Қылмыстық құқық бұзушылықтың арнайы субьектісі
ҚР білім және ғылым министрлігі
Қ. Жұбанов атындағы АӨУ Экономика және құқық факультеті
Курстық жұмыс
Қылмыстық құқық бұзушылықтың арнайы субьектісі
Орындағын: Дастан Қанатұлы
Ақтөбе-2022
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІСІ
Қылмыстық құқық бұзушылық субъектісінің түсінігі және оның міндетті белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
Қылмыстық құқықтағы субъектінің есі дұрыстық және есі дұрыс еместік мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
ҚЫЛМЫСТЫҢ АРНАЙЫ СУБЪЕКТІСІ
Қылмыстың арнайы субъектісінің мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 21
Заңды тұлғалардың қылмыстық жауапкершілігі ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 25
Заңды тұлғаларды қылмыстық жауаптылыққа тарту ... ... ... ... ... ... ... .. ... 30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..40
КІРІСПЕ
Қылмыс жасаған кезде қылмыстық заңда көзделген белгілі бір жасқа толған және есі дұрыс жеке адам қылмыстық заң бойынша қылмыс субъектісі
бола алады.
Қылмыс субъектісінің белгілері жайлы Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 14-бабының бірінші бөлігінде былай делінген: Есі дұрыс, осы кодексте белгіленген жасқа толған жеке адам ғана қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс. Қылмыс субъектісі ол қылмыс жасаған есі дұрыс және 16 жасқа толған адам. Кейбір ауыр қылмыстар үшін (кісі өлтіру, зорлау, адам ұрлау, кісі тонау, қорқытып алу т.б.) қылмыстық жауапқа адам 14 жастан тартылады. Қылмыстық жауапкершілікке тарту көзделген қауіпті әрекет жасаған кезде есі дұрыс емес күйде болған, яғни созылмалы психикалық ауру, психикасының уақытша бұзылуы, кемақылдылығы салдарынан өзінің іс әрекетінің іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық қауіптілігін ұғына алмаған немесе оған ие бола алмаған адам қылмыстық жауапқа тартылмайды. Бұларға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары қолданылуы мүмкін. Алкогольді ішімдікті, есірткі заттарды немесе басқа да есеңгірететін заттарды пайдалану салдарынан мас күйінде жасаған қылмыс үшін адам қылмыстық жауаптылықтан босатылмайды. Қылмыстың арнаулы субъектiсi ұғымының заңға енгiзiлуi ҚК Ерекше бөлiмiндегi кейбiр қылмыс түрлерiнiң ерекшелiгiмен, яғни оларды жасау адамдардың белгiлi бiр қызметпен айналысу немесе оларға заңмен жүктелген мiндеттердi орындауымен байланысты ғана мүмкiн болатындығымен түсiндiрiледi. Арнаулы субъектiлер қылмыстың тек орындаушылары ғана бола алады.
Арнаулы субъектiнiң белгiлерi жоқ басқа адамдар қылмысқа қатысушылар ретiнде қарастырылады.
Арнаулы субъектiнiң белгiлерi кейбiр реттерде жасалған қылмыстың қоғамға қауiптiлiк дəрежесiн жоғарлататындықтан негiзгi құрамды жауаптылықты ауырлататын құрамға айналдырады. Мысалы, ҚК 145-бабының 3-бөлiгiнде ″Тұрғын үйге қол сұғылмаушылықты бұзу″ қылмысын адам өзiнiң қызмет бабын пайдаланып жасаса жауаптылығы ауырлатылады.
Бұл тақырыптың өзектілігі еліміз тәуелсіздіктің туын тік көтеріп демократиялық, құқықтық мемлекет құру жолына түскен шақта қылмыстық кодекс баптарына жаңаша қарауды қажет етті.
1997 жылы 16-сында ҚР Қылмыстық колексі қабылданып ол 1998 жылдың 1 қаңтарынан бастап заңды күшіне енді. Қылмыс субъектісі болып қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған және заңға сәйкес сол үшін қылмыстық жауаптылықты көтеруге қабілетті адам болып табылады.
Сөйтіп қылмыстың арнайы субъектісінің түсінігін ашып, қылмыс субъектісінің белгілерін айқындап, қылмыстың субъективтік жағының түсінігін және оның маңызын ашып көрсеткен.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы бұл курстық жұмысы қылмыстың арнайы субъектісінің түсінішінің мәнін, толық табиғатын ашып көрсетіп отыр.
Қылмыстың арнайы субъектісі бар қылмыстық-құқық нормалары жеке тарауларға біріктіріліп, арнайы субъектінің белгісін көрсткен.
Қылмыстың субъективтік жағының белгілерін анықтап, анықтаудың маңызы ерекшеленген.
Курстық жұмыс жазудағы автордың негізгі мақсаты қылмыстың арнайы субъектісінің табиғатын ашу, түрлерін анықтау, қылмыстығ субъективтік жағының түсінігі және орың маңызын көрсету болып табылады.
Жұмыста көрсетілген мәселелердің барлығы толық қамтылып, ашық түрде қарастырылып, қажет пікірлер кқрсетілген.
Курстық жұмысы екі бөлімнен, кіріспеден, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен турады. Бірінші бөлімде қылмыстық құқық бұзушылықтың субъектісінің түсінігі, түрлері және белгілері толық ашылып қөрсетілген, ал, екінші бөлімде қылмыстық құқық бұзушылықтың арнайы субъектісінің түсінігі және соған қатысты мәселелер қарастырылған.
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІСІ
Қылмыстық құқық бұзушылық субъектісінің түсінігі және оның міндетті белгілері
Қылмыстық құқық бұзушылықтың субъектісі болып қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған және заңға сәйкес сол үшін қылмыстық жауаптылықты көтеруге қабілетті адам танылады. Қылмыстық кодекстің 7,8,9-баптарының талаптарына сай Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің күші ҚР азаматтарына, ҚР аумағындағы азаматтығы жоқ адамдарға, сондай-ақ шетелдіктерге қолданылады. Бұдан туатын қорытынды қоғамға ұауіпті іс-әрекет үшін қылмыстық құқық бұзушылық үшін жауаптылыққа тек қана тірі адам - азамат тартылады. Заттар, жануарлар дүниесі, табиғат күштері келтірген зиян үшін олар қылмыстық құқық бұзушылық үшін жауапқа тартылмыйды, яғни бұл аталғандар қылмыстық құқық бұзушылықтың субъектісі болып танылмайды. Егер адам жануарларды немесе табиғи күштерді пайдалану арқылы қасақана немесе абайсыздықпен басқаға зиян келтірсе, онда қылмыстық құқық бұзушылық үшін жауаптылыққа сол адамның өзі тартылады. Мысалы, қабаған итке адамды қасақана әдейілеп қаптырса, онда сол адам жөнінде қасақана дене жарақатын келтіргені үшін қылмыстық жауаптылық мәселесі қарастырылады, ал мұндай жағдайда ит қылмыстық құқық бұзушылық субъектісі емес, қылмыстық құқық бұзушылықты істекдің құралы болып табылады.
Сондай-ақ заңды тұлғалар - мекеме, ұйым, кәсіпорын және басқа да заіды ұйымдар қылмыстық құқық бұзушылықтың субъектісі болып танылмайды. Кайсыбір кәсіпорын, мекеме, ұйымда еңбек қорғау ережелерінің елеулі бұзылуы үшін қылмыстық құқық бұзушылық үшін жауаптылыққа мекеме, үйым, кәсіпорын емес, сол еңбек қоргау ережелерін кінәлі түрде бұзған лауазымды адам, егер соның салдарынан адамдар қайғылы жағдайға ұшыраса жауаптылыққ тартылады. Жаңа Қылмыстық кодекстің 15-бабында есі дұрыс 16-жасқа толған жеке тұлға ғана қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс деп тура айтылған. Осығын орай, яңни қылмыстық құқық бұзушылық субъкетісі болып тек қана жеке тұлға - адам саналады.
Қылмыстық заң қылмыстық құқық бұзушылық үшін жауаптылыққа өзінің істеген іс-әрекетіне есеп бере алатын және өзін-өзі басқаруға қабілеті бар адамды, яғни есі дұрыс адамды ғана тарта алады. Адам қоғамға қауіпті іс-әрекет істеген кезде һзінің іс-әрекетіне есеп бере алмаса, яғни қылмыстық құқық бұзушылықты есі дұрыс емес күйде істесе, онда ол адамның іс-әрекетінде кінәнің екі нысаны қасақаналық пен абайсыздық жоқ деп есептеледі. Қоғамға қауіпті іс-әрекетін ұғынып реың мағынасына жетіп, ақылмен, естілікпен істеген есі дұрыс адам ғана қылмыстық құқық бұзушылық үшін кінәлі деп танылады.
Керісінше, қрғамға қауіпті іс-әрекет істеген кезде есі дұрыс емес күйде өзінің іс-әрекеті жөнінде өзіне есеп бере алмайтын, өз әрекетін басқара алмайтын адам қылмыстық құқық бұзушылық субъектісі бола алмайды. Яғни, қылмыстық құқық бұзушылықтың субъектісі болып кез-келген адам ғана емес, тек есі дұрыс адас танылады. Бұл қылмыстық құқық бұзушылықтың субъектісінің екінші белгісі болып табылыды.
Өзінің іс-әрекетін сезу және оны басқара алу дені сау адамға туған кезден бастап қалыптасады, пайда болады. Адам белгілі бір жасқа толған кезде қалыптасқан өмірліе тәжірибесі ақылы өзін қоршаған рптадағы құбылысқа дұрыс баға беру, сол ортаға өзінің іс-әрекетінің пайда не зиян келтіретінін ұғыну, нақты жағдайларға байланысты іс-қимыл жасап құқық, моралъ нормалары арқылы тыйым салынғандарды істеу-істемеу немесе ондай қимылдан бас тарту мәселелерін шешуге толық қабілетті болады. Психолог, психиатр, пидиатр, педагог және заңгер мамандардың тұжырымына сәйкес, мұнда жас мөлшері 16 жасқа толган уақыт деп белгіленген. Осы жасқа толған жасөспірімдер өздерінің өылмыстық заңға қайшы кез келген іс-әрекеті үшін қылмыстық құқық бұзушылық үшін жауаптылыққа тартылады. Қылмыстық кодекстің 15 - бабында көрсетілген кейбір қылмыстарды істегені үшін мұндай жауаптылық одан ертерек жаста - 14 жасқа толған уақыттан басталады. Яғни, қылмыстық заңда көрсетілген белгілі бір жасқа болу қылмыстық құқық бұзушылық субъектісінің өажетті белгісінің бірі болып табылады. Сонымен қылмыстық құқық бұзушылықты субъектісі болып қылмыстық заңда көрсетілген жасқа толған, есі дұрыс жеке адам саналады. Қылмыстық құқық бұзушылықты субъектісі жалпы және арнаулы болып екі түрге бөлінеді. Есі дұрыс, заңда белгіленген жасқа толу және жеке адам болу сияқты белгілер - барлық қылмыстық құқық бұзушыоық тән, ортақ белгілер. Бұл белгілер жалпы субънетінің түсінігін береді.
Жалпы субъектінің осы белгілермен қатар, жекеленген қылмыстық құқық бұзушылықты құрамының ерекшелігіне қарай қосымша, арнаулы белгілерді қажет ететін адам қылмыстық құқық бузушылықты арнаулы субъектісі болып табылады. Мысалы, мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыстың барлығы дерлік арнаулы мемлекттік қызметшілер арқылы істеледі. Бұл жерде мемлекттік қызметші арнаулы субъект юолып табылады., әскери қылмыстарды тек әскери қызметшілер істейді, сондықтан әскери қызметшілер де қылмыстың арнаулы суъектісі болып табылады. Қылмыстық құқық бұзушылық, онымен тығыз байланысты жаза қоғам тарихының барлық дәуiрлерiнде өзгермелi сипатта болып келген ұғымдар. Қылмыстық құқық бұзушылық - бұл адам iс-әрекетiнiң бiр түрi. Осы тұрғыдан алғанда, қылмыстық құқықта қылмыстық құқық бұзушылық ұғымына екi анықтама беру қалыптасқан.
Қылмыстық құқық бұзушылықтың формальды анықтамасы бойынша, қылмыстық құқық бұзушылық дегенiмiз - қылмыстық заң арқылы жазалау қатерiмен тыйым салынған адамның белгiлi бiр әрекетi. Алайда, мұндай анықтама қылмыстық құқық бұзушылық әрекетінiң мәнiн ашпайды, не үшiн заң шығарушы қандай да бiр әрекеттi жасауға тыйым салады, неге бұл әрекеттер қылмыстық құқық бұзушылық деп табылады деген сұрақтарға толығымен жауап бермейдi. Сондықтан қылмыстың материалдық анықтамасын енгiзу арқылы осы сұрақтарға жауап беру мүмкiндiгi қарастырылды.
Қылмыстық құқық бұзушылықтың материалдық анықтамасында қылмыстың негiзгi сапасы - оның қоғамға қауiптiлiгiмен анықталады деген тұжырым жасалған. Бұл анықтамаға сәйкес, қылмыстық құқық бұзушылық дегенiмiз - адамның қоғамға қауiптi iс-әрекетi болып табылады. Жасалған әрекетте қоғамға қауiптiлiк белгiсiнiң бар болуы оның белгiлi бiр қоғамдық қатынастарға зиян келтiредi немесе зиян келтiру қаупiн туғызады дегендi бiлдiредi.
