Бастауыш сынып оқушыларына әдеби оқу сабақтарында рухани - адамгершілік тәрбие беру

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ 3

1 ӘДЕБИЕТТІК ОҚУ ПӘНІ САБАҚТАРЫНДАҒЫ ХАЛЫҚ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІНІҢ ТҮРЛЕРІН ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 4
1.1 Халық ауыз әдебиетінің сипаттамасы және түрлері 4
1.2 Бастауыш сынып оқушыларына әдеби оқу сабақтарында рухани-адамгершілік тәрбие беру 7

2 ӘДЕБИЕТТІК ОҚУ ПӘНІ САБАҚТАРЫНДАҒЫ ХАЛЫҚ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІНІҢ ТҮРЛЕРІН ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ 13
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының әдебиеттік оқу пәні мазмұнына сәйкес рухани-адамгершілік қасиеттерінің құралдары мен әдістері 13
1.2 Әдебиеттік оқу пәнінде қазақ халық ертегілері арқылы бастауыш сынып оқушыларына адамгершіллік тәрбиені қалыптастыру 14
2.2 Жұмбақ, мақал-мәтел, жаңылтпаш, нақыл сөздерді әдебиеттік оқу сабақтарында пайдалану арқылы тіл дамытудың негіздері 19

ҚОРЫТЫНДЫ 26

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 27

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының жалпы білім беру тұжырымдамасында жеке адамның рухани және күш - қуат мүмкіндіктерін ашу, рухани - адамгершілікті қалыптастыру, әрбір адамды дамыту үшін жағдайлар жасау міндеті ерекше аталуы біз көтерген мәселенің қоғам талабынан туындап отырғандығын, тақырыбымыздың өзектілігін дәлелдейді.
Осы орайда әдебиеттік оқу пәнінің ұлттық өзіндік сана - сезімді және адамгершілік этикалық нормаларды қалыптастыра отырып, оқытудың дүниетанымдық негізін қалыптастыратындығы бәрімізге белгілі.
Себебі әдебиеттік оқу сабақтарын оқытудың маңыздылығы кез - келген мемлекет өзінің аумақтық салт - дәстүрін, ана тілін өзінше қорғап патриоттық сезімі оянады, ана тілі дамиды, өз ана тілінде таза сөйлеу және оны жақсы біледі.
Әдебиеттік оқу пәні - бұл көркем бейнелерде қоршаған шындықты, ойдан шығарылған кейіпкерлердің ішкі әлемін, автордың шығармашылық және өмірлік ұстанымын бейнелейтін өнер арқылы жасалған шығармалардың жүйесі.
Шындықтың көрінісі бола отырып, әдебиеттік оқу пәні тарихи сенімділікті талап етпейді. Ол типтік жағдайларда типтік кейіпкерлер әрекет ететін өмір бейнесін жасайды [1, 26 б.].
Әдебиеттік оқу пәні баланың жеке басының дамуына үлкен үлес қосады. Қазіргі уақытта балалық шақты кітапсыз елестету қиын. Ерте жастан бастап кітап бізбен бірге жүреді, әдебиеттік оқу пәні өз кезегінде баланың сөйлеуін дамытады және байытады: бала қиялын дамытады, әдеби тілдің әдемі үлгілері қалыптасады. Сүйікті, нұсқаулық ертегіні тыңдай отырып, ол кейіпкерлерімен бірге бүкіл өмірін бастан кешіреді, олармен бірге алаңдайды. Нәтижесінде баланың бойында адамгершілік қасиеттері жүйеленеді және сонымен бірге оның тұлға ретінде қалыптасуы жүреді [2, 52 б.].
Зерттеу жұмысының нысаны: Әдебиеттік оқу пәні сабақтарындағы халық ауыз әдебиетінің түрлерін оқыту.
Зерттеу жұмысының пәні: Әдебиеттік оқу пәні.
Зерттеудің жұмысының мақсаты: Әдебиеттік оқу пәнінде бастауыш сынып оқушыларының рухани-адамгершілік қасиеттерін халық - ауыз әдебиеті негізінде дамытуды теориялық тұрғыдан сипаттау және эксперименталды түрде тексеру.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- халық ауыз әдебиетінің сипаттамасы және түрлерін жүйелеу;
- бастауыш сынып оқушыларына әдеби оқу сабақтарында рухани-адамгершілік тәрбие беруді талдау;
- бастауыш сынып оқушыларының әдебиеттік оқу пәні мазмұнына сәйкес рухани-адамгершілік қасиеттерінің құралдары мен әдістерін жүйелеу;
- әдебиеттік оқу пәнінде қазақ халық ертегілері арқылы бастауыш сынып оқушыларына адамгершіллік тәрбиені қалыптастыруды зерттеу;
- жұмбақ, мақал-мәтел, жаңылтпаш, нақыл сөздерді әдебиеттік оқу сабақтарында пайдалану арқылы тіл дамытудың негіздерін зерттеу.
1 ӘДЕБИЕТТІК ОҚУ ПӘНІ САБАҚТАРЫНДАҒЫ ХАЛЫҚ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІНІҢ ТҮРЛЕРІН ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Халық ауыз әдебиетінің сипаттамасы және түрлері

Халық ауыз әдебиеті - халық шығармашылығының ерекше саласы, ауызша шығарылып, таратылатын көркем шығармалардың жиынтық атауы. Ғалымдар бұл сөз өнерін қазақ халқының ауыз әдебиеті деп атайды. Ғылым мен мәдениетте халық шығармашылығы, халық поэзиясы, халық сөз өнері атаулары ұқсас мағынада қолданылады. Ежелгі дәуірдегі қазақ халқының мәдени мұрасының бір түрі - халықтың ауыз әдебиеті.

1 сурет - Халық ауыз әдебиетінің жанрлары

Ежелден жазу-сызу өнері болмаған кезде, қазақ халқының өзіндік өмір салты, қоғамдық өмірі, шаруашылығы мен кәсібі, қуанышы мен қайғысы, дүниетанымы т.б. жайында неше түрлі өлең-жыр, ертегі-әңгіме, мақал-мәтел, аңыздар ойлап шығарған және оларды ауызекі айту күйінде тудырған. Сондықтан біз оларды ауызша көркем шығармалар, даналық сөздер, яғни халықтың ауыз әдебиеті деп атаймыз. Ауыз әдебиетінің кез-келген үлгісін бастапқыда жеке адамдар жасаған. Бірақ ежелгі дәуірде жазудың жоқтығынан ауыз әдебиетін шығарушылардың есімдері жазылмаған және сақталмаған. Адамдар өздерінің шығармаларын ғана сақтап, ауызша және ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп отырды. Ауыз әдебиетін фольклор деп те атайды. Фольклор - бұл ағылшын сөзі. Ол -- халық шығармашылығы, халықтың ауызша тудырған көркем шығармасы, халық даналығы деген ұғымды береді [3, 24 б.].
Бесік жыры - ана, Отан деген ұғымдармен бір қатарда көрініс алады. Бесік жырының сөздері қолма-қол ойдан шығарылып отырған. Онда ананың балаға деген мейірімі, сүйіспеншілігі, махаббаты:

Мойнымдағы тұмарым,
Тарқамайтын құмарым,
Тағдыр берген алсын деп,
Ақ бесікке салсын деп,
Мойнымдағы маржаным,
Қорадағы мал - жаным,
Бесігіңе жата ғой, -
Тәтті ұйқыға бата ғой, -

деп үлкен бір сезіммен беріледі.
Бесік жыры өзінің қарапайым ырғағымен баланы жұбатады, әлдилейді, баланың психологиялық және физикалық дамуы үшін өте маңызды, балаларда эмоционалды әсерлердің жинақталуына, сөздерді қабылдауға және тілді түсінуге ықпал етеді. Халықтық педагогиканың ұйытқысына айналған бесік жыры халықтың төл тарихын, дәстүрлі мәдениетін, ежелгі наным-сенімдері мен дүниетанымын бейнелейді. Бесік жырын барлық адамдар халықтық тәрбиенің қайнар көзі ретінде таниды. Әлемнің бесік жырындары әр елде әр түрлі аталғанымен, қызметі, мазмұны, поэтикалық құрылымы мен музыкасы үйлеседі. Бесік жырының негізгі қызметі - халықтық тәрбиенің алғашқы алғашқы нәрін баланың жаны мен санасына сіңіру, ырғақты сөздермен, бесік жырларына лайықты әуезді музыкамен тыныштандыру. Бесік жыры сәби кезінен, яғни 1 -- 5 жас аралығында, бала жанына жағымды әуенмен айтылады, әуен-сазсыз бесік жырының мәні де, сәні де келмейді.
Тақпақтар балаларды, әсіресе кішкентайларды, олардың назарын аудару, жайлылық пен көңіл-күйде тәрбиелеу үшін қолданылады. Олар балаға деген көңіл бөлудің, оның бүкіл өмірін қолдайтын формасы.
Өлеңдер - жас ұрпаққа эстетикалық әсер етудің тиімді құралы, өлеңдердің мәні поэтикалық форманың сұлулығында емес, мазмұнында: олар еңбекке, әдемі әрекеттерге, өнегелік мінез-құлыққа, т.б. шақырады [4, 43 б.].
Өлеңдерде ұлттық дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар, мақал-мәтелдер мен тілектер бейнеленген. Өлеңдер ұлттық педагогиканың көпқырлы құралы ретінде ерекше орын алады. Оны кішіден үлкенге дейін барлығы айтады. Әрбір жасқа сәйкес өз өлеңдері бар. Олар адам туылғаннан өлгенге дейін сүйемелдейді.
Мақал-мәтелдер - халық поэзиясының алғашқы жанрларының бірі. Қазақ халқы мақал-мәтелдердің бейнелілігі мен дәлдігін, олардың сөйлеу барысында сауатты қолданылуын жоғары бағалайды. Әр мақалдың педагогикалық кезеңі болады. Кез-келген халықтың мақал-мәтелдері осы халықтың моральдық кодексі болып табылады. Олар адамдардың адамгершілік нормаларын жалпылайды, адамда ең алдымен не бағалайтыны туралы айтады.
Мақал-мәтелдердің мазмұны, көркемдік формасы маңызды, орынды, шебер қолданылуында. Олардың басты мақсаты - адамгершілікке тәрбиелеу.
Жұмбақтар - бейнелі сөйлеудің шығармашылық түрі. Жұмбақтар әрқашан үлкен өмірлік тәжірибеге, заттарды, құбылыстарды, олардың сапасы мен сипаттамаларын білуге негізделген. Сондықтан балаларға практикалық жұмбақтарды шешуді ұсынады. Халық жұмбақтары ана тілінің ерекшеліктерін және оның бейнелерін ашуға, ақылды, тірі ойлауға үйретеді. Жұмбақтар құбылыстың жиі ұмытылатын жақтарын ашады.
Санамақтар - көбінесе ойлап тапқан сөздерден құралған және қатаң әуенмен орындалатын ұйқас өлең. Бұл ақыл, ептілік пен икемділікті қажет ететін ойындардың бірі. Сандарды қайталай отырып, балаға алғашқы математикалық ұғым - санауды үйретеді. Санау кезінде әр санның атына бірдей сөз қосылады. Мысалы:
Бір дегенім не? - Бір дегенім білеу,
Екі дегенім не? - Екі дегенім егеу,
Үш дегенім не? - Үш дегенім үшкір,
Төрт дегенім не? - Төрт дегенім төрткүл.
Санамақ ойыны осылайша сұрақ қойып, түрлі сандар мен сөздерді қайталап айтқызу арқылы баланың ойлау қабілетін арттырып, сөздерді анық айтуды үйретеді. Қай халықтың болмасын балалар ойындарын бастауда санамақтар басты рөл атқарады. Өзiнiң ерекше кең таралуымен де, балалар көңiл күйiне әсерлiгiмен де, сандық көлемi жағынан да бұл жанр ойындық балалар фольклорында ерекше маңызды орын алады.
Жаңылтпаш - қазақ ауыз әдебиетінің шағын жанры. Жаңылпаш ойынсауыққа жиналған жұртты күлдіру; жас ұрпақтың тілін ұстартып, әр түрлі сөзді шапшаң айтуға үйрету мақсатымен пайда болған. Жаңылпаштың сөздері адамды жаңылдыратындай қиын, көбінесе, ұяң және қатаң дауыссыз дыбыстардан құралады, қара сөз немесе өлең түрінде болады [5, 78 б.].
Ертегілер-кез-келген халықтың ауыз әдебиетіндегі көпшілікке танымал жанр. Ертегінің атқаратын қызметі кең: ол әрі тәрбиелік, әрі көркемэстетикалық әдеби қазына, ертегінің бүкіл жанрлық ерекшелігі осы екі сипатынан көрінеді. Сондықтан ертегілік прозаның басты міндеті - сюжетті барынша тартымды етіп, көркемдеп, әрлеп баяндау. Бірақ ертегілер өзінің қиял-ғажайыптылығы мен оқиғалардың шытырмандығына қарамастан шынайылыққа, тұрмысқа, тарихқа негізделген. Ертегілердегі ашылатын әлем, саналуан және алуан бейнелі.
Мерекелер мен әдет-ғұрыптар. Балаларды қазақ халқының тұрмысы мен еңбегінің бөлігі болып табылатын әдет-ғұрып мерекелерімен таныстыра отырып, балалар халқының тарихымен, оның өмір салтымен және халық даналығымен танысуға мүмкіндік алады.
Халық мерекелерінде тек қана сұлулық ғана емес поэзия, демалыс, қуану мен аңыздар, ынта болса көруге болатын ұмытылған ел тарихын көруге болады. Халық мерекесі балаларға шығармашылықпен өз ойын айтуға, үлкендермен және құрдастарымен еркін қарым-қатынас жасауға көмектеседі. Мереке- жағымды эмоцияның қайнар көзі.
Халық ойындары бастауыш сынып оқушыларынруханиадамгершілікке тәрбиелеудің ажырамас бөлігі болып табылады. Онда адамдардың өмірі, олардың еңбегі, тұрмысы, намысы бейнеленеді. Қуанышты қимылдар балалардың рухани баюымен үйлеседі. Халық ойындарының ерекшелігі адамгершілік негіздерін басшылыққа ала отырып, сәбиге қоршаған ортамен үйлесімділік табуға үйретеді.
Мазмұны бойынша халық ойындары ерекше, көркем және балаға түсінікті. Олар белсенді ойлауға, көзқарасының кеңеюіне, қоршаған орта туралы ұғымдарды нақтылауға ықпал етеді. Халық ойындары басқа да тәрбие құралдарымен бірге өзінде рухани бай және дене бітімі жетілген, үйлесімді дамыған, белсенді тұлғаның қалыптасу негіздерін ұсынады [6, 44 б.].

1.2 Бастауыш сынып оқушыларына әдеби оқу сабақтарында рухани-адамгершілік тәрбие беру

Осы өткен уақыт аралығында адамдар рухани-адамгершілік тәрбиені жоғары бағалады. Адамның рухани мазмұнында адамдардың моральдық санасы мен әлеуметтік тәжірибесінің табиғатында, олардың көзқарастары мен іс - әрекеттерінде көрінетін рухани-адамгершілік құндылықтар маңызды рөл атқарады.
Қазіргі уақытта моральдық бағдарлар бұзылды, жас ұрпақты руханиятсыз, сенімсіз, ашушаң деп айыптауға болады. Сондықтан бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеу мәселесінің өзектілігі, ең алдымен, біздің қоғам тек білімі ғана емес, сонымен қатар керемет жеке қасиеттері бар кең білімді, жоғары адамгершілік адамдарды дайындауды қажет ететіндігімен байланысты.
Қазіргі әлемде бастауыш сынып оқушылары үшін өмір сүріп, дамып, оған жағымды да, жағымсыз да табиғаттың күшті әсерінің көптеген түрлі көздерімен қоршалғандығы маңызды, олар (көздер) күн сайын баланың нәзік ақыл-ойы мен сезіміне, әлі де дамып келе жатқан адамгершілік саласына әсер етеді.
Рухани-адамгершілік біліммен қаруландыру өте маңызды, өйткені олар бастауыш сынып оқушыларын қазіргі қоғамда бекітілген мінез-құлық нормалары туралы хабардар етіп қана қоймайды, сонымен қатар нормаларды бұзудың салдары немесе осы әрекеттің айналасындағы адамдар үшін салдары туралы түсінік береді [7, 89 б.].
Соңғы уақытта рухани-адамгершілік тәрбиеге көбірек көңіл бөлінуде. Жас ұрпақ қоғамды реформалаумен, құндылық бағдарларының өзгеруімен, кірістердің күрт саралануымен, оқушылардың ата-аналарының жоғары жұмыспен қамтылуымен немесе жұмыссыздығымен сипатталатын күрделі әлеуметтік жағдайларда қалыптасады. Бұл жағдай ішкі жанжалдар мен баланың сыртқы әлеммен, басқа адамдармен өзара әрекеттесу мәселелерін тудырады. Осыған сүйене отырып, білім беру процесінде мақсатты рухани-адамгершілік тәрбиенің өзектілігі артады. Жалпы білім беретін мектептің алдына не болып жатқанын өз бетінше бағалауға және өз қызметін айналасындағы адамдардың мүдделеріне сәйкес құруға қабілетті жауапты азаматты даярлау міндеті қойылады. Бұл мәселені шешу оқушының жеке басының тұрақты рухани-адамгершілік қасиеттерін қалыптастырумен байланысты.
Үздіксіз білім беру жүйесіндегі бастауыш мектептің мәні мен қызметі оның басқа білім беру бөлімдерімен сабақтастығымен ғана емес, сонымен бірге баланың жеке басының қалыптасуы мен дамуының осы кезеңінің ерекше құндылығымен де анықталады. Психологтар бұл моральдық ережелер мен нормаларды игеруге сезімталдықтың жоғарылауымен сипатталатын кіші мектеп жасы екенін анықтады. Осы жылдары негізгі жеке механизмдер мен формациялардың қалыптасуы жүреді. Бұл жеке тұлғаның дамуына рухани-адамгершілік негіз қалауға мүмкіндік береді.
Бастауыш мектеп жасындағы тұлғаның адамгершілік және рухани дамуын анықтайтын тәрбиенің өзегі-балалардың гуманистік көзқарасы мен қарым-қатынасын қалыптастыру, сезімге, эмоционалды жауапкершілікке сүйену. Бастауыш сыныптарда бастауыш сынып оқушыларының моральдық сезімдерді қарқынды дамыйды-серіктестік, өзара көмек, сынып үшін жауапкершілік, біреудің әділетсіздігіне наразылық. Олар ересектердің талаптарына сәйкес әрекет етуге тырысады. Дәл осы кезеңде мектепке балалардың рухани-адамгершілік сезімдерін қарқынды дамытуға, ересектер мектеп оқушыларына қойылатын талаптарға сәйкес іс-әрекеттер жасауға мүмкіндік беретін тәрбие жұмысын ұйымдастырудың тиісті тәсілдерін табу міндеті жүктелген. Бастауыш сынып оқушысының жеке басын қалыптастыру бойынша жұмыстың педагогикалық мәні оған шешім қабылдау тәуелсіздігі мен моральдық таңдау қажет болатын қарапайым мінез-құлық дағдыларынан жоғары деңгейге көтерілуге көмектесу болып табылады. Оқушының рухани-адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудағы осы қызмет түрінің жетістігі мұғалімнің сауаттылығына, ол қолданатын әдістердің әртүрлілігіне және балалардың эмоционалды реакциясына байланысты [9, 19 б.].
Рухани-адамгершілік тәрбие балалар жақсылық пен жамандықтың, намыс пен ар-намыстың, әділеттілік пен әділетсіздіктің мәнін түсінген кезде саналы өмірдің алғашқы қадамдарынан басталады. Осы алфавиттік шындықтармен қатар бастауыш сынып оқушыларына Отанға деген сүйіспеншілік, ерлік, табандылық, ар-намыс, тәуелсіздік сияқты моральдық құндылықтардың мәнін ашу қажет. Баланың өмір сүру процесінде рухани-адамгершілік сананың категориялық құрылымы міндетті түрде қалыптасады. Халықтық мәдениетті зерттеу баланың жеке басының дамуына, оның танымдық, коммуникативті, рухани, адамгершілік, физикалық, эстетикалық әлеуетіне ықпал етіп қана қоймайды, сонымен қатар тұлғааралық қарым-қатынас дағдыларын қалыптастырады, сынып жетекшісіне сынып ұжымын біріктіруге, ата-аналарды тәрбие процесіне тартуға көмектеседі. Тәрбиенің шеберлігі мен өнері-рухани-адамгершілік байлық әлемі балаларды қызықтырады. Әдебиет жеке тұлғаны, адамның рухани әлемін, оның адамгершілік, ойлау, сөйлеу, шығармашылық принциптерін қалыптастыруда ерекше орын алады.
Қазіргі заманғы оқу бағдарламаларының мазмұны айтарлықтай тәрбиелік әлеуетке ие. Оны жүзеге асыру білім беру ортасын ойластырылған ұйымдастыруға, сынып-сабақ жүйесінде де, сабақтан тыс уақытта да балалар мен ересектер арасындағы қарым-қатынастың мазмұны мен формаларына байланысты. Қазіргі заманғы оқу бағдарламаларының басым бағыты келісім, ынтымақтастық және өзара түсіністік сияқты адами құндылықтарды бекітетін баланың рухани-адамгершілік тәрбиесі мен дамуы болып табылады. Әдебиет туындылары бастауыш сынып оқушысының рухани-адамгершілік тәрбиесінде, оның моральдық қасиеттерін, азаматтық санасын, коммуникативті қабілеттерін, қоршаған әлемге эмоционалды және құндылық қатынасын дамытуда ерекше мәнге ие. Бүгінгі әдебиет қоғамның рухани-адамгершілік өмірінің фактісі ретінде және мектеп пәні ретінде адамдардың рухани өмірін тамақтандыратын жалғыз моральдық тірек, таза қайнар көзі болып қала береді. Бірақ моральдық құндылықтар кітаптардан оқырман жанына автоматты түрде ауыспайды - моральдық сезім дамиды, моральдық нанымдар қалыптасады, әсіресе балалар мен жасөспірімдерде қарқынды. Сонымен, мектепте Біз балалардың оқуға деген қызығушылығы мен сүйіспеншілігін оятып, қалыптастыруымыз керек, сұлулықты, көркем сөздің сыйымдылығын, оның адамгершілік әлеуетін түсіну қабілетін дамытуымыз керек.
Әдебиеттің рухани-адамгершілік әсерінің ерекше көріністерінің бірі, өнердің басқа түрлерінен айырмашылығы, образдардың идеялары мен мағыналарының үлкен байлығынан, шындыққа терең енуден және уақыттың рухани және әлеуметтік мәселелерімен кең байланыстан тұрады. Мұғалімнің сұрақтары мен тапсырмалары кейіпкерлердің іс-әрекеттері мен іс-әрекеттерін этикалық бағалауға, оқушылардың осы кейіпкерге, фактіге, оқиғаға жеке көзқарасын анықтауға бағытталған. Рухани, адамгершілік және эстетикалық мазмұны бар көркем әдеби шығарма оқырманның бүкіл тұлғасына, оның сезімдеріне, санасына, ерік-жігеріне әсер ете алады. Ол өз табиғаты бойынша оқушыға үлкен тәрбиелік әсер етеді, оның жеке басын қалыптастырады.
Әдебиеттік оқу сабақтарында оқуды үйренген балалар көркем мәтінді оның бейнелі табиғатын түсініп, толық қабылдауға үйренуі керек. Басқаша айтқанда, олар қиялдың көмегімен өмірге шынайы ретінде еніп, өмір сүруі керек, кейіпкерлердің тәжірибесіне жан-тәнімен жауап беріп, оларды өмірімен және тәжірибелерімен байланыстыруы керек, авторлық идеяны түсініп, сөзге ие болу қабілетінен ләззат алуы керек. Бірақ бұл үшін мұғалім, ең алдымен, көркем мәтінді түсініп, талдай білуі керек.
Алайда, кез-келген оқу моральдық, рухани дамыған тұлғаны қалыптастыра бермейді. Көркем және эстетикалық принцип оқу үшін шығармаларды таңдау стратегиясын анықтайды, сондықтан бастауыш сынып оқушыларының оқу шеңберіне негізінен көркем мәтіндер кіреді. Балалардың назарын тек танымдық қызықты мәтіндер ғана емес, сонымен қатар оқырман алдында қоршаған әлем мен адами қатынастардың байлығын ашатын, үйлесімділік, сұлулық сезімін тудыратын, өмірдегі сұлулықты түсінуге үйрететін, балада шындыққа деген өзіндік көзқарасын қалыптастыратын ауызша өнер туындылары қызықтырады.
Адамгершілік құндылықтар шынайы өнер туындыларының негізін құрайды, оларда бар және бала оларды шығарып, өз тіліне аударып, оны жасай алуы керек. Бұл мұғалімнің белгілі бір рухани күш-жігері мен дағдыларын қажет ететін оңай жұмыс емес. Бұл жұмыстың мәні-балалардың сабақта және үйде оқыған көркем шығармаларды толық қабылдауын ұйымдастыру. Ең бастысы, мұғалімнің сабақтағы жұмысы екі басым бағыт бойынша жүйелі түрде ұйымдастырылуы керек: адамгершілік және эстетикалық, өйткені адамгершілік тәрбие - бұл мектепте әдебиетті оқытудың мақсаты, ал әдеби білім, оның мазмұны оқушының - көркем мәтінді оқырманның толық қабылдауын ұйымдастыру болып табылады- бұл осы мақсатты шешудің жолы, құралы. Оқу процесін және сыныптан тыс жұмыстарды балалар маңызды рухани-адамгершілік мәселелер туралы ойлауы, дауласуы, бастан кешіруі және кейіпкерлерге жанашырлық танытуы, осы моральдық ережелерге сәйкес өмір сүргісі келуі және өмір сүруі үшін ұйымдастыру керек - алдымен мектепте, сыныпта, содан кейін өмірде. Бірақ бұл олардың сабақтарда да, одан кейін де, әрине, мұғалім басқаратын және бағытталатын тәуелсіз өзіндік жеке қызметі болуы керек.
Әдебиеттік оқу сабақтарында рухани- егер бала әңгіменің кейіпкерлерін ересек адаммен бірге сезінуге, оқуды талқылауға, оқудан туындаған сезімдерін бөлісуге мүмкіндік алса адамгершілік тәрбие мен дамудың бастапқы кезеңі үшін ересек адаммен балалармен бірге оқу маңызды болып табылады [10, 51 б.].
Жас ұрпақты тәрбиелеуде, адамгершілік құндылықтар мен бағдарлар жүйесін қалыптастыруда отбасы ерекше рөл атқарады. Қарым - қатынас тазалығы, мойынсұнушылық, ар-ождан, жақсылық пен жамандық туралы отбасылық оқу-рухани-адамгершілік тәрбие құралдарының бірі, сонымен бірге ол балалар мен олардың ата-аналарын байытып қана қоймай, сонымен қатар барлық отбасы мүшелерін, әр түрлі ұрпақтардың жақын адамдарын біріктіреді. Бұл ата-аналардың балалармен руханият, мораль туралы әңгімесі, оның қозғаушы күші әдебиет жұмысын бірлесіп оқу болып табылады. Соңғы жылдары ата-аналардың отбасының барлық түрлеріндегі балаларға тәрбиелік әсері айтарлықтай әлсіреді. Ең алдымен, бұл бірлескен бос уақытты, ата-аналар мен балалардың қарым-қатынасын аз уақытқа бөлуге байланысты. Қазіргі заманғы отбасы әлеуметтік-экономикалық мәселелерге толы, нәтижесінде ата-аналардың балаларға тәрбиелік әсері өте аз.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей оқуды қолдаудың әлеуметтік шаралары, функционалды сауатсыздықты жою, балалардың оқу мәдениетін қалыптастыру бойынша жүйелі жұмыс, оқудың жаңа аумақтарын игеру (яғни, кітапты әдетте қолына алмайтындарды оқуға тарту) тек энтузиастар, мұғалімдер мен кітапханашылардың қамы бола алмайды. Жақсы нәтижелерге халықтың оқу мәдениетінің дамуы оқу, білім беру және мәдениет саласындағы ұлттық саясаттың бөлігі ретінде танылып, жүзеге асырылған кезде қол жеткізіледі.
Рухани-адамгершілік тәрбиені қалыптастыруда оқушылар мәдениетінің этноконфессиялық ерекшелігін назарға алу қажет. дін-бұл халықтың менталитетінің ерекшеліктерін анықтайтын факторлардың бірі. Рухани-адамгершілік тәрбие процесінде халық ауыз әдебиетінің шығармалары маңызды рөл атқарады. Балаларды эпоспен таныстыра отырып, біз олардың Отаны - Ресейге, оның өлмес ақыны - халқына, сұлулыққа деген сүйіспеншілігін тәрбиелейміз, сөйлеуді дамытамыз, оқушылардың сөздік қорын байытамыз. Фольклор-ұлттың ұлы байлығы, біздің мәдениетіміздің ажырамас бөлігі, көптеген ғасырлар бойы жасалған туынды. Фольклор жарқын ойлармен, нәзік сезімдермен танысу қуанышын әкеледі. Халықтың өнері өз күшіне деген сенімділікті оятады, адамды өмірді бағалауға, өтірікпен, жалғандықпен, өзімшілдікпен күресуге үйретеді, рухани және адамгершілікті дамытады.
Рухани-адамгершілік тәрбиенің жетекші әдістері мен тәсілдері сыныпта жұмыс істеген кезде мораль әдеби фактілерден өсуі керек, нақты шығармалардың мәтіндері бар балалардың іс-әрекетінде жалпылама сәт болуы керек. Бастауыш сынып оқушыларының рухани-адамгершілік тәрбиесінде жұмыс істеудің бір түрі-әдеби оқу сабақтарында әдеби шығармаларды кейіннен талқылаумен орындау болып табылады. Талқылау кезінде оқушылардың назарын кейіпкерлердің сипатына аудару, кейіпкерлердің сипаттамаларын бөліп көрсету керек.
Оқылғанды талқылау - бұл балалардың талғамы мен қалауын білудің ең тікелей және сенімді жолы. Үлкен немесе кішкентай адам үшін әр кітап, жақсы немесе жаман, ойлар, сұрақтар, тілектер теңізін тудырады. Сіз жаңа ғана оқыған кітапты талқылағанда, сіз жақсы қарым-қатынас, сенімді әңгіме атмосферасын жасайсыз.
Оқылғандар (оқырман қарым-қатынасы) туралы құрдастарымен қарым-қатынаста бала адамгершілік, рухани құндылықтарды игереді. Сонымен, бастауыш мектеп жасындағы оқырмандар өздерінің оқырмандары мен пікірлерін басқалардың бағаларымен салыстыру арқылы туындайтын сезімдерді, пайымдауларды, құндылық бағдарларын бекітуге ұмтылады. Бала кітап туралы, оның кейіпкерлері туралы пікірі құрдастарының пікіріне ұқсас екенін, оған ұнайтын эпизодтар, шығарма кейіпкерлерінің сезімдері мен іс-әрекеттерімен байланысты тәжірибелер басқаларға жақын екенін айтқан кезде қуанады.
Кітаптардағы суреттермен жұмыс балалардың білімін байытады, олардың шығармашылық дамуына ықпал етеді, сондай-ақ, әдебиеттік оқу сабақтарында шығармашылық жұмыс әдістері белсенді қолданылады: сурет салу, модельдеу, драматизация және т. б. Шығармашылық - бұл әсіресе, балаларда шығармашылық олжалар мен басқа адамның өнертабыстарының әсерінен дамитын қабілет. Бұл өмірлік тәжірибенің шекараларын кеңейтеді, сезімдерді көрсетеді, жақсылық пен әділеттілікті үйретеді [11, 53 б.].
Сонымен, әдебиеттік оқу сабақтары рухани-адамгершілік тұлғаны қалыптастыруда өте маңызды рөл атқарады. Жас ұрпақты оқыту мен тәрбиелеу мәселелерін шешуде әдебиет сабақтарының рөлі мен маңыздылығын асыра бағалау қиын, өйткені бұл мектеп пәнін өнер түрі, мәдениеттің бір бөлігі ретінде қабылдаса олардың мазмұны мен игеру әдістері адамның білімі мен тәрбиесінің міндеттеріне толық сәйкес келеді.
Біріншіден, ол оқушыларды өз халқы мен жалпы адамзат мәдениетінің рухани-адамгершілік құндылықтарымен таныстырады.
Екіншіден, өнер түрі ретінде ол осы құндылықтардың терең, жеке дамуына ықпал етеді, өйткені ақыл, сезім және ерік көркем мәтінді қабылдау процесіне қатысады, яғни баланың жеке басының жалпы және адамгершілік даму процесі, оның тәрбиесі қатар жүреді [12, 72 б.].

2 ӘДЕБИЕТТІК ОҚУ ПӘНІ САБАҚТАРЫНДАҒЫ ХАЛЫҚ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІНІҢ ТҮРЛЕРІН ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының әдебиеттік оқу пәні мазмұнына сәйкес рухани-адамгершілік қасиеттерінің құралдары мен әдістері

Әдебиеттік оқу пәні бойынша балаларға берер тәрбиеміз ерекше. Бұл пәнді оқыту барысында дидактикалық міндеттерге тоқталсақ:
- жалпы оқу дағдысымен машығын қалыптастыру;
- оқушылардың айналадағы дүние (адам, табиғат, қоғам) туралы түсініктерін байыту;
- оқушыларға идеялық, мінез-құлықтық тәрбие беру;
- оқушылардың логикалық ойлауын дамыту.
Әдебиет - жан дүниені, он екі мүшені, алпыс екі тамырды түгел жайлап, еш уақытта да көзге көрінбитін сезім қылдары арқылы ақыл иесі - адамды өз ырқына жетелейтін қасиетті дүние дейді Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының иегері Қанипа Бітібаева Әдебиеттік оқыту әдістемесі еңбегінде.
Әдебиеттік оқу сабағы - оқушының жан дүниесін, адамгершілік қасиетін, ойлау, сөйлеу, шығармашылық әрекетін дамытып, жеке тұлғаның жан-жақты қалыптасуында ерекше орын алатын пән.
Әдебиетті ұлағатты адамдар адамтану құралы десе, әдістемелік тұрғыда зерттеуші- ғалымдар әдебиет пәнін адам тәрбиелеу құралы деп жатады. Әлбетте бір пікірден бір пікір өз үндесін тауып жатқандай. Үндес пікірлердің түйіні - әдебиет пәні жеке тұлғаның рухани әлемін, оның адамгершілігін, ойлауын, көңіл-күй сезімін, тілін, шығармашылық әрекет бастауларын қалыптастыруда ерекше орын алады. Әрине, бала тілі оқу, әңгімелеу, пікірлесу арқылы дамиды. Ой дамыса ізденеді, сөйлеседі, біреуге әңгімелейді, пікір алмасады.
Бүгінгі таңда мұғалімнің ең басты міндеті де дайын білімді, дағдыларды меңгертіп, қайталайтын ғана емес, шығармашылық бағытта жұмыс істейтін, бір тума ойлау қабілетімен ерекшеленетін, рухани бай, жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру болып отыр [13, 46 б.].
Әдебиетік оқу адамның ішкі рухани жан дүниесі байлығын дамытуға, адамгершілік-имандылыққа тәрбиелеуге, сөз өнерін түсінуге, тілін, қиялын арттыруға мүмкіндік береді. Жоғарғы сыныптардағы Әдебиетті оқудың жүйелі курсына дайындайтын әдебиеттік оқу сабақтарында бірінші кезекте көркем мәтіннің негізі сөздің көркем бейне екендігіне назар аударуға, оқушыны сөз өнері әлеміне баулуға көңіл бөлінеді. Әдебиетті сөз өнері ретінде қабылдау- әдебиеттік оқу курсының әдіснамалық негізі.
Бастауыш білім беру деңгейі оқушысының бойында оқырмандық және тілдік дағдыларды қалыптастыру, олардың адамгершілік және әдеби-эстетикалық құндылықтар жөнінде түсініктерін кеңейту жолдары. Білім мазмұнының тақырыптары оқушының дүниетанымын арттыратын және айнала қоршаған дүние туралы дұрыс көзқарасын қалыптастыратын, оның тұлға ретінде өсіп-дамуын қамтамасыз ететін мәселелерді қозғайды.
Білім мазмұны идеялық-тақырыптық, көркемдік-эстетикалық ұстанымдар негізінде жүзеге асырылады.
Адамгершілікке тәрбиелеудің маңызды педагогикалық міндеттері оқушылардың белсенді өміршілік позициясын, қоғамдық борышқа сапалық көзқарасын, сөз бен істең бірлігін, адамгершілік нормаларынан ауытқушыларға жол бермеуді қалыптастыру. Ол баланың жеке басын қалыптастыру мен дамытудың аса маңызды бір саласы. Бұл арқылы оқушының ата-анаға, ұжымға, қоғамға, Отанға, еңбекке қатынасын айқындайды. Тәрбиелі ұстаз шәкірттерге жан-жақты тәрбиені осы адамгершілік сезімін, сенімін, белгілі мақсатқа, бағытқа жетелеу іс-әрекетін ұйымдастыруды жетілдіреді. Сонда ғана ұстаз шәкірттердің ізгі ниеттілігін, адалдығын, кішіпейілділігін қалыптастырады.
Бала балғын тал, ересек адам - бағбан. Бұл - әр халықты ғасырдан ғасырға әкеле жатқан қағидасы. Сондықтан, баланың ана тіліне деген сүйіспеншілігін ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.