Валюталық реттеудің мақсаттары мен міндеттер

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 21 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ
МИНИСТРЛІГІ
Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық
университеті

Экономика және аудит жоғары мектебі

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Экономика принциптері пәні бойынша
тақырыпқа
Қазақстан Республикасындағы валюта бағамы мен есептік бағамын реттеу

Орындаған:

Тексерген: профессор,э.ғ.д
Габдуалиева Р.С.

Орал 2023

Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. ВАЛЮТАЛЫҚ НАРЫҚ ЖӘНЕ ВАЛЮТА ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... ... ... ... . ... 6
1.1 Валюталық нарықтың мәні және жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Қазақстан Республикасының валюта жүйесі және валюталық саясаты ... .22
ІІ. ВАЛЮТАЛЫҚ БАҒАМ ЖӘНЕ ОНЫ РЕТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..31
2.1 Валюталық реттеудің мақсаттары мен міндеттер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
2.2 Қазақстан Республикасындағы валюталық реттеу жүйесі мен әдістері ... ... 33
III. АЙЫРБАС БАҒАМЫН РЕТТЕУ МЕТОДОЛОГИЯСЫ ... ... ... ... ... .. ...5
Қазақстан Республикасы айырбас бағамының қазіргі жағдайын талдау ... ... ... .10
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 48

Кіріспе
Курстық жұмыстың өзектілігі. Экономиканың жай-күйін сипаттайтын көрсеткіштердің бірі - валюта бағамы, ақша-несие саясаты. Нарықтағы сыртқы байланыстарды одан әрі жетілдіру дамыту процесінде валюта бағамы, тұрақтылығы, айналу мүмкіндігі көптеген мәселелерді шешеді және кейбіреулерін жеңілдетеді. Осылайша, айырбас бағамын түзету - бұл елдің халықаралық саудадағы орны мен даму қарқынын көрсететін жалғыз шама.
Қазіргі кезеңде 2007-2008 жылдардағы жаһандық қаржы-экономикалық дағдарыстың салдары сипатталатын әлемдік экономикаға теріс әсер етуді жалғастыруда жетекші державалардың, интеграциялық бірлестіктердің және т.б. экономикалық саясатының жоғары құбылмалылығы, тұрақсыздығы, сәйкес келмеуі және сәйкес келмеуі.
Бұл белгісіздіктің басты себептерінің бірі қаржы нарықтары мен құралдарының реттелмейтін кеңеюіне; халықаралық капитал ағындарынераықтандыруға; трансұлттық қаржы институттарының дамушы елдердің экономикаларына ықпалының күшеюіне байланысты әлемдік валюта жүйесінің тұрақсыздығы болып табылады; әлемдік экономиканы долларландыру. Осылайша, ХХ ғасырдың 60-жылдарында дамыған жетекші дамыған елдердің, ең алдымен Америка Құрама Штаттарының (АҚШ) мүддесі үшін жасалған Ямайка валюта жүйесінің құрылымдық принциптері әлемдік экономиканың шындығына сәйкес келмеді. Бұл жағдайда әлемдік валюта жүйесінің реформалау және халықаралық валюталық қатынастарды реттеу тақырыбы өте өзекті болып отыр.
Курстық жұмыстың мақсаты. Қазақстан Республикасында валюта бағамы мен валюталық реттеуді жүзеге асыру, ерекшеліктерін көрсету және талдау. Өз жұмысым барысында мемлекеттің экономикалық дағдарыстарға қарсы алдын алу шараларының бірі ретінде Қазақстан Республикасындағы валюталық реттеу тетігін қарастыру және таныстыру қажет деп санаймын.
Курстық жұмыстың міндеттері.
- Валюта жйесін анықтап, оның пайда болу себептерін талдау және оның мәнін анықтау;
- Валюта жүйесінің маңызды элементі ретінде валюта бағамының экономикалық мәні мен маңыздылығын ашу;
- Валюталық бағамға әсер етуші факторларды талдау және экономиканың тұрақты дамуына қосқан үлесін анықтау.
Курстық жұмыс құрылымы. Курстық зерттеу жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды және қолданылған әдебиеттерден тұрады.

І. ВАЛЮТАЛЫҚ НАРЫҚ ЖӘНЕ ВАЛЮТА ЖҮЙЕСІ

1.1 Валюталық нарықтың мәні және жүйесі
Валюта дегеніміз - мемлекеттердің заңды төлем құралы ретінде қабылданған ақша бірлігі немесе банкноттар, қазыналық билеттер мен тиындар, соның ішінде қымбат металдардан жасалған тиындар (айналымнан алынған немесе алынатын, бірақ айналымда жүрген ақша белгісі мен айырбастауға жататын тиындар) түріндегі қолма-қол және аударым нысанындағы құнның ресми стандарттары, сондай-ақ, шоттардағы, соның ішінде халықаралық ақша немесе есеп айырысу бірлігіндегі қаражат.Валюта арқылы сыртқы тауарлар мен қызметтерді пайдалануға, туризм және мемлекетгің жеке ақша қозғалысын және т.б. көптеген қызметтерді жасауға болады.
Валюталық нарық дегеніміз - ұлттық валютаны шетелдік валютаға алып сатқан кезде, ұсыныс пен сұраныс нәтижесінде қалыптасқан белгілі-бір ресми орын. Валюталық нарық қаржы нарығының құрамдас бөлігі болып табылады.
Валюталық операциялардың көлемі, сипатына және пайдаланатын санына қарай байланысты валюталық нарықтар үшке бөлінеді:
:: халықаралық;
:: аумақтық;
:: ұлттық (жергілікті).
Халықаралық валюталық нарықтар ірі дүниежүзілік қаржы орталықтарында орналасқан. Оның ішінде Нью-Йорктегі, Франкфурт-Майндағы, Париждегі, Цюрихтегі, Токиодағы, Сингапурдағы, Гонгконгтағы ірі валюталық нарықтарда халықаралық төлем айналымында кеңінен пайдаланылатын валюталар ұлттық валюталық нарықтарда белгілі бір еркін аумастырылады, мысалы: Сингапур - доллары, Сауд - риалы, Кувейт - динары т.б. орналасқан банктер өз клиенттеріне валюталық қызметін түсіндіреді.[1]
Валюталық нарықты айтқанда онда көбінесе нақты және номиналды валюталық бағам деген сөздер кездеседі. Екі елдің тауарларының қатынасы негізінде (сол елдің валютасы негізінен алынған) нақты валюталық бағамды анықтауға болады. Мемлекеттің валюталық нарығында көрсетілген валюталық бағамды - номиналды бағам деп атайды.
Валюталық бағамның үш түрі бар:
- белгіленген;
- өзгермелі;
- аралас;
Белгіленген валюталық бағам деп - берілген мерзім ішінде өзгермей қалынған бағам; сол бағамның өзгермеуіне мемлекет өзі кепілдік береді. Белгіленген жүйенің мысалы ретінде Бреттон-Вудск жүйесі қалыптасқан.
Өзгермелі валюталық бағам кезінде ол сол валютаға байланысты бағамның сұраныс пен ұсыныс нәтижесінде қалыптасуы.
Аралас валюталық бағамның мысалы ретінде көптеген дамыған елдерді айтуға болады; оларда өзгермелі бағам да және кейбір жерлерінде белгіленген валюталық бағам да бар.
Валюталық реттеу дегеніміз - уәкілетті мемлекеітік органдардың (валюталық реттеу органдарының) елдің төлем балансын нығайту, ұлттық валютаның тұрақтылығың, ішкі валюта рыногын дамытуды қамтамасыз ету мақсатында валюталық операциялар жүргізу тәртібін белгілеу және оның сақталуын бақылау жөніндегі қызметі.
Сыртқы экономикалық байланыстардың дамуына қарай валюта жүйесі пайда болды. Валюта жүйесі - ол экономикалық көзқарас тұрғысынан - шаруашылық байланыстарды интернационалдандыру негізінде тарихи қалыптасатын валюта-экономикалық қатынастар жиынтығы; ал ұйымдық-заңдылық тұрғысынан - ол белгілі бір қоғамдық-экономикалық формация шегінде мемлекеттік-құқықтық түрде ұйымдасқан валюта-экономикалық қатынастар.[2]
Тарихи үш түрлі: ұлттық, дүниежүзілік жане мемлекетаралық немесе аймақтық валюта жүйесі қалыптасқан. Алғашқыда елдің ақша жүйесінің құрамдас бір бөлігі ретінде ұлттық валюта жүйесі пайда болды.
Ұлттық валюта жүйесі деген қоғамдық ұдайы өндірісті қалыптастыруға және халықаралық төлем айналымын қамтамасыз етуге қажетті валюта ресурстарын пайдаланатын экономикалық қатынастардың жиынтығы. Ұлттық валюта жүйесі ұлттық валютаға негізделіп құрылады. Ұлттық валюта - елдің ақша бірлігі. Ол қолма-қол формада (банкнота, монета) және қолма-қол емес формада (банктік шоттардағы ақша қалдығы) болады. Оның эмитенттері ұлттық орталық банк және коммерциялық банктер. Ұлттық валюта жүйесінің негізгі элементтері төмендегілер:
:: ұлттық валюта;
:: ұлттық валютаның шетел валютасына айырбасталу жағдайлары, яғни айырбасталудың екі түрлі болуы:
а) шетел валютасына шектеусіз еркін айырбасталатын валюта. 1978 жылдан Халықаралық валюта қорының (ХВҚ) Жарғысында "еркін қолданылатын валюта" деген ұғым енгізілген. Оған американдық доллар, евро, жапон иені; ә) жарым-жартылай айырбасталатын валюта, мысалы, ресейлік рубль; б) айырбасталмайтын (тұйық) валюта;
:: валюта бағамының тәртібі (белгіленген, белгілі бір аралықта өзгермелі), Мысалы, Еуропа валюта жүйесіндегі орталық бағамында он бес валюта бағамының өзара ауытқу шегі +- 15% шамасында бекітілген; 1995 жылдың екінші жартысында Ресейде АҚШ-тың 1 долларына шаққанда 4300-4900 руб. аралығында, ал 1997 ж. 5750-6350 руб. болды. 1998 ж. валюта коридорының жоғары шегі 9500 рубльге дейін көтерілді. Валюта-қаржы дағдарысы кезінде, 1998 жылдың тамызынан, рубльдің долларға шаққандағы бағамы бұл шектен шығып, деноминацияланған 15-25 рубльге дейін көтерілді. Көптеген елдерде валюта бағамының өзгеретін шегі заңмен бекітілмеген;[3]
:: валюталық шектеудің болуы немесе болмауы. Мысалы, Ресейде ел экономикасының тұрақсыздығына байланысты шектеу, лимит белгілеу, белгілі бір валюталық құндылықтармен жүргізілетін операцияларға тиым салу енгізілген; 50-жылдардың аяқ кезінен бастап дамыған мемлекеттер бірте-бірте валюталық шектеуді алып тастаған. 1996 жылы Ресей ХВҚ Жарғысының VIII бабына қосылып, саудалық және саудалық емес операцияларға валюталық шектеулерді жойды.
:: халықаралық несиелік айналым құралдары мен халықаралық есеп айырысу формаларын қолдану тәртібін белгілеу;
:: валюта нарығы мен алтын нарығы ережесі;
:: валюта қатынастарын реттейтін ұлттық органдардың статусы (орталық банк, Қаржы министрлігі, арнаулы органдар, мысалы, Қазақстанда Ұлттық банк, Ресейде - валюталық және экспорттық бақылаудың федералдық қызметі).

1.2 Қазақстан Республикасының валюта жүйесі және валюталық саясаты
ҚР-ның әлемдік экономикаға кірігуі ұлттық валюта жүйесінің қалыптасуына ықпал етті, оның қалыптасуын, біздің ойымызша, шартты түрде келесі кезеңдерге бөлуге болады:
1) ұлттық валюта жүйесін қалыптастыру дайындық кезеңі 1991 - 1993 жж.
2) ұлттық валютаны енгізу және қалыптастыру кезеңі 1993 - 1995 жж.
3) валюта нарығын тұрақтандыру кезеңі 1995 - 1998 жж
4) валюта нарығының дағдарыстық кезеңі 1998 - 1999 жж
5) 1999 ж. - 2007 ж. өзгермелі айырбас бағамы режимі жағдайында Қазақстанның валюта нарығын одан әрі дамыту Жәнеераықтандыру кезеңі.
6) 2008 жылғы жаһандық қаржы-экономикалық дағдарыс кезеңі және оның қазіргі уақытқа дейінгі теріс салдарларының алдын алу. Инфляциялық таргеттеу режиміне көшу.[4]
Валюта жүйесін қалыптастырудың бастапқы кезеңінде бағаныераықтандыруды және ақша-кредит саясатын шектеуді көздейтін нарықтық экономиканың Батыс моделі негізінде стратегиялық бағдарлар белгіленді. Осылайша, елдің ішкі валюта нарығының қалыптасуы 1991 жылы "Қазақ КСР валюталық реттеу туралы" Қазақ КСР Заңымен сыртқы экономикалық қызметке мемлекеттік монополия іс жүзінде жойылған кезде басталды, сондай-ақ Қазақ КСР Мемлекеттік банкінде лицензиялау қажет болатын капитал қозғалысына байланысты валюталық операциялардың тізбесі белгіленді. Уәкілетті банктер арқылы валюталық мәмілелерді жүзеге асыруға шектеулер жойылды. Валюта нарығын ынталандыру мақсатында шетел валютасындағы кіріс көзін растамай азаматтарға ағымдағы валюталық шоттар ашуға рұқсат етілді, сондай-ақ заңсыз валюталық операциялар үшін қылмыстық жауаптылық жойылды [5].
Бұрынғы Кеңес Одағының Мемлекеттік банкі қолдайтын бұрынғы орталықтандырылған жоспарлау жүйесінен мұраға қалған төлем жүйесін реформалау 1991 жылы Ұлттық коммерциялық банктердің филиаларалық айналым шоттарын ҚР Республикалық Банкінің филиалдарында ашылған корреспонденттік шоттарға аударудан басталды. Бұл филиаларалық айналымды жабуға, банкаралық есеп айырысуды ұйымдастыруға және коммерциялық банктерге кассалық қызмет көрсетудің орындалуын қамтамасыз етуге мүмкіндік берді. 1992 жылы республикалық банкте ТМД елдерінің ұлттықорталық банктері үшін корреспонденттік шоттар ашылды. 1992 ж. Қазақстан Халықаралық валюта қорының мүшесі бола отырып, әлемдік аренаға шықты.
Қазақстандық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру және халықаралық қаржы ресурстарын пайдалану тиімділігін арттыру мақсатында валюталық реттеудің жаңа тетіктерін әзірлеу туралы мәселе туындады. Осылайша, 2000 жылдан бастап валюталық реттеу тетігін қайта құру валюталық операцияларды жүргізу тәртібінераықтандыру және тиісті заңнамалық базаны қалыптастыру бағытында жүзеге асырылды. Валюталық бақылау экспорттық-импорттық операцияларды, қолма-қол шетел валютасымен айырбастау операцияларын; капитал қозғалысын; валюта нарығы субъектілерін қадағалау кезінде жүргізілді. Дағдарыс кезеңі 2001 жылғы ақпанда қабылданған "валюталық реттеу мәселелері бойынша ҚР кейбір заңнамалық актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Заңға енгізілген капитал ағынын реттеудің неғұрлым икемді тетігін әзірлеуге ықпал етті. Мәселен, жеке тұлғалар үшін біржолғы төлемдер мен аударымдардың ең көп сомасы, резидент-тұлғалар ҚР шегінен тыс әкететін қолма-қол шетел валютасының сомасы банктік шот ашпай және растайтын құжаттарды ұсынбай, 3-тен 10 мыңға дейін ұлғайтылды. долл. АҚШ. Заңды тұлғалар үшін резиденттердің ішкі валюта нарығында заңды тұлғалардың шетел валютасын сатып алуы үшін негіздер тізімі кеңейтілді және резидент емес тұлғалар үшін шетел валютасын ағымдағы валюталық операцияларды жүргізу нәтижесінде алынған теңгедегі қаражатқа ғана сатып алуға шектеу алынып тасталды [6].
Ұлттық валютаны енгізу тұсында Қазақстан Ұлттық Банкі күрделі, қарама-қайшылық жағдайда 452 млн. доллар мөлшерінде алтын-валюталық қорды құра алды. Жаңа купюралардың қажетті қоры құрылды, олар өз банкнот фабрикамыздың жоқтығынан қатаң құпия түрде ең қысқа мерзімде Ұлыбританияда басып шығарылды.
Ақша реформасының қарсаңында Қазақстан Республикасының Президенті теледидар арқылы 1993 жылдың 12-қарашасында Қазақстан Республикасының азаматтарына оның мақсаты мен қажеттігін түсіндіре мәлімдеме жасады. Теңге 1993 жылдың 15-қарашасынан еліміздің бүткіл аумағы бойынша айналысқа енгізілді. Бірінші кезеңде қарашаның 15-нен 17-сі бойынша ұлттық валютамен қатар 1-500 сомдық банкноттардың қосарлай жүруіне жол берілді. Ал 1993 жылдың 18-қарашасынан ұлттық валюта Қазақстан Республикасының аумағында жалғыз заңды төлем құралы болып табылды. Банктер мен басқа да шаруашылық субъектілерінің барлық активтері мен пассивтері теңгеге қайта есептелінді.[7]
Айналыстан 1961-1992 жж үлгіден рубль купюралары 950,6 миллиард сомасында алынып тасталды. Айырбас нәтижелері еліміздің аумағындағы бар рубльдің мөлшері туралы болжамды растады. Алдын ала есептеулер бойынша республикада шамамен 1,3 триллион сомға дейін қолма-қол ақша жиналған. Ұлттық банк мекемелерінің резервтік қорындағы қолма-кол ақшасын ескергенде жалпы сомасы 1,2 триллионды құрады.
Дер кезінде жүргізілген дайындық іс-шаралары айырбасты белгіленген мерзімде аяқтауға және ақша реформасының мақсаттарына жетуге мүмкіндік берді. Осы мұғдарда әрбір есепшіге, бухгалтерлік жұмыскерге, ақша жинаушыға түскен жүктің бірнеше есе ауыртпашылық жағдайында банк жүйесі мекемелерінің жұмысын айрықша атап өту керек.
Ұлттық валютаны енгізу Ұлттық Банкке экономикалық, ақша-несиелік және валюталық саясатты дербес жүргізуге мүмкіндік жасады. Енгізілген тұстан теңге құбылмалы айырбас бағамының түзімінде қолданыла бастады.
Осы оқиғалардан соң ілезде Қазақстандық Банкаралық Валюта Биржасы құрылды. Жаңа қаржы институты валюта бағамын түзілдіру мен реттеу үшін керек болды. Биржалық сауда-саттық алдымен аптасында 2 рет, сонан соң 3 рет және ары қарай 1995 жылдан бастап күнделікті жүргізілді.[8]
1994 жылы Қазақстанның жаңа тарихында алғаш рет егеменді мемлекеттің экономикасы ұлттық валютаға негізделді. Бұл жыл күрделі болды. ТМД-қа қатысушы елдердің қаржылық жүйелерінің бөлінуі тиісті өзара үйлесімсіз, валютаны енгізу мерзімдерін, бұрын қол қойылған келісімдерді бұза жүргізілді. Бұған экономикалық қиындықтар, банк жүйесінің өркендеуі мен қаз тұру мәселелері қосылды.
АҚШ долларына қатысты теңге бағамы 1994 жылы 8,6 есе кеміді. Бұл бірқатар себептердің салдарынан болды. Ең алдымен 1994 жылы инфляция шығандап 1158,3 пайызға жетті. Өзара есепке жазу сәтсіз жүргізілді. Теңге бағамына 12,6 пайызға жеткен өндірістің құлдырауы да теріс әсерін тигізді. Импорттық тауарларға қанағаттанғысыз сұраныстың көлемі едәуір боп қалды. Ал, сыртқы сауданы ырықтандыру импорт көлемдерінің өсуін және оның экспорттан асуын тудырды. Сөйтіп бұл шетел валютасына сұраныстың артуына, демек, доллар бағамының өсуіне ықпал етті. Осы мезгілде кәсіпорындардың өкілетті банктер арқылы қазақстандық Банкаралық Валюта Биржасындағы (ҚБВБ) тауарлардың, жұмыстардың, қызметтердің экспортынан түскен пайданың 50 пайызын міндетті түрде сатуын енгізуге тура келді. Бұл валютаның түсуін көбейтті және ұлттық валюта бағамын белгілі бір тұрақтандыруға келтірді. Жыл қорытындысы бойынша инфляция деңгейі 60,3 пайызды, ал долларға қатысындағы құнсыздануы 17,9%-ды құрады.

ІІ. ВАЛЮТАЛЫҚ БАҒАМ ЖӘНЕ ОНЫ РЕТТЕУ
2.1 Валюталық реттеудің мақсаттары мен міндеттер
1. Халықаралық экономикалық операцияларды жүргізу үшін ұлттық валютаны халықаралық төлем өлшеміне айырбастау қажет. Айырбастау процесі белгілі бір арақатынаспен жүргізіледі. Валюта бағамы деп-әртүрлі мемлекеттің ақша өлшемдерінің арақатынасын, яғни басқа елдің ақша өлшемімен көрсетілген бір елдің ақша өлшемінің бағасын айтамыз. Сонымен қатар валюта бағамы халықаралық валюталық, есеп айырысу, несие - қаржылық операцияларды жүргізу үшін қажет. Валюта бағамының қалыптасуы көп факторлы процесс. Валютаға деген сұраныс пен ұсынысқа әсер ететін факторлар мыналар:
- инфляция қарқыны;
- пайыз мөлшерінің деңгейі;
- бағалы қағаздардың табыстылық деңгейі;
- төлем баланысының жағдайы;
Бұл факторлар елдің экономикалық жағдайын білдіретін факторлар. Сонымен қатар валюта бағамына әртүрлі саяси, саудагерлік, психологиялық факторлар да әсер етеді. Әрбір мемлекет валюта бағамын реттеу әдістердің әр түрін қолданады. Ол әдістер мыналар:
-валюталық интервенция (орталық банктің ұлттық валютаға шетел валютасын сатып алып- сатуы)
-орталық банктің ашық нарықтағы операциялары
-орталық банктің пайыздық мөлшер деңгейін немесе міндетті резервтер нормасын өзгертуі.
2. Валюта бағамын белгілеу, яғни валюталарды айырбастау пропорциясын (қатынасын) анықтауды ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.