Сонымен, формальды және материалды анықтамалар бiрiн-бiрi толықтырып қылмыстық құқық бұзушылық ұғымын бередi. ҚР ҚК 10-бабының 1-ші бөлiгiне сәйкес қылмыстық құқық бұзушылықтар қоғамға қауіптілік және жазаланушылық дәрежесіне қарай қылмыстаржәне қылмыстық теріс қылықтар болып бөлінеді.
ҚР ҚК 10 бабының 3-ші бөлігінде бекітілген ереже қоғамға зор қауіп төндірмейтін, болмашы зиян келтірген не адамның жеке басына, ұйымға, қоғамға немесе мемлекетке зиян келтіру қатерін туғызған, оны жасағаны үшін айыппұл салу, түзеу жұмыстары, қоғамдық жұмыстарға тарту, қамаққа алу түріндегі жаза көзделген, айыпты жасалған іс-әрекеттің (әрекет не әрекетсіздік) қылмыстық теріс-қылық болып табылатынын көрсетеді.
Аталған баптың 2-ші бөлігінде көрсетілген анықтамаға сәйкес Қылмыстық Кодексте айыппұл салу, түзеу жұмыстары, бас бостандығын шектеу, бас бостандығынан айыру немесе өлім жазасы түріндегі жазалау қатерімен тиым салынған айыпты жасалған, қоғамға қауіпті іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік) қылмысдеп танылады.
Көрсетiлген анықтамадан қылмыс ұғымы өзiне келесi белгiлердi қамтитынын көремiз: қоғамға қауiптiлiк, қылмыстық құқыққа қайшылық, кiнәлiлiк және жазаланушылық. Осы аталған белгiлердiң жиынтығы болғанда ғана iс-әрекет қылмыс деп танылады.
Еліміздің қылмыстық заңнамасында бекітілген қылмыстық теріс қылықтардың қылмысқа қарағанда өзіндік ерекшеліктері бар екендігін көреміз. Осы айырмашылықтарды қылмыстық құқық бұзушылықтардың белгілерін талдағанда қарастырамыз.
ҚК-нің 285-і, егер бұл әрекеттер қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделеріне елеулі зиян келтірсе, қызметтік өкілеттіктерін қызметтің мүдделеріне қайшы келетін пайдакүнемдік немесе өзге де жеке мүдделер үшін пайдаланатын лауазымды адамдарды ғана қызмет бойынша теріс пайдаланғаны үшін жауапкершілікті көздейді. Қылмыстық құқық жөніндегі оқулықта көрсетілгендей, осы баптың қылмыс субъектісі белгілерінің ерекшелігі-оларды адам қызметтегі міндеттерін пайдалана отырып және оның қызметтік жағдайының арқасында ғана жасай алады, ҚК-нің 285-бабына 1-Ескертпе, лауазымды адамның белгілерін аша отырып, атап айтқанда, бұлар билік өкілдері немесе ұйымдық тұрғыдан орындайтын адамдар екенін көрсетеді.- мемлекеттік органдарда, жергілікті өзін-өзі басқару органдарында, мемлекеттік мекемелерде, Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерінде өкімдік және әкімшілік-шаруашылық функциялары, Қазақстан Республикасының басқа да әскерлері мен әскери құралымдары.
Сонымен, кейбір ғылыми еңбектерде белгілі бір адамның басқару функцияларын орындауының негізі осы адамға билік өкілеттіктерін беретін және осы субъект пен мінез-құлқы басқарылатын объект ретінде әрекет ететін адамдар арасындағы басқарушылық қатынастардың пайда болуын тудыратын заңды факт болуы керек екендігі көрсетілген. ҚР Қылмыстық кодексінде "арнайы" өкілеттік туралы айтылғандықтан, белгілі бір "жалпы" өкілеттіктердің, яғни басқару функцияларын орындаудың әдеттегі, типтік негіздерінің болуын болжау қисынды.
Бұдан әрі құқық салаларында мысалдар келтіріледі. Осылайша, әкімшілік құқықта лауазымдарды ауыстырудың келесі әдістері белгілі: 1) Қабылдау; 2) лауазымға тағайындау; 3) сайлау; 4) конкурс. Қылмыстық құқық теориясында басқару функцияларын орындаудың негізі ретінде лауазымға тағайындау туралы акт, сайлау актісі, сенімхат, еңбек шарты (келісімшарт) деп аталады. Азаматтық құқық мәселелері жөніндегі жұмыстарда осы негіздерге мыналар жатады: тағайындау немесе сайлау туралы шешім (басшы ретінде); заңды тұлға органының функцияларын орындайтын басшымен немесе өзге де субъектімен ерекше (еңбек және азаматтық-құқықтық белгілерді біріктіретін) шарт.
Бұл негіздер "жалпы", яғни басқару функцияларын орындаудың әдеттегі негіздері екендігіне күмән жоқ. Бірақ арнайы өкілеттік бойынша басқару функцияларын түсіндіру үшін ҚР Жоғарғы Сотының берген түсіндірмесін беру қажетҚР Жоғарғы Сотының 10.02 № 6 қаулысы. 2000 "парақорлық және коммерциялық пара беру туралы істер бойынша сот практикасы туралы" былай деп жазылған: "арнайы өкілеттік бойынша аталған функцияларды орындау адамның өзіне заңмен (полиция, прокуратура органдарының тағылымдамадан өтушілері және т. б.), нормативтік актімен, жоғары тұрған лауазымды адамның бұйрығымен немесе өкімімен не оған құқығы бар органмен жүктелген белгілі бір функцияларды орындайтынын білдіреді. лауазымды тұлға. Мұндай функциялар белгілі бір уақыт ішінде жүзеге асырылуы немесе бір реттік немесе негізгі жұмыспен (халық және алқабилер және т. б.) біріктірілуі мүмкін".
Қарастырылып отырған қылмыс санаты бойынша ең күрделі мәселелердің бірі-лауазымды тұлға ұғымы туралы мәселе. Осыған байланысты ҚР Жоғарғы Сотының Пленумы ҚК-нің 285-бабына ескертпеде бекітілген лауазымды адамды айқындау өлшемшарттарына тағы да назар аударады.
Осыған байланысты, осы түсініктемені түсіндіре отырып, лауазымды тұлғаның функцияларын арнайы өкілеттік бойынша орындау адамға осындай функцияларды нормативтік-құқықтық актімен немесе уәкілетті органмен немесе лауазымды адаммен жүктеумен байланысты екендігі айтылады. Бұл өкілеттіктер уақытша, бір реттік, негізгі құлмен біріктірілуі мүмкін. Мұндай өкілеттіктердің болмауы, оларды заңсыз субъектінің ұсынуы және т.б. лауазымды адамның болуын болдырмайды.
Құқықтық әдебиеттерде арнайы өкілеттік ұғымының анықтамасы бар, оған сәйкес ол "Әкімшілік-шаруашылық немесе ұйымдық-өкімдік функцияларды, сондай-ақ билік өкілінің функцияларын жүзеге асыруға қоғам өкіліне ресми түрде берілген (Нормативтік немесе жеке акт шығару арқылы) құқықтарды"білдіреді. Бұл тұжырымдаманың мазмұны бізде қарсылық тудырады. Біріншіден, жалпы қолданыстағы нормативтік актінің негізінде арнайы өкілеттік беру. Екіншіден, арнайы өкілеттік бойынша басқару функцияларын орындайтын адамдар тобын тек қоғам өкілдерімен шектеу.
Қылмыстық заң белгілі бір жасқа толған кез-келген ақылға қонымды жеке тұлғалар емес, тек ерекше, қосымша белгілері бар адамдар ғана субъектілері бола алатын қылмыстарды қарастырады. Мысалы, ҚР ҚК 117 -- бабының бірінші және екінші бөліктерінде көзделген абортты заңсыз өндіру субъектілері тек дәрігерлер, лауазымдық өкілеттіктерді теріс пайдалану (ҚР ҚК 307-бабы) - лауазымды адамдар бола алады.
Бұл қылмыстардың ерекшелігі-оларды мұндай белгілерге ие емес адамдар жасай алмайды.
Қолданыстағы қылмыстық заңнамада арнайы субъект ұғымының анықтамасы жоқ. Арнайы субъектілерді сипаттайтын белгілер ҚР ҚК Ерекше бөлігінің нормаларында көзделген.
Қылмыстың арнайы субъектісі-бұл субъектінің жалпы белгілерімен қатар (есі дұрыс, белгілі бір жасқа жетуі) ҚР ҚК-нің Ерекше бөлігінің тиісті нормаларында көзделген, осы қылмыс жасалуы мүмкін қосымша белгілерге ие адам.
Арнайы субъектілердің жауапкершілігі көзделген қылмыстардың құрамы арнайы субъектісі бар құрамдар деп аталады.
ҚР ҚК-де арнайы субъектімен нормалардың едәуір саны бар.
Арнайы субъектілері бар құрамдар көзделмейтін ҚР ҚК-нің Ерекше бөлігінің бірде-бір тарауы жоқ. Ал екі тарау - "Мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстар" 13-Тарауы және "Әскери қылмыстар" 16-тарауы тек рулық объект бойынша ғана емес, сонымен қатар арнайы қылмыс субъектісінің белгісі бойынша да бөлінген. Мемлекеттік қызмет мүдделеріне және әскери қылмыстарға қарсы көптеген қылмыстардың субъектілері тиісінше тек лауазымды адамдар немесе әскери қызметшілер, сондай-ақ олар жиындардан өту кезінде запастағы азаматтар бола алады.
Арнайы субъектілер тек қылмыс жасаушылар бола алады. Арнайы субъектінің белгілері жоқ басқа адамдар да қатысушы бола алады.
Арнайы субъектінің белгілері көп жағдайда қылмыстың нақты құрамын көздейтін ҚР ҚК нормасында тікелей көрсетіледі. Мысалы, ҚР ҚК 350-бабының диспозициясында қылмыс субъектілері ретінде судьялар, ҚР ҚК 345 - бабында-анықтама жүргізетін адам, тергеуші немесе прокурор тікелей аталған.
Басқа жағдайларда диспозициядағы арнайы субъектінің белгілері түсініледі, содан кейін олар түсіндіру арқылы белгіленеді. Осылайша, зорлау үшін жауапкершілікті көздейтін ҚР ҚК 120-бабын түсіндіру арқылы осы қылмыстың Орындаушы субъектісі ер адам деген қорытынды жасауға болады.
Кейбір жағдайларда арнайы субъектінің белгілері ҚР ҚК Ерекше нормасында белгіленеді. Мысалы, ҚР ҚК 307-бабының ескертпесінде лауазымды тұлға ұғымы берілген, ал ҚР ҚК 366-бабында әскери қылмыстар үшін қылмыстық жауаптылықта болуы мүмкін адамдардың тізбесі келтірілген.
Көрсетілген жағдайларда арнайы субъект ұғымы қылмыстардың едәуір бөлігі үшін беріледі - Мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы барлық қылмыстар және әскери қылмыстар.
Арнайы субъектінің белгілерін анықтау қылмыстық жауапкершілік туралы мәселені шешуде, сондай-ақ кінәлі адамның іс-әрекетін саралауда, жазаны дараландыруда маңызды мәнге ие. ҚР ҚК-нің Ерекше бөлігінде көзделген арнайы субъект белгілерінің болмауы осы қылмыс үшін қылмыстық жауаптылықты болдырмайды.
Мысалы, лауазымды емес адамның қызметке немқұрайлы қарауы ҚР ҚК 316-бабы бойынша қылмыстық жауаптылықты жояды, өйткені бұл қылмыстың субъектісі тек лауазымды адам болып табылады.
Кейбір жағдайларда арнайы субъектінің белгілері жасалған қылмыстың қоғамдық қауіптілік дәрежесін арттыратын, негізгі құрамды сол түрдегі қылмыстың білікті құрамына айналдыратын жағдайлар ретінде әрекет етуі мүмкін немесе жауапкершілікті жеңілдететін жағдайлар ретінде әрекет етуі мүмкін.
Мәселен, лауазымдық өкілеттіктерді теріс пайдалану құрамы (ҚР ҚК 307-бабы), егер бұл әрекетті жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын адам жасаса (ҚР ҚК 307-бабы 2-бөлігі) негізгіден біліктіге дейін өседі.
Босану кезінде де, одан кейінгі кезеңде де, психотравматикалық жағдайда немесе ақыл-есі кемдігін жоққа шығармайтын психикалық бұзылу жағдайында анасының жаңа туған баласын өлтіруі (ҚР ҚК 97-бабы) осы қылмыс үшін жауапкершілікті жеңілдететін мән-жай болып табылады.
Арнайы субъектінің белгілері қылмыстың негізгі құрамының қажетті белгілері ретінде де, қылмыстың саралануын өзгертетін белгілер ретінде де көзделмеген жағдайларда олар жазаны дараландыру үшін жалпы ауырлататын немесе жеңілдететін мән-жайлар ретінде әрекет ете алады (ҚР ҚК 53,54-бабы).
Арнайы тақырыптың белгілері әртүрлі және жеке тұлғаның әртүрлі қасиеттеріне сілтеме жасай алады. ҚР ҚК Ерекше бөлігінің нормаларында көзделген арнайы субъектінің барлық белгілерін мыналарға бөлуге болады:
Адамның құқықтық жағдайын сипаттайтын белгілер-әскери қызметші, әскери міндеттілер (ҚР ҚК 366-бабы), ата-аналар, ерлі-зайыптылар, балалар (ҚР ҚК 136,140-бабы және т.б.).
