Қылмыс құрамының міндеті белгісі ретінде обьективтік жағы
Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университеті
Экономика және құқық факультеті
Құқықтану кафедрасы
Курстық жұмыс
Пәні:"Қылмыстық құқық"
Тақырыбы:"№6Қылмыстық құқық бұзушылық объективті жағының түсінігі және маңызы"
Қабылдаған: Нурлин А.К
Орындаған: Мэлсов Е.Б
Құқықтану мамандығының 2- курс студенті
Ақтөбе 2022
Мазмұны
Кіріспе.
1. Қылмыс құрамы.
1.1. Қылмыс және теріс қылық түсінігі.
1.2. Қылмыс құрамы және оның элементтері.
2. Қылмыс құрамының міндеті белгісі ретінде обьективтік жағы.
2.1. Қылмыс обьективтік жағы түсінігі.
2.2. Қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік.
2.3 Қоғамға қауіпті салдар және зардап түсінігі.
2.4. Себепті байланыс және оның қылмыстық құқықтық мәні.
2.5 Обьективті жағының факультативті белгісі.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
КІРІСПЕ
Сіздің назарыңызға өзімнің курстық жұмысымды ұсынамын. Менің алған курстық жұмысымның тақырыбы Қылмыстық құқық бұзушылық объективті жағының түсінігі және маңызы. Қылмыстык кұкык пәнінің Жалпы бөлімін терең оқып меңгеру болашақ заңгерлер үшін заңдылық қағидасын берік сактаудың, оны іс жүзіне асырудың кепілі болары сөзсіз. Бәріне белгілі, Қазакстан Республикасының Конституциясында қазак тілі мемлекеттік тіл деп жарияланган. Осыған орай еліміздің бірқатар заң оқу орындарында қылмыстык кұкык пэні, баска да құкыктық пэндер мемлекеттік тілде окытылып келеді. Қылмыстык кұкыктың Ерекше бөлімі кылмыстык кұкык бұзушылыктың жеке түрлеріне кылмыстык кұқық бұзушылық үшін жауаптылық негіздерін жэне осы қылмыстардың кұрамының белгілерін, сондай-ак оган тагайындалатын тиісті жаза түрлерін белгілейтін нормалардың жиынтыгы болып табылады. Қылмыстык кұкыктың Жалпы бөлімінде кылмыстык кұкык бұзушылык туралы ұгым, жаза түрлерінің тізбегі, кылмыстық кұкык бұзушылық үшін жауаптылықтан және жазадан босатудың жалпы принциптері (кагидалары) сөз болса, ал Ерекше бөлімде нақты кандай когамга кауіпті ісәрекеттің кауіпті қылмыстык кұкык бұзушылық болатыны жасалган қылмыстык кұкык бұзушылыкка кылмыстык кұкыктың Жалпы бөлімінің нормаларымен бел- гіленген накты бір жаза түрін тагайындау мэселелері карастырылады. Қылмыстык кұкыктың Жалпы жэне Ерекше бөлімі өзара тығыз байланыста болады, осы екі бөлімнің жиынтыгы Қазакстан Республикасының кылмыстық құкығын кұрайды. Қылмыстык құкықтың өзін Жалпы және Ерекше бөлім деп бөлудің себебі, осы пэнді қылыми-эдістемелік тұрғыдан терең окытудың кажеттігінен туындап отыр. Өйткені Қылмыстык кұкыктың Жалпы бөліміндегі теориялық мэселелерді Ерекше бөлімнің әрбір бабы бойынша тагы да қайталамау үшін, сондай-ак Ерекше бөлімдегі жеке кылмыстык кұкык бұзушылыктардан кұрамының бел- гілерін кайталап сипаттап жатпау үшін осы пән екі бөлімге бөлініп окытылады. Негізінен а іганда Жалпы және Ерекше бөлім тұтастай бір кылмыстык құкык ғылым пэнін кұрайды. Жалпы жэне Ерекше бөлімнін бірлігі сот тәжірибесінде айкын көрінеді. Жалпы бөлімнің нормаларын басшылыкка алмайынша, Ерекше бөлімнің нормаларын колдану мүмкін емес, немесе керісінше, Ерекше бөлім ңормалары болмаса, Жалпы бөлім нормаларының іске асырылуы мүмкін емес. Қылмыстық құқыктың Ерекше бөлімінде көрсетілген Қылмыстық құқықтың нақты белгілі бір бабы бойынша қылмыстық құқықтың Ерекше бөлімінде көрсетілген қылмыстық жауаптылыққа тарту үшін Жалпы бөлімде көрсетілген нормаларга соқпай өтуге болмай- ды. Мысалы, кінәнің нысандары және олардың мазмұны, қылмыстық құқық бұзушылық үшін жауаптылыкты белгілейтін жас мөлшері, кылмыстық кұкык бұзушылыкка қатысудың ұгымы, кылмыска катысу нысандары жэне катысушылардың түрлері, қылмыстык құкық бұзушылыкка даярлангандык немесе оқталгандык сиякты түсініктер тек қана Жалпы бөлімде айкындалган. Істелген кылмыстык кұкык бұзушылыкка жаза тагайындаганда да Қылмыстық кодекстің Жалпы бөліміндегі нормаларды айналып өтуге болмайды. Өйткені жазаның ұгымы мен максаттары, жазаның түрлері, жаза тагайындаудың жалпы негіздері кылмыстык құкык бұзушылык үшін жауаптылыктан жэне жазалаудан босату тек кана Жалпы бөлімде көрсетілген.
Қылмысты кұқық бұзушылықты дұрыс саралау қылмыстылықтың жағдайын, деңгейін, кұрылысын, козғалысын дұрыс аныктауға мүмкіндік береді. Істелген кылмыстык кұкык бұзушылыктың статистикалык есебін нақты белгілемейінше, ол құбылыспен тиімді күрес жүргізу мүмкін емес. Сол себепті де кылмыстық кұқық бұзушылықпен тиімді күрес жүргізу үшін оның 7 жағдайын, сандық, сапалык көрсеткіштерін, жасаган қылмыстык кұкык бұзушылыктардан мэнін, қылмыскердің тұлғасын толық ашу қажет. Бұл мәселелерді анықтамай тұрып, қылмыстык кұкык бұзушылықпен күрес жүргізу өзінің оңды нәтижелерін бермейді. Қылмыстық кұқық бұзушылықты дұрыс саралау сот төрелігін эділ жүзеге асырудың кепілі жэне заңдылык, әділеттілік принциптерінің іске асырылуының басты шарты болып та- былады. Құқык коргау және кұкық қолдану органдары беделінің мәртебесінің биік болуы да істелген іс-әрекетке дұрыс, заңды баға беруіне де тікелей байланысты. Заңға негізделген әділ үкім сот органдарынын беделін нығайтады. Қылмыстығ құқық бұзушылыкты дұрыс саралау - жеке адамдардың Қазакстан Республикасы Конституциясында, баска да заңдарда көрсетілген кұкыктарын, бостандыктарын корғаудың кепілі болып табылады. Қылмысты дұрыс сараламаудың сотталган адамга тигі- зетін зардабы да зор. Кінэлінің іс-әрекетін дұрыс сараламау, оның заң қоргайтын мүддесіне келтірілген зор кесел болып табылады. Іс-әрекетті дұрыс сараламау салдарынан адамға заңга негізделмеген жаза тағайындалып кана қоймайды, ол оның тағдырына байланысты көптеген зардаптарға әкеліп согады. Мысалы: қылмыстық кұқық бұзушылыкты дұрыс сараламаган жагдайда, оган көп немесе аз жаза тагайындалуы мүмкін. Қылмыстык кұкык бұзушылыкты дұрыс сараламау оған белгіленген түзеу қолониясының түріне де, сондай-ак кінәліні мерзімінен бұрын шартты жазамен босату немесе босатпауға да әсер етеді. Қылмыстық құқық бұзушылықты дұрыс саралаудың маңызы ерекше.
Менің курстық жұмысым көптеген қызықты мәліметтерді қамтиды. Енді соларға қысқаша мәлімдеме беріп кететін болсақ:Ең алдымен қылмыс жайлы жалпы тоқтала кетсек. Қылмыс әр уақытта да белгілі бір іс-әрекеттің көрінісі, нәтижесі болып табылады.
Әрекет дегеніміз - адамның қылмыстық заң тиым салған нәрселерді істеуі, ал әрекетсіздік дегеніміз адамның заң, нормативтік кесімдер, нұсқаулар немесе жарлықтар, бұйрықтар бойынша өзіне жүктелген міндетін орындамауы.
Қылмыс дегеніміз қысқаша айтқанда қылмыстық заңдармен тиым салынған, қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздікті айтамыз.
Қылмыстың белгілеріне мыналар жатады:қоғамға қауіптілігі, заңға қайшылығы,айыптылығы,жазаланатындығ ы.
Менің бұл курстық жұмыс жазудағы мақсатым және міндетім: қылмыстық құқық бұзушылық объективті жағының түсінігі мен маңызын зерттеп және оны жанжақты ашу. Сонымен қатар бұл курстық жұмысымда осы тақырыбым бойынша және өзгеде қосымша ақпараттар біле аласыздар.
Негізгісі қылмыстық құқық пәні және түсінігін қысқаша айтып кетемін және қылмыстық құқық бұзышылықтың объективті жағы , қылмыстық әрекетті(қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік), қылмыстық нәтижені,олардың арасындағы себепті байланысты(әрекетті немесе әрекетсіздікті және туындаған салдарды), қылмыстық құқықбұзушылықтың объективті жағының факультативті белгісін, қылмыстық құқық бұзушылық жасау орнын, уақытын, жағдайын ,тәсілін, қаруы мен құралдарын сипаттайтын сыртқы белгілерін осы курстық жұмыста қарастыратын боламыз. Осы айтылған барлық тақырыптар Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі 1997 жылы шілденің он алтысы қабылданып, 1998 жылы бірінші қаңтарда күшіне еніп 2014 жылы 3 шілдеде өзгерістер енген Қылмыстық Кодексінде жалпы және ерекше бөлімдерінде қаралған. 1995 жылы 30 тамызда Республикалық референдумда қабылданған Конституциясындағы 1 бабында жазылғандай Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары дегендей, ең басты қазына адам және адам өмірі. Белгілі бір қылмыстық іс бойынша Сот жаза тағайындаған кезде, жауаптылыққа тартқан кезде, қылмысқа кінәлі деп тану мәселелерін шешу кезінде заңның үстемдігін қамтамасыз ету өте маңызды. Себебі бұл соттың шешімімен белгілі бір адамның тағдыры шешіледі. Біздің кәзіргі уақытта заңгерлер орны бөлек.
1.Қылмыс құрамы.
1.1.Қылмыс және теріс қылық түсінігі.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 10-бабында көрсетілгендей
1. Қылмыстық құқық бұзушылықтар қоғамға қауіптілік және жазаланушылық дәрежесіне қарай қылмыстар және қылмыстық теріс қылықтар болып бөлінеді.
2. Осы Кодексте айыппұл салу, түзеу жұмыстары, қоғамдық жұмыстарға тарту, бас бостандығын шектеу немесе бас бостандығынан айыру түріндегі жазалау қатерімен тыйым салынған айыпты жасалған, қоғамға қауіпті іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік).
3. Қылмыстық теріс қылық деп қоғамға зор қауіп төндірмейтін, жеке адамға, ұйымға, қоғамға немесе мемлекетке болмашы зиян келтірген не зиян келтіру қатерін туғызған, оны жасағаны үшін айыппұл салу, түзеу жұмыстары, қоғамдық жұмыстарға тарту, қамаққа алу, шетелдікті немесе азаматтығы жоқ адамды Қазақстан Республикасының шегінен тысқары жерге шығарып жіберу түріндегі жаза көзделген, айыпты жасалған іс-әрекет (әрекет не әрекетсіздік) танылады.
4. Осы Кодекстiң Ерекше бөлiгiнде көзделген, формальды түрде, қандай да бiр іс-әрекеттiң белгiлерi бар, бірақ маңызы жағынан болмашы болғандықтан, қоғамға қауiп төндірмейтін әрекет немесе әрекетсiздiк қылмыстық құқық бұзушылық болып табылмайды.
Барлық құқық бұзушылық қоғамға қауіптілігінің сипаты мен деңгейіне байланысты екі топқа бөлінеді: қылмыс және теріс қылық.
Қылмыс қоғамға қауіпті және заңмен жазалау қатерімен тыйым салынған айыпты әрекет -- әрекетсіздік. Ол қоғамның қалыпты өмір немесе мемлекеттік құрылыс, шаруашылық жүйе, меншік және азаматтардың саяси, еңбектік, мүліктік және басқа да құқықтары. Қылмыстың заңды сипаты - оларға қылмыстық заңмен тыйым салу мен жазалау шараларын қолдану болып табылады. Қылмыстық заңда көрсетілген, қылмыстың барлық нысандық белгілерін иеленуші құқық бұзушылық өзінің жеңіл мәнділігіне байланысты қоғамға қауіпті болмаса, қылмыс болып саналмайды. Қылмыс басқа құқық бұзушылық түрлерімен салыстырғанда қоғамға үлкен қауіп әкеледі. Қылмыстың қоғамдық дәрежесін білу үшін, мынандай факторларға сүйену керек: обьектінің құндылығы, құқыққа қайшы әрекеттің мазмұны, жағдайы, уақыты, әдісі, келтірген зиянның көлемі мен сипаты, құқық бұзушының жеке мінездемесі.
Теріс қылық дегеніміз - қылмыспен салыстырғанда қоғамға қауіптілігі біршама төмен және қоғамдағы құқықтық тәртіптің жекелеген жақтарына нұқсан келтіруші құқық бұзушылық.Теріс қылық қоғамға зиян келтіргендіктен, әлеуметтік қауіпті болып табылады. Теріс қылық қоғам өмірінің қай саласында жасалуы, келтірген зиянының сипаты және тиісті құқықтық санкциясының ерекшеліктеріне байланысты әкімшілік, тәртіптік, азаматтық құқық бұзушылықтарға жіктелінеді.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 10-бабының 3-тармағына сәйкес, қылмыстық теріс қылық - қоғамға зор қауіп төндірмейтін, болмашы зиян келтірген неадамның жеке басына, ұйымға, қоғамға немесе мемлекетке зиян келтіру қатерін туғызған,оны жасағаны үшін айыппұл салу, түзеу жұмыстары, қоғамдық жұмыстарға тарту түріндегі жаза көзделген, іс-әрекет (әрекетсіздік) болып танылады делінген.
Яғни қылмыстық теріс қылықтың өзіне тән негізгі 4 белгісі болуы тиіс:
1. Әрекет қасақана болуы;
2. Қоғамға зор қауіп төндірмеуі;
3. Болмашы зиян келтіру немесе келтіру қаупін туғызу;
4. Оны жасағаны үшін айыппұл салу, түзеу жұмыстары, қоғамдық жұмыстарға тарту, қамаққаалу түріндегі жаза көзделуі тиіс.
Жаңа қылмыстық кодексте барлығы 156 қылмыстық теріс қылық енгізілген,оның ішіне қазіргі 47 әкімшілік құқық бұзушылық қылмыстық теріс қылықтар қатарына жатқызылған. Бұл қылмыстық теріс қылықтар қатарына жатқызылған әкімшілік құқық бұзушылықтардың көбісі жеке тұлғаға, кәмелетке толмағандардың құқықтарына, қоғамдық тәртіпке қол сұғатын және отбасы-тұрмыстық саласындағықұқыққа қарсы әрекеттер және т.б. табылады.
Сонымен қатар, аталған санатқа қолданыстағы онша ауыр емес 100 қылмысенгізілген. Осы жерде айта кететін бір жәйт, аталған 100 онша ауыр емесқылмыстардың 20-сы үшін қолданыстағы қылмыстық заң бойынша бас бостандығынан айыру жазасы тағайындалатын қылмыстар болып табылады, алжаңа кодекске сәйкес, ондай қылмысты жасаған тұлғанының соттылығы даболмайды.
Қылмыстық теріс қылықтардың қатарына бұрын қылмыстық және әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексте болмаған 9 құқыққа қарсы әрекеттер енгізілген. 47 әкімшілік құқық бұзушылық қылмыстық теріс қылықтар қатарына жатқызу -жауапкершілікке тартылатын тұлғаның қорғануы құқықтарын күшейтетіні сөзсіз.
Бұл деген - қорғаушының міндетті қатысуы - қылмыстық процесстік кодексте көзделген процессуалдық кепілдігінің барлық кешенін қолдану деген сөз.
Жаңа заңға сәйкес, қылмыстық теріс қылықтар үшін қамауға алудың ең жоғарғы мерзімі 6 ай көзделген. Қолданыстағы қылмыстық кодекспен салыстырғанда, жаңа кодексте бас бостандығынан айыру жазасының орнына баламалы жазаларды қолдану басты назарға алынып, жаза түрлері мен жаза тағайындау жүйесі айтарлықтай өзгерген. Қабылданған кодекстің 40 бабында қылмыстық теріс қылық жасағаны үшін және қылмыс жасағаны үшін кінәлі адамға тағайындалатын жаза түрлері бөліп көрсетілген. Енді қылмыстық теріс қылық жасағаны үшін айыппұл, түзеу жұмыстары, қоғамдық жұмыстарға тарту, қамаққа алу қолданылса, қылмыс үшін айыппұл, түзеу жұмыстары, бас бостандығын шектеу, бас бостандығынан айыру жазасы қолданылуы мүмкiн.
Өткен жылы Ақтөбе облысының соттарында қылмыс бойынша барлығы 1567 іс аяқталған, соның ішінде 802 тұлғаға қатысты жаза тағайындалған. Ал теріс қылық бойынша 830 іс аяқталып, оның ішінде 646 тұлғаға қатысты жаза тағайындалған екен.
1.2.Қылмыс құрамы және оның элементтері.
Қылмыс құрамы түсінігін қылмыстық құқық теориясы түсіндіреді. Қылмыс құрамы қоғамға қауіпті іс әрекеттерді заң бойынша белгілі бір қылмыстардың қатарына жатқызуға мүмкіндік беретін қылмыстың объективтік және субъективтік жағынан құралған элементтердің және олардың белгілерінің жиынтығын айтамыз. Кез келген қылмыстың құрамы оның әр қайсысы субъективтік және де объективтік жағымен сипатталады. Қылмыс құрамы белгілі бір жүйе және ол кез келген жүйелер сияқты белгілі бір элементтерден тұрады. Әрбір қылмыс құрамының белгілері Ерекше бөлімдегі баптардың диспозициясында ғана емес, қылмыстық заңның көптеген белгілері аталып көрсетілген.Мұның өзінде диспозициялардың ерекшелігін анықтайтын және оны басқа қылмыстардан ажырататын соған тән белгілерінің тізбегін береді.Барлық қылмыстарға жалпылама ортақ немесе нақты қылмыс топтарына тән белгілер Жалпы бөлімнің баптарында анықталады. Мысалы, бөтеннің мүлкін ұрлауды анықтайтын Қылмыстық кодекстің 175-бабының диспозициясында осы қылмыстың не субьектісі, не кінәнің нысаны аталмаған.Бұл жалпылама белгілер Қылмыстық кодекстің 15 және 20-баптарында көрсетілген. Қылмыстық кодекстің 175- бабында ұрлықтың оған тән белгісі - басқа біреудің мүлкін жасырын түрде ұрлау ғана көрсетілген. Осы белгі арқылы ұрлық тонаудан ерекшеленеді. Әрбір қылмыс істелген уақытында көптеген белгілермен сипаталады. Осы белгілердің барлығы да қылмыс құрамына жатпайды. Қылмыс құрамында мұқияттылқпен таңдап алынған түрлік белгілер ғана қосылады.Түрлік белгілер дегеніміз барлық қылмыстарға ортақ, олардың қоғамға қауіптілігін және құқыққа қайшылығын білдіретін жиынтығының көрінісі болады. Түрлік белгіге жатпайтын тек қана жекелеген қылмысқа тәне белгілер қылмыс құрамына қосылмайды.Сондықтан олар қылмыс құрамынан тысқары болады да, осыған байланысты оның қылмысты саралау үшін маңызы болмайды. Мысалы, біреудің мүлкін ұрлағанда (ақша, зат, құжат т.с.с) немесе ол ұрлықтың қашан болғаны қылмысты саралауға әсер етпейді.Түрлік белгі сол немесе басқа қылмыстың міндетті белгілері болып табылады. Осы түрлік белгілердің біреуі жоқ болса, онда қылмыс құрамы да болмайды. Мысалы, басқа біреудің мүлкін ұрлаудың түрлік белгісі - оны жасырын ұрлау. Егер басқа біреудің мүлкін алу жасырын түрде емес, ашық түрде жүзеге асырылса, онда ұрлық емес, басқа қылмыс құрамы - тонау болады.Қылмыс құрамы бір ғана қылмыстық құқылық нормада - бір бапта көрсетілуі мүмкін. Мысалы, 314-бап - қызмет жөніндегі жалғандық.Басқа жағдайларда Қылмыстық кодекстің бір бабында қылмыс құрамының бір немес бірнеше түрі қарастырылуы мүмкін. Мысалы, Қылмыстық кодекстің 308-бабында қылмыстың қауіптілік дәрежесіне қарай билікті немесе қызметтік өкілеттілікті асыра пайдаланудың үш құрамы көрсетілген: баптың бірінші бөлімінде осы қылмыстың жай түрі, ал екінші, үшінші бөлігінде осы қылмыстың ауыр немесе өте ауыр түрлері көрсетілген.
Қылмыс құрамының элементтері мынандай болып төртке бөлінеді: обьектіден және субъектіден, обьективті жағынан және субъективті жағынан тұрады. Егер осы жүйеде яғни қылмыс құрамында осы айтылған элементтердің біреуі ғана жоқ болса , жүйе яғни қылмыс құрамы толығымен жойылады. Яғни әрбір элемент өздігінен ерекше мәнге ие. Ал менің бұл курстық жұмысымдағы тақырыбым сол төрт элементтің біреуі яғни қылмыс құрамының объективті жағы. Қазір осы элементтерге қысқаша жеке-жеке тоқтала кетеміз.
Біріншіден қылмыс субъектісіне тоқтала кетсек, қылмыс субъектісі кез келген адам бола алмайды.Қылмыстық құқық бұзушы белгілі бір қылмыс жасаған кезде заңда белгіленгендей белгілі бір жасқа толуы тиіс және есі дұрыс өзінің жасаған ісіне жауап бере алатын жеке тұлға болуы тиіс. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 15 бабында көрсетілгендей қылмыстық жауаптылыққа есі дұрыс он алты жасқа толған жеке тұлға тартыла алады, ал кейбір қылмыстарда мысалыға 99-бап кісі өлтіргені үшін, 106-бап адам денсаулығына қасақана ауыр зиян келтіргені үшін, 107-баптың екінші бөлігі ауырлататын мән-жайлар кезінде денсаулыққа қасақана ауырлығы орташа зиян келтіргені үшін, 120-бап зорлағаны үшін, 121-бап сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттері үшін, 125-бап адам ұрлағаны үшін, 173-бап халықаралық қорғауды пайдаланатын адамдарға немесе ұйымдарға шабуыл жасағаны үшін, 174-бап әлеуметтік,ұлттық,рулық,нәсілдік,те ктік-топтық немесе діни алауыздықты қоздырғаны үшін,177-бап Қазақстан Республикас Тұнғыш Президентінің яғни елбасының өміріне қолсұғушылық жасағаны үшін, 178-бап Қазақстан Республикасы Президентінің өміріне қол сұғушылық жасағаны үшін, 184-бап диверсия, 188-бап ұрлық жасағаны үшін, 188-1 бап мал ұрлағаны үшін, 191-бап тонағаны үшін, 191-бап қарақшылық жасағаны үшін, 194-бап қорқытып алғаны үшін, 200-бап ауырлататын мән-жайлар кезінде автомобильді немесе өзгеде көлік құралын жымқыру мақсатынсыз құқыққа жатпайтын әрекетпен иеленіп алғаны үшін, 202-бап ауырлататын мән-жайлар кезінде басқа бір адамның мүлігіне қасақана әрекетпен жойғаны немесе бүлдіргені үшін, 255-бап терроризм актісі, 256-бап терроризмге итермелегені,шақырғаны немесе насихаттағаны немесе терроризм актісін жасауға жария түрде шақырғаны үшін, 257-бап террористік топ құрғаны және оған басшылық еткені және оның әрекетіне қатысқаны, 258-бап террористтік немесе экстремисік әрекетті қаржыландырғаны үшін және терроризмге не экстремизмге өзге де дем берушілік жасағаны үшін, 261-бап адамды кепілге алғаны үшін, 269-бап ғимараттарға,құрылыстарға,қатынас және байланыс құралдарына шабуыл жасағаны үшін немесе оларды басып алғаны үшін,273-бап терроризм актісі туралы жалған хабарлағаны, 291-бап қаруды,жарылғыш заттар мен жарылыс құрылғылары және оқ-дәрілерді жымқырғаны үшін немесе қоқытып алғаны үшін,293-баптың екінші және үшінші бөліктерінде қарастырылғандай ауырлататын мән-жайлар кезінде бұзақылық жасағаны үшін, 298-бап психотроптық заттарды,есірткі,сол тектестерді жымқырғаны не қорқыту жолымен алғаны үшін, 314-баптың екінші бөлігінде қарастырылғандай ауырлататын мән-жайлар кезінде өлген адамдардың мәйіттерін және олар жерленген жерлерді қорлағаны үшін, 350-бап жеке көлік құралдарын немесе қатынас жолдарын қасақана әрекетпен жарамсыз еткені үшін қылмыстық жауаптылыққа 14 жастан тартылады. Ал егер қылмыс жасаған белгілі бір адам осы жоғарыда айтылып кеткендей заңда белгіленген жасқа толған болса бірақ психикасының бұзылуына байланысты емес психикалық даму жағынан артта қалған болса жеңіл немесе орташа ауырлықтағы қылмыстарды жасаған уақытта өзінің әрекетіне немесе әрекетсіздігіне толықтай түсіне алмаса онда бұл жағдайда бұл жеке тұлға қылмыстық жауаптылыққа тартылмауы мүмкін.
Ал қасақана жасалған қылмыс (20-бап) бойынша бұнда тікелей немесе жанама ниетпен жасалған әрекет қасақана жасалған қылмыс деп танылады және егер өз ic-әрекетін немесе әрекетсіздігінің коғамға қaуіпті екенін ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуының мүмкін екенін немесе болмай коймайтынын алдын ала білсе және осы зардаптардың болуын тілесе, қылмыс тікелей ниетпен жасалған қылмыс деп танылады. Сонымен қатар егер адам өз ic-әрекетінің немесе әрекетсіздігінің қоғамға қауіпті екенін ұғынып, оньң қоғамдық қауыпті зардаптары болуы мүмкін екенін алдын ала білсе, осы зардаптардың, болуын тілемесе де, бұған саналы түрде жол берсе не бұған немкұрайлы қараса, қылмыс жанама ниетпен жасалған деп танылады. Қылмыстық кодекстің 175-бабында ұрльқтың оған тән белгісі - басқа біреудің мүлкін жасырын түрде ұрлау ғана керсетілген. Осы белгі арқылы ұрлық тонаудан ерекшеленеді Әрбір қылмыс істелген уакытында көптеген белгілермен сипатталады. Осы белгілердің барлығы да қылмыс кұрамына жатпайды. Қылмыс кұрамына мұкияттыльқпен таңдап алынған түрлік белгілер ғана қосылады. Түрлік белгілер дегеміз барльқ қылмыстарға ортақ, олардьң коғамға кауіптілігін және қүқыққа қайшылығын білдіретін жиынтығыньң көрінісі болады. Түрлік белгіге жатпайтын тек қана жекелеген қылмысқа тән белгілер қылмыс қүрамына қосылмайды. Сондықтан олар қылмыс қүрамынан тыскары болады да, осыған байланысты оның қылмысты саралау үшін маңызы болмайды. Мысалы, біреудің мүлкін үрлағанда (акша, зат, құжат тағы басқа немесе ол үрлықтың қашан болғаны қылмысты саралауға әсер етпейді. Түрлік белгі сол немесе басқа қылмыстың міндетті белгілері болып табылады. Осы түрлік белгілердің 6ipeyi жоқ болса, онда қылмыс қүрамы да болмайды.
Мысалы, басқа біреудің мүлкін үрлаудың түрлік белгісі - оны жасырын үрлау. Егер басқа біреудің мүлкін алу жасырын түрде емес, ашьқ түрде жүзеге асырылса, онда үрльқ емес, басқа қылмыс күрамы - тонауболады. Қылмыс кұрамы 6ip ғана қылмыстьқ құқылық нормасында - 6ip бапта керсетілуі мүмкін. Мысалы, 314- бап қызмет жөніндегі жалғандық.
Басқа жағдайларда Қылмыстық кодекстің 6ip бабында қылмыс құрамының 6ip немесе бірнеше түpi қарастырылуы мүмкін. Мысалы Қылмыстық кодекстің 308-бабында қылмыстың қауптілік дәрежесіне қарай немесе қызметтік өкілеттілікі асыра пайдаланудың үш кұрамы керсетілген: баптың 6ipiншi бөлімде осы қылмыстың ауыр немесе өте ауыр түрлері керсетілген.
Ерекше бөлімнің баптарында әдетте аяқталған немесе орындаушының тікелей істеген қылмыстарды керсетіледі. Алдын ала қылмысты әрекеттерде немесе қатысушы адамдардың: ұйымдастырушы, айдап салушы, көмектесуші әрекеттеріне сол немесе басқа қылмыстың құрамының барльқ белгілері болмайды. Мысалы әйелді зорлауға оқталғанда онымен зорлап жыныстьқ қатынас жасау орындалмайды немесе Mci өлтіруге окталғанда қылмыстың зардабы - адам өлімі жоқ. Бірақ та осы жагдайларда кінәлінің әрекеттеріне Ерекше белімдеегі аталған баптарда көрсетілген қылмыстың барлық белгілерінің болмауы олардың ic- әрекетінде қылмыс кұрамы жоқ деуге негіз болмайды. Бұл жағдайда да қылмыс құрамы бар, бірақ ол оның құрамы Ерекше белімнің, сол сиякты Жалпы бөлімнің тиісті баптары көрсетіле отырып белгіленеді. Мысалы, әйел зорлауға окталғанда кінәлінің әрекетін қылмыстың кодекстің 120 және 24-баптарында көрсетілген қылмыс кұрамының белплері бар. Зорлау, яғни жәбірленушінің немесе басқа адамдарға күш қолданып немесе оны қолданбақшы болып қорқытып, не жәбірленушінің дәрменсіз күйін пайдаланып жыныстық қатынас жасауы болып табылады. Сонымен қатар қылмысқа дайындалу және қылмыс жасауға оқталу (24-бап) бойынша тікелей ниетпен қылмыс құралдарын іздестіру, әзірлеу, немесе бейімдеп жасау, қылмысқа қатысушыларды іздестіру, қылмыс жасауға сөз байласу не қылмыс жасау үшін өзге де қасақана жағдайлар жасау, егер бұл орайда қылмыс адамның еркіне байланысты емес мән-жайлар бойынша ақырына дейін жеткізілмесе, қылмысқа дайындалу деп танылады. Ал егер тікелей қылмыс жасауға тура бағытталған ниетпен жасалған ic-әрекет немесе әрекетсіздік, егер бұл орайда қылмыс адамға байланысты емес мән-жайлар бойынша ақырына дейін жеткізілмесе, қылмыс жасауға оқталу болып танылады.Қылмыс пен қылмыс құрамы өзара тығыз байланысты, бірақ 6ip- бірне ұқсамайтын қылмыстық-құқыльқ түсініктер. Олардың өзара мазмұны да, бағыты да әр түрлі.Қылмыс ұғымына келетін болсақ. Біріншіден Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодекісінің жазалау қатерімен тыйым салынған айыпты қоғамдық қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік қылмыс деп танылады. Қылмыстық заңды ұқсастығы бойынша қолдануға жол берілмейді. Ал екіншіден Қазақстан Республикасының Қылмыстьқ кодексінің Ерекше белімінде көзделген қайсы 6ip әрекеттің белгілері формальды болса да бар, елеулі маңызы болмағандықтан қоғамдық; кауіптіемес, яғни жеке адамға, қоғамға немесе мемлекетке зиян келтірмеген және зиян келтіру қayiniн туғызбаған ic-әрекет немесе әрекетсіздік қылмыс болып табылмайды. Анықтамадан көргендей, қылмыс дегенміз адамның әлеуметтік құқылық қоғамға қауіпті және құқықа қайшы секілді міндетті белгілерінің жиынтығынан тұратын ерекше іс-әрекеті болып табылады.
Қылмыстың жалпы түсінігі, сол қылмыстың заңдылық сипаттамасын 6epin қана қоймай, оньң әлеуметтік-саяси мәнін де ашып керсетеді. Өмірде қылмыстық кұбылыстар әр түрлі нысанда корініс тауып немесе түрліі түрде болатындықтан қылмыстық заң қылмыстың жалпы түснігімен 6ipre нақты қылмыстардың да тусінігін қарастырған. Қылмыстың жалпы түсінігі - барлық қылмыстарға тән, оның белгілері Қазақстан Республикасы қылмыстық кодекісінде көрсетілген жеке қылмыстар түрінде нақтыланып, өзінің дамуын табады.
Қылмыстық заңда сипатталған әрбір қылмыс, яғни қылмыс құрамы өзінің ерекше белгілерімен сипатталады. Қылмыстың кұрамы - бұл қылмысты ic- әрекет емес, тек соның нысанын сипаттайтын түрі ғана. Ол - нақты қылмыстың заңды сипаттамасы, жеке нақты қылмыстың заңдылық тусінігі. Егер қылмыстың тусінігінде барлық қылмыстарға тән белгілер - қоғамға кауіптілік, құқыққа қайшылық, кінәлілік және жазаланушылық аталған болса, ал қылмыс құрамында ic-әрекеттің қоғамға кауіптілігін білдіретін нақты қылмыстардың міндетті белгілерінің жиынтығы есепке алынады. Қоғамға кауіптілік қылмыс құрамының емес, қылмыстың белгісі болып табылады. Осы екі қылмыстың құқылық түсініктерінің бағыты да әр түрлі. Нақты кылмыстың кұрамы қылмыстық жауаптылықтың негізі болса, ал қылмыстың жалпы тусінігі нақты қылмыстың заңдылық базасын жасаудың, қылмыстық құқықта оның құқылық, әлеуметтік-саяси табиғатын түсіндіру кажеттілігінен туындайды.
Бұл жерде біз қылмыс құрамының субъектісі туралы жалпылама айтып кеттік. Ал енді объектісіне тоқтала кетсек.
Соңғы жылдары заңгерлерді көптен толғандырып жүрген мәселелердің бірі заман талабына сай қылмыстық-құқықтық, қылмыстық іс жүргізу және қылмыстық атқару заңнамаларын жетілдіру болып отыр. ҚР қылмыстық кодексінің жаңа жобасы бүгінде көпшіліктің талқылауында. Жаңа жобаның қабылдануы қоғамдық қатынастардың жаңаруы, заңнамада қарастырылмаған қоғамдық қатынастардың мүлдем жаңа түрлерінің, сәйкесінше қауіптердің пайда болуымен байланысты. Бұл үшін жаңа қылмыстық-құқықтық институттарды енгізу қажет. Заманауи қауіптерден мүдделерді тиімді түрде қорғауды қамтамасыз ету үшін уақыт пен істәжірбиемен расталған базалық қылмыстыққұқықтық институттарды модернизациялау орынды.Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, қоғамдық қауіпсіздікті қорғау тұрғысынан алғанда қылмыс ұғымына біршама өзгеріс енгізілмек. Және де заңды тұлғаны қылмыстық жауаптылыққа тарту мәселесінің көтерілуіне орай, қылмыс құрамының бір элементі - кінәнің ұғымы да өзгермек.
Қылмысты топтастыру мәселесі де қайта қаралады. Ол үшін қылмыстық әрекеттердің ауырлықдәрежесін, олардыңқоғамғақауіптілігін бағалай отырып анықтауды тереңірек зерттеу керек.
Қылмыстық құқықбұзушылық, қылмыстық терісқылық ұғымдарының ҚК енуіне орай әкімшілік құқықбұзушылық туралы Кодексте қайта қаралуға жатады.
Концепцияның негізінде қылмыстық заңнаманы либерализациялау және гуманизациялау жөніндегі сұрақтарды да қарап шыққан жөн.
Қылмыстық жаза жүйесінде де біршама өзгерістер болмақ, жазаның жаңа түрлері енбек. Терроризммен, экстремизммен қылмыстыққұқықтық күрес те тереңінен ойлануды қажет етеді.
Ал бизнесті қылмыстық қолсұғушылықтан қорғауды қамтамасыз ету үшін еркін кәсіпкерліктің дамуына кедергі болатын шектеулерге тосқауыл керек.
Әскери қылмыстар саласындағы қылмыстарды қарастырғанда мемлекеттің қылмыстық саясатын елдің қорғаныс стратегиясына сәйкестендірген жөн.
Соңғы жылдары ақпараттық, сандық технологиялардың дамуымен электрон құралдарымен жасалынатын қылмыстық қолсұғушылықтардың да саны көп. Осыған орай ақпараттық қауіпсіздікті қылмыстық-құқықтық қамтамасыз ету мақсатында компьютерлік қылмыстар да қайта қаралады. Жаңа жобада осы саладағы қылмыстық қолсұғушылыққа жеке тарау арналмақ.
2020 жылға дейінгі Стратегиялық жоспарға сай отбасындағы қиындықтар мен әлеуметтік жетімдік, қараусыздық, құқықбұзушылық пен қылмыстардың алдын алуды кешенді түрде шешу мақсатында балалардың заңды мүдделері мен құқықтарын тиімді қорғауды қамтамасыз етуге бағытталған қылмыстық заңнамаларды жетілдіру назарда тұр.
Жоғарыда аталған жаңа бағыттар қылмыстық кодекстің Концепциясында орын алмақ, деп күтілуде. Бұл қылмыстық заңның мақсаты қылмыстық қолсұғушылық бағытталған нәрсені қорғау болғандықтан да қолсұғылатын объектіні нақты анықтаудың орны ерекше. Себебі тек қолсұғылатын объектінің не екендігін, оған қаншалықтық дәрежеде қауіп келгендігін, не келуі мүмкін екендігін біле отырып қана біз қылмыстық құқықтық баға бере аламыз. Ендеше сол қылмыс объектісі ұғымына тоқталайық.
Қылмыс объектісі - бұл қылмыс құрамының міндетті элементі, объектісіз қылмыстар болмайды да. Қылмыстық құқық теориясында, қылмыс объектісі қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қарым қатынас, деген жалпылама ереже бар. Бұл ұғымды жалпылама ережемен түсіндіру жеткіліксіз.
Қоғамдық қатынас адамдар арасында рухани, тану қызметтері барысында пайда болады. Объектінің көмегімен қылмыстық емес әрекетәрекетсіздікті қылмыстық әрекеттен, ұқсас қылмыстарды бір-бірінен ажыратуға мүмкіндік туады. Кез келген қоғамға қауіпті, қылмыстық заңда көрсетілген іс-әрекет объектіге қол сұғады. Қылмыстық қолсұғудың нәтижесінде объектіге нақты немесе елеулі дәрежеде зиян, шығын келеді, не шығынның келу қаупі туындайды. Қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесі қылмыс қол сұққан объектінің қай түріне әсер еткеніне де байланысты. Ол бір қылмыстың немесе біртектес қылмыстар тобының жекеленген белгілерін түсіндіру үшін қажет. Іс-тәжірибеде объект нақты қылмыстық әрекет бағытталған қолсұғушылықты анықтаудың негізгі фундаменті болмақ.
Е. Қайыржановтың еңбегінде қылмыс объектісінің жалпы теориясына тарихи анализ жасалынған . Қылмыстық құқық теориясында қылмыс объектісіне байланысты бірнеше концептуалдық бағыттар қалыптасқан: субъективтік (табиғи) құқық, нормативтік, құқықтық игілік, қоғамдық қатынас, кез келген әлеуметтік субъектінің өмірі мен қызмет жағдайы.
Қылмыстық құқық теориясында алғаш қылмыс объектісі субъективтік құқық ретінде түсіндірілген. Бұл теорияның негізін салаушылар А.Ф. Кистяковский, П.Д. Калмыков, В.Д. Спасович және т.б. болған.
Заң теориясында қылмыс объектісі ретінде құқық нормасы қарастырылады. Профессор Н.С. Таганцевтің бұл жөнінде, егер де норма бұзылмаса, ол қандай болмасын шығын алып келгенімен қылмыс деп есептелінбейді, сондықтан қылмыстың объектісі құқық нормасы болып табылады, деген пікірі бар. Демек, нормативтік теорияны жақтаушылардың пікірінше, қылмыстық іс-әрекет құқық нормасына қолсұғады. Бұл әрине, формальды белгі. Теорияны жақтаушылар: В.А. Туманов, К. Биндинг, Уильям Эбенштейн, Н.В. Лясс және т.б.
Құқықтық игілік теориясы субъективтік құқық теориясына қатысты айтылған сынның нәтижесінде пайда болды. Таптық буржуазиялық қылмыстық-құқықтық ғылымның барлық өкілдері (И.Я. Фойницкий, Белогриц-Котляровский Л.С.) қылмыс объектісін құқықтық игілік екендігін де, сол игілікті де формальды түрде таныды. Олар осы ұғымдардың мазмұнына баға бермеді, қылмыс объектісінің құқықтық игілік екендігін дәлелдеп жатпады.
Кеңес уақытында қылмыс объектісінің жүйесі нақты қалыптастырылып болды, деп есептелген. Сол кезде-ақ объектіні үш топқа бөлген: жалпы, топтық және тікелей. Қылмыстың жалпы объектісі деп қылмыстық жауаптылық көзделген барлық қоғамдық қарым қатынастардың жиынтығын айтқан. Ал, арнайы, не топтық объект - бұл белгілі бір салада кездесетін немесе қасиеттеріне қарай біртектес қоғамдық қарым қатынастардың тобы немесе оның белгілі бөлігі. Бұл теорияны жақтаушылар: Б.С. Никифоров, Е.А. Фролов, Н.Н. Коржанский және т.б.
Барлық қылмыстар қылмыстық заңмен қорғалынатын қоғамдық, мемлекет, жеке тұлғаның мүдделеріне шығын келтіреді. Арнайы, не топтық объект белгілі топтың мүддесі болады. Топтың мүддесі бір, қатысушылары ұқсас болуы шарт. Бұл ереже ҚР ҚК ерекше бөліміндегі ұқсас қылмыстар сынды жекеленген баптардың тобында көрініс табуы тиіс [6, 73 б.]. Тікелей объект нақты әрекетпен кімнің, қандай мүддесі бұзылады, қайсысы маңыздырақ деген сұраққа жауап береді. Ол нақты объектінің жеке белгілерін сипаттайды.
Ал, В.Н. Кудрявцев пайымдауынша қылмыс объектісін мына кешен құрайды: а) адамдар арасындағы нақты қоғамдық қатынас; ә) олардың құқықтық нысаны, не қабы; б) осы қоғамдық қатынастың материалдық нысаны, алғы шарты және пайда болу шарты. Материалдық құрамда объект зиянмен, кейде қолсұғушылықтың заты арқылы анықталады [7, 63 б.]. Бұл жағдайда В.Н. Кудрявцев логикалық жүйенің бұзылуына жол береді, тұжырымдарда ішкі қарама-қайшылықтар аңғарылады. Бір жағынан, ол объектіні - қоғамдық қатынас десе, екіншіден - объектіні құқықтық нысан, үшіншіден, қоғамдық қатынастың алғы шарты, жағдай, материалдық нысан ретінде қарайды.
Сонымен қылмыстық заң қоғам мүшелерін қылмыстық қолсұғушылықтан қорғайды. Оның міндеті - адам мен азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, Қазақстан Республикасынының конституциялық құрылымы мен аумақтың тұтастығын, қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін қылмыстық қолсұғушылықтан қорғау, бейбітшілік пен адамзаттың қауіпсіздігін қорғау, сондай-ақ қылмыстардың алдын алу болып табылады, деп ҚР ҚК 2-бабы көрсетіп отыр. Ал, ҚК бұл нормасы қылмыс объектісін мүдде ретінде танудың оңды жол екендігін растайды. Соңғы жылдардағы қоғамда қалыптасқан нарықтық қатынас, оның қылмыстық қолсұғушылықтан құқықтық қорғалануы аталған идеяның нақты дәлелі.Қылмыс объектісін мүдде ретінде танудың іс-әрекеттерді криминализациялауда, қылмыстарды топтауда, қылмыстырды саралауда, қылмыстық заңнаманы жүйелеуде, сондай-ақ қылмыстылықты зерттеуде және алдын алуда орны ерекше.
Қылмыстың объектісі деп сол қылмыстық іс-әрекеттің неге бағытталғанын, оның соған зиян келтіргенін немесе келтіруге оқталғанын айтамыз. Қылмыстың объектісі қоғамдық қатынас болып табылады және заңмен қорғалады. Жалпы қылмыстық құқықта қылмыс объектісі жалпы,топтық және тікелей объект болып үшке бөлінеді.
Қылмыстық құқық бұзушылык жалпы объектісі деп қылмыстың заң норма- сы арқылы қорғалатын қоғамдық қатынастардың жиынтығын айтамыз. Қылмыстык заңда көрсетілген қылмыстық іс-әрекеттің кез келгенінің барлық уақытта да қогамдық қатынастардың белгілі бір түріне қиянат келтіруінің өзі коғамдық қатынастардың барлык қылмыстардың жалпы объектісі екендігін көрсетеді. Қылмыстық кодекстің 2-бабының 1-бөлігінде ең маңызды қогамдык катынастардын гізбегі берілген. Қылмыстың жалпы объектісі кылмыстық құқықтың әлеуметтік саяси мазмұнын, жалпы кылмыстык құкык бұзушылык атаулының табигатын дұрыс аныктауга, іс-әрекеггің жалпы кылмыс қатарына жатқызылуының негізгі кағидасын, сонымен бірге кылмысты басқа құқық бұзушылыктан ажыратуға толық мүмкіндік береді. Бірак жалпы объектінің түсінігі біртектес нақты іс-эрекеттердің ерекшелігін бейне- леуде жеткіліксіз болып табылады. Осыған байланысты қылмыстык гылым теориясы кылмысты кол сүғушылықтың топтык және тікелей объектілерін бөліп, карастырады.
Топтық объект дегеніміз, қылмыстык кол сұғушылыктан кылмыстық заң қоргайтын біртектес немесе өзара ұқсас қоғамдык катынастардың белгілі бір бөлігі болып табы- лады. Мысалы, каракшылық, басқа біреудің мүлкін үрлау, тонау, оны алаяқтыкпен алу, бір топтық объектіге - баска біреудің мүлкіне, меншігіне байланысты карсы қогамдық катынастарга кылмысты кол сүгуды білдіреді. Бір топтық объектіге қол сұғуына байланысты кылмыстар Ерекше болімнің жеке-жске тарауларына біріктірілген. Қылмыстық кұкык бүзушылықтың топтык объектісінің атауы көп жағдайларда Қылмыстык кодекстің Ерекше бөлімінің тарауларында көрсетіледі, кейбір реттерде заң шығарушы оны Ерекше бөлімнің бір бабында да атап көрсетеді. Ал кайсыбір жағдайларда оның атауы қылмыстық кұкык бұзушылык күрамының мазмүнына талдау жасау арқылы анықталады. Мысалы, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімінде жеке адамга қарсы қылмыстық күқық бұзушылық (1-тарау), меншікке қарсы қылмыстык кұқық бүзушылык (6-тарау), бейбітшілік пен адамзат кауіпсіздігіне қарсы қылмыстар (4-тарау) деген та- рауларда кылмыстык күқық бүзушылық топтық объектісі тікелей көрсетілген. Ал Қылмыстык кодекстің 18-тарауында эскери қылмыстық құқык бұзушылықтардың жалпы түсінігімен бірге осы қылмыстық күқык бұзушылықтың топтық объектісі - әскери қызмет атқарудың белгіленген тәртібі атап көрсетілген. 37 Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінде көрсетілген накты кылмыстық күқык бүзушылык күрамының мазмүнына талдау жасай отырып та қылмыстық құқық бүзушылықтың топтық объектісін анықтауға мүмкіндік туады. Мысалы, мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік басқару мүдделеріне карсы сыбайлас жемкорлық жэне өзге де кылмыстық құкық бүзушылықтардың топтық объектісі болып мемлекеттік аппараттың дүрыс, бірқалыпты қызметін бүзу екендігі осы түргыдагы қылмыстық күкық бұзушылык кұрамын талдау аркылы аныкталады. Өйткені бұл қылмыстық қүқық бұзушылықтардың бэрі де біртектес қогамдық қатынастарга қол сұғады. Ал коғамдык катынастардың біртектілігі коғамдық қатынастардың мазмүнын түзетін олардың әлеуметтік мүдделерінің дәлдігімен сәйкестігі және осы катынастың қатысушыларының үксастығы арқылы анықталады. Сонымен, кылмыстык күкык бүзушылықтың біртектес тобының объектісі Қылмыстык кодекстін Ерекше бөліміндегі тараулардың өзара орналасу негізін жасаумен бірге, істелген кылмыстык құкық бұзушылық үшін жауаптылыкты белгілейтін нормалардың жэне кылмыстардың нақты, ғылыми түрде топтастырылуына жол ашады. Қылмыстық кұкык бүзушылықтың топгың объектісін анықтау үқсас қылмыстарды бір-бірінен дүрыс жіктеп, ажыратуға мүмкіндік береді. Мысалы, жеке адамга қарсы қылмыстық күқық бұзушылықпен бұзакылықты бір-бірінен ажырату объект арқылы жүзеге асырылады. Өйткені, жеке адамга қарсы қылмыстык кұкық бұзушылыктың объектісі - жеке түлға (оның өмірі, денсаулыгы, ар-намысы), ал бұзақылыктың объектісі - когамдық тәртіп.
Жоғарыда айтып кеткендей қылмыс құрамының элементінің біреуі болмаса ол қылмыс бола алмайды. Дәл солай қылмыс объектісі өте маңызды рөл атқарады. Қылмыс объектісінің мақсаты мен мәні оны дұрыс анықтаған жағдайда қоғамға зиянды іс-әрекеттің сипаты мен дәрежесін анық аша аласыз және оны саралауға мүмкіндік береді. Қысқаша айта кетсек қылмыстық құқық бұзушылық жасаған адам қол сұғатын және сол әрекеттер немесе әрекетсіздіктер салдарынан зиян келтіруі мүмкін мүдделер немесе қоғамдық қатынастар. Жалпы қылмыстық құқық теориясында қылмыс объектісін қылмыс жасалған кезде зиян келтіретін немесе зиян келтіру қаупін туғызатын қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастар ретінде анықтау дәстүрлі болып табылады. Қылмыс құрамының факультативті белгілеріне біз қылмыстық жауаптылық мәселелерін шешу кезінде бірдей мән мен берілетін қылмыс заты мен қылмыс құрбанын жатқызамыз. Бұл жердеде тоқтала кететін болсақ. Қылмыстың затын қылмыстың объектісінен қоғамдық қатынастардың топтары ретінде айыру қажет. Қылмыстың заты-бұл оған қарсы қылмыстық іс-әрекет жасалатын мүлік. Қылмыстардың барлығы сыртқы әлемнің заттарына әсер ету жолымен жасала бермейді, сондықтан да қылмыстың заты қылмыс құрамының факультативті белгісі болып табылады. Мысалы, ұрлықтың объектісі меншіктік қатынастар, ал пәні болып нақты жылжитын немесе жылжымайтын мүлік: ақша, бағалы қағаздар, кӛлік құралдары және т.б. танылады. Егер қылмыстың объектісіне зиян әрқашан кезкелген қылмыстармен келтірілсе, жалпы ереже бойынша қылмыстың заты ешқандай зиянға ұшырамайды. Қылмыстың затын, жасалған қылмыс нәтижесінде физикалық не моральдық залалға ұшыраған, физикалық тұлға болып табылатын жәбірленушіден де, сондайақ олардың кӛмегімен жасалған қылмыстың құралы мен амалдарынан айыра білу қажет.
Қылмыстык кұкык бұзушылықтың тікелей объектісі деп кылмыстық заң қоргайтын накты қатынастарға бір немесе бірнеше қылмыстық күкық бұзушылыктардың тура неме- се тікелей бағытталуын айтамыз. Мысалы, Қылмыстық кодексте көрсетілген бұзақылык коғамдык тэртіпті бұзуга бағытталған. Қоғамдыктэртіп - осы бұзакылықтың тікелей объ- ектісі. Кейбір реттерде эр түрлі кылмыстық құкык бұзушылыктың кұрамдарының тікелей объектісі бірдей болуы мүмкін. Яғни, бірнеше кылмыстық құқық бұзушьшықтың бір тіке- лей объектіге кол сұғуы. Мысалы, ұрлық, тонау, алаяқтық - баска біреудің меншігін ием- дену үшін жасалады. Бұл қылмыстык кұкық бұзушылыктар бір-бірінен объектісі бойын- ша емес, қылмыстық құқык бұзушылык құрамының баска белгісі - қылмыстык кұкык бұзушылық объективтік жағының белгілері бойынша ажыратылады. Осы қылмыстық кұқық бұзушылықтардың да тікелей объектісі басқа біреудің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экономика және құқық факультеті
Құқықтану кафедрасы
Курстық жұмыс
Пәні:"Қылмыстық құқық"
Тақырыбы:"№6Қылмыстық құқық бұзушылық объективті жағының түсінігі және маңызы"
Қабылдаған: Нурлин А.К
Орындаған: Мэлсов Е.Б
Құқықтану мамандығының 2- курс студенті
Ақтөбе 2022
Мазмұны
Кіріспе.
1. Қылмыс құрамы.
1.1. Қылмыс және теріс қылық түсінігі.
1.2. Қылмыс құрамы және оның элементтері.
2. Қылмыс құрамының міндеті белгісі ретінде обьективтік жағы.
2.1. Қылмыс обьективтік жағы түсінігі.
2.2. Қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік.
2.3 Қоғамға қауіпті салдар және зардап түсінігі.
2.4. Себепті байланыс және оның қылмыстық құқықтық мәні.
2.5 Обьективті жағының факультативті белгісі.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
КІРІСПЕ
Сіздің назарыңызға өзімнің курстық жұмысымды ұсынамын. Менің алған курстық жұмысымның тақырыбы Қылмыстық құқық бұзушылық объективті жағының түсінігі және маңызы. Қылмыстык кұкык пәнінің Жалпы бөлімін терең оқып меңгеру болашақ заңгерлер үшін заңдылық қағидасын берік сактаудың, оны іс жүзіне асырудың кепілі болары сөзсіз. Бәріне белгілі, Қазакстан Республикасының Конституциясында қазак тілі мемлекеттік тіл деп жарияланган. Осыған орай еліміздің бірқатар заң оқу орындарында қылмыстык кұкык пэні, баска да құкыктық пэндер мемлекеттік тілде окытылып келеді. Қылмыстык кұкыктың Ерекше бөлімі кылмыстык кұкык бұзушылыктың жеке түрлеріне кылмыстык кұқық бұзушылық үшін жауаптылық негіздерін жэне осы қылмыстардың кұрамының белгілерін, сондай-ак оган тагайындалатын тиісті жаза түрлерін белгілейтін нормалардың жиынтыгы болып табылады. Қылмыстык кұкыктың Жалпы бөлімінде кылмыстык кұкык бұзушылык туралы ұгым, жаза түрлерінің тізбегі, кылмыстық кұкык бұзушылық үшін жауаптылықтан және жазадан босатудың жалпы принциптері (кагидалары) сөз болса, ал Ерекше бөлімде нақты кандай когамга кауіпті ісәрекеттің кауіпті қылмыстык кұкык бұзушылық болатыны жасалган қылмыстык кұкык бұзушылыкка кылмыстык кұкыктың Жалпы бөлімінің нормаларымен бел- гіленген накты бір жаза түрін тагайындау мэселелері карастырылады. Қылмыстык кұкыктың Жалпы жэне Ерекше бөлімі өзара тығыз байланыста болады, осы екі бөлімнің жиынтыгы Қазакстан Республикасының кылмыстық құкығын кұрайды. Қылмыстык құкықтың өзін Жалпы және Ерекше бөлім деп бөлудің себебі, осы пэнді қылыми-эдістемелік тұрғыдан терең окытудың кажеттігінен туындап отыр. Өйткені Қылмыстык кұкыктың Жалпы бөліміндегі теориялық мэселелерді Ерекше бөлімнің әрбір бабы бойынша тагы да қайталамау үшін, сондай-ак Ерекше бөлімдегі жеке кылмыстык кұкык бұзушылыктардан кұрамының бел- гілерін кайталап сипаттап жатпау үшін осы пән екі бөлімге бөлініп окытылады. Негізінен а іганда Жалпы және Ерекше бөлім тұтастай бір кылмыстык құкык ғылым пэнін кұрайды. Жалпы жэне Ерекше бөлімнін бірлігі сот тәжірибесінде айкын көрінеді. Жалпы бөлімнің нормаларын басшылыкка алмайынша, Ерекше бөлімнің нормаларын колдану мүмкін емес, немесе керісінше, Ерекше бөлім ңормалары болмаса, Жалпы бөлім нормаларының іске асырылуы мүмкін емес. Қылмыстық құқыктың Ерекше бөлімінде көрсетілген Қылмыстық құқықтың нақты белгілі бір бабы бойынша қылмыстық құқықтың Ерекше бөлімінде көрсетілген қылмыстық жауаптылыққа тарту үшін Жалпы бөлімде көрсетілген нормаларга соқпай өтуге болмай- ды. Мысалы, кінәнің нысандары және олардың мазмұны, қылмыстық құқық бұзушылық үшін жауаптылыкты белгілейтін жас мөлшері, кылмыстық кұкык бұзушылыкка қатысудың ұгымы, кылмыска катысу нысандары жэне катысушылардың түрлері, қылмыстык құкық бұзушылыкка даярлангандык немесе оқталгандык сиякты түсініктер тек қана Жалпы бөлімде айкындалган. Істелген кылмыстык кұкык бұзушылыкка жаза тагайындаганда да Қылмыстық кодекстің Жалпы бөліміндегі нормаларды айналып өтуге болмайды. Өйткені жазаның ұгымы мен максаттары, жазаның түрлері, жаза тагайындаудың жалпы негіздері кылмыстык құкык бұзушылык үшін жауаптылыктан жэне жазалаудан босату тек кана Жалпы бөлімде көрсетілген.
Қылмысты кұқық бұзушылықты дұрыс саралау қылмыстылықтың жағдайын, деңгейін, кұрылысын, козғалысын дұрыс аныктауға мүмкіндік береді. Істелген кылмыстык кұкык бұзушылыктың статистикалык есебін нақты белгілемейінше, ол құбылыспен тиімді күрес жүргізу мүмкін емес. Сол себепті де кылмыстық кұқық бұзушылықпен тиімді күрес жүргізу үшін оның 7 жағдайын, сандық, сапалык көрсеткіштерін, жасаган қылмыстык кұкык бұзушылыктардан мэнін, қылмыскердің тұлғасын толық ашу қажет. Бұл мәселелерді анықтамай тұрып, қылмыстык кұкык бұзушылықпен күрес жүргізу өзінің оңды нәтижелерін бермейді. Қылмыстық кұқық бұзушылықты дұрыс саралау сот төрелігін эділ жүзеге асырудың кепілі жэне заңдылык, әділеттілік принциптерінің іске асырылуының басты шарты болып та- былады. Құқык коргау және кұкық қолдану органдары беделінің мәртебесінің биік болуы да істелген іс-әрекетке дұрыс, заңды баға беруіне де тікелей байланысты. Заңға негізделген әділ үкім сот органдарынын беделін нығайтады. Қылмыстығ құқық бұзушылыкты дұрыс саралау - жеке адамдардың Қазакстан Республикасы Конституциясында, баска да заңдарда көрсетілген кұкыктарын, бостандыктарын корғаудың кепілі болып табылады. Қылмысты дұрыс сараламаудың сотталган адамга тигі- зетін зардабы да зор. Кінэлінің іс-әрекетін дұрыс сараламау, оның заң қоргайтын мүддесіне келтірілген зор кесел болып табылады. Іс-әрекетті дұрыс сараламау салдарынан адамға заңга негізделмеген жаза тағайындалып кана қоймайды, ол оның тағдырына байланысты көптеген зардаптарға әкеліп согады. Мысалы: қылмыстық кұқық бұзушылыкты дұрыс сараламаган жагдайда, оган көп немесе аз жаза тагайындалуы мүмкін. Қылмыстык кұкык бұзушылыкты дұрыс сараламау оған белгіленген түзеу қолониясының түріне де, сондай-ак кінәліні мерзімінен бұрын шартты жазамен босату немесе босатпауға да әсер етеді. Қылмыстық құқық бұзушылықты дұрыс саралаудың маңызы ерекше.
Менің курстық жұмысым көптеген қызықты мәліметтерді қамтиды. Енді соларға қысқаша мәлімдеме беріп кететін болсақ:Ең алдымен қылмыс жайлы жалпы тоқтала кетсек. Қылмыс әр уақытта да белгілі бір іс-әрекеттің көрінісі, нәтижесі болып табылады.
Әрекет дегеніміз - адамның қылмыстық заң тиым салған нәрселерді істеуі, ал әрекетсіздік дегеніміз адамның заң, нормативтік кесімдер, нұсқаулар немесе жарлықтар, бұйрықтар бойынша өзіне жүктелген міндетін орындамауы.
Қылмыс дегеніміз қысқаша айтқанда қылмыстық заңдармен тиым салынған, қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздікті айтамыз.
Қылмыстың белгілеріне мыналар жатады:қоғамға қауіптілігі, заңға қайшылығы,айыптылығы,жазаланатындығ ы.
Менің бұл курстық жұмыс жазудағы мақсатым және міндетім: қылмыстық құқық бұзушылық объективті жағының түсінігі мен маңызын зерттеп және оны жанжақты ашу. Сонымен қатар бұл курстық жұмысымда осы тақырыбым бойынша және өзгеде қосымша ақпараттар біле аласыздар.
Негізгісі қылмыстық құқық пәні және түсінігін қысқаша айтып кетемін және қылмыстық құқық бұзышылықтың объективті жағы , қылмыстық әрекетті(қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік), қылмыстық нәтижені,олардың арасындағы себепті байланысты(әрекетті немесе әрекетсіздікті және туындаған салдарды), қылмыстық құқықбұзушылықтың объективті жағының факультативті белгісін, қылмыстық құқық бұзушылық жасау орнын, уақытын, жағдайын ,тәсілін, қаруы мен құралдарын сипаттайтын сыртқы белгілерін осы курстық жұмыста қарастыратын боламыз. Осы айтылған барлық тақырыптар Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі 1997 жылы шілденің он алтысы қабылданып, 1998 жылы бірінші қаңтарда күшіне еніп 2014 жылы 3 шілдеде өзгерістер енген Қылмыстық Кодексінде жалпы және ерекше бөлімдерінде қаралған. 1995 жылы 30 тамызда Республикалық референдумда қабылданған Конституциясындағы 1 бабында жазылғандай Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары дегендей, ең басты қазына адам және адам өмірі. Белгілі бір қылмыстық іс бойынша Сот жаза тағайындаған кезде, жауаптылыққа тартқан кезде, қылмысқа кінәлі деп тану мәселелерін шешу кезінде заңның үстемдігін қамтамасыз ету өте маңызды. Себебі бұл соттың шешімімен белгілі бір адамның тағдыры шешіледі. Біздің кәзіргі уақытта заңгерлер орны бөлек.
1.Қылмыс құрамы.
1.1.Қылмыс және теріс қылық түсінігі.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 10-бабында көрсетілгендей
1. Қылмыстық құқық бұзушылықтар қоғамға қауіптілік және жазаланушылық дәрежесіне қарай қылмыстар және қылмыстық теріс қылықтар болып бөлінеді.
2. Осы Кодексте айыппұл салу, түзеу жұмыстары, қоғамдық жұмыстарға тарту, бас бостандығын шектеу немесе бас бостандығынан айыру түріндегі жазалау қатерімен тыйым салынған айыпты жасалған, қоғамға қауіпті іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік).
3. Қылмыстық теріс қылық деп қоғамға зор қауіп төндірмейтін, жеке адамға, ұйымға, қоғамға немесе мемлекетке болмашы зиян келтірген не зиян келтіру қатерін туғызған, оны жасағаны үшін айыппұл салу, түзеу жұмыстары, қоғамдық жұмыстарға тарту, қамаққа алу, шетелдікті немесе азаматтығы жоқ адамды Қазақстан Республикасының шегінен тысқары жерге шығарып жіберу түріндегі жаза көзделген, айыпты жасалған іс-әрекет (әрекет не әрекетсіздік) танылады.
4. Осы Кодекстiң Ерекше бөлiгiнде көзделген, формальды түрде, қандай да бiр іс-әрекеттiң белгiлерi бар, бірақ маңызы жағынан болмашы болғандықтан, қоғамға қауiп төндірмейтін әрекет немесе әрекетсiздiк қылмыстық құқық бұзушылық болып табылмайды.
Барлық құқық бұзушылық қоғамға қауіптілігінің сипаты мен деңгейіне байланысты екі топқа бөлінеді: қылмыс және теріс қылық.
Қылмыс қоғамға қауіпті және заңмен жазалау қатерімен тыйым салынған айыпты әрекет -- әрекетсіздік. Ол қоғамның қалыпты өмір немесе мемлекеттік құрылыс, шаруашылық жүйе, меншік және азаматтардың саяси, еңбектік, мүліктік және басқа да құқықтары. Қылмыстың заңды сипаты - оларға қылмыстық заңмен тыйым салу мен жазалау шараларын қолдану болып табылады. Қылмыстық заңда көрсетілген, қылмыстың барлық нысандық белгілерін иеленуші құқық бұзушылық өзінің жеңіл мәнділігіне байланысты қоғамға қауіпті болмаса, қылмыс болып саналмайды. Қылмыс басқа құқық бұзушылық түрлерімен салыстырғанда қоғамға үлкен қауіп әкеледі. Қылмыстың қоғамдық дәрежесін білу үшін, мынандай факторларға сүйену керек: обьектінің құндылығы, құқыққа қайшы әрекеттің мазмұны, жағдайы, уақыты, әдісі, келтірген зиянның көлемі мен сипаты, құқық бұзушының жеке мінездемесі.
Теріс қылық дегеніміз - қылмыспен салыстырғанда қоғамға қауіптілігі біршама төмен және қоғамдағы құқықтық тәртіптің жекелеген жақтарына нұқсан келтіруші құқық бұзушылық.Теріс қылық қоғамға зиян келтіргендіктен, әлеуметтік қауіпті болып табылады. Теріс қылық қоғам өмірінің қай саласында жасалуы, келтірген зиянының сипаты және тиісті құқықтық санкциясының ерекшеліктеріне байланысты әкімшілік, тәртіптік, азаматтық құқық бұзушылықтарға жіктелінеді.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 10-бабының 3-тармағына сәйкес, қылмыстық теріс қылық - қоғамға зор қауіп төндірмейтін, болмашы зиян келтірген неадамның жеке басына, ұйымға, қоғамға немесе мемлекетке зиян келтіру қатерін туғызған,оны жасағаны үшін айыппұл салу, түзеу жұмыстары, қоғамдық жұмыстарға тарту түріндегі жаза көзделген, іс-әрекет (әрекетсіздік) болып танылады делінген.
Яғни қылмыстық теріс қылықтың өзіне тән негізгі 4 белгісі болуы тиіс:
1. Әрекет қасақана болуы;
2. Қоғамға зор қауіп төндірмеуі;
3. Болмашы зиян келтіру немесе келтіру қаупін туғызу;
4. Оны жасағаны үшін айыппұл салу, түзеу жұмыстары, қоғамдық жұмыстарға тарту, қамаққаалу түріндегі жаза көзделуі тиіс.
Жаңа қылмыстық кодексте барлығы 156 қылмыстық теріс қылық енгізілген,оның ішіне қазіргі 47 әкімшілік құқық бұзушылық қылмыстық теріс қылықтар қатарына жатқызылған. Бұл қылмыстық теріс қылықтар қатарына жатқызылған әкімшілік құқық бұзушылықтардың көбісі жеке тұлғаға, кәмелетке толмағандардың құқықтарына, қоғамдық тәртіпке қол сұғатын және отбасы-тұрмыстық саласындағықұқыққа қарсы әрекеттер және т.б. табылады.
Сонымен қатар, аталған санатқа қолданыстағы онша ауыр емес 100 қылмысенгізілген. Осы жерде айта кететін бір жәйт, аталған 100 онша ауыр емесқылмыстардың 20-сы үшін қолданыстағы қылмыстық заң бойынша бас бостандығынан айыру жазасы тағайындалатын қылмыстар болып табылады, алжаңа кодекске сәйкес, ондай қылмысты жасаған тұлғанының соттылығы даболмайды.
Қылмыстық теріс қылықтардың қатарына бұрын қылмыстық және әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексте болмаған 9 құқыққа қарсы әрекеттер енгізілген. 47 әкімшілік құқық бұзушылық қылмыстық теріс қылықтар қатарына жатқызу -жауапкершілікке тартылатын тұлғаның қорғануы құқықтарын күшейтетіні сөзсіз.
Бұл деген - қорғаушының міндетті қатысуы - қылмыстық процесстік кодексте көзделген процессуалдық кепілдігінің барлық кешенін қолдану деген сөз.
Жаңа заңға сәйкес, қылмыстық теріс қылықтар үшін қамауға алудың ең жоғарғы мерзімі 6 ай көзделген. Қолданыстағы қылмыстық кодекспен салыстырғанда, жаңа кодексте бас бостандығынан айыру жазасының орнына баламалы жазаларды қолдану басты назарға алынып, жаза түрлері мен жаза тағайындау жүйесі айтарлықтай өзгерген. Қабылданған кодекстің 40 бабында қылмыстық теріс қылық жасағаны үшін және қылмыс жасағаны үшін кінәлі адамға тағайындалатын жаза түрлері бөліп көрсетілген. Енді қылмыстық теріс қылық жасағаны үшін айыппұл, түзеу жұмыстары, қоғамдық жұмыстарға тарту, қамаққа алу қолданылса, қылмыс үшін айыппұл, түзеу жұмыстары, бас бостандығын шектеу, бас бостандығынан айыру жазасы қолданылуы мүмкiн.
Өткен жылы Ақтөбе облысының соттарында қылмыс бойынша барлығы 1567 іс аяқталған, соның ішінде 802 тұлғаға қатысты жаза тағайындалған. Ал теріс қылық бойынша 830 іс аяқталып, оның ішінде 646 тұлғаға қатысты жаза тағайындалған екен.
1.2.Қылмыс құрамы және оның элементтері.
Қылмыс құрамы түсінігін қылмыстық құқық теориясы түсіндіреді. Қылмыс құрамы қоғамға қауіпті іс әрекеттерді заң бойынша белгілі бір қылмыстардың қатарына жатқызуға мүмкіндік беретін қылмыстың объективтік және субъективтік жағынан құралған элементтердің және олардың белгілерінің жиынтығын айтамыз. Кез келген қылмыстың құрамы оның әр қайсысы субъективтік және де объективтік жағымен сипатталады. Қылмыс құрамы белгілі бір жүйе және ол кез келген жүйелер сияқты белгілі бір элементтерден тұрады. Әрбір қылмыс құрамының белгілері Ерекше бөлімдегі баптардың диспозициясында ғана емес, қылмыстық заңның көптеген белгілері аталып көрсетілген.Мұның өзінде диспозициялардың ерекшелігін анықтайтын және оны басқа қылмыстардан ажырататын соған тән белгілерінің тізбегін береді.Барлық қылмыстарға жалпылама ортақ немесе нақты қылмыс топтарына тән белгілер Жалпы бөлімнің баптарында анықталады. Мысалы, бөтеннің мүлкін ұрлауды анықтайтын Қылмыстық кодекстің 175-бабының диспозициясында осы қылмыстың не субьектісі, не кінәнің нысаны аталмаған.Бұл жалпылама белгілер Қылмыстық кодекстің 15 және 20-баптарында көрсетілген. Қылмыстық кодекстің 175- бабында ұрлықтың оған тән белгісі - басқа біреудің мүлкін жасырын түрде ұрлау ғана көрсетілген. Осы белгі арқылы ұрлық тонаудан ерекшеленеді. Әрбір қылмыс істелген уақытында көптеген белгілермен сипаталады. Осы белгілердің барлығы да қылмыс құрамына жатпайды. Қылмыс құрамында мұқияттылқпен таңдап алынған түрлік белгілер ғана қосылады.Түрлік белгілер дегеніміз барлық қылмыстарға ортақ, олардың қоғамға қауіптілігін және құқыққа қайшылығын білдіретін жиынтығының көрінісі болады. Түрлік белгіге жатпайтын тек қана жекелеген қылмысқа тәне белгілер қылмыс құрамына қосылмайды.Сондықтан олар қылмыс құрамынан тысқары болады да, осыған байланысты оның қылмысты саралау үшін маңызы болмайды. Мысалы, біреудің мүлкін ұрлағанда (ақша, зат, құжат т.с.с) немесе ол ұрлықтың қашан болғаны қылмысты саралауға әсер етпейді.Түрлік белгі сол немесе басқа қылмыстың міндетті белгілері болып табылады. Осы түрлік белгілердің біреуі жоқ болса, онда қылмыс құрамы да болмайды. Мысалы, басқа біреудің мүлкін ұрлаудың түрлік белгісі - оны жасырын ұрлау. Егер басқа біреудің мүлкін алу жасырын түрде емес, ашық түрде жүзеге асырылса, онда ұрлық емес, басқа қылмыс құрамы - тонау болады.Қылмыс құрамы бір ғана қылмыстық құқылық нормада - бір бапта көрсетілуі мүмкін. Мысалы, 314-бап - қызмет жөніндегі жалғандық.Басқа жағдайларда Қылмыстық кодекстің бір бабында қылмыс құрамының бір немес бірнеше түрі қарастырылуы мүмкін. Мысалы, Қылмыстық кодекстің 308-бабында қылмыстың қауіптілік дәрежесіне қарай билікті немесе қызметтік өкілеттілікті асыра пайдаланудың үш құрамы көрсетілген: баптың бірінші бөлімінде осы қылмыстың жай түрі, ал екінші, үшінші бөлігінде осы қылмыстың ауыр немесе өте ауыр түрлері көрсетілген.
Қылмыс құрамының элементтері мынандай болып төртке бөлінеді: обьектіден және субъектіден, обьективті жағынан және субъективті жағынан тұрады. Егер осы жүйеде яғни қылмыс құрамында осы айтылған элементтердің біреуі ғана жоқ болса , жүйе яғни қылмыс құрамы толығымен жойылады. Яғни әрбір элемент өздігінен ерекше мәнге ие. Ал менің бұл курстық жұмысымдағы тақырыбым сол төрт элементтің біреуі яғни қылмыс құрамының объективті жағы. Қазір осы элементтерге қысқаша жеке-жеке тоқтала кетеміз.
Біріншіден қылмыс субъектісіне тоқтала кетсек, қылмыс субъектісі кез келген адам бола алмайды.Қылмыстық құқық бұзушы белгілі бір қылмыс жасаған кезде заңда белгіленгендей белгілі бір жасқа толуы тиіс және есі дұрыс өзінің жасаған ісіне жауап бере алатын жеке тұлға болуы тиіс. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 15 бабында көрсетілгендей қылмыстық жауаптылыққа есі дұрыс он алты жасқа толған жеке тұлға тартыла алады, ал кейбір қылмыстарда мысалыға 99-бап кісі өлтіргені үшін, 106-бап адам денсаулығына қасақана ауыр зиян келтіргені үшін, 107-баптың екінші бөлігі ауырлататын мән-жайлар кезінде денсаулыққа қасақана ауырлығы орташа зиян келтіргені үшін, 120-бап зорлағаны үшін, 121-бап сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттері үшін, 125-бап адам ұрлағаны үшін, 173-бап халықаралық қорғауды пайдаланатын адамдарға немесе ұйымдарға шабуыл жасағаны үшін, 174-бап әлеуметтік,ұлттық,рулық,нәсілдік,те ктік-топтық немесе діни алауыздықты қоздырғаны үшін,177-бап Қазақстан Республикас Тұнғыш Президентінің яғни елбасының өміріне қолсұғушылық жасағаны үшін, 178-бап Қазақстан Республикасы Президентінің өміріне қол сұғушылық жасағаны үшін, 184-бап диверсия, 188-бап ұрлық жасағаны үшін, 188-1 бап мал ұрлағаны үшін, 191-бап тонағаны үшін, 191-бап қарақшылық жасағаны үшін, 194-бап қорқытып алғаны үшін, 200-бап ауырлататын мән-жайлар кезінде автомобильді немесе өзгеде көлік құралын жымқыру мақсатынсыз құқыққа жатпайтын әрекетпен иеленіп алғаны үшін, 202-бап ауырлататын мән-жайлар кезінде басқа бір адамның мүлігіне қасақана әрекетпен жойғаны немесе бүлдіргені үшін, 255-бап терроризм актісі, 256-бап терроризмге итермелегені,шақырғаны немесе насихаттағаны немесе терроризм актісін жасауға жария түрде шақырғаны үшін, 257-бап террористік топ құрғаны және оған басшылық еткені және оның әрекетіне қатысқаны, 258-бап террористтік немесе экстремисік әрекетті қаржыландырғаны үшін және терроризмге не экстремизмге өзге де дем берушілік жасағаны үшін, 261-бап адамды кепілге алғаны үшін, 269-бап ғимараттарға,құрылыстарға,қатынас және байланыс құралдарына шабуыл жасағаны үшін немесе оларды басып алғаны үшін,273-бап терроризм актісі туралы жалған хабарлағаны, 291-бап қаруды,жарылғыш заттар мен жарылыс құрылғылары және оқ-дәрілерді жымқырғаны үшін немесе қоқытып алғаны үшін,293-баптың екінші және үшінші бөліктерінде қарастырылғандай ауырлататын мән-жайлар кезінде бұзақылық жасағаны үшін, 298-бап психотроптық заттарды,есірткі,сол тектестерді жымқырғаны не қорқыту жолымен алғаны үшін, 314-баптың екінші бөлігінде қарастырылғандай ауырлататын мән-жайлар кезінде өлген адамдардың мәйіттерін және олар жерленген жерлерді қорлағаны үшін, 350-бап жеке көлік құралдарын немесе қатынас жолдарын қасақана әрекетпен жарамсыз еткені үшін қылмыстық жауаптылыққа 14 жастан тартылады. Ал егер қылмыс жасаған белгілі бір адам осы жоғарыда айтылып кеткендей заңда белгіленген жасқа толған болса бірақ психикасының бұзылуына байланысты емес психикалық даму жағынан артта қалған болса жеңіл немесе орташа ауырлықтағы қылмыстарды жасаған уақытта өзінің әрекетіне немесе әрекетсіздігіне толықтай түсіне алмаса онда бұл жағдайда бұл жеке тұлға қылмыстық жауаптылыққа тартылмауы мүмкін.
Ал қасақана жасалған қылмыс (20-бап) бойынша бұнда тікелей немесе жанама ниетпен жасалған әрекет қасақана жасалған қылмыс деп танылады және егер өз ic-әрекетін немесе әрекетсіздігінің коғамға қaуіпті екенін ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуының мүмкін екенін немесе болмай коймайтынын алдын ала білсе және осы зардаптардың болуын тілесе, қылмыс тікелей ниетпен жасалған қылмыс деп танылады. Сонымен қатар егер адам өз ic-әрекетінің немесе әрекетсіздігінің қоғамға қауіпті екенін ұғынып, оньң қоғамдық қауыпті зардаптары болуы мүмкін екенін алдын ала білсе, осы зардаптардың, болуын тілемесе де, бұған саналы түрде жол берсе не бұған немкұрайлы қараса, қылмыс жанама ниетпен жасалған деп танылады. Қылмыстық кодекстің 175-бабында ұрльқтың оған тән белгісі - басқа біреудің мүлкін жасырын түрде ұрлау ғана керсетілген. Осы белгі арқылы ұрлық тонаудан ерекшеленеді Әрбір қылмыс істелген уакытында көптеген белгілермен сипатталады. Осы белгілердің барлығы да қылмыс кұрамына жатпайды. Қылмыс кұрамына мұкияттыльқпен таңдап алынған түрлік белгілер ғана қосылады. Түрлік белгілер дегеміз барльқ қылмыстарға ортақ, олардьң коғамға кауіптілігін және қүқыққа қайшылығын білдіретін жиынтығыньң көрінісі болады. Түрлік белгіге жатпайтын тек қана жекелеген қылмысқа тән белгілер қылмыс қүрамына қосылмайды. Сондықтан олар қылмыс қүрамынан тыскары болады да, осыған байланысты оның қылмысты саралау үшін маңызы болмайды. Мысалы, біреудің мүлкін үрлағанда (акша, зат, құжат тағы басқа немесе ол үрлықтың қашан болғаны қылмысты саралауға әсер етпейді. Түрлік белгі сол немесе басқа қылмыстың міндетті белгілері болып табылады. Осы түрлік белгілердің 6ipeyi жоқ болса, онда қылмыс қүрамы да болмайды.
Мысалы, басқа біреудің мүлкін үрлаудың түрлік белгісі - оны жасырын үрлау. Егер басқа біреудің мүлкін алу жасырын түрде емес, ашьқ түрде жүзеге асырылса, онда үрльқ емес, басқа қылмыс күрамы - тонауболады. Қылмыс кұрамы 6ip ғана қылмыстьқ құқылық нормасында - 6ip бапта керсетілуі мүмкін. Мысалы, 314- бап қызмет жөніндегі жалғандық.
Басқа жағдайларда Қылмыстық кодекстің 6ip бабында қылмыс құрамының 6ip немесе бірнеше түpi қарастырылуы мүмкін. Мысалы Қылмыстық кодекстің 308-бабында қылмыстың қауптілік дәрежесіне қарай немесе қызметтік өкілеттілікі асыра пайдаланудың үш кұрамы керсетілген: баптың 6ipiншi бөлімде осы қылмыстың ауыр немесе өте ауыр түрлері керсетілген.
Ерекше бөлімнің баптарында әдетте аяқталған немесе орындаушының тікелей істеген қылмыстарды керсетіледі. Алдын ала қылмысты әрекеттерде немесе қатысушы адамдардың: ұйымдастырушы, айдап салушы, көмектесуші әрекеттеріне сол немесе басқа қылмыстың құрамының барльқ белгілері болмайды. Мысалы әйелді зорлауға оқталғанда онымен зорлап жыныстьқ қатынас жасау орындалмайды немесе Mci өлтіруге окталғанда қылмыстың зардабы - адам өлімі жоқ. Бірақ та осы жагдайларда кінәлінің әрекеттеріне Ерекше белімдеегі аталған баптарда көрсетілген қылмыстың барлық белгілерінің болмауы олардың ic- әрекетінде қылмыс кұрамы жоқ деуге негіз болмайды. Бұл жағдайда да қылмыс құрамы бар, бірақ ол оның құрамы Ерекше белімнің, сол сиякты Жалпы бөлімнің тиісті баптары көрсетіле отырып белгіленеді. Мысалы, әйел зорлауға окталғанда кінәлінің әрекетін қылмыстың кодекстің 120 және 24-баптарында көрсетілген қылмыс кұрамының белплері бар. Зорлау, яғни жәбірленушінің немесе басқа адамдарға күш қолданып немесе оны қолданбақшы болып қорқытып, не жәбірленушінің дәрменсіз күйін пайдаланып жыныстық қатынас жасауы болып табылады. Сонымен қатар қылмысқа дайындалу және қылмыс жасауға оқталу (24-бап) бойынша тікелей ниетпен қылмыс құралдарын іздестіру, әзірлеу, немесе бейімдеп жасау, қылмысқа қатысушыларды іздестіру, қылмыс жасауға сөз байласу не қылмыс жасау үшін өзге де қасақана жағдайлар жасау, егер бұл орайда қылмыс адамның еркіне байланысты емес мән-жайлар бойынша ақырына дейін жеткізілмесе, қылмысқа дайындалу деп танылады. Ал егер тікелей қылмыс жасауға тура бағытталған ниетпен жасалған ic-әрекет немесе әрекетсіздік, егер бұл орайда қылмыс адамға байланысты емес мән-жайлар бойынша ақырына дейін жеткізілмесе, қылмыс жасауға оқталу болып танылады.Қылмыс пен қылмыс құрамы өзара тығыз байланысты, бірақ 6ip- бірне ұқсамайтын қылмыстық-құқыльқ түсініктер. Олардың өзара мазмұны да, бағыты да әр түрлі.Қылмыс ұғымына келетін болсақ. Біріншіден Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодекісінің жазалау қатерімен тыйым салынған айыпты қоғамдық қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік қылмыс деп танылады. Қылмыстық заңды ұқсастығы бойынша қолдануға жол берілмейді. Ал екіншіден Қазақстан Республикасының Қылмыстьқ кодексінің Ерекше белімінде көзделген қайсы 6ip әрекеттің белгілері формальды болса да бар, елеулі маңызы болмағандықтан қоғамдық; кауіптіемес, яғни жеке адамға, қоғамға немесе мемлекетке зиян келтірмеген және зиян келтіру қayiniн туғызбаған ic-әрекет немесе әрекетсіздік қылмыс болып табылмайды. Анықтамадан көргендей, қылмыс дегенміз адамның әлеуметтік құқылық қоғамға қауіпті және құқықа қайшы секілді міндетті белгілерінің жиынтығынан тұратын ерекше іс-әрекеті болып табылады.
Қылмыстың жалпы түсінігі, сол қылмыстың заңдылық сипаттамасын 6epin қана қоймай, оньң әлеуметтік-саяси мәнін де ашып керсетеді. Өмірде қылмыстық кұбылыстар әр түрлі нысанда корініс тауып немесе түрліі түрде болатындықтан қылмыстық заң қылмыстың жалпы түснігімен 6ipre нақты қылмыстардың да тусінігін қарастырған. Қылмыстың жалпы түсінігі - барлық қылмыстарға тән, оның белгілері Қазақстан Республикасы қылмыстық кодекісінде көрсетілген жеке қылмыстар түрінде нақтыланып, өзінің дамуын табады.
Қылмыстық заңда сипатталған әрбір қылмыс, яғни қылмыс құрамы өзінің ерекше белгілерімен сипатталады. Қылмыстың кұрамы - бұл қылмысты ic- әрекет емес, тек соның нысанын сипаттайтын түрі ғана. Ол - нақты қылмыстың заңды сипаттамасы, жеке нақты қылмыстың заңдылық тусінігі. Егер қылмыстың тусінігінде барлық қылмыстарға тән белгілер - қоғамға кауіптілік, құқыққа қайшылық, кінәлілік және жазаланушылық аталған болса, ал қылмыс құрамында ic-әрекеттің қоғамға кауіптілігін білдіретін нақты қылмыстардың міндетті белгілерінің жиынтығы есепке алынады. Қоғамға кауіптілік қылмыс құрамының емес, қылмыстың белгісі болып табылады. Осы екі қылмыстың құқылық түсініктерінің бағыты да әр түрлі. Нақты кылмыстың кұрамы қылмыстық жауаптылықтың негізі болса, ал қылмыстың жалпы тусінігі нақты қылмыстың заңдылық базасын жасаудың, қылмыстық құқықта оның құқылық, әлеуметтік-саяси табиғатын түсіндіру кажеттілігінен туындайды.
Бұл жерде біз қылмыс құрамының субъектісі туралы жалпылама айтып кеттік. Ал енді объектісіне тоқтала кетсек.
Соңғы жылдары заңгерлерді көптен толғандырып жүрген мәселелердің бірі заман талабына сай қылмыстық-құқықтық, қылмыстық іс жүргізу және қылмыстық атқару заңнамаларын жетілдіру болып отыр. ҚР қылмыстық кодексінің жаңа жобасы бүгінде көпшіліктің талқылауында. Жаңа жобаның қабылдануы қоғамдық қатынастардың жаңаруы, заңнамада қарастырылмаған қоғамдық қатынастардың мүлдем жаңа түрлерінің, сәйкесінше қауіптердің пайда болуымен байланысты. Бұл үшін жаңа қылмыстық-құқықтық институттарды енгізу қажет. Заманауи қауіптерден мүдделерді тиімді түрде қорғауды қамтамасыз ету үшін уақыт пен істәжірбиемен расталған базалық қылмыстыққұқықтық институттарды модернизациялау орынды.Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, қоғамдық қауіпсіздікті қорғау тұрғысынан алғанда қылмыс ұғымына біршама өзгеріс енгізілмек. Және де заңды тұлғаны қылмыстық жауаптылыққа тарту мәселесінің көтерілуіне орай, қылмыс құрамының бір элементі - кінәнің ұғымы да өзгермек.
Қылмысты топтастыру мәселесі де қайта қаралады. Ол үшін қылмыстық әрекеттердің ауырлықдәрежесін, олардыңқоғамғақауіптілігін бағалай отырып анықтауды тереңірек зерттеу керек.
Қылмыстық құқықбұзушылық, қылмыстық терісқылық ұғымдарының ҚК енуіне орай әкімшілік құқықбұзушылық туралы Кодексте қайта қаралуға жатады.
Концепцияның негізінде қылмыстық заңнаманы либерализациялау және гуманизациялау жөніндегі сұрақтарды да қарап шыққан жөн.
Қылмыстық жаза жүйесінде де біршама өзгерістер болмақ, жазаның жаңа түрлері енбек. Терроризммен, экстремизммен қылмыстыққұқықтық күрес те тереңінен ойлануды қажет етеді.
Ал бизнесті қылмыстық қолсұғушылықтан қорғауды қамтамасыз ету үшін еркін кәсіпкерліктің дамуына кедергі болатын шектеулерге тосқауыл керек.
Әскери қылмыстар саласындағы қылмыстарды қарастырғанда мемлекеттің қылмыстық саясатын елдің қорғаныс стратегиясына сәйкестендірген жөн.
Соңғы жылдары ақпараттық, сандық технологиялардың дамуымен электрон құралдарымен жасалынатын қылмыстық қолсұғушылықтардың да саны көп. Осыған орай ақпараттық қауіпсіздікті қылмыстық-құқықтық қамтамасыз ету мақсатында компьютерлік қылмыстар да қайта қаралады. Жаңа жобада осы саладағы қылмыстық қолсұғушылыққа жеке тарау арналмақ.
2020 жылға дейінгі Стратегиялық жоспарға сай отбасындағы қиындықтар мен әлеуметтік жетімдік, қараусыздық, құқықбұзушылық пен қылмыстардың алдын алуды кешенді түрде шешу мақсатында балалардың заңды мүдделері мен құқықтарын тиімді қорғауды қамтамасыз етуге бағытталған қылмыстық заңнамаларды жетілдіру назарда тұр.
Жоғарыда аталған жаңа бағыттар қылмыстық кодекстің Концепциясында орын алмақ, деп күтілуде. Бұл қылмыстық заңның мақсаты қылмыстық қолсұғушылық бағытталған нәрсені қорғау болғандықтан да қолсұғылатын объектіні нақты анықтаудың орны ерекше. Себебі тек қолсұғылатын объектінің не екендігін, оған қаншалықтық дәрежеде қауіп келгендігін, не келуі мүмкін екендігін біле отырып қана біз қылмыстық құқықтық баға бере аламыз. Ендеше сол қылмыс объектісі ұғымына тоқталайық.
Қылмыс объектісі - бұл қылмыс құрамының міндетті элементі, объектісіз қылмыстар болмайды да. Қылмыстық құқық теориясында, қылмыс объектісі қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қарым қатынас, деген жалпылама ереже бар. Бұл ұғымды жалпылама ережемен түсіндіру жеткіліксіз.
Қоғамдық қатынас адамдар арасында рухани, тану қызметтері барысында пайда болады. Объектінің көмегімен қылмыстық емес әрекетәрекетсіздікті қылмыстық әрекеттен, ұқсас қылмыстарды бір-бірінен ажыратуға мүмкіндік туады. Кез келген қоғамға қауіпті, қылмыстық заңда көрсетілген іс-әрекет объектіге қол сұғады. Қылмыстық қолсұғудың нәтижесінде объектіге нақты немесе елеулі дәрежеде зиян, шығын келеді, не шығынның келу қаупі туындайды. Қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесі қылмыс қол сұққан объектінің қай түріне әсер еткеніне де байланысты. Ол бір қылмыстың немесе біртектес қылмыстар тобының жекеленген белгілерін түсіндіру үшін қажет. Іс-тәжірибеде объект нақты қылмыстық әрекет бағытталған қолсұғушылықты анықтаудың негізгі фундаменті болмақ.
Е. Қайыржановтың еңбегінде қылмыс объектісінің жалпы теориясына тарихи анализ жасалынған . Қылмыстық құқық теориясында қылмыс объектісіне байланысты бірнеше концептуалдық бағыттар қалыптасқан: субъективтік (табиғи) құқық, нормативтік, құқықтық игілік, қоғамдық қатынас, кез келген әлеуметтік субъектінің өмірі мен қызмет жағдайы.
Қылмыстық құқық теориясында алғаш қылмыс объектісі субъективтік құқық ретінде түсіндірілген. Бұл теорияның негізін салаушылар А.Ф. Кистяковский, П.Д. Калмыков, В.Д. Спасович және т.б. болған.
Заң теориясында қылмыс объектісі ретінде құқық нормасы қарастырылады. Профессор Н.С. Таганцевтің бұл жөнінде, егер де норма бұзылмаса, ол қандай болмасын шығын алып келгенімен қылмыс деп есептелінбейді, сондықтан қылмыстың объектісі құқық нормасы болып табылады, деген пікірі бар. Демек, нормативтік теорияны жақтаушылардың пікірінше, қылмыстық іс-әрекет құқық нормасына қолсұғады. Бұл әрине, формальды белгі. Теорияны жақтаушылар: В.А. Туманов, К. Биндинг, Уильям Эбенштейн, Н.В. Лясс және т.б.
Құқықтық игілік теориясы субъективтік құқық теориясына қатысты айтылған сынның нәтижесінде пайда болды. Таптық буржуазиялық қылмыстық-құқықтық ғылымның барлық өкілдері (И.Я. Фойницкий, Белогриц-Котляровский Л.С.) қылмыс объектісін құқықтық игілік екендігін де, сол игілікті де формальды түрде таныды. Олар осы ұғымдардың мазмұнына баға бермеді, қылмыс объектісінің құқықтық игілік екендігін дәлелдеп жатпады.
Кеңес уақытында қылмыс объектісінің жүйесі нақты қалыптастырылып болды, деп есептелген. Сол кезде-ақ объектіні үш топқа бөлген: жалпы, топтық және тікелей. Қылмыстың жалпы объектісі деп қылмыстық жауаптылық көзделген барлық қоғамдық қарым қатынастардың жиынтығын айтқан. Ал, арнайы, не топтық объект - бұл белгілі бір салада кездесетін немесе қасиеттеріне қарай біртектес қоғамдық қарым қатынастардың тобы немесе оның белгілі бөлігі. Бұл теорияны жақтаушылар: Б.С. Никифоров, Е.А. Фролов, Н.Н. Коржанский және т.б.
Барлық қылмыстар қылмыстық заңмен қорғалынатын қоғамдық, мемлекет, жеке тұлғаның мүдделеріне шығын келтіреді. Арнайы, не топтық объект белгілі топтың мүддесі болады. Топтың мүддесі бір, қатысушылары ұқсас болуы шарт. Бұл ереже ҚР ҚК ерекше бөліміндегі ұқсас қылмыстар сынды жекеленген баптардың тобында көрініс табуы тиіс [6, 73 б.]. Тікелей объект нақты әрекетпен кімнің, қандай мүддесі бұзылады, қайсысы маңыздырақ деген сұраққа жауап береді. Ол нақты объектінің жеке белгілерін сипаттайды.
Ал, В.Н. Кудрявцев пайымдауынша қылмыс объектісін мына кешен құрайды: а) адамдар арасындағы нақты қоғамдық қатынас; ә) олардың құқықтық нысаны, не қабы; б) осы қоғамдық қатынастың материалдық нысаны, алғы шарты және пайда болу шарты. Материалдық құрамда объект зиянмен, кейде қолсұғушылықтың заты арқылы анықталады [7, 63 б.]. Бұл жағдайда В.Н. Кудрявцев логикалық жүйенің бұзылуына жол береді, тұжырымдарда ішкі қарама-қайшылықтар аңғарылады. Бір жағынан, ол объектіні - қоғамдық қатынас десе, екіншіден - объектіні құқықтық нысан, үшіншіден, қоғамдық қатынастың алғы шарты, жағдай, материалдық нысан ретінде қарайды.
Сонымен қылмыстық заң қоғам мүшелерін қылмыстық қолсұғушылықтан қорғайды. Оның міндеті - адам мен азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, Қазақстан Республикасынының конституциялық құрылымы мен аумақтың тұтастығын, қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін қылмыстық қолсұғушылықтан қорғау, бейбітшілік пен адамзаттың қауіпсіздігін қорғау, сондай-ақ қылмыстардың алдын алу болып табылады, деп ҚР ҚК 2-бабы көрсетіп отыр. Ал, ҚК бұл нормасы қылмыс объектісін мүдде ретінде танудың оңды жол екендігін растайды. Соңғы жылдардағы қоғамда қалыптасқан нарықтық қатынас, оның қылмыстық қолсұғушылықтан құқықтық қорғалануы аталған идеяның нақты дәлелі.Қылмыс объектісін мүдде ретінде танудың іс-әрекеттерді криминализациялауда, қылмыстарды топтауда, қылмыстырды саралауда, қылмыстық заңнаманы жүйелеуде, сондай-ақ қылмыстылықты зерттеуде және алдын алуда орны ерекше.
Қылмыстың объектісі деп сол қылмыстық іс-әрекеттің неге бағытталғанын, оның соған зиян келтіргенін немесе келтіруге оқталғанын айтамыз. Қылмыстың объектісі қоғамдық қатынас болып табылады және заңмен қорғалады. Жалпы қылмыстық құқықта қылмыс объектісі жалпы,топтық және тікелей объект болып үшке бөлінеді.
Қылмыстық құқық бұзушылык жалпы объектісі деп қылмыстың заң норма- сы арқылы қорғалатын қоғамдық қатынастардың жиынтығын айтамыз. Қылмыстык заңда көрсетілген қылмыстық іс-әрекеттің кез келгенінің барлық уақытта да қогамдық қатынастардың белгілі бір түріне қиянат келтіруінің өзі коғамдық қатынастардың барлык қылмыстардың жалпы объектісі екендігін көрсетеді. Қылмыстық кодекстің 2-бабының 1-бөлігінде ең маңызды қогамдык катынастардын гізбегі берілген. Қылмыстың жалпы объектісі кылмыстық құқықтың әлеуметтік саяси мазмұнын, жалпы кылмыстык құкык бұзушылык атаулының табигатын дұрыс аныктауга, іс-әрекеггің жалпы кылмыс қатарына жатқызылуының негізгі кағидасын, сонымен бірге кылмысты басқа құқық бұзушылыктан ажыратуға толық мүмкіндік береді. Бірак жалпы объектінің түсінігі біртектес нақты іс-эрекеттердің ерекшелігін бейне- леуде жеткіліксіз болып табылады. Осыған байланысты қылмыстык гылым теориясы кылмысты кол сүғушылықтың топтык және тікелей объектілерін бөліп, карастырады.
Топтық объект дегеніміз, қылмыстык кол сұғушылыктан кылмыстық заң қоргайтын біртектес немесе өзара ұқсас қоғамдык катынастардың белгілі бір бөлігі болып табы- лады. Мысалы, каракшылық, басқа біреудің мүлкін үрлау, тонау, оны алаяқтыкпен алу, бір топтық объектіге - баска біреудің мүлкіне, меншігіне байланысты карсы қогамдық катынастарга кылмысты кол сүгуды білдіреді. Бір топтық объектіге қол сұғуына байланысты кылмыстар Ерекше болімнің жеке-жске тарауларына біріктірілген. Қылмыстық кұкык бүзушылықтың топтык объектісінің атауы көп жағдайларда Қылмыстык кодекстің Ерекше бөлімінің тарауларында көрсетіледі, кейбір реттерде заң шығарушы оны Ерекше бөлімнің бір бабында да атап көрсетеді. Ал кайсыбір жағдайларда оның атауы қылмыстық кұкык бұзушылык күрамының мазмүнына талдау жасау арқылы анықталады. Мысалы, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімінде жеке адамга қарсы қылмыстық күқық бұзушылық (1-тарау), меншікке қарсы қылмыстык кұқық бүзушылык (6-тарау), бейбітшілік пен адамзат кауіпсіздігіне қарсы қылмыстар (4-тарау) деген та- рауларда кылмыстык күқық бүзушылық топтық объектісі тікелей көрсетілген. Ал Қылмыстык кодекстің 18-тарауында эскери қылмыстық құқык бұзушылықтардың жалпы түсінігімен бірге осы қылмыстық күқык бұзушылықтың топтық объектісі - әскери қызмет атқарудың белгіленген тәртібі атап көрсетілген. 37 Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінде көрсетілген накты кылмыстық күқык бүзушылык күрамының мазмүнына талдау жасай отырып та қылмыстық құқық бүзушылықтың топтық объектісін анықтауға мүмкіндік туады. Мысалы, мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік басқару мүдделеріне карсы сыбайлас жемкорлық жэне өзге де кылмыстық құкық бүзушылықтардың топтық объектісі болып мемлекеттік аппараттың дүрыс, бірқалыпты қызметін бүзу екендігі осы түргыдагы қылмыстық күкық бұзушылык кұрамын талдау аркылы аныкталады. Өйткені бұл қылмыстық қүқық бұзушылықтардың бэрі де біртектес қогамдық қатынастарга қол сұғады. Ал коғамдык катынастардың біртектілігі коғамдық қатынастардың мазмүнын түзетін олардың әлеуметтік мүдделерінің дәлдігімен сәйкестігі және осы катынастың қатысушыларының үксастығы арқылы анықталады. Сонымен, кылмыстык күкык бүзушылықтың біртектес тобының объектісі Қылмыстык кодекстін Ерекше бөліміндегі тараулардың өзара орналасу негізін жасаумен бірге, істелген кылмыстык құкық бұзушылық үшін жауаптылыкты белгілейтін нормалардың жэне кылмыстардың нақты, ғылыми түрде топтастырылуына жол ашады. Қылмыстық кұкык бүзушылықтың топгың объектісін анықтау үқсас қылмыстарды бір-бірінен дүрыс жіктеп, ажыратуға мүмкіндік береді. Мысалы, жеке адамга қарсы қылмыстық күқық бұзушылықпен бұзакылықты бір-бірінен ажырату объект арқылы жүзеге асырылады. Өйткені, жеке адамга қарсы қылмыстык кұкық бұзушылыктың объектісі - жеке түлға (оның өмірі, денсаулыгы, ар-намысы), ал бұзақылыктың объектісі - когамдық тәртіп.
Жоғарыда айтып кеткендей қылмыс құрамының элементінің біреуі болмаса ол қылмыс бола алмайды. Дәл солай қылмыс объектісі өте маңызды рөл атқарады. Қылмыс объектісінің мақсаты мен мәні оны дұрыс анықтаған жағдайда қоғамға зиянды іс-әрекеттің сипаты мен дәрежесін анық аша аласыз және оны саралауға мүмкіндік береді. Қысқаша айта кетсек қылмыстық құқық бұзушылық жасаған адам қол сұғатын және сол әрекеттер немесе әрекетсіздіктер салдарынан зиян келтіруі мүмкін мүдделер немесе қоғамдық қатынастар. Жалпы қылмыстық құқық теориясында қылмыс объектісін қылмыс жасалған кезде зиян келтіретін немесе зиян келтіру қаупін туғызатын қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастар ретінде анықтау дәстүрлі болып табылады. Қылмыс құрамының факультативті белгілеріне біз қылмыстық жауаптылық мәселелерін шешу кезінде бірдей мән мен берілетін қылмыс заты мен қылмыс құрбанын жатқызамыз. Бұл жердеде тоқтала кететін болсақ. Қылмыстың затын қылмыстың объектісінен қоғамдық қатынастардың топтары ретінде айыру қажет. Қылмыстың заты-бұл оған қарсы қылмыстық іс-әрекет жасалатын мүлік. Қылмыстардың барлығы сыртқы әлемнің заттарына әсер ету жолымен жасала бермейді, сондықтан да қылмыстың заты қылмыс құрамының факультативті белгісі болып табылады. Мысалы, ұрлықтың объектісі меншіктік қатынастар, ал пәні болып нақты жылжитын немесе жылжымайтын мүлік: ақша, бағалы қағаздар, кӛлік құралдары және т.б. танылады. Егер қылмыстың объектісіне зиян әрқашан кезкелген қылмыстармен келтірілсе, жалпы ереже бойынша қылмыстың заты ешқандай зиянға ұшырамайды. Қылмыстың затын, жасалған қылмыс нәтижесінде физикалық не моральдық залалға ұшыраған, физикалық тұлға болып табылатын жәбірленушіден де, сондайақ олардың кӛмегімен жасалған қылмыстың құралы мен амалдарынан айыра білу қажет.
Қылмыстык кұкык бұзушылықтың тікелей объектісі деп кылмыстық заң қоргайтын накты қатынастарға бір немесе бірнеше қылмыстық күкық бұзушылыктардың тура неме- се тікелей бағытталуын айтамыз. Мысалы, Қылмыстық кодексте көрсетілген бұзақылык коғамдык тэртіпті бұзуга бағытталған. Қоғамдыктэртіп - осы бұзакылықтың тікелей объ- ектісі. Кейбір реттерде эр түрлі кылмыстық құкык бұзушылыктың кұрамдарының тікелей объектісі бірдей болуы мүмкін. Яғни, бірнеше кылмыстық құқық бұзушьшықтың бір тіке- лей объектіге кол сұғуы. Мысалы, ұрлық, тонау, алаяқтық - баска біреудің меншігін ием- дену үшін жасалады. Бұл қылмыстык кұкық бұзушылыктар бір-бірінен объектісі бойын- ша емес, қылмыстық құқык бұзушылык құрамының баска белгісі - қылмыстык кұкык бұзушылық объективтік жағының белгілері бойынша ажыратылады. Осы қылмыстық кұқық бұзушылықтардың да тікелей объектісі басқа біреудің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz