек адамға тән. Қиял еңбек үрдісінде пайда болды және дамыды.

Қиялдың іс-әрекеті белгілі бір жағдайда қажеттіліктер арқылы пайда болады.

Тарихи жағынан қиял адамның еңбек іс-әрекетінде пайда болған ерекше қажеттілік негізінде дамыды, атап айтқанда, қоршаған дүниені қайта өзгерту қажеттілігі, адамның араласуынсыз табиғаттан көп алу міндеті қойылды. Қоршаған дүниені қайта өзгерту үшін алдын-ала талапты елестетіп алу керек. Болашақта қиял әр түрлі адамзат қажеттіліктерінің - әлеуметттік, танымдық, эстетикалық және т. б. дамуымен байланыста дамиды.

Қиялдың іс-әрекеті естің елестетулері негізінде іске асады. Бұл елестетулер қиял елестетулерінің жасалуына материал болып табылады. Қиял үрдістерінде бізде міндетті түрде болатын қажетті елестетулердің қайта жаңғыртылуы іске асады.

Бірақ қиялдың үрдісі тек елестетулерді қайта жаңғыртумен және оларды механикалық біріктірумен шектелмейді. Қиял үрдістерінде ес елестетулері қайта өңделеді, сонымен, қайта өңдеудің нәтижесінде жаңа елестеулер жасалады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.