Демографиялық белгілері, кінәлінің жеке басының физикалық қасиеттері-жынысы (ер адам -- ҚР ҚК 120-бабы), жасы (кәмелетке толмаған - ҚР ҚК 131-бабы, 132-бабы), денсаулық жағдайы (жыныстық жолмен берілетін аурумен ауыратын адам-ҚР ҚК 115-бабы, адамның иммун тапшылығы вирусымен ауыратын адам (АИТВ ЖИТС) - ҚК 116-бабы ҚР) және т. б.
Лауазымдық жағдайын сипаттайтын белгілер, орындалатын жұмыстың сипаты және адамның кәсібін сипаттайтын белгілер - судья, теміржол, теңіз, әуе, өзен көлігінің қызметкері, дәрігер, медицина қызметкері және т.б. (ҚР ҚК 114,117,295,307, 350-баптары және т. б.).
Бұрынғы қоғамға қарсы қызметі бар немесе қылмыс жасаған адамды сипаттайтын белгілер-соттылықтың болуы (бұрын бұзақылық жасағаны үшін сотталған адам-ҚР ҚК 257-бабының 2-бөлігі, "в" тармағы және т. б.), бірнеше рет жасалған ұрлық (ҚР ҚК 175-бабының 2-бөлігі "б" тармағы), бірнеше рет жасалған тонау (ҚР ҚК 178-бабының 2-бөлігі) және т. б.
Қылмыстық құқықтағы субъектінің есі дұрыстық және есі дұрыс еместік мәселелері
Қылмыстық құқық бойынша қылмыс субъектілері қылмыс жасалған кезде қылмыстық заңда белгіленген жасқа жеткен есі дұрыс жеке тұлға деп танылады.
Қылмыстық құқық ғылымы мен криминология "қылмыс субъектісі" және "қылмыскердің жеке басы" ұғымдары бір-бірімен байланысты болғанымен, бірдей емес екендігіне негізделген. Қылмыс субъектісі-бұл қылмыс жасаған адамды сипаттайтын белгілердің жиынтығы, оның шеңберінен тыс қылмыс құрамы жоқ. Бұл қылмыскердің қасиеттерін сипаттайтын белгілердің минимумы, оны қылмыс субъектісі ретінде тану үшін қажет. Басқаша айтқанда, қылмыс субъектісінің белгілері қылмыстық жауапкершіліктің заңды негізінің ажырамас бөлігі болып табылады. олардың кем дегенде біреуінің, тіпті қосымша біреуінің болмауы қылмыс құрамының жоқтығын білдіреді.
Қылмыс субъектісінің алғашқы белгісі оның физикалық сипатында: қылмыстың субъектісі тек жеке тұлға - адам бола алады.
Қылмыстың субъектісі олардың іс-әрекеттерінің (әрекетсіздігінің) нақты сипаты мен әлеуметтік қауіптілігін сезінуге немесе оны басқаруға қабілетті адамдар, яғни есі дұрыс адамдар болуы мүмкін. Кінә ниет түрінде де, абайсыздық түрінде де адам өзінің психикалық жағдайына байланысты әлеуметтік қауіпті іс-әрекет жасаған кезде өзінің іс-әрекетінің немесе әрекетсіздігінің сипатын түсінбеген немесе оларды басқара алмаған барлық жағдайларда алынып тасталады. Тек ақылға қонымды, ақылға қонымды әрекет еткен адам ғана кінәлі деп танылуы мүмкін. Керісінше, есі дұрыс емес адам, яғни өзінің іс-әрекетін тани алмайтын немесе қоғамға қауіпті әрекет жасаған кезде оны басқара алмайтын адам қылмыс субъектісі ретінде таныла алмайды.
Сіздің іс-әрекеттеріңіз туралы хабардар болу және оны басқару қабілеті психикалық сау адамдарда туылған сәттен бастап емес, белгілі бір жасқа жеткенде пайда болады. Бұл дегеніміз, осы уақытқа дейін адам белгілі бір өмірлік тәжірибе жинақтады, қоршаған әлемді қабылдау критерийлері неғұрлым нақты анықталды, оның мінез-құлқының табиғатын, айналасындағылар үшін пайдалылық немесе қауіп-қатер тұрғысынан білуге, өзіне түсетін жағдайды бағалауға және таңдау жасауға қабілеттілігі пайда болды: белгілі бір әрекеттерді жасауға қолданыстағы тыйым салуды жою керек пе, әлде одан бас тарту керек пе мұндай қадам. Мамандардың пікірінше, мұндай оңтайлы жас 16 жаста болады. Осы жасқа қарай жасөспірім өзінің іс-әрекеттері үшін қылмыстық тәртіпте, қылмыстың барлық түрлері үшін, ал кейбіреулері үшін тіпті ертерек, 14 жастан бастап жауап бере алатын ерекше жетілу дәрежесіне жетеді.
Қылмыс субъектісінің белгілері ҚК-нің 14-бабында ашылады. ҚК-нің 14-бабының бірінші бөлігінде: "осы Кодексте белгіленген жасқа толған есі дұрыс жеке тұлға ғана қылмыстық жауаптылыққа жатады"делінген.
Қылмыстық кодекстің 14-бабының екінші бөлігінде қылмыстық құқықтың маңызды қағидаттарының бірі заңмен тұжырымдалған граждан азаматтардың заң алдындағы теңдігі қағидаты: "қылмыс жасаған адамдар шығу тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, қоғамдық бірлестіктерге қатыстылығына қарамастан заң алдында тең, тұрғылықты жері немесе кез келген өзге мән-жайлар". Бұл қағида да конституциялық болып табылады, өйткені ол ҚР Конституциясының 14-бабына негізделген.
ҚК-нің 14-бабының бірінші бөлігінде айтылған жеке тұлғалар Қазақстан Республикасының азаматтары, азаматтығы жоқ адамдар және шетел азаматтары болып табылады, бұл ҚК-нің 6 және 7-баптарының мазмұнынан туындайды. Қылмыс субъектілерінің тек жеке Тұлғаларды тануы заңды тұлғалар, яғни мекемелер, кәсіпорындар, ұйымдар, партиялар, Қоғамдық бірлестіктер қылмыс субъектілері бола алмайтындығын білдіреді.
Қылмыс субъектісінің қажетті белгілерінің бірі-қылмыс жасаған адамның ақыл-ойы.
Ақыл-ой-бұл адамның қылмыстық заңда көзделген әлеуметтік қауіпті әрекетті жасау кезінде өзінің іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) нақты сипаты мен қоғамдық қауіптілігін сезіну және оларды басқару қабілеті.
Есі дұрыс болу адамды қылмыстық жауапкершілікке тартудың және оны жазалаудың қажетті шарты болып табылады.
Қылмыстық заңның нормалары әрдайым қоршаған ортада дұрыс жүре алатын, мінез-құлқының маңыздылығын түсінетін және өз әрекеттерін (әрекетсіздігін) басқара алатын қалыпты психикалық қабілеттерге ие адамдарға бағытталған.
Мұндай қабілеті жоқ адамдар өздерінің іс-әрекеттерінің (әрекетсіздігінің) нақты сипаты мен қоғамдық қауіптілігін түсіне алмайды немесе оларды психиканың ауыр жағдайына байланысты басқара алмайды, сондықтан есі дұрыс емес деп танылады және қылмыстық жауапкершілікке тартылмайды (ҚК 16-бабы).
Қылмыс субъектісінің тағы бір міндетті белгісі, ақылға қонымдылықпен қатар, жеке тұлғаның қылмыс жасалған кезде қылмыстық заңда белгіленген жасқа жетуі болып табылады. Линденнің мінез-құлқын дұрыс бағалау, мінсіз әрекеттің әлеуметтік маңыздылығын түсіну, оларды басқару қабілеті белгілі бір жасқа жеткенде, физикалық, моральдық және рухани дамуда қажетті жетілу деңгейіне жеткенде пайда болады. Бұл қасиеттерге кәмелетке толмағандар ие емес (14 жасқа толмаған), сондықтан олар қылмыс субъектілері ретінде танылмайды.
Жеке тұлғаның қылмыстық заңда белгіленген жасқа жетуі және есі дұрыс болуы қылмыс субъектісінің жалпы заңды белгілері болып табылады, олар қылмыстардың барлық құрамы үшін міндетті және олардың біреуінің болмауы әрекетте қылмыс құрамының жоқтығын білдіреді.
Қылмыс субъектісін сипаттау кезінде оның жауапкершілігін анықтау және жаза тағайындау үшін қылмыскердің жеке басының белгілері маңызды. "Қылмыс субъектісі" және "қылмыскердің жеке басы" ұғымдары бірдей емес. Қылмыскердің жеке басы қылмыс субъектісі ұғымынан гөрі кеңірек. Қылмыскердің жеке басы-бұл қылмыскерді тұтастай тұлға ретінде сипаттайтын барлық әлеуметтік қасиеттердің, байланыстар мен қатынастардың жиынтығы: оның әлеуметтік байланыстары (саяси, еңбек, тұрмыстық, отбасылық және т. б.), оның моральдық және саяси қасиеттері (дүниетаным, сенім, мүдделер); оның психологиялық қасиеттері мен ерекшеліктері (интеллект, ерікті қасиеттер, эмоционалдық ерекшеліктер, темперамент); оның демографиялық және физикалық деректері (жынысы, жасы, денсаулық жағдайы); оның өмірбаяны, өмірлік тәжірибесі, білімі, қоғам алдындағы еңбегі мен кінәсі. Молдабаев с., Рахметов с. м. қылмыс субъектісі: оқу құралы. Алматы: 1999, Б. 104
Қылмыскердің жеке басының барлық қасиеттерінің ішінен "қылмыс субъектісі" ұғымы қылмыскердің жеке басын сипаттайтын белгілердің ең аз жиынтығын (ақыл-есі дұрыс, қылмыстық жауапкершілік жасына жету) қамтиды, олардың сыртында қылмыс құрамы жоқ.
Қылмыскердің жеке басының ерекшеліктері жазаны тағайындауда, оны дараландыруда (ҚК 52, 53, 54-баптары), шартты түрде соттау (ҚК 63-бабы), қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босату (ҚК 65-бабы 69-бабы), жазаны өтеуден шартты түрде мерзімінен бұрын босату немесе өтелмеген жазаны ауыстыру туралы мәселені шешу үшін өте маңызды жазаның неғұрлым жеңіл түрімен (К-нің 70, 71-баптары) және басқа жағдайларда жазаның бөліктері.
Жоғарыды аталып кеткендей қоғамға қауіпті іс-әрекет істегені үшін есі дұрыс адам заң бойынша жауап беруге және жазалынуға жасы толған адамдар ғана қылмыстық құқық бұзушылықтың субъектісі болып табылады. Есі дұрыс емес адамдар қылмыстық құқық бұзушылықтың субъектісі болып табылмыйды, сол себепті олар қылмыстық құқық бұзушылық үшін жауапқа тартылмыйды. Мұндай адамдарға істеген іс-әрекетрі үшін қылмыстық жаза болып табылмыйтын медициналық сипаттығы мәжбүрлеу шаралыры қолданылуы мүмкін. Адам қоғамға қауіпті іс-әрекетті істеген уақытында өзінің мінез-құлқының қоғамға қауіптілігін сезетін, ұғынатын және өзі істеген іс-әректін басқара алатын болса, ол есі дұрыс адам деп есептеледі. Бұл - есі дұрыстықтың бірінші белгісі, ал екінші белгісіне адамның қоғамға қауіпті іс-әрекетін істеген уақытта өзінің іс-әркетінің мәнін сезіп, ұғынуы және басқаруға қабілетінің болуы қылмыстық құқықтығы кінә туралы түсінікпен тығыз байланысты. Яғни қоғамға қауіпті іс-әрекетті істеген кезде оны істеушіге әйтеуір кінәнің бір түрі қасақаналық немесе абайсыздық болуы тиіс. Өйткені, кінә қылмыстық құқық бұзушылық үшін жауаптылықтың басты, негізгі алғышарты болып табылады. Өз әрекетінің мәнін түсінбейтін және өзін-өзі басқаруға қабілеті жоқ адамдарда кінә болмайды, сол себепті олар қылмыстық құқық бұзушылық үшін жауапқа тартылмайды. Қылмыстық кодекстің 16-бабында есі дұрыс еместіктің түсінігі берілген. Онда:
Осы Кодексте көзделген қоғамдық қауіпті әрекетті жасаған кезде есі
дұрыс емес күйде болған, яғни созылмалы психикалық ауруы, психикасының уақытша бұзылуы, кемақылдығы немесе психикасының өзге де дертке ұшырауы салдарынан өзінің іс-әрекетінің іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық қауіптілігін ұғына алмаған немесе оған ие бола алмаған адам қылмыстық жауарқа тартылуға тиіс емес.
Есі дұрыс емес деп танылған адамға сот осы Кодексте көзделген
медициналық сипаттығы мәжбүрлеу шараларын қолдануы мүмкін, - делінген.
Есі дұрыс еместік ұғымын ашып көрсеткенде қылмыстыө құқық ғылымы екі белгіні: медициналық және заңдылық белгіні қолданады. Заңдылық белгі бойынша сол қоғамға қауіпті іс-әрекетті істеген адамның өзінің іс-әрекетіне есеп бере алатынын және оны істегенде өзін басқара алатынын анықтайды.
Медициналық белгі бойынша қоғамға қауіпті әрекетті істеген адамның ауру жағдайына байданысты болған қабілетсіздігінің себебі анықтадлады. Адамның кез келген аурулық жағдайы оны есі дұрыс емес деп тануға негіз болмайды, сол аурулардың ішіндегі адамға өзінің іс-әрекетін нақты дұрыс бағалауға бөгет жасайтын аурулар ғана есі оны дұрыс емес деп тануға негіз болады.
Шектеулi есi дұрыстық кезiндегi психиканың бұзылуы дегенiмiз қылмыс жасаған адамның өз iс-əрекетiнiң
iс жүзiндегi сипаты мен қоғамға қауiптiлiгiн ұғыну немесе есiнiң дұрыстығын жоққа шығармайтын осындай психикалық аурудан iс-əрекетiне ие болу қабiлетiнiң елеулi азаюы. Есiнiң дұрыстығы шектеулi адам психикасының ауытқуынан күйзелiсте болады, бiрақ бiршама төмен болса да өз iс-əрекетiне есеп беру жəне оны басқару қабiлетiн сақтайды. Шектеулi есi дұрыстық кезiнде адамның психикалық жағдайы есi дұрыстық пен есi дұрыс еместiк жағдайларының аралығында болады.
ҚК 17-бабының 2-бөлiгiне сəйкес есiнiң дұрыстығын жоққа шығармайтын психиканың бұзылу жағдайын
сот жаза тағайындау кезiнде жеңiлдетушi мəн жай ретiнде ескередi жəне ол Қылмыстық Кодексте көзделген медициналық сипаттағы мəжбүрлеу шараларын тағайындау үшiн де негiз бола алады. Өз əрекетiнiң маңызын ұғынуға немесе сол қылмыстық заңда көзделген əрекеттi жасау кезiнде оған
басшылық жасауға қабiлетi жоқ адам психикасының қалыпты еместiгiне байланысты есi дұрыс емес деп танылады, мұндай адамдар қылмыс субъектiсi бола алмайды. Өйткенi, бұлардың əрекетiнде қылмыстық жауаптылықтың алғышарты болып табылатын кiнə жоқ.
Есi дұрыс еместiктiң ұғымы мен оның белгiлерi ҚК-ң 16- бабында былай деп жазылған ″Қылмыстық Кодексте көзделген қоғамға қауiптi əрекеттi жасаған кезде есi дұрыс емес күйде болған, яғни созылмалы психикалық ауруы, психикасының уақытша бұзылуы, кемақылдылығы немесе психикасының өзге де дертке ұшырауы салдарынан өзiнiң iс-əрекетiнiң iс жүзiндегi сипаты мен қоғамға қауiптiлiгiн ұғына алмаған немесе оған ие бола алмаған адам қылмыстық жауапқа тартылуға тиiс емес″. Есi дұрыс еместiктiң ұғымын ашу кезiнде қылмыстық құқық ғылымы екi критерийлердi пайдаланады: заңдық немесе психологиялық жəне медициналық немесе биологиялық.
Адамды есi дұрыс емес деп тану үшiн медициналық жəне заңдық критерийлердiң жиынтығы қажет. Тек олардың бiреуiнiң болуы адамды есi дұрыс емес деп тануға негiз бола алмайды.
Есi дұрыс еместiктiң медициналық критерийi, ҚК-ң 16- бабының 1-бөлiгiнде көрсетiлген психикалық қызметтiң дерттi бұзылуының төртеуiнiң бiреуi болуын талап етедi. Олар:
созылмалы психикалық ауру;
психиканың уақытша бұзылуы;
кемақылдылық;
психиканың өзге де дертке шалдығуы;
Созылмалы психикалық ауру бұл жазылуы қиын психиканың бұзылуы ұзақ уақытқа созылатын жан ауруы. Кейде бұл ауруда психиканың бұзылуы бiртiндеп үдеуi немесе төмендеуi мүмкiн, бұл аурудың кейiн тұрақты психикалық дефект (ақау) қалдыру қабiлетi де бар. Мұндай психикалық ауруларға: шизофрения, эпилепсия (қояншық), үдемелi сал, ми мүшесi (параноя) жəне т.б. жатады.
Психиканың уақытша бұзылуы - уақытша болатын кейбiр жағдайда бiрнеше минуттан бiрнеше сағат дейiн, ал кейде бiрнеше күн, апта, ай болатын жəне толық айығып кетумен аяқталатын психикалық ауру. Бұл ауруға патологиялық мас болу, патологиялық аффект, сананың тұмандануы жатады.
Кемақылдылық - туа бiткен немесе ерте жаста пайда болған психикалық қызметтегi патологиялық өзгерiс (олигофрения). Сондай-ақ жарақаттан, жұқпалы жəне басқа аурулардан мида болған органикалық өзгерiстiң салдарынан адамның қалыпты ойлау қабiлетiнiң бұзылуы немесе нашарлауы салдарынан болған ауру. Кемақылдылық адамның ойлау қабiлетiнiң төмендiгiнен, танымның жəне пайымдаудың нашарлығынан, өз əрекетiн дұрыс бағалай алмайтындығынан көрiнiс табады. Ойлау қызметiнiң бұзылуы
дəрежесiне байланысты кемақылдылықтың 3 дəрежесi болады:
1) идиотия (ең ауыр дəрежесi);
2) имбецильдiк (орта);
3) дебильдiлiк (жеңiл);
Идиотия- ақыл-ойдың артта қалуының ең терең дәрежесі (олигофрения), ауыр түрінде сөйлеу мен ойлаудың толық болмауымен сипатталады: науқастар тек мүше емес дыбыстарды айтады, әдетте оларға бағытталған сөйлеудің мағынасын түсінбейді, эмоционалды көріністер қарапайым, наразылық немесе рахат көрінісімен шектеледі.
Имбецильдiк - өмірдің алғашқы жылдарында ұрықтың немесе баланың миының дамуының кешеуілдеуіне байланысты олигофренияның, деменцияның, психикалық дамудың орташа дәрежесі.
Дебилдік -- латынның сөзі. Оның қазақ тіліндегі аудармасы деліқұлы деген ұғымға тура келеді. Баланың іштен жетілмей туатын физикалық және психикалық дамуындағы патологиялық кемістігін дебильдік, -- деп атайды. Дебильдік олигофренияның идиот пен имбецилден кейінгі үшінші тобына жатады. Дебиль балалардың ақыл-ой қаблеттерінің таяздығы идиот пен имбецильге қарағаңда әлдеқайда жеңіл болады. Сондықтан да олар өздеріне арналған арнайы мектептің жеңілдетілген оқу бағдарламасын ойдағыдай меңгереді жөне сонымен қатар қарапайым қол жұмыстарымен атқарылатын енбектің түрлерімен шұғылдануға бейімделеді.
Психиканың өзге де дертке ұшырауы - психиканың бұзылуының жоғарыда көрсетiлген үш түрiне жатпайтын, адам психикасының бұзылуына əсер ететiн əртүрлi аурулар. Бұған кейбiр жұқпалы аурулар (iш сүзегi, бөртпе сүзегi, iшкi органдар ауруының жəне зат алмасудың ауыр түрлерi, мидың жарақат тануы) əсерiнен адамның сандырақ күйге түсуi кезiндегi адам психикасының уақытша бұзылуы жатады. Психикалық аурудың, тiптен созылмалы психикалық аурудың болуы қылмыстық заңда көзделген əрекеттi
жасаған адамның есi дұрыс еместiгi туралы мəселенi шешуге жеткiлiксiз. Психикалық аурудың қарқыны əртүрлi болады, кейде ол адамды өз iс-əрекетiнiң мазмұнын ұғына алмайтын жəне оған ие бола алмайтынжағдайға дейiн жеткiзедi. Сондықтан да медициналық критерий заңдық критериймен толықтырылады.
Заңдық немесе психологиялық критерий екi белгiнi қамтиды:
1) интеллектуалдық
2) ерiктiлiк
Заңдық критерийдiң интеллектуалдық белгiсiн заңшығарушы мына сөздермен келтiредi: ″Адам... өз iсəрекетiнiң iс жүзiндегi сипаты мен қоғамға қауiптiлiгiн ұғына алмаған″. Есi дұрыс еместiктiң интеллектуалдық белгiсi психикалық аурудың салдарынан адам санасының
бұзылғандығын бiлдiредi. Өз iс-əрекетiнiң iс жүзiндегi сипатын ұғына алмау өзi жасаған əрекеттiң мəнiн адамның түсiне алмағандығын, жасаған əрекетi мен туған зардаптың арасындағы себептi байланысты түсiнбейтiндiгiн көрсетедi.
Заңдық критерийдiң ерiктiлiк белгiсi - адамда өз iс-əрекетiне ие болу қабiлетiнiң жоқтығын бiлдiредi.
Адамның ерiктiлiк қызметi оның санасымен тығыз байланысты, сана бұзылса адам өз iс əрекетiнiң мағынасын ұғынбайды, сол кезде ерiктiк қызмет те бұзылады да адам өз əрекетiне басшылық жасау қабiлетiнен айрылады. Заңдық критерий болу үшiн осы екi белгiнiң бiреуiнiң болуы жеткiлiктi болып табылады.
Адамның жасы қылмыс субъектiсiнiң белгiсi ретiнде. Қылмыс жасаған адамды қылмыс субъектiсi деп тану үшiн ол заңда белгiленген белгiлi бiр жасқа толған болуы қажет. ҚР қылмыстық заңында қылмыстық жауаптылық басталатын жас - 16 жас деп белгiленген. Ал заңда атап көрсетiлген нақты қылмыстар үшiн қылмыстық жауаптылық 14 жастан басталады. Қылмыстық жауаптылық басталатын жасты белгiлеу қажеттiлiгi адамның өз iс əрекетiнiң сипаты мен əлеуметтiк маңызын түсiну, өз тiлегiн жəне қажеттiлiгiн қоғамдық тыйым салу талаптарымен сəйкестендiру қабiлеттiлiгiмен жəне қылмыстық жазаны дұрыс қабылдау қабiлеттiлiгiмен байланысты.
Қоршаған дүниенiң құбылыстарын тану, олардың iшкi байланысын түсiну жəне түрлi əрекеттердiң арасынан дұрысын таңдау қабiлеттерi адамда туған кезден емес, кейiнiректе, оның биологиялық жəне əлеуметтiк даму деңгейiне қарай адамның құқықтық санасы белгiлi бiр деңгейге жеткенде ғана пайда болады. Сондықтан қылмыстық жауаптылық белгiлi бiр жасқа толған кезден басталады ҚК 15-бабының 1- бөлiгiне сəйкес қылмыс жасаған кезде 16 жасқа толған адам қылмыстық жауаптылыққа тартылуға жатады. Қылмыстық жауаптылықтың жалпы жасын 16 жас деп белгiлеу кез келген қылмыс үшiн қылмыстық жауаптылық осы жастан басталады деген сөз емес. ҚК Ерекше бөлiгiнде көрсетiлген кейбiр қылмыстар үшiн 18 жастан (мысалы, əскери қылмыстар, кəмелетке толмағанды қылмысқа тарту қылмысы үшiн жəне
т.б), сондай-ақ субъектiнiң ерекше белгiлерiне байланысты одан да жоғары 25 жастан (көрiнеу əдiлетсiз сот үкiмiн, шешiмiн немесе өзгедей сот актiсiн шығару қылмысы үшiн) басталады. Қоғамға қауiптi iс-əрекеттi жасаған адамның жасын анықтау кезiнде оның қылмыс жасау сəтiндегi жасы ескерiлетiндiгiн ұмытпау қажет. Заңдағы қылмыстық жауаптылықтың төменгi жас шегiнiң қатаң белгiленуi қылмыс жасаған адамның жасын нақты анықтауды талап етедi. Бұл мəселе адамның жеке басын куəландыратын тиiстi
құжаттар (туу туралы куəлiк, жеке куəлiгi жəне т.б.) негiзiнде шешiледi. Адам туылған күнi емес, келесi тəулiктен бастап белгiлi бiр жасқа толды деп саналады. Адамның туылған күнiн куəландыратын құжаттар болмаған жағдайда адамның жасын сот-медициналық сараптама тағайындау арқылы анықтайды. Бұл жағдайда субъектiнiң туылған күнi сараптама атаған жылдың ең соңғы күнi, яғни 31 желтоқсан деп есептеледi, ал ең төменгi жəне ең жоғарғы жас берiп анықтағанда, сараптама болжаған ең төменгi жас алынады.
ҚК 15-бабының 2-бөлiгiнде нақты көрсетiлген қылмыстар үшiн заңшығарушы қылмыстық жауаптылық жасын - 14 жас деп белгiленген. Қылмыстық жауаптылықтың мұндай төменгi жасын белгiлеуде заңшығарушы мынадай бiрқатар жағдайларды ескерген:
ҚК 15-бабының 2-бөлiгiнде көрсетiлген қылмыстардың қоғамға қауiптiлiгi мен құқыққа қайшылығын адамның 14 жаста ұғынуға мүмкiндiгiнiң бар екендiгiн жəне өз əрекетiне есеп бере алатындығын,
Осы қылмыстардың көпшiлiгiнiң жасөспiрiмдер арасында кең таратылғандығын;
Бұл қылмыстардың қоғамға қауiптiлiгiнiң жəне ауырлығының жоғары екендiгiн;
Аталған бапта көрсетiлген қылмыстардың тiзiмi түпкiлiктi болып табылады ол кеңейтiлуге жатпайды. Сондай-ақ, бұл қылмыстар үшiн қылмыстық жауаптылық, егер олар қасақана жасалса ғана 14 жастан
басталады. Қылмыс белгiлерi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ. Жұбанов атындағы АӨУ Экономика және құқық факультеті
Курстық жұмыс
Қылмыстық құқық бұзушылықтың арнайы субьектісі
Орындағын: Дастан Қанатұлы
Ақтөбе-2022
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІСІ
Қылмыстық құқық бұзушылық субъектісінің түсінігі және оның міндетті белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
Қылмыстық құқықтағы субъектінің есі дұрыстық және есі дұрыс еместік мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
ҚЫЛМЫСТЫҢ АРНАЙЫ СУБЪЕКТІСІ
Қылмыстың арнайы субъектісінің мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 21
Заңды тұлғалардың қылмыстық жауапкершілігі ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 25
Заңды тұлғаларды қылмыстық жауаптылыққа тарту ... ... ... ... ... ... ... .. ... 30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..40
КІРІСПЕ
Қылмыс жасаған кезде қылмыстық заңда көзделген белгілі бір жасқа толған және есі дұрыс жеке адам қылмыстық заң бойынша қылмыс субъектісі
бола алады.
Қылмыс субъектісінің белгілері жайлы Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 14-бабының бірінші бөлігінде былай делінген: Есі дұрыс, осы кодексте белгіленген жасқа толған жеке адам ғана қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс. Қылмыс субъектісі ол қылмыс жасаған есі дұрыс және 16 жасқа толған адам. Кейбір ауыр қылмыстар үшін (кісі өлтіру, зорлау, адам ұрлау, кісі тонау, қорқытып алу т.б.) қылмыстық жауапқа адам 14 жастан тартылады. Қылмыстық жауапкершілікке тарту көзделген қауіпті әрекет жасаған кезде есі дұрыс емес күйде болған, яғни созылмалы психикалық ауру, психикасының уақытша бұзылуы, кемақылдылығы салдарынан өзінің іс әрекетінің іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық қауіптілігін ұғына алмаған немесе оған ие бола алмаған адам қылмыстық жауапқа тартылмайды. Бұларға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары қолданылуы мүмкін. Алкогольді ішімдікті, есірткі заттарды немесе басқа да есеңгірететін заттарды пайдалану салдарынан мас күйінде жасаған қылмыс үшін адам қылмыстық жауаптылықтан босатылмайды. Қылмыстың арнаулы субъектiсi ұғымының заңға енгiзiлуi ҚК Ерекше бөлiмiндегi кейбiр қылмыс түрлерiнiң ерекшелiгiмен, яғни оларды жасау адамдардың белгiлi бiр қызметпен айналысу немесе оларға заңмен жүктелген мiндеттердi орындауымен байланысты ғана мүмкiн болатындығымен түсiндiрiледi. Арнаулы субъектiлер қылмыстың тек орындаушылары ғана бола алады.
Арнаулы субъектiнiң белгiлерi жоқ басқа адамдар қылмысқа қатысушылар ретiнде қарастырылады.
Арнаулы субъектiнiң белгiлерi кейбiр реттерде жасалған қылмыстың қоғамға қауiптiлiк дəрежесiн жоғарлататындықтан негiзгi құрамды жауаптылықты ауырлататын құрамға айналдырады. Мысалы, ҚК 145-бабының 3-бөлiгiнде ″Тұрғын үйге қол сұғылмаушылықты бұзу″ қылмысын адам өзiнiң қызмет бабын пайдаланып жасаса жауаптылығы ауырлатылады.
Бұл тақырыптың өзектілігі еліміз тәуелсіздіктің туын тік көтеріп демократиялық, құқықтық мемлекет құру жолына түскен шақта қылмыстық кодекс баптарына жаңаша қарауды қажет етті.
1997 жылы 16-сында ҚР Қылмыстық колексі қабылданып ол 1998 жылдың 1 қаңтарынан бастап заңды күшіне енді. Қылмыс субъектісі болып қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған және заңға сәйкес сол үшін қылмыстық жауаптылықты көтеруге қабілетті адам болып табылады.
Сөйтіп қылмыстың арнайы субъектісінің түсінігін ашып, қылмыс субъектісінің белгілерін айқындап, қылмыстың субъективтік жағының түсінігін және оның маңызын ашып көрсеткен.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы бұл курстық жұмысы қылмыстың арнайы субъектісінің түсінішінің мәнін, толық табиғатын ашып көрсетіп отыр.
Қылмыстың арнайы субъектісі бар қылмыстық-құқық нормалары жеке тарауларға біріктіріліп, арнайы субъектінің белгісін көрсткен.
Қылмыстың субъективтік жағының белгілерін анықтап, анықтаудың маңызы ерекшеленген.
Курстық жұмыс жазудағы автордың негізгі мақсаты қылмыстың арнайы субъектісінің табиғатын ашу, түрлерін анықтау, қылмыстығ субъективтік жағының түсінігі және орың маңызын көрсету болып табылады.
Жұмыста көрсетілген мәселелердің барлығы толық қамтылып, ашық түрде қарастырылып, қажет пікірлер кқрсетілген.
Курстық жұмысы екі бөлімнен, кіріспеден, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен турады. Бірінші бөлімде қылмыстық құқық бұзушылықтың субъектісінің түсінігі, түрлері және белгілері толық ашылып қөрсетілген, ал, екінші бөлімде қылмыстық құқық бұзушылықтың арнайы субъектісінің түсінігі және соған қатысты мәселелер қарастырылған.
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІСІ
Қылмыстық құқық бұзушылық субъектісінің түсінігі және оның міндетті белгілері
Қылмыстық құқық бұзушылықтың субъектісі болып қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған және заңға сәйкес сол үшін қылмыстық жауаптылықты көтеруге қабілетті адам танылады. Қылмыстық кодекстің 7,8,9-баптарының талаптарына сай Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің күші ҚР азаматтарына, ҚР аумағындағы азаматтығы жоқ адамдарға, сондай-ақ шетелдіктерге қолданылады. Бұдан туатын қорытынды қоғамға ұауіпті іс-әрекет үшін қылмыстық құқық бұзушылық үшін жауаптылыққа тек қана тірі адам - азамат тартылады. Заттар, жануарлар дүниесі, табиғат күштері келтірген зиян үшін олар қылмыстық құқық бұзушылық үшін жауапқа тартылмыйды, яғни бұл аталғандар қылмыстық құқық бұзушылықтың субъектісі болып танылмайды. Егер адам жануарларды немесе табиғи күштерді пайдалану арқылы қасақана немесе абайсыздықпен басқаға зиян келтірсе, онда қылмыстық құқық бұзушылық үшін жауаптылыққа сол адамның өзі тартылады. Мысалы, қабаған итке адамды қасақана әдейілеп қаптырса, онда сол адам жөнінде қасақана дене жарақатын келтіргені үшін қылмыстық жауаптылық мәселесі қарастырылады, ал мұндай жағдайда ит қылмыстық құқық бұзушылық субъектісі емес, қылмыстық құқық бұзушылықты істекдің құралы болып табылады.
Сондай-ақ заңды тұлғалар - мекеме, ұйым, кәсіпорын және басқа да заіды ұйымдар қылмыстық құқық бұзушылықтың субъектісі болып танылмайды. Кайсыбір кәсіпорын, мекеме, ұйымда еңбек қорғау ережелерінің елеулі бұзылуы үшін қылмыстық құқық бұзушылық үшін жауаптылыққа мекеме, үйым, кәсіпорын емес, сол еңбек қоргау ережелерін кінәлі түрде бұзған лауазымды адам, егер соның салдарынан адамдар қайғылы жағдайға ұшыраса жауаптылыққ тартылады. Жаңа Қылмыстық кодекстің 15-бабында есі дұрыс 16-жасқа толған жеке тұлға ғана қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс деп тура айтылған. Осығын орай, яңни қылмыстық құқық бұзушылық субъкетісі болып тек қана жеке тұлға - адам саналады.
Қылмыстық заң қылмыстық құқық бұзушылық үшін жауаптылыққа өзінің істеген іс-әрекетіне есеп бере алатын және өзін-өзі басқаруға қабілеті бар адамды, яғни есі дұрыс адамды ғана тарта алады. Адам қоғамға қауіпті іс-әрекет істеген кезде һзінің іс-әрекетіне есеп бере алмаса, яғни қылмыстық құқық бұзушылықты есі дұрыс емес күйде істесе, онда ол адамның іс-әрекетінде кінәнің екі нысаны қасақаналық пен абайсыздық жоқ деп есептеледі. Қоғамға қауіпті іс-әрекетін ұғынып реың мағынасына жетіп, ақылмен, естілікпен істеген есі дұрыс адам ғана қылмыстық құқық бұзушылық үшін кінәлі деп танылады.
Керісінше, қрғамға қауіпті іс-әрекет істеген кезде есі дұрыс емес күйде өзінің іс-әрекеті жөнінде өзіне есеп бере алмайтын, өз әрекетін басқара алмайтын адам қылмыстық құқық бұзушылық субъектісі бола алмайды. Яғни, қылмыстық құқық бұзушылықтың субъектісі болып кез-келген адам ғана емес, тек есі дұрыс адас танылады. Бұл қылмыстық құқық бұзушылықтың субъектісінің екінші белгісі болып табылыды.
Өзінің іс-әрекетін сезу және оны басқара алу дені сау адамға туған кезден бастап қалыптасады, пайда болады. Адам белгілі бір жасқа толған кезде қалыптасқан өмірліе тәжірибесі ақылы өзін қоршаған рптадағы құбылысқа дұрыс баға беру, сол ортаға өзінің іс-әрекетінің пайда не зиян келтіретінін ұғыну, нақты жағдайларға байланысты іс-қимыл жасап құқық, моралъ нормалары арқылы тыйым салынғандарды істеу-істемеу немесе ондай қимылдан бас тарту мәселелерін шешуге толық қабілетті болады. Психолог, психиатр, пидиатр, педагог және заңгер мамандардың тұжырымына сәйкес, мұнда жас мөлшері 16 жасқа толган уақыт деп белгіленген. Осы жасқа толған жасөспірімдер өздерінің өылмыстық заңға қайшы кез келген іс-әрекеті үшін қылмыстық құқық бұзушылық үшін жауаптылыққа тартылады. Қылмыстық кодекстің 15 - бабында көрсетілген кейбір қылмыстарды істегені үшін мұндай жауаптылық одан ертерек жаста - 14 жасқа толған уақыттан басталады. Яғни, қылмыстық заңда көрсетілген белгілі бір жасқа болу қылмыстық құқық бұзушылық субъектісінің өажетті белгісінің бірі болып табылады. Сонымен қылмыстық құқық бұзушылықты субъектісі болып қылмыстық заңда көрсетілген жасқа толған, есі дұрыс жеке адам саналады. Қылмыстық құқық бұзушылықты субъектісі жалпы және арнаулы болып екі түрге бөлінеді. Есі дұрыс, заңда белгіленген жасқа толу және жеке адам болу сияқты белгілер - барлық қылмыстық құқық бұзушыоық тән, ортақ белгілер. Бұл белгілер жалпы субънетінің түсінігін береді.
Жалпы субъектінің осы белгілермен қатар, жекеленген қылмыстық құқық бұзушылықты құрамының ерекшелігіне қарай қосымша, арнаулы белгілерді қажет ететін адам қылмыстық құқық бузушылықты арнаулы субъектісі болып табылады. Мысалы, мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыстың барлығы дерлік арнаулы мемлекттік қызметшілер арқылы істеледі. Бұл жерде мемлекттік қызметші арнаулы субъект юолып табылады., әскери қылмыстарды тек әскери қызметшілер істейді, сондықтан әскери қызметшілер де қылмыстың арнаулы суъектісі болып табылады. Қылмыстық құқық бұзушылық, онымен тығыз байланысты жаза қоғам тарихының барлық дәуiрлерiнде өзгермелi сипатта болып келген ұғымдар. Қылмыстық құқық бұзушылық - бұл адам iс-әрекетiнiң бiр түрi. Осы тұрғыдан алғанда, қылмыстық құқықта қылмыстық құқық бұзушылық ұғымына екi анықтама беру қалыптасқан.
Қылмыстық құқық бұзушылықтың формальды анықтамасы бойынша, қылмыстық құқық бұзушылық дегенiмiз - қылмыстық заң арқылы жазалау қатерiмен тыйым салынған адамның белгiлi бiр әрекетi. Алайда, мұндай анықтама қылмыстық құқық бұзушылық әрекетінiң мәнiн ашпайды, не үшiн заң шығарушы қандай да бiр әрекеттi жасауға тыйым салады, неге бұл әрекеттер қылмыстық құқық бұзушылық деп табылады деген сұрақтарға толығымен жауап бермейдi. Сондықтан қылмыстың материалдық анықтамасын енгiзу арқылы осы сұрақтарға жауап беру мүмкiндiгi қарастырылды.
Қылмыстық құқық бұзушылықтың материалдық анықтамасында қылмыстың негiзгi сапасы - оның қоғамға қауiптiлiгiмен анықталады деген тұжырым жасалған. Бұл анықтамаға сәйкес, қылмыстық құқық бұзушылық дегенiмiз - адамның қоғамға қауiптi iс-әрекетi болып табылады. Жасалған әрекетте қоғамға қауiптiлiк белгiсiнiң бар болуы оның белгiлi бiр қоғамдық қатынастарға зиян келтiредi немесе зиян келтiру қаупiн туғызады дегендi бiлдiредi.
Сонымен, формальды және материалды анықтамалар бiрiн-бiрi толықтырып қылмыстық құқық бұзушылық ұғымын бередi. ҚР ҚК 10-бабының 1-ші бөлiгiне сәйкес қылмыстық құқық бұзушылықтар қоғамға қауіптілік және жазаланушылық дәрежесіне қарай қылмыстаржәне қылмыстық теріс қылықтар болып бөлінеді.
ҚР ҚК 10 бабының 3-ші бөлігінде бекітілген ереже қоғамға зор қауіп төндірмейтін, болмашы зиян келтірген не адамның жеке басына, ұйымға, қоғамға немесе мемлекетке зиян келтіру қатерін туғызған, оны жасағаны үшін айыппұл салу, түзеу жұмыстары, қоғамдық жұмыстарға тарту, қамаққа алу түріндегі жаза көзделген, айыпты жасалған іс-әрекеттің (әрекет не әрекетсіздік) қылмыстық теріс-қылық болып табылатынын көрсетеді.
Аталған баптың 2-ші бөлігінде көрсетілген анықтамаға сәйкес Қылмыстық Кодексте айыппұл салу, түзеу жұмыстары, бас бостандығын шектеу, бас бостандығынан айыру немесе өлім жазасы түріндегі жазалау қатерімен тиым салынған айыпты жасалған, қоғамға қауіпті іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік) қылмысдеп танылады.
Көрсетiлген анықтамадан қылмыс ұғымы өзiне келесi белгiлердi қамтитынын көремiз: қоғамға қауiптiлiк, қылмыстық құқыққа қайшылық, кiнәлiлiк және жазаланушылық. Осы аталған белгiлердiң жиынтығы болғанда ғана iс-әрекет қылмыс деп танылады.
Еліміздің қылмыстық заңнамасында бекітілген қылмыстық теріс қылықтардың қылмысқа қарағанда өзіндік ерекшеліктері бар екендігін көреміз. Осы айырмашылықтарды қылмыстық құқық бұзушылықтардың белгілерін талдағанда қарастырамыз.
ҚК-нің 285-і, егер бұл әрекеттер қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделеріне елеулі зиян келтірсе, қызметтік өкілеттіктерін қызметтің мүдделеріне қайшы келетін пайдакүнемдік немесе өзге де жеке мүдделер үшін пайдаланатын лауазымды адамдарды ғана қызмет бойынша теріс пайдаланғаны үшін жауапкершілікті көздейді. Қылмыстық құқық жөніндегі оқулықта көрсетілгендей, осы баптың қылмыс субъектісі белгілерінің ерекшелігі-оларды адам қызметтегі міндеттерін пайдалана отырып және оның қызметтік жағдайының арқасында ғана жасай алады, ҚК-нің 285-бабына 1-Ескертпе, лауазымды адамның белгілерін аша отырып, атап айтқанда, бұлар билік өкілдері немесе ұйымдық тұрғыдан орындайтын адамдар екенін көрсетеді.- мемлекеттік органдарда, жергілікті өзін-өзі басқару органдарында, мемлекеттік мекемелерде, Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерінде өкімдік және әкімшілік-шаруашылық функциялары, Қазақстан Республикасының басқа да әскерлері мен әскери құралымдары.
Сонымен, кейбір ғылыми еңбектерде белгілі бір адамның басқару функцияларын орындауының негізі осы адамға билік өкілеттіктерін беретін және осы субъект пен мінез-құлқы басқарылатын объект ретінде әрекет ететін адамдар арасындағы басқарушылық қатынастардың пайда болуын тудыратын заңды факт болуы керек екендігі көрсетілген. ҚР Қылмыстық кодексінде "арнайы" өкілеттік туралы айтылғандықтан, белгілі бір "жалпы" өкілеттіктердің, яғни басқару функцияларын орындаудың әдеттегі, типтік негіздерінің болуын болжау қисынды.
Бұдан әрі құқық салаларында мысалдар келтіріледі. Осылайша, әкімшілік құқықта лауазымдарды ауыстырудың келесі әдістері белгілі: 1) Қабылдау; 2) лауазымға тағайындау; 3) сайлау; 4) конкурс. Қылмыстық құқық теориясында басқару функцияларын орындаудың негізі ретінде лауазымға тағайындау туралы акт, сайлау актісі, сенімхат, еңбек шарты (келісімшарт) деп аталады. Азаматтық құқық мәселелері жөніндегі жұмыстарда осы негіздерге мыналар жатады: тағайындау немесе сайлау туралы шешім (басшы ретінде); заңды тұлға органының функцияларын орындайтын басшымен немесе өзге де субъектімен ерекше (еңбек және азаматтық-құқықтық белгілерді біріктіретін) шарт.
Бұл негіздер "жалпы", яғни басқару функцияларын орындаудың әдеттегі негіздері екендігіне күмән жоқ. Бірақ арнайы өкілеттік бойынша басқару функцияларын түсіндіру үшін ҚР Жоғарғы Сотының берген түсіндірмесін беру қажетҚР Жоғарғы Сотының 10.02 № 6 қаулысы. 2000 "парақорлық және коммерциялық пара беру туралы істер бойынша сот практикасы туралы" былай деп жазылған: "арнайы өкілеттік бойынша аталған функцияларды орындау адамның өзіне заңмен (полиция, прокуратура органдарының тағылымдамадан өтушілері және т. б.), нормативтік актімен, жоғары тұрған лауазымды адамның бұйрығымен немесе өкімімен не оған құқығы бар органмен жүктелген белгілі бір функцияларды орындайтынын білдіреді. лауазымды тұлға. Мұндай функциялар белгілі бір уақыт ішінде жүзеге асырылуы немесе бір реттік немесе негізгі жұмыспен (халық және алқабилер және т. б.) біріктірілуі мүмкін".
Қарастырылып отырған қылмыс санаты бойынша ең күрделі мәселелердің бірі-лауазымды тұлға ұғымы туралы мәселе. Осыған байланысты ҚР Жоғарғы Сотының Пленумы ҚК-нің 285-бабына ескертпеде бекітілген лауазымды адамды айқындау өлшемшарттарына тағы да назар аударады.
Осыған байланысты, осы түсініктемені түсіндіре отырып, лауазымды тұлғаның функцияларын арнайы өкілеттік бойынша орындау адамға осындай функцияларды нормативтік-құқықтық актімен немесе уәкілетті органмен немесе лауазымды адаммен жүктеумен байланысты екендігі айтылады. Бұл өкілеттіктер уақытша, бір реттік, негізгі құлмен біріктірілуі мүмкін. Мұндай өкілеттіктердің болмауы, оларды заңсыз субъектінің ұсынуы және т.б. лауазымды адамның болуын болдырмайды.
Құқықтық әдебиеттерде арнайы өкілеттік ұғымының анықтамасы бар, оған сәйкес ол "Әкімшілік-шаруашылық немесе ұйымдық-өкімдік функцияларды, сондай-ақ билік өкілінің функцияларын жүзеге асыруға қоғам өкіліне ресми түрде берілген (Нормативтік немесе жеке акт шығару арқылы) құқықтарды"білдіреді. Бұл тұжырымдаманың мазмұны бізде қарсылық тудырады. Біріншіден, жалпы қолданыстағы нормативтік актінің негізінде арнайы өкілеттік беру. Екіншіден, арнайы өкілеттік бойынша басқару функцияларын орындайтын адамдар тобын тек қоғам өкілдерімен шектеу.
Қылмыстық заң белгілі бір жасқа толған кез-келген ақылға қонымды жеке тұлғалар емес, тек ерекше, қосымша белгілері бар адамдар ғана субъектілері бола алатын қылмыстарды қарастырады. Мысалы, ҚР ҚК 117 -- бабының бірінші және екінші бөліктерінде көзделген абортты заңсыз өндіру субъектілері тек дәрігерлер, лауазымдық өкілеттіктерді теріс пайдалану (ҚР ҚК 307-бабы) - лауазымды адамдар бола алады.
Бұл қылмыстардың ерекшелігі-оларды мұндай белгілерге ие емес адамдар жасай алмайды.
Қолданыстағы қылмыстық заңнамада арнайы субъект ұғымының анықтамасы жоқ. Арнайы субъектілерді сипаттайтын белгілер ҚР ҚК Ерекше бөлігінің нормаларында көзделген.
Қылмыстың арнайы субъектісі-бұл субъектінің жалпы белгілерімен қатар (есі дұрыс, белгілі бір жасқа жетуі) ҚР ҚК-нің Ерекше бөлігінің тиісті нормаларында көзделген, осы қылмыс жасалуы мүмкін қосымша белгілерге ие адам.
Арнайы субъектілердің жауапкершілігі көзделген қылмыстардың құрамы арнайы субъектісі бар құрамдар деп аталады.
ҚР ҚК-де арнайы субъектімен нормалардың едәуір саны бар.
Арнайы субъектілері бар құрамдар көзделмейтін ҚР ҚК-нің Ерекше бөлігінің бірде-бір тарауы жоқ. Ал екі тарау - "Мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстар" 13-Тарауы және "Әскери қылмыстар" 16-тарауы тек рулық объект бойынша ғана емес, сонымен қатар арнайы қылмыс субъектісінің белгісі бойынша да бөлінген. Мемлекеттік қызмет мүдделеріне және әскери қылмыстарға қарсы көптеген қылмыстардың субъектілері тиісінше тек лауазымды адамдар немесе әскери қызметшілер, сондай-ақ олар жиындардан өту кезінде запастағы азаматтар бола алады.
Арнайы субъектілер тек қылмыс жасаушылар бола алады. Арнайы субъектінің белгілері жоқ басқа адамдар да қатысушы бола алады.
Арнайы субъектінің белгілері көп жағдайда қылмыстың нақты құрамын көздейтін ҚР ҚК нормасында тікелей көрсетіледі. Мысалы, ҚР ҚК 350-бабының диспозициясында қылмыс субъектілері ретінде судьялар, ҚР ҚК 345 - бабында-анықтама жүргізетін адам, тергеуші немесе прокурор тікелей аталған.
Басқа жағдайларда диспозициядағы арнайы субъектінің белгілері түсініледі, содан кейін олар түсіндіру арқылы белгіленеді. Осылайша, зорлау үшін жауапкершілікті көздейтін ҚР ҚК 120-бабын түсіндіру арқылы осы қылмыстың Орындаушы субъектісі ер адам деген қорытынды жасауға болады.
Кейбір жағдайларда арнайы субъектінің белгілері ҚР ҚК Ерекше нормасында белгіленеді. Мысалы, ҚР ҚК 307-бабының ескертпесінде лауазымды тұлға ұғымы берілген, ал ҚР ҚК 366-бабында әскери қылмыстар үшін қылмыстық жауаптылықта болуы мүмкін адамдардың тізбесі келтірілген.
Көрсетілген жағдайларда арнайы субъект ұғымы қылмыстардың едәуір бөлігі үшін беріледі - Мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы барлық қылмыстар және әскери қылмыстар.
Арнайы субъектінің белгілерін анықтау қылмыстық жауапкершілік туралы мәселені шешуде, сондай-ақ кінәлі адамның іс-әрекетін саралауда, жазаны дараландыруда маңызды мәнге ие. ҚР ҚК-нің Ерекше бөлігінде көзделген арнайы субъект белгілерінің болмауы осы қылмыс үшін қылмыстық жауаптылықты болдырмайды.
Мысалы, лауазымды емес адамның қызметке немқұрайлы қарауы ҚР ҚК 316-бабы бойынша қылмыстық жауаптылықты жояды, өйткені бұл қылмыстың субъектісі тек лауазымды адам болып табылады.
Кейбір жағдайларда арнайы субъектінің белгілері жасалған қылмыстың қоғамдық қауіптілік дәрежесін арттыратын, негізгі құрамды сол түрдегі қылмыстың білікті құрамына айналдыратын жағдайлар ретінде әрекет етуі мүмкін немесе жауапкершілікті жеңілдететін жағдайлар ретінде әрекет етуі мүмкін.
Мәселен, лауазымдық өкілеттіктерді теріс пайдалану құрамы (ҚР ҚК 307-бабы), егер бұл әрекетті жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын адам жасаса (ҚР ҚК 307-бабы 2-бөлігі) негізгіден біліктіге дейін өседі.
Босану кезінде де, одан кейінгі кезеңде де, психотравматикалық жағдайда немесе ақыл-есі кемдігін жоққа шығармайтын психикалық бұзылу жағдайында анасының жаңа туған баласын өлтіруі (ҚР ҚК 97-бабы) осы қылмыс үшін жауапкершілікті жеңілдететін мән-жай болып табылады.
Арнайы субъектінің белгілері қылмыстың негізгі құрамының қажетті белгілері ретінде де, қылмыстың саралануын өзгертетін белгілер ретінде де көзделмеген жағдайларда олар жазаны дараландыру үшін жалпы ауырлататын немесе жеңілдететін мән-жайлар ретінде әрекет ете алады (ҚР ҚК 53,54-бабы).
Арнайы тақырыптың белгілері әртүрлі және жеке тұлғаның әртүрлі қасиеттеріне сілтеме жасай алады. ҚР ҚК Ерекше бөлігінің нормаларында көзделген арнайы субъектінің барлық белгілерін мыналарға бөлуге болады:
Адамның құқықтық жағдайын сипаттайтын белгілер-әскери қызметші, әскери міндеттілер (ҚР ҚК 366-бабы), ата-аналар, ерлі-зайыптылар, балалар (ҚР ҚК 136,140-бабы және т.б.).
Демографиялық белгілері, кінәлінің жеке басының физикалық қасиеттері-жынысы (ер адам -- ҚР ҚК 120-бабы), жасы (кәмелетке толмаған - ҚР ҚК 131-бабы, 132-бабы), денсаулық жағдайы (жыныстық жолмен берілетін аурумен ауыратын адам-ҚР ҚК 115-бабы, адамның иммун тапшылығы вирусымен ауыратын адам (АИТВ ЖИТС) - ҚК 116-бабы ҚР) және т. б.
Лауазымдық жағдайын сипаттайтын белгілер, орындалатын жұмыстың сипаты және адамның кәсібін сипаттайтын белгілер - судья, теміржол, теңіз, әуе, өзен көлігінің қызметкері, дәрігер, медицина қызметкері және т.б. (ҚР ҚК 114,117,295,307, 350-баптары және т. б.).
Бұрынғы қоғамға қарсы қызметі бар немесе қылмыс жасаған адамды сипаттайтын белгілер-соттылықтың болуы (бұрын бұзақылық жасағаны үшін сотталған адам-ҚР ҚК 257-бабының 2-бөлігі, "в" тармағы және т. б.), бірнеше рет жасалған ұрлық (ҚР ҚК 175-бабының 2-бөлігі "б" тармағы), бірнеше рет жасалған тонау (ҚР ҚК 178-бабының 2-бөлігі) және т. б.
Қылмыстық құқықтағы субъектінің есі дұрыстық және есі дұрыс еместік мәселелері
Қылмыстық құқық бойынша қылмыс субъектілері қылмыс жасалған кезде қылмыстық заңда белгіленген жасқа жеткен есі дұрыс жеке тұлға деп танылады.
Қылмыстық құқық ғылымы мен криминология "қылмыс субъектісі" және "қылмыскердің жеке басы" ұғымдары бір-бірімен байланысты болғанымен, бірдей емес екендігіне негізделген. Қылмыс субъектісі-бұл қылмыс жасаған адамды сипаттайтын белгілердің жиынтығы, оның шеңберінен тыс қылмыс құрамы жоқ. Бұл қылмыскердің қасиеттерін сипаттайтын белгілердің минимумы, оны қылмыс субъектісі ретінде тану үшін қажет. Басқаша айтқанда, қылмыс субъектісінің белгілері қылмыстық жауапкершіліктің заңды негізінің ажырамас бөлігі болып табылады. олардың кем дегенде біреуінің, тіпті қосымша біреуінің болмауы қылмыс құрамының жоқтығын білдіреді.
Қылмыс субъектісінің алғашқы белгісі оның физикалық сипатында: қылмыстың субъектісі тек жеке тұлға - адам бола алады.
Қылмыстың субъектісі олардың іс-әрекеттерінің (әрекетсіздігінің) нақты сипаты мен әлеуметтік қауіптілігін сезінуге немесе оны басқаруға қабілетті адамдар, яғни есі дұрыс адамдар болуы мүмкін. Кінә ниет түрінде де, абайсыздық түрінде де адам өзінің психикалық жағдайына байланысты әлеуметтік қауіпті іс-әрекет жасаған кезде өзінің іс-әрекетінің немесе әрекетсіздігінің сипатын түсінбеген немесе оларды басқара алмаған барлық жағдайларда алынып тасталады. Тек ақылға қонымды, ақылға қонымды әрекет еткен адам ғана кінәлі деп танылуы мүмкін. Керісінше, есі дұрыс емес адам, яғни өзінің іс-әрекетін тани алмайтын немесе қоғамға қауіпті әрекет жасаған кезде оны басқара алмайтын адам қылмыс субъектісі ретінде таныла алмайды.
Сіздің іс-әрекеттеріңіз туралы хабардар болу және оны басқару қабілеті психикалық сау адамдарда туылған сәттен бастап емес, белгілі бір жасқа жеткенде пайда болады. Бұл дегеніміз, осы уақытқа дейін адам белгілі бір өмірлік тәжірибе жинақтады, қоршаған әлемді қабылдау критерийлері неғұрлым нақты анықталды, оның мінез-құлқының табиғатын, айналасындағылар үшін пайдалылық немесе қауіп-қатер тұрғысынан білуге, өзіне түсетін жағдайды бағалауға және таңдау жасауға қабілеттілігі пайда болды: белгілі бір әрекеттерді жасауға қолданыстағы тыйым салуды жою керек пе, әлде одан бас тарту керек пе мұндай қадам. Мамандардың пікірінше, мұндай оңтайлы жас 16 жаста болады. Осы жасқа қарай жасөспірім өзінің іс-әрекеттері үшін қылмыстық тәртіпте, қылмыстың барлық түрлері үшін, ал кейбіреулері үшін тіпті ертерек, 14 жастан бастап жауап бере алатын ерекше жетілу дәрежесіне жетеді.
Қылмыс субъектісінің белгілері ҚК-нің 14-бабында ашылады. ҚК-нің 14-бабының бірінші бөлігінде: "осы Кодексте белгіленген жасқа толған есі дұрыс жеке тұлға ғана қылмыстық жауаптылыққа жатады"делінген.
Қылмыстық кодекстің 14-бабының екінші бөлігінде қылмыстық құқықтың маңызды қағидаттарының бірі заңмен тұжырымдалған граждан азаматтардың заң алдындағы теңдігі қағидаты: "қылмыс жасаған адамдар шығу тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, қоғамдық бірлестіктерге қатыстылығына қарамастан заң алдында тең, тұрғылықты жері немесе кез келген өзге мән-жайлар". Бұл қағида да конституциялық болып табылады, өйткені ол ҚР Конституциясының 14-бабына негізделген.
ҚК-нің 14-бабының бірінші бөлігінде айтылған жеке тұлғалар Қазақстан Республикасының азаматтары, азаматтығы жоқ адамдар және шетел азаматтары болып табылады, бұл ҚК-нің 6 және 7-баптарының мазмұнынан туындайды. Қылмыс субъектілерінің тек жеке Тұлғаларды тануы заңды тұлғалар, яғни мекемелер, кәсіпорындар, ұйымдар, партиялар, Қоғамдық бірлестіктер қылмыс субъектілері бола алмайтындығын білдіреді.
Қылмыс субъектісінің қажетті белгілерінің бірі-қылмыс жасаған адамның ақыл-ойы.
Ақыл-ой-бұл адамның қылмыстық заңда көзделген әлеуметтік қауіпті әрекетті жасау кезінде өзінің іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) нақты сипаты мен қоғамдық қауіптілігін сезіну және оларды басқару қабілеті.
Есі дұрыс болу адамды қылмыстық жауапкершілікке тартудың және оны жазалаудың қажетті шарты болып табылады.
Қылмыстық заңның нормалары әрдайым қоршаған ортада дұрыс жүре алатын, мінез-құлқының маңыздылығын түсінетін және өз әрекеттерін (әрекетсіздігін) басқара алатын қалыпты психикалық қабілеттерге ие адамдарға бағытталған.
Мұндай қабілеті жоқ адамдар өздерінің іс-әрекеттерінің (әрекетсіздігінің) нақты сипаты мен қоғамдық қауіптілігін түсіне алмайды немесе оларды психиканың ауыр жағдайына байланысты басқара алмайды, сондықтан есі дұрыс емес деп танылады және қылмыстық жауапкершілікке тартылмайды (ҚК 16-бабы).
Қылмыс субъектісінің тағы бір міндетті белгісі, ақылға қонымдылықпен қатар, жеке тұлғаның қылмыс жасалған кезде қылмыстық заңда белгіленген жасқа жетуі болып табылады. Линденнің мінез-құлқын дұрыс бағалау, мінсіз әрекеттің әлеуметтік маңыздылығын түсіну, оларды басқару қабілеті белгілі бір жасқа жеткенде, физикалық, моральдық және рухани дамуда қажетті жетілу деңгейіне жеткенде пайда болады. Бұл қасиеттерге кәмелетке толмағандар ие емес (14 жасқа толмаған), сондықтан олар қылмыс субъектілері ретінде танылмайды.
Жеке тұлғаның қылмыстық заңда белгіленген жасқа жетуі және есі дұрыс болуы қылмыс субъектісінің жалпы заңды белгілері болып табылады, олар қылмыстардың барлық құрамы үшін міндетті және олардың біреуінің болмауы әрекетте қылмыс құрамының жоқтығын білдіреді.
Қылмыс субъектісін сипаттау кезінде оның жауапкершілігін анықтау және жаза тағайындау үшін қылмыскердің жеке басының белгілері маңызды. "Қылмыс субъектісі" және "қылмыскердің жеке басы" ұғымдары бірдей емес. Қылмыскердің жеке басы қылмыс субъектісі ұғымынан гөрі кеңірек. Қылмыскердің жеке басы-бұл қылмыскерді тұтастай тұлға ретінде сипаттайтын барлық әлеуметтік қасиеттердің, байланыстар мен қатынастардың жиынтығы: оның әлеуметтік байланыстары (саяси, еңбек, тұрмыстық, отбасылық және т. б.), оның моральдық және саяси қасиеттері (дүниетаным, сенім, мүдделер); оның психологиялық қасиеттері мен ерекшеліктері (интеллект, ерікті қасиеттер, эмоционалдық ерекшеліктер, темперамент); оның демографиялық және физикалық деректері (жынысы, жасы, денсаулық жағдайы); оның өмірбаяны, өмірлік тәжірибесі, білімі, қоғам алдындағы еңбегі мен кінәсі. Молдабаев с., Рахметов с. м. қылмыс субъектісі: оқу құралы. Алматы: 1999, Б. 104
Қылмыскердің жеке басының барлық қасиеттерінің ішінен "қылмыс субъектісі" ұғымы қылмыскердің жеке басын сипаттайтын белгілердің ең аз жиынтығын (ақыл-есі дұрыс, қылмыстық жауапкершілік жасына жету) қамтиды, олардың сыртында қылмыс құрамы жоқ.
Қылмыскердің жеке басының ерекшеліктері жазаны тағайындауда, оны дараландыруда (ҚК 52, 53, 54-баптары), шартты түрде соттау (ҚК 63-бабы), қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босату (ҚК 65-бабы 69-бабы), жазаны өтеуден шартты түрде мерзімінен бұрын босату немесе өтелмеген жазаны ауыстыру туралы мәселені шешу үшін өте маңызды жазаның неғұрлым жеңіл түрімен (К-нің 70, 71-баптары) және басқа жағдайларда жазаның бөліктері.
Жоғарыды аталып кеткендей қоғамға қауіпті іс-әрекет істегені үшін есі дұрыс адам заң бойынша жауап беруге және жазалынуға жасы толған адамдар ғана қылмыстық құқық бұзушылықтың субъектісі болып табылады. Есі дұрыс емес адамдар қылмыстық құқық бұзушылықтың субъектісі болып табылмыйды, сол себепті олар қылмыстық құқық бұзушылық үшін жауапқа тартылмыйды. Мұндай адамдарға істеген іс-әрекетрі үшін қылмыстық жаза болып табылмыйтын медициналық сипаттығы мәжбүрлеу шаралыры қолданылуы мүмкін. Адам қоғамға қауіпті іс-әрекетті істеген уақытында өзінің мінез-құлқының қоғамға қауіптілігін сезетін, ұғынатын және өзі істеген іс-әректін басқара алатын болса, ол есі дұрыс адам деп есептеледі. Бұл - есі дұрыстықтың бірінші белгісі, ал екінші белгісіне адамның қоғамға қауіпті іс-әрекетін істеген уақытта өзінің іс-әркетінің мәнін сезіп, ұғынуы және басқаруға қабілетінің болуы қылмыстық құқықтығы кінә туралы түсінікпен тығыз байланысты. Яғни қоғамға қауіпті іс-әрекетті істеген кезде оны істеушіге әйтеуір кінәнің бір түрі қасақаналық немесе абайсыздық болуы тиіс. Өйткені, кінә қылмыстық құқық бұзушылық үшін жауаптылықтың басты, негізгі алғышарты болып табылады. Өз әрекетінің мәнін түсінбейтін және өзін-өзі басқаруға қабілеті жоқ адамдарда кінә болмайды, сол себепті олар қылмыстық құқық бұзушылық үшін жауапқа тартылмайды. Қылмыстық кодекстің 16-бабында есі дұрыс еместіктің түсінігі берілген. Онда:
Осы Кодексте көзделген қоғамдық қауіпті әрекетті жасаған кезде есі
дұрыс емес күйде болған, яғни созылмалы психикалық ауруы, психикасының уақытша бұзылуы, кемақылдығы немесе психикасының өзге де дертке ұшырауы салдарынан өзінің іс-әрекетінің іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық қауіптілігін ұғына алмаған немесе оған ие бола алмаған адам қылмыстық жауарқа тартылуға тиіс емес.
Есі дұрыс емес деп танылған адамға сот осы Кодексте көзделген
медициналық сипаттығы мәжбүрлеу шараларын қолдануы мүмкін, - делінген.
Есі дұрыс еместік ұғымын ашып көрсеткенде қылмыстыө құқық ғылымы екі белгіні: медициналық және заңдылық белгіні қолданады. Заңдылық белгі бойынша сол қоғамға қауіпті іс-әрекетті істеген адамның өзінің іс-әрекетіне есеп бере алатынын және оны істегенде өзін басқара алатынын анықтайды.
Медициналық белгі бойынша қоғамға қауіпті әрекетті істеген адамның ауру жағдайына байданысты болған қабілетсіздігінің себебі анықтадлады. Адамның кез келген аурулық жағдайы оны есі дұрыс емес деп тануға негіз болмайды, сол аурулардың ішіндегі адамға өзінің іс-әрекетін нақты дұрыс бағалауға бөгет жасайтын аурулар ғана есі оны дұрыс емес деп тануға негіз болады.
Шектеулi есi дұрыстық кезiндегi психиканың бұзылуы дегенiмiз қылмыс жасаған адамның өз iс-əрекетiнiң
iс жүзiндегi сипаты мен қоғамға қауiптiлiгiн ұғыну немесе есiнiң дұрыстығын жоққа шығармайтын осындай психикалық аурудан iс-əрекетiне ие болу қабiлетiнiң елеулi азаюы. Есiнiң дұрыстығы шектеулi адам психикасының ауытқуынан күйзелiсте болады, бiрақ бiршама төмен болса да өз iс-əрекетiне есеп беру жəне оны басқару қабiлетiн сақтайды. Шектеулi есi дұрыстық кезiнде адамның психикалық жағдайы есi дұрыстық пен есi дұрыс еместiк жағдайларының аралығында болады.
ҚК 17-бабының 2-бөлiгiне сəйкес есiнiң дұрыстығын жоққа шығармайтын психиканың бұзылу жағдайын
сот жаза тағайындау кезiнде жеңiлдетушi мəн жай ретiнде ескередi жəне ол Қылмыстық Кодексте көзделген медициналық сипаттағы мəжбүрлеу шараларын тағайындау үшiн де негiз бола алады. Өз əрекетiнiң маңызын ұғынуға немесе сол қылмыстық заңда көзделген əрекеттi жасау кезiнде оған
басшылық жасауға қабiлетi жоқ адам психикасының қалыпты еместiгiне байланысты есi дұрыс емес деп танылады, мұндай адамдар қылмыс субъектiсi бола алмайды. Өйткенi, бұлардың əрекетiнде қылмыстық жауаптылықтың алғышарты болып табылатын кiнə жоқ.
Есi дұрыс еместiктiң ұғымы мен оның белгiлерi ҚК-ң 16- бабында былай деп жазылған ″Қылмыстық Кодексте көзделген қоғамға қауiптi əрекеттi жасаған кезде есi дұрыс емес күйде болған, яғни созылмалы психикалық ауруы, психикасының уақытша бұзылуы, кемақылдылығы немесе психикасының өзге де дертке ұшырауы салдарынан өзiнiң iс-əрекетiнiң iс жүзiндегi сипаты мен қоғамға қауiптiлiгiн ұғына алмаған немесе оған ие бола алмаған адам қылмыстық жауапқа тартылуға тиiс емес″. Есi дұрыс еместiктiң ұғымын ашу кезiнде қылмыстық құқық ғылымы екi критерийлердi пайдаланады: заңдық немесе психологиялық жəне медициналық немесе биологиялық.
Адамды есi дұрыс емес деп тану үшiн медициналық жəне заңдық критерийлердiң жиынтығы қажет. Тек олардың бiреуiнiң болуы адамды есi дұрыс емес деп тануға негiз бола алмайды.
Есi дұрыс еместiктiң медициналық критерийi, ҚК-ң 16- бабының 1-бөлiгiнде көрсетiлген психикалық қызметтiң дерттi бұзылуының төртеуiнiң бiреуi болуын талап етедi. Олар:
созылмалы психикалық ауру;
психиканың уақытша бұзылуы;
кемақылдылық;
психиканың өзге де дертке шалдығуы;
Созылмалы психикалық ауру бұл жазылуы қиын психиканың бұзылуы ұзақ уақытқа созылатын жан ауруы. Кейде бұл ауруда психиканың бұзылуы бiртiндеп үдеуi немесе төмендеуi мүмкiн, бұл аурудың кейiн тұрақты психикалық дефект (ақау) қалдыру қабiлетi де бар. Мұндай психикалық ауруларға: шизофрения, эпилепсия (қояншық), үдемелi сал, ми мүшесi (параноя) жəне т.б. жатады.
Психиканың уақытша бұзылуы - уақытша болатын кейбiр жағдайда бiрнеше минуттан бiрнеше сағат дейiн, ал кейде бiрнеше күн, апта, ай болатын жəне толық айығып кетумен аяқталатын психикалық ауру. Бұл ауруға патологиялық мас болу, патологиялық аффект, сананың тұмандануы жатады.
Кемақылдылық - туа бiткен немесе ерте жаста пайда болған психикалық қызметтегi патологиялық өзгерiс (олигофрения). Сондай-ақ жарақаттан, жұқпалы жəне басқа аурулардан мида болған органикалық өзгерiстiң салдарынан адамның қалыпты ойлау қабiлетiнiң бұзылуы немесе нашарлауы салдарынан болған ауру. Кемақылдылық адамның ойлау қабiлетiнiң төмендiгiнен, танымның жəне пайымдаудың нашарлығынан, өз əрекетiн дұрыс бағалай алмайтындығынан көрiнiс табады. Ойлау қызметiнiң бұзылуы
дəрежесiне байланысты кемақылдылықтың 3 дəрежесi болады:
1) идиотия (ең ауыр дəрежесi);
2) имбецильдiк (орта);
3) дебильдiлiк (жеңiл);
Идиотия- ақыл-ойдың артта қалуының ең терең дәрежесі (олигофрения), ауыр түрінде сөйлеу мен ойлаудың толық болмауымен сипатталады: науқастар тек мүше емес дыбыстарды айтады, әдетте оларға бағытталған сөйлеудің мағынасын түсінбейді, эмоционалды көріністер қарапайым, наразылық немесе рахат көрінісімен шектеледі.
Имбецильдiк - өмірдің алғашқы жылдарында ұрықтың немесе баланың миының дамуының кешеуілдеуіне байланысты олигофренияның, деменцияның, психикалық дамудың орташа дәрежесі.
Дебилдік -- латынның сөзі. Оның қазақ тіліндегі аудармасы деліқұлы деген ұғымға тура келеді. Баланың іштен жетілмей туатын физикалық және психикалық дамуындағы патологиялық кемістігін дебильдік, -- деп атайды. Дебильдік олигофренияның идиот пен имбецилден кейінгі үшінші тобына жатады. Дебиль балалардың ақыл-ой қаблеттерінің таяздығы идиот пен имбецильге қарағаңда әлдеқайда жеңіл болады. Сондықтан да олар өздеріне арналған арнайы мектептің жеңілдетілген оқу бағдарламасын ойдағыдай меңгереді жөне сонымен қатар қарапайым қол жұмыстарымен атқарылатын енбектің түрлерімен шұғылдануға бейімделеді.
Психиканың өзге де дертке ұшырауы - психиканың бұзылуының жоғарыда көрсетiлген үш түрiне жатпайтын, адам психикасының бұзылуына əсер ететiн əртүрлi аурулар. Бұған кейбiр жұқпалы аурулар (iш сүзегi, бөртпе сүзегi, iшкi органдар ауруының жəне зат алмасудың ауыр түрлерi, мидың жарақат тануы) əсерiнен адамның сандырақ күйге түсуi кезiндегi адам психикасының уақытша бұзылуы жатады. Психикалық аурудың, тiптен созылмалы психикалық аурудың болуы қылмыстық заңда көзделген əрекеттi
жасаған адамның есi дұрыс еместiгi туралы мəселенi шешуге жеткiлiксiз. Психикалық аурудың қарқыны əртүрлi болады, кейде ол адамды өз iс-əрекетiнiң мазмұнын ұғына алмайтын жəне оған ие бола алмайтынжағдайға дейiн жеткiзедi. Сондықтан да медициналық критерий заңдық критериймен толықтырылады.
Заңдық немесе психологиялық критерий екi белгiнi қамтиды:
1) интеллектуалдық
2) ерiктiлiк
Заңдық критерийдiң интеллектуалдық белгiсiн заңшығарушы мына сөздермен келтiредi: ″Адам... өз iсəрекетiнiң iс жүзiндегi сипаты мен қоғамға қауiптiлiгiн ұғына алмаған″. Есi дұрыс еместiктiң интеллектуалдық белгiсi психикалық аурудың салдарынан адам санасының
бұзылғандығын бiлдiредi. Өз iс-əрекетiнiң iс жүзiндегi сипатын ұғына алмау өзi жасаған əрекеттiң мəнiн адамның түсiне алмағандығын, жасаған əрекетi мен туған зардаптың арасындағы себептi байланысты түсiнбейтiндiгiн көрсетедi.
Заңдық критерийдiң ерiктiлiк белгiсi - адамда өз iс-əрекетiне ие болу қабiлетiнiң жоқтығын бiлдiредi.
Адамның ерiктiлiк қызметi оның санасымен тығыз байланысты, сана бұзылса адам өз iс əрекетiнiң мағынасын ұғынбайды, сол кезде ерiктiк қызмет те бұзылады да адам өз əрекетiне басшылық жасау қабiлетiнен айрылады. Заңдық критерий болу үшiн осы екi белгiнiң бiреуiнiң болуы жеткiлiктi болып табылады.
Адамның жасы қылмыс субъектiсiнiң белгiсi ретiнде. Қылмыс жасаған адамды қылмыс субъектiсi деп тану үшiн ол заңда белгiленген белгiлi бiр жасқа толған болуы қажет. ҚР қылмыстық заңында қылмыстық жауаптылық басталатын жас - 16 жас деп белгiленген. Ал заңда атап көрсетiлген нақты қылмыстар үшiн қылмыстық жауаптылық 14 жастан басталады. Қылмыстық жауаптылық басталатын жасты белгiлеу қажеттiлiгi адамның өз iс əрекетiнiң сипаты мен əлеуметтiк маңызын түсiну, өз тiлегiн жəне қажеттiлiгiн қоғамдық тыйым салу талаптарымен сəйкестендiру қабiлеттiлiгiмен жəне қылмыстық жазаны дұрыс қабылдау қабiлеттiлiгiмен байланысты.
Қоршаған дүниенiң құбылыстарын тану, олардың iшкi байланысын түсiну жəне түрлi əрекеттердiң арасынан дұрысын таңдау қабiлеттерi адамда туған кезден емес, кейiнiректе, оның биологиялық жəне əлеуметтiк даму деңгейiне қарай адамның құқықтық санасы белгiлi бiр деңгейге жеткенде ғана пайда болады. Сондықтан қылмыстық жауаптылық белгiлi бiр жасқа толған кезден басталады ҚК 15-бабының 1- бөлiгiне сəйкес қылмыс жасаған кезде 16 жасқа толған адам қылмыстық жауаптылыққа тартылуға жатады. Қылмыстық жауаптылықтың жалпы жасын 16 жас деп белгiлеу кез келген қылмыс үшiн қылмыстық жауаптылық осы жастан басталады деген сөз емес. ҚК Ерекше бөлiгiнде көрсетiлген кейбiр қылмыстар үшiн 18 жастан (мысалы, əскери қылмыстар, кəмелетке толмағанды қылмысқа тарту қылмысы үшiн жəне
т.б), сондай-ақ субъектiнiң ерекше белгiлерiне байланысты одан да жоғары 25 жастан (көрiнеу əдiлетсiз сот үкiмiн, шешiмiн немесе өзгедей сот актiсiн шығару қылмысы үшiн) басталады. Қоғамға қауiптi iс-əрекеттi жасаған адамның жасын анықтау кезiнде оның қылмыс жасау сəтiндегi жасы ескерiлетiндiгiн ұмытпау қажет. Заңдағы қылмыстық жауаптылықтың төменгi жас шегiнiң қатаң белгiленуi қылмыс жасаған адамның жасын нақты анықтауды талап етедi. Бұл мəселе адамның жеке басын куəландыратын тиiстi
құжаттар (туу туралы куəлiк, жеке куəлiгi жəне т.б.) негiзiнде шешiледi. Адам туылған күнi емес, келесi тəулiктен бастап белгiлi бiр жасқа толды деп саналады. Адамның туылған күнiн куəландыратын құжаттар болмаған жағдайда адамның жасын сот-медициналық сараптама тағайындау арқылы анықтайды. Бұл жағдайда субъектiнiң туылған күнi сараптама атаған жылдың ең соңғы күнi, яғни 31 желтоқсан деп есептеледi, ал ең төменгi жəне ең жоғарғы жас берiп анықтағанда, сараптама болжаған ең төменгi жас алынады.
ҚК 15-бабының 2-бөлiгiнде нақты көрсетiлген қылмыстар үшiн заңшығарушы қылмыстық жауаптылық жасын - 14 жас деп белгiленген. Қылмыстық жауаптылықтың мұндай төменгi жасын белгiлеуде заңшығарушы мынадай бiрқатар жағдайларды ескерген:
ҚК 15-бабының 2-бөлiгiнде көрсетiлген қылмыстардың қоғамға қауiптiлiгi мен құқыққа қайшылығын адамның 14 жаста ұғынуға мүмкiндiгiнiң бар екендiгiн жəне өз əрекетiне есеп бере алатындығын,
Осы қылмыстардың көпшiлiгiнiң жасөспiрiмдер арасында кең таратылғандығын;
Бұл қылмыстардың қоғамға қауiптiлiгiнiң жəне ауырлығының жоғары екендiгiн;
Аталған бапта көрсетiлген қылмыстардың тiзiмi түпкiлiктi болып табылады ол кеңейтiлуге жатпайды. Сондай-ақ, бұл қылмыстар үшiн қылмыстық жауаптылық, егер олар қасақана жасалса ғана 14 жастан
басталады. Қылмыс белгiлерi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz