Қылмыстық құқық бұзушылықтағы объектінің түрлері
Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университеті
Экономика және құқық факультеті
Құқықтану кафедрасы
Курстық жұмыс
Пәні: "Қылмыстық құқық"
Тақырыбы: "№6 Қылмыстық құқық бұзушылық объектісінің түсінігі және маңызы"
Қабылдаған: Нурлин А.К
Орындаған: Өмірбек Ө.Ж.
Құқықтану мамандығының 2- курс студенті
Ақтөбе 2022
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
I Қылмыстық құқық бұзушылықтың сипаттамасы
1.1. Қылмыстың түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Қылмыстың заңды құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
II Қылмыстық құқық бұзушылықтағы объект сипаттамасы
2.1. Қылмыстық құқық бұзушылықтағы объект түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Қылмыстық құқық бұзушылықтағы объектінің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Қылмыс заты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Тақырыбтың өзектілігі: Қазақстан Республикасының Конститутцияның 1- бабында өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп жазылған. Адам және оның өмірі және одан пайда болатын құқықтық- қатынастар маңызды болғандықтан олар заңдармен қорғалып, құқықтар беріледі. Сондықтан құқық саласы мемлекетіміздің өзекті де, маңызды салалардың бірі. ҚР өзін дамыту жолында көптеген стратегияларды қабылдап, техникасын, білімін, заңдарын өзгертіп, жаңартып келе жатыр. Бұл жаңартулар заң ескермеген, реттеуден тыс қалған жаңа қоғамдық құқық қатынастарды туғызады, ал бұл өз кезеңінде жаңа қылмыстар болуына себеп болады. Бұл дегеніміз жаңа қылмыстар болуымен оның бағытталу нысаны жаңарады деген сөз, яғни қылмыста құқық бұзушылық бағытталатын жаңа нысандар мен объектілер пайда болады. Сондықтан, менің тақырыбым "қылмыстың объектісі" осы құқық саласындағы өзекті мәселелердің бірі ретінде қарастырылады. Қазіргі таңда қылмыстың бағытталған бағыты бірнеше болуы немесе күрделі болуы таңғарарлық жағдай емес, қылмыстыңтың объектісі ешқашан біркелкі болмайды.
Курс жұмысының мақсаты: Қылмыстық құқық бұзушылықтағы объектісінің ұғымын және олардың түрлерін ашып көрсету және объектінің маңыздылығын талдап, анықтау.
Курстық жұмыстың міндеті: Қылмыс ұғымын қылмыстық құқық категориясы ретінде қарастыру, қылмыс объектісін зерттеу, қылмыстардың әртүрлі түрлерін және олардың объектілерін қарастыру.
Курстық жұмыстың құрылымы: үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Біз әрқайсысымыз қоғам мүшесіміз. Әр бір адам өз алдына жеке тұлға бола тұра, өзінің жеке өмірі, таңдауы, ойы, жеке меншігі болғанымен, бәріміз бір қоғамда өмір сүреміз. Әр қайсысымыз сол қоғамға пайдамызды, үлесімізді, еңбегімізді, зиянымызды тигізу арқылы қоғамды дамытамыз, өзгертеміз. Қоғам әр уақыт сайын белгілі бір өзгерістерге ұшырап отырады. Қазіргі уақытымызбен бұрынғы жылдарды алсақ айырмашылықтары жер мен көктей, бізде қазір техникалар мен бұқаралық ақпараттың дамыған кезеңіндеміз, бізде техникалар адамның өмірін жеңілдету мақсатында, өмір сүруді жеңілдету үшін шығарылған, ақпарат көзін кез келген жерде, кез келген уақытта қол жетімді қоғамда өмір сүріп жатырмыз. Мысалы, 90-жылдары қылмыстың көбісі физикалық түрде орын алса, ал қазіргі таңда бұқаралық ақпарат көздері дамып, қылмыстың жаңа түрлері пайда бола бастады. Оларға алдау, алаяқтық, заңсыз пирамидалар, т.б. сол сияқты физикалық қатынас болуын қажет етпейтін желілі, адамдарды алдау арқылы белгілі бір материалдық, материалдық емес игіліктерге, молральдық жеке басына, іскерлік беделіне, ар-намысына, қадір-қасиетіне қолсұғушылық сияқты тағы басқа да құқық бұзушылықтар жатады. Әрине бұлар қылмыстық құқықбұзушылық болғаннан кейін жауапсыз қалдырылмайды, сондықтан, қоғамда мұндай құқық бұзушылықтар болмауы үшін, қоғамды реттеп отыратын заңдар мен нормативтік актілер шығарылады, өзгеріп, толықтырылып отырады.
Қоғам біздің ортақ меншігіміз болғандықтан оны сақтау үшін, қорғау үшін алдымен өзімізден бастауымыз керек. Яғни қоғамға қарсы, заңға қарсы теріс қылықтар мен мінез-құлықтардан, қылмыстық, азаматтық, әкімшілік құқық бұзушылықтарды жасаудан аулақ болуымыз керек. Бұл әрине қылмыстың мүлдем жоқ болуына әкелмегенімен, қылмыстың санын азайтуға бірден бір негіз бола алады. Сондықтан, қылмыс жасамас бұрын алдымен оның басқаларға, қоғамға қауіп- қатерін, тигізетін зиянын түсініп білуіміз керек. Бұларды ұғынбасақ, келешекте қоғамда сенімсіздік пен сыбайластық, алаяқтық сияқты жаман қасиеттер көбейіп кетуі мүмкін. Ал бұлар мемлекеттің дамуына, жетілуіне үлкен кедергі болады.
Қылмыс объектісінің қазіргі отандық тұжырымдамасының негізгі аспектілерінің бірі оны қабылдау мәселесі болып табылады. Бұл тұрғыда, бір жағынан, бірнеше онжылдықтар бойы осы мәселені қарастыратын барлық дерлік жұмыстарда бірауыздан белгілі бір қоғамдық қатынастар қылмыс объектісі ретінде танылуы керек және олар ғана қабылдануы керек деген ойдың болуы тән. Әдебиеттегі заңнама мен жалпыға бірдей танылуға сілтеме жасай отырып, көптеген авторлар қылмыс объектісі туралы осындай идеялардың түбегейлі маңыздылығын, олардың кез-келген қылмыстық қол сұғушылықтың әлеуметтік мәні мен әлеуметтік қауіптілігін дұрыс түсінудегі маңыздылығын атап көрсетеді. Қарастырылып отырған тұжырымдаманың екінші жағына келетін болсақ, мұнда екі мәселе назар аударарлық. Біріншіден, авторлар әлеуметтік қатынастардың өзін әр түрлі түсіндіруге бағытталған.
Сонымен қатар, ең маңызды айырмашылық-бұл қоғамдық қатынастар адамның қоғамдағы жағдайын (оның мәртебесін), оның нақты мінез-құлқын, адамдардың мүдделерін және т. б. ашатын нәрсе ретінде сипатталатындығында емес, бірақ көбінесе қоғамдық қатынастар адамдар арасындағы кез-келген әлеуметтік байланыстарды, соның ішінде нақты, жеке, ал қоғамдық қатынастар тек типтік, тұрақты байланыстармен байланысатын көптеген жұмыстар бар. Екіншіден, осы немесе басқа автор қоғамдық қатынастарды қылмыс объектісі ретінде түсіндіруде қандай ұстанымға ие болса да, ол қылмыстардың жекелеген құрамдарын талдау кезінде сирек растайды, өйткені олардың объектісі: "қоғамдық және мемлекеттік жүйе", "сыртқы қауіпсіздік", "тұлға", " өмір және адам денсаулығы"," азаматтың құқықтары мен бостандықтары", "әйелдің жыныстық еркіндігі (немесе қол сұғылмаушылығы), "мемлекеттік аппараттың қызметі", "сот төрелігінің мүдделері" және т.б., яғни өзін қоғамдық қатынас деп атауға болмайтын нәрсе.
I Қылмыстық құқық бұзушылықтың сипаттамасы
1.1 Қылмыстың түсінігі
Қоғамда өзгермейтін, тұрақты құбылыстар бар. Оның бірі - қылмыс. Қылмыс ол қоғамның бір бөлігі деп айтуғада болады. Қылмыс әр уақытта да, әр кезеңдерде де әрдайым орын алып отырады. Қылмыстың болуы тұрақты жағдай, яғни қылмыс адамның дамуы кезеңінің бастап, бірге келе жатқан құбылыс. Адамдар дамыса, қылмыста өзгеріске ұшырады. Бұл дегеніміз, қылмысты түбімен жою мүмкін емес екенін түсінеміз. Иә, бұрынғы ғасырларда қылмыс орын алды, бірақ олардың қазіргі қылмыстан айырмашылығы атауы мен оған беретін жазасында ғана.
Қауымдық кезеңді алсақ та, мемлекет пен құқық, қылмыс пен жазаның бәріне ортақ ұғымы мен түсінік болмағанымен, қандай да бір адам шектен шығып қауымға, оның мүшелеріне, жеке адам үшін зиян тигізетін қауіпті іс- әрекеттер жасаса, тайпа-рулық тәртіптік ережелерден шыққан жазалар қолданумен, мәжбүрлеу шаралары арқылы күресті. Мысалы: рудан, тайпадан қуу, қауымға масқаралау, судан, тамағынан ауыру мен шектеу сияқты тағы да басқа жазалар жатады.
Қылмыстың атауы мен түрлері өзгергенімен, оның нақты, заңды ұғымы мен мағынасы, функциясы өзгермейді.
Кейінірек адам, қоғам, еңбек дами келе құқық, қоғам, мемлекет, қылмыс деген сияқты терминдерге көп мән бере бастады.
Қылмыс ұғымын анықтау қылмыстық құқықта негізгі мәселелердің бірі. Жеке адам мен адам, қоғам мен адам арасындағы туындайтын құқықтық қатынастарды реттеу, қатынастарының қақтығысуының нәтижесінде қоғамға қауіптілік дәрежесін анықтау қылмыстық заңның негізгі міндеттерінің бірі. Қылмыс әр қашанда белгілі бір әрекеттерден немесе әрекетсіздіктерден тұрады. Сонымен қылмыс адамның сыртқа шығарған нақты орын алған іс- әрекеті (әрекет немесе әрекетсіздік) мен мінез- құлқы деп тұжырымдасақ болады.
Құқыққа қайшы кез келген мінез-құлық белсенді әрекеттен немесе әрекетесіздік күйде орын алуы мүмкін. Бұл айтылғаннан біз әрекет пен әрекетсіздіктің не екенін біліп алайық. Қылмыстық құқықта әрекет деп заңда тыйым салынған нәрселерді істеу болса, әрекетсіздік деп өзіне жүктелген немесе орындауға міндетті заңдарды, нормативті актілерді, жарлықтар мен нұсқауларды, бұйрықтарды орындамау деп түсінуімізге болады. Қылмыс жасамас бұрын, яғни құқыққа, заңға қайшы келетін іс-әркеттер (әрекет немесе әркетсіздік) бірінші ойлаудан басталады. Егер іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік) орындалмаған жағдайда, ол тек ойлау жүйесінде қалса, оның ойы қаншалықты қоғамға қауіпті, қатерлі болғанымен оны қылмыс деп санамайды. Яғни әлі орын алмаған іс- әркекттер жүзеге асырылмаған, тек ниеттеніп, ойлау мақсаттары қылмыс деп танылмайды, себебі бұлар қоғамға қауіпі жоқ, қауіп туғызбайды деп тұжырымға келуге болады.
Қылмыстың ұғымын алғаш рет бұрынғы Кеңестік Одағының жүйесінде 1919 жылы РКФСР- дың Қылмыстық құқық жөніндегі басшылық негіздерінің 5- бабында: "Қылмыстық құқықпен қорғалған қоғамдық қатынас тәртіптерін бұзу қылмыс" деп көрсетті. Кейіннен 1922 жылғы РКФСР- дың Қылмыстық Кодексінде: "Қылмыс деп қоғамға қауіп тудыратын кез келген іс- әрекеттер (әрекет немесе әрекетсіздік)" деп таныды.
КСРО- да және онымен одақтас мемлекеттердің 1924 жылғы құқықтық заңнамаларының негізгі бастамаларында қылмыс ұғымын ашатын, қылмысқа арналған баптар болған жоқ. РКФСР 1926 жылғы Қылмыстық Кодексінде қылмыс деп, қоғамға қарсы іс әрекет деп таныды. Бұл кезде қылмыс деп кеңестікке немесе қоғамдық тәртіпке қарсы шығу, оны орындамау, қарсы әрекеттер немесе әрекетсіздік жасау қоғамға қауіпті деп танылып, қылмыс ұғымымен қарастырды. КСРО мен оның одактас мемлекеттерінің 1958 жылғы заңнамаларында "Қылмыспен қорғалған, социалисттік, экономткалық және саяси жүйелері мен меншігіне, азамататтардың, тұлғалардың жеке басына, еңбек, саяси, мүліктік және басқа да сол сияқты құқықтары мен бостандықтарына қарсы зиян келтіретін қолсұғушылық қоғамға қарсы іс- әрекет, яғни әрекет немесе әрекетсіздік, сондай- ақ социалистік қоғамдық құқық тәртібіне қарсы жасалған іс- әрекеттер - қылмыс" деп табылып, қарастырған. Осындай қылмыстың анықтамасы КСРО одағына кірген барлық мемлкеттердің, соның ішінде ҚазақКСР- ның 1959 жылы 22 шілдеде қабылданған Кодексінің 7- бабында жазылған. Кейіннен 1997 жылы Қазақстан Республикасы өзінің Қылмыстық Кодексін қабылданды. 2014 жылы 3 шілдеде Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіне толықтырулар, жаңартулар мен өзгерістер енгізіліп, қылмысқа жаңа ұғым берді. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодекісінің 10- бабының 2 тармағында: "айыппұл салу, қоғамдық жұмыстарға тарту, бас бостандығынан шектеу, түзеу жұмыстары, бас бостандығынан айыру түріндегі жазалануы мүмкін қатерлерімен тыйым салынған қасақана, айыпты жасалған, қоғамға қауіпті іс-әрекеттер, яғни әрекет немесе әрекетсіздік қылмыс" деп белгіленді. Сонымен қылмыс құқыққа қайшы келетін, қоғамға қауіп төндіретін іс- әрекеттер (әрекет немесе әрекетсіздік), кінәлілік пен қылмысты жасаған адамның жазалануымен үйлеседі.
Қазақстан Республикасының Кодексі мен 1960 жылға дейінгі қолданыста болған Қылмыстық Кодекстерден айырмашылығы, 1960 жылға дейінгі қолданылған Қылмыстық Кодекстерде заңда көрсетілмеген іс- әрекеттерге (әрекет немесе әрекетсіздік) заңда көрсетілген соған ұқсас, жақын нормаларды қолдануға жол берілді. Бұл қоғамда қылмыстар жасау мен заң бұзуға, қоғамда бейберекетсіздікке әкеліп соқтырды. Ал қазіргі біздің қолданыстағы Қылмыстық Кодексте заңды ұқсастығы бойынша қолдануға жол берілмеді.
Бегілі бір іс- әрекеттерді (әрекет немесе әрекетсіздік) қылмыс деп тану үшін, алдымен қылмыстың белгілерін білуіміз керек. Оларға: қылмыстық құқыққа қайшылық, қоғамға қауіптілігі, кінәлілік және жазаланушылық жатады. Осы белгілердің барлығы бар болған жағдайлар да ғана әрекетті қылмыс деп тануға болады. Яғни, осы жоғары айтылған белгілер болса ғана қылмыс жайлы сөз қозғауымызға болады. Осы белгілер белгілі бір іс- әрекеттерді қылмыс деп тек заң шығарушылар үшін қылмыс қатарына жатқызуына мүмкіндік береді.
Бірінші қылмыстық белгісі - қылмыстық құқыққа қайшылық. Қылмыстық құқыққа қайшылық дегеніміз - адамның заң нормаларында тыйым салынған белгілі бір іс-әрекеттерді орындау, істеу. Егер заңда тыйым салынбаған, заң көрсетпеген іс-әрекеттерді белгілі бір адам жасаса ол қылмыс деп атауға болмайды. Қылмыстық құқыққа қайшылық белгісінің мәні қоғамға келетін қауіп дәрежесін білдіріудің заңды нысаны ретінде етілетін әрекет ретінде анықталады. Және тағы бір қылмыстық құқыққа қайшылық белгісінің мәні ол қоғамдық зиянды, теріс әрекеттер мен қылмысты ажыратуға көмектеседі. Әрекет қаншалықты қоғамға қауіпті болғанымен, ол іс- әрекет заңда белгіленіп, көзделмесе оны қылмыс санатына қосып, қылмыс деп санауға болмайды.
Белгілі бір іс- әрекетті қылмыстық құқыққа қайшылылығын белгілеген заң, нармотивтік актілер жарияланған сәттен бастап, ондай іс- әрекеттерді қылмыс қатарына жатқызуға болады. Керісінше, егер бұрын құқыққа қайшылық белгіленген іс-әрекеттер туралы заңдар мен нормативті актілердің күші тиісті тәртіппен жойылса, тиісінше ол іс- әрекеттер қылмыс қатарынан шығарылады. Сонымен, егер қылмыстың қатарынан шығарылып тасталған іс- әрекеттерді, қылмыс қатарынан шығарылып тасталғаннан кейін істесе ол қылмыс деп есептелінбейді. Мысалы: Кеңес Одағы кезінде, егер адам өз тұрғылықты жерінде заңда көзделген күннен бастап ешқандай жұмыс жасамаса, жұмыспен айналыспаса, өз тұрғылықты жерінде жата беретін болса, бұл қылмыс деп танылды. Тағы бір заңдарында Кеңес Одағында барлығы тең, тең өмір сүрі мақсатында, ақшаны тек еңбекпен табу қағидаты бойынша, салықтар салу мүмкін болмағандықтан алып сату саудасына заңмен тыйым салды. Осы сияқты басқа да қылмыс деп танылған әрекеттердің көрсетілген заңдары мен нормативтің актілері күшін жойғаннан кейін, олар қылмыс қатарынан шығарылды. Қазір мемлекетіміз нарықтық дамуды алға қойғаннан бастап, алыпсатарлық қылмыс деп танылмайды, яғни ол іс- әрекет қоғамға еш қауіп төндірмейді. Тиісінше көп күн жұмыс жасамау да қылмыс болып танылмайды.
Қылмыстың тағы бір негізгі әрі сапалық белгісі ол - қоғамға қауіптілігі. Қылмыстың қоғамға қауіптілік белгісі арқылы қылмыстың материалдық белгісін анаықтау мен не үшін осы немесе басқада іс- әрекеттерді қылмыс қатарына жататындығын түсіндіреді. Белгілі бір кез келген іс- әрекеттің қоғамға қауіптілік белгісінің болуы деген, ол белгілі бір қоғамдағы құқықтық қатынастарға зияны келтіру немесе зиян келтіру қаупін туғызады деген сөз. Қылмыстың қоғамға қауіптілік белгісін қылмыстығ объективтік белгісі ретінде қарауға болады. Ол қоғамдық қатынастарға зиян келтіруімен қоғамның бір қалыпты өмір сүру шарттарына қайшы, кедергі болады. Осы кезде заң шығарушы қоғамның өмір сүру жағдайларын дұрыс саралап, талдап, оған баға беріп, осыған байланысты зиян келі қауіп туғызатын іс- әрекеттердің қайсысы қылмыс қатарына жататындығын анықтап, шешім қабылдауы қажет.
Қылмыстық Кодексте қылмыстың қоғамға қауіптілік белгісінің сипаттамасын қылмыстық заңда көзделген адам және азаматтардың құқықтары мен бостандықтары, заңды мүдделері, заңды тұлғалар мен ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделеріне, қоғамдық қауіпсіздік пен тәртіпке, қоршаған орта мен табиғи ортаға және тағы да сол сияқты қоғамдық құқықтық қатынастар тудыратын қолсұғушылық жасалынатын объектілерді тізбектеп көрсету арқылы берілген. Бірақ іс- әрекеттің қоғамға қауіптілік қылмыс қолсұғушылық болатын оъектілерді тізбектей көрсету арқылы ғана шектеліп тұжырымдалмайды. Бұл тек қылмыстың қоғамға қауіптілік белгісін сипаттайтын мәнді жақтарының бірі ғана.
Қылмыстың қоғамға қауіптілік белгісі қоғамға зиянын тигізетін немесе тигізу қаупі бар іс- әрекеттердің өзінің тікелей ерекшеліктеріне, оны істеу орны мен уақытына, істеу тәсіліне, жағдайына байланысты болуы мүмкін. Яғни іс- әркекеттің қай жерде, қай уақытта, қалай, немен жасалғаны, қандай жағдайлар мен себептерден жасалғаны маңызды. Мысалы: рұқсат етілмеген, заңмен қорғалып, тыйым салынған жерлерде немесе заңмен қорғалатын, тыйым салынған жануарларды, аңдар мен құстарды ауласа, тыйым салынған өсімдіктер мен ағаштарды, гүлдерді жұлса, оларды кесіп, бүлдірсе, заңмен қорғалатын, тыйым салынған басқа да қоршаған орта мен табиғи орталарға зиян келтірсе ол заңсыз болып табылады. Төтенше жағдайларда егер тыйым салынған ереуілдерге басшылық жасаса, кәсіпорындар мен ұйымдардың жұмыс процесіне кедергі жасайтын болса, онда мұндай іс- әрекеттер қылмыс болып саналады. Қоғамға қауіп келтіретін немесе қаіп келтіруі мүмкін іс- әрекеттер қоғамға келетін қауіптің көлемін көрсететін негізгі белгі болып саналады. Кез келген іс- әрекеттің қоғамға тигізетін қауіптілігін және қылмысқа жатқызуға мүмкіндік беретін зардаптардың сипаттамасын заң шығарушы әр түрлі бейнелеп, көрсетуі мүмкін. Бірақ заң шығарушы қылмыстың зардап сипаттамасын заңның өзінде дәл көрсетуі мүмкін. Мысалы: материалдық залал көрсету, денеге жарақат салу, ауыр зардаптың болуы, моральдық залал келтіру, жеңіл зардаптар келтіру т.б.
Келтірілген дене жарақатының ауырлылығына байланысты Қылмыстық Кодекстің 106- бабында: денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру туралы, 104- бабында: денсаулыққа қасақана ауырлылығы орташа зиян келтіру деп екі бабтарға бөліп қарастырған. Зиян тек дене жарақатын тигізумен шектелмейді, зардап әр түрлі болғандықтан оны заң шығарушы бәрін нақтылап жаза бермейді. Яғни, заң шығарушы мұндай зардаптарды жалпылама түрде жазып кетеді. Мұндай жағдайларда келтірілген залалдың мөлшерін анықтау үшін нақты орын алған фактілерге байланысты шешіледі. Қылмыстың қоғамға қауптілігі оның қылмыстық ниеті мен мақсатына да байланысты болып табылады. Кейбір қылмыстарда қоғамға қаупті іс-әрекетті жасаған адамның өзінің тікелей ерекшеліктеріне де байланысты болып келеді. Кейбір қылмыс жасаған адамның жәбірленушімен ерекше қатынаста болуымен байланысты. Мысалы, ҚР ҚК 105- бабына сәйкес, жәбірленушіні қорқытуы, оған қатігездікпен қарауы не оның адами қадір- қасиетіне үнемі қорлау арқылы адамды өзін- өзі өлтіруге дейін не өлтіруге баруға халіне дейін жеткізуі. Кей жағдайда қылмыс субъектісінің ерекше жағдайына байланысты қылмыстың қоғам үшін зияндылығын күшейтеді. Мысалы: мемлекеттік жауапты қызметтегі лауазымды тұлғаның пара алуы.
Қылмыстық құқық қоғамға қауіптілікті сапалылық пен сандық жақтарын бөліп қарастырады. Қылмыстық Кодекске сүйеніп жаза тағайындаудың негіздерін анықтап, сот жазаны тағайындау кезінде жасалған қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесі мен сипатын есепке алу керек екенін көрсетеді. Бұл дегеніміз қылмыстың сипатын қылмыстың- сапалық, ал қылмыстың дәрежесін қылмыстың- сандық сипаттамасы. Қылмыстың сипатына қарай іс- әрекеттің қоғамға қауіптілік экономикалық, зорлық, қасақана және абайсыздық, жеке адамға, меншікке қарсы қылмыстар деп бөлінеді. Қоғамға қауіптілік сипатын қылмыстың объектісі бойынша сипаттауға болады. Объектілердің тізбегін Қылмыстық Кодекстің 2- бабында көрсеткен, ал Ерекше бөлімінде объектілерді топтық түрде белгілеріне байланысты тарауларға бөліп көрсеткен. Яғни, Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөлімінде топтық объектілердің маңыздылығына қарай рет- ретімен орналастырған.
Қоғамға келтірілетін қоғамдық қауіптіліктің сипатының тағы бір белгісі келтірілген зиян болып саналады. Мұнда материалдық зиян мен моральдық зиян күш қолдану, қорқыту арқылы көрсетіледі. Келтірілген зиянға байланысты қылмыс қоғамға келетін қауіптілік сипатына байланысты жалпыға қауіпті және зорлықпен жасалатын, мүліктік, ұйымдастырушылықпен жасалатын қылмыстар деп бөліп, қарастырады. Іс- әрекеттің қоғамға қауіптілік сипаты одан әрі кінәлілік нысандары арқылы анықталынады. Абайсызда жасалған қылмыстардан көрі қасақана жасалған қылмыстың қоғамға келетін қауптілік едәір ауыр болып келеді. Себебі, абайсызда жасалған қылмыс белгілі бір қоғамдық құқықтық қатынастарға зиян келтіру мақсатымен жасалмайды. Мысалы: Қылмыстық Кодекстің 99- бабының 1- тармағында адам өлтіру, яғни басқа адамды құқыққа қайшы қасақана ұшыратқаны үшін сегіз жылдан он бес жылға дейін бас бостандығынан айыруға жазаланады деп жазылған, ал 104- бабында абайсызда қазаға ұшырату кезінде үш жылға дейін бас бостандығын шектеу немесе сол мерзімге ауыруға жазаланады делінген. Бұл мысалмен біз кінәліліктің нысанын анықтау арқылы қоғамға қауіптілік сипатын осылау ажыратып, белгілеуде маңызды рольдердің бірін атқарады. Қылмыстың қоғамға қауіптілік сипатын сандық жағынан анықтағанда көптеген факторларды еске алу қажет. Бұл жағдайда келтірілген зардаптың ауырлылығын, (оның аса көп мөлшерде, көп, едәуір мөлшерде), қылмыстық істің ерекшелігіне (аяқталмаған не аяқталған қылмыс ретінде), қылмысты жеке не бірлесіп қатысу арқылы жасалуы, қылмыс жасауы кезінде қандай тәсілдердің қолданылуы, кінәнің сипаты (мақсаты мен ниеті), қылмыстың субъектісінің ерекшелік жағдайына, қылмыстың істелу уақытына, жағдайларына аса назар аударған жөн. Бұған мынандай анық мысал келтіруге болады: денсаулыққа қасақана жеңіл дәрежелі зиян келтіруден, денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы зиян келтірудің қоғамға қауіптулік дәрежесі жоғарырақ болады, тиісінше денсаулыққа қасақана орташа дәрежелі зиян келтіруден көрі денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтірудің қоғамға қауіптілік дәрежесі едіәір жоғары болады. Сол сияқты Ұрлықтан (188- бап) көрі Қарақшылықтың (192- бап) қоғамға тигізетін қауіптілік дәрежесі жоғары болады. Себебі, қарақшылық жасалғанда бөтеннің мүлкін иемдену үшін адамның денсаулығына, өміріне қауіпті күш қолдану тәсілдермен жасалуы мүмкін, ал ұрлық мүліктің иесімен байланыс жасаспай-ақ істелінеді.
Қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесін анықтауының тағы бір тәсілі- қылмыстық заңда көрсетілген санкция, яғни санкция бойынша да қылмыстың қоғамға қауіптілігін анықтауымызға болады. Екі түрлі қылмыстың қоғамдық қауіптілігін анықтау үшін, олардың заңмен белгіленген сол қылмыстың санкцияларын салыстыру арқылы біле аламыз. Содан кейін қайсы қылмыстың санкциясында белгіленген жазасы ауыр сол қылмыстың қоғамға қауіптілігі жоғары, ал белгіленген санкциясындағы жазасы жеңіл болса сол қылмыстың қоғамға қауіптілігі төмен болады деп түсінуімізге болады.
Қылмыстың тағы бір ресми белгісі ол - кінә. Бұл заңмен қорғалатын объектілерге әрекет немесе әрекетсіздік жасауымен кінәлі түрде қасақана немесе абайсызда қолсұғушылық. Қылмыстықтық жаза мен жауаптылыққа тек қылмыс жасағаны үшін тартылатын бәрімізге белгілі. Бұл дегеніміз заңда көрсетілген қоғамға тигізетін қаіп дәрежесі бар іс- әрекеттерді қасақана немесе абайсызда жасаған адам ғана қылмыстық жауап пен жазаға тартылады деген сөз. Жоғарыда айтылғандармен біз кәнесіз қылмыстық жауаптылықтың болмайтындығын аңғарамаыз. Қылмыстық заңда кінәнің нысандары қасақаналық және абайсыздық деп бөлінеді. Қасақаналық түрі тікелей және жанама деп бөлінеді, ал абайсыздық түрі менмендік және меңқұрайлық деп бөлінеді.
Әр қайсысына көңіл аударсақ, тікелей ниетпен жасалған қылмыс деп егер адам өз іс- әрекеттерінің қоғамға қауіп төндіретінін білсе, оның зардаптары болуы мүмкін болатынын білсе, осы зардаптардың болуын өз еркі бойынша қалауы арқылы жасалан қылмыстарды айтамыз.
Жанама ниетпен жасалған қылмыс деп егер адам өз іс- әрекеттерінің қоғамға тигізетін қауіпі бар екенін түсінсе, оның зардаптары бар екенін білсе, бірақ ол зардаптардың орын алуын қаламаса да оған жол беру арқылы жасалған қылмыстарды айтамыз.
Енді абайсыздықпен жасалған қылмыстың түрлерін қарастырсақ, менмендікпен жасалған қылмыс деп егер адам өз іс- әрекеттерінің қоғамға тигізететін қаупін алдын ала білсе, бірақ бұдан болатын зардаптарды жеткілікті негізсіз жеңілтектікпен болғызбау мүмкіндігіне сену арқылы жасалған қылмыстарды айтамыз.
Немқұрайлылықпен жасалған қылмыс деп егер адам зардаптарды білуге тиіс және біле алатын бола тұра өз іс- әрекетінің қоғамға тигізетін зардаптарының болуы мүмкін екенін білмей жасалған қылмыстарды айтамыз.
Егер қылмыстың зардабы ауыр болса да, оны жасаған адамның іс- әрекетінде кінәнің бір түрі байқалмаса, онда ол қылмыстық жауаптылыққа да, жазаға да тартылмауы тиіс. Сонымен жалпылама тұжырымдасақ кінәсіз қылмыс та, жаза да болмайды.
Қылмыстың соңғы белгісі ол- жазаланушылық белгісі. Бұл заңда көзделген қылмыс деп танылған іс- әрекеттер үшін қылмыста көрсетілген санкциясында жазалану қатері бар екенін аңғартады. Яғни, қылмысты жазаланушылық қатерімен тыйым салуды қылмыстың бір белгісі екенін түсінеміз.
Сонымен, қылмыстың ұғымын түсініп, оның құқыққа қайшылық, қоғамға қауіптілік, кінәлілік пен жазаланушылық белгілерінің маңызды екенін аңғардық. Осы белгілердің арқасында біз басқа құқық бұзушылықтардан қылмысты іс- әрекеттерді ажырата аламыз.
Қылмыс құқық бұзушылықтың дербес жеке көрінісі болып табылады. Сондықтан, қылмысты азаматтық- құқықтық, әкімшілік- құқық бұзушылық, тәртіптік құқық бұзушылық және бейморальдық жат қылықтардан ажырату маңызды. Басқа да құқық бұзушылықтардан қылмыстың басты айырмашылығы құқыққа қайшылықтың мәніне байланысты. Яғни, қылмыстық құқық бұзушылық әр уақытта қылмыстық заңға қайшы болып келеді. Басқа құқық бұзушылық түрлері құқық саласының басқа заңдары мен нормативтік актілеріне, нормаларына қайшы болып келеді. Жасалған қылмыс үшін қылмыстық құқық бұзушылықта оған қылмыста көзделген жаза беріп, қылмыс жасаған адамға сотталғандығы туралы атақ береді. Ал басқа құқық бұзушылықтарда мұндай жазалау шаралары мен қолданатын мәжбүрлеу шаралары соттылық туралы атақ берілмейді.
Қылмыстардың тағы да бір айқын айырмашылығы басқа құқық бұзушылықтарда орын алмайтын қоғамдық қатынастарға, яғни адамның өмірі мен денсаулығына, мемлекеттің қауіпсіздігіне т.б. қол сұғылынады.
Қылмыстық құқықбұзушылық қол сұғатын объектісінің айқындалуы бойынша қоғамға қауіптілік белгісінің сипаты бойынша мұндай іс- әрекеттерді қылмыс қатарына жатқызуға мүмкіншілік береді. Осының арқасында қылмысты басқа да құқық бұзушылықтардан ажырату еш қиындыққа соқпайды. Бірақ кейбір жағдайларда қылмыста да, басқа құқық бұзушылықтарда да бір объектіге қол сұғушылық болуы мүмкін. Мысалға айтсақ, қарапайым көліктерді жүргізу кезінде жүріс қауіпсіздігіне, пайдалану ережелерін бұзған жағдайда қылмыстық да, әкімшілік те жауапкершілік тағайындалған. Бұл жағдайларда құқық бұзушылық іс- әрекеттің қоғамға тигізетін қауіп дәрежесін нақтылап ажыратқан жөн. Жасалған іс- әрекеттің қоғамға тигізетін қаупілігінің көрсеткіші ретінде оның салдарынан туындаған зиян мөлшерін қарастыруға болады. Мысалы, жүргізуші көлікті жүргізу кезінде жол жүру қауіпсіздігі мен көлікті пайдалану ережесін бұзып, оның салдарынан туындаған зиянның мөлшері ауыр болған жағдайда, яғни жәбірленушіге ауырлылығы орташа немесе жоғары дәрежелі дене жарақаттарымен зиян келтірсе, онда мұндай іс- әрекетті қылмыс ретінде қарайды. Ал егер осы айтылған зиян мөлшерінен көрі аз зиян келтірсе, онда мұндай құқық бұзушылық әкімшілік тәртіппен реттеліп, жазаланатын іс- әрекеттерге жатады.
Кей жағдайларда қылмысты тәртіптік теріс қылықтардан ажырату үшін жасалған іс- әрекеттің жасалған уақыты, жасалған орны мен жағдайлары маңызды екенін айтып өту керек. Мысалы, әскери адамның соғыс кезінде өз еркімен соғыс қимылдары болып жатқан орыннан кетіп қалса, онда бұл қылмыс деп қарастырады, ал бейбітшілік уақытында соғыс қимылдары болып жатқан орыннан өз еркі бойынша кетсе теріс қылықтар деп танылады. Іс- әрекетті қылмыс немесе басқа құқық бұзушылық қатарына жатқызуға негіз болатын қоғамға тигізетін қауіптіліктің дәрежесі қылмысты субъективтік белгілерге жататын кінәнің нысандарын, ниет пен мақсатты дұрыс анықтауға да байланысты. Мысалы, денені жеңіл түрде қасақана жарақаттау қылмыс, ал абайсызда денені жарақаттау қылмысқа жатпайтын іс- теріс қылық, мұндай кезде келтірілген зиянды өтеу азаматтық құқық тәртібімен реттеледі. Егер лауазымды адам пайдақорлық немесе басқа бір зұлымдық ниеттермен құжаттарға жалғандық жасаса- қылмыс, ал ондай ниет болмаса, ол қылмыс болып табылмайтын құқық бұзушылық түрі болып табылады. Қылмыс пен бейморальдықтың ара қатынасын дұрыс түсінудіңде маңызы ерекше болып табылады. Кез келген құқық бұзушылық бір мезетте моральдық норманы бұзғаны бойынша бағаланады.
Дей тұрғанмен, қылмыс пен бейморальдық теріс қылық бірінен- бірі объекті, қоғамға қауіптілік пен құқыққа қайшылық белгілері бойынша ажыратылады.
Бейморальдықтың объектісі қылмыстың объектісіне қарағанда кең ауқымда болады, яғни адамдардың өзара байланысынан туындайтын қатынастар. Мысалы, махаббат, достық, жан ашарлық сияқты құбылыстар тек қана мораль нормалары арқылы ғана реттеледі. Айтылғандардың барлығы моральдық нормаларының объектісін құрайды. Қылмыс әр қашанда белгілі бір іс- әрекет борлып табылады, ал адамдардың теріс мінез- құлқы, жаман ойлары, соларды айтудың өзі моральға жат құбылыс болып табылады. Моральға жат теріс қылықтар қылмыстан қарағанда қоғамға тигізетін қаупі едәуір аз. Әдетте, моральға жат теріс әрекеттер ар- намысты аяққа таптау, өзімшілдік сияқты өзара байланысты әлеуметтік психологиялық мазмұнға ие.
Қылмыс пен бейморальдықты ажыратуға мүмкіндік беретін тағы бір белгі - құқыққа қайшылық. Қылмыс әр қашанда қылмыстық заң арқылы тыйым салынған іс- әрекеттер болып табылады. Ал моральдық жат қылықтар құқықтық нормаалармен реттелмейді. Мораль нормалары ауызша, тиісінше әдет- ғұрып, салт- дәстүр, ырымдар немесе жазбаша, тиісінше жолдастық немесе билер соттарынң ережелері, адамдардың этикалық Кодексі, қала тұрғындарының моральдық Кодексі т.б. болуы мүмкін. Соған сәйкес, отбасы мүшелерінің арасындағы қатынастар мораль нормалары арқылы жүзеге асады. Мысалы, ата- аналардың балаларға, балаларының ата- аналарына деген қамқорлығының бұзылуы немесе оқушы мен оқытушының өздерінің арасындағы педогогикалық өнегелік нормаларының бұзылуының болуы мораль нормаларымен анықталады.
Балаларды асыраудан немесе тәрбиелеуден бас тарту, бұлтарту, қорғаншылық құқықтарын пайдалаынп қиянат жасау, ата- анасына немесе жұбайына көмектесуден бұлтарулар қылмыс болып табылады. Мұндай іс- әрекеттер үшін қылмытық жауаптылық берілген. Бұл жағдайда, осы іс- әрекеттер әрі моральға жат қылық, әрі қылмыс болып табылады.
Тағы бір айырмашылығы жаза тағайындауында. Моральдық нормаларды бұзған адамға жұршылықтың, ұжым мүшелерінің жек көрушілік сияқты қоғамдық әсер ету шаралар қолданылады. Ал қылмыста тек заңда белгіленген жауаптылық түрімен жазаланады.
Мелекет өз азаматтарынан Конститутцияда көрсетілген белгілі бір әлеуметтік талаптарды қатаң орындауды талап етеді, оны орындамаған ретте азаматтарға заңда көрсетілген негізде моральдық немесе құқылық жауапкершілік жүктеледі. Құқылық жауапкершіліктің ішіндегі ең қатал түрі қылмыстық жауаптылық болып саналады. Қылмыстық жауаптылық мемлекеттік заң шығарушы органы арқылы қылмыстық жазалау қатерімен тиым салынған қоғамға қауіпті кінәлі түрде істелген іс-әрекет үшін ғана белгіленеді. Адам қылмыстық жауаптылыққа істеген іс-әрекеттерінде қылмыстық заңда көрсетілген нақтылы бір қылмыстың құрамы болған жағдайда ғана тартылады. Мысалы: тонау, ұрып-соғу, денсаулыққа қасақана орташа зиян келтіру, бұзақылық, т.б. Мұның өзінде қылмыстық жауаптылық оның іс-әрекеті нақты қылмыс құрамын түзейтін қылмыстық құқылық нормаларды кінәлі түрде ғана бұзғанда жүзеге асырылады. Яғни, қылмыстық жауаптылық бұл қылмыстық құқылық норманы бұзудың нәтижесі, қоғамға қауіпті іс-әрекеттің көрінісі болып табылады. Қылмыс істелмесе қылмыстық жауаптылық та болмайды. Қылмыстық заң бойынша жазалау қатерімен тиым салынған қоғамға қауіпті іс-әрекеттер үшін қылмыстық жауаптылық тек қана қылмыс істеу арқылы келтірілген зиянның көлеміне, қылмыстың жасалу тәсіліне, кінәнің нысанына, қылмыскердің тұлғасының ерекшеліктерін еске ала отырып жүзеге асырылады. Қылмыстық жауаптылық өзіне тән ерекшелегімен оқшауланған құқылық жауапкершіліктің бір түрі болып табылады. Қылмыстық жауаптылық - өзінің нысаны, мазмұны жағынан мемлекеттік күштеу мәні бар жауаптылықтың түрі. Өйткені мемлекет кез келген қылмысқа тиісінше баға бере отырып, оны істеген адамға мемлекет тарапынан заңда көрсетілген күшпен орындалуға тиісті шараларды қолдануды жүзеге асырады. Яғни, қылмыстық жауаптылықтың әлеуметтік мазмұнының өзі сол субьектіге қылмыстық жауаптылық жүктей отырып, мемлекет оның істеген қылмысын мінеп, оған заңдылық баға береді.
Қылмыстық жауаптылықтың мазмұны (теріс қылыққа моральдық саяси баға беріп мінеу және мемлекет, қоғам тарапынан қылмысын бетіне басу) және заңдылық (қылмыс істеген адамға қолданылатын мемлекеттік күштеу шаралары). Бұлар қылмыстық жауаптылықтың маңызды, мәнді екі бөлігі болып табылады. Сонымен, қылмыстық жауаптылық деп- қылмыс заңы бойынша қылмыс деп белгіленген нақты іс-әрекетті істеген адамды мемлекет атынан оның тиісті органдары арқылы мінеушілігін (айыптаушылығын) айтамыз. Қылмыстық жауаптылық-қылмыстық құқылық қатынас мәселесімен тығыз байланысты. Бұл байланыс екі жақты көрініс арқылы белгіленеді.Біріншіден, қылмыстық құқылық қатынас қылмыстық жауаптылық сияқты істелген қылмыстың құқылық зардабы. Яғни, нақты қылмыс жасалмаса қылмыстық жауаптылық та, қылмыстық құқылық қатынас та жоқ. Екіншіден, нақты қылмыс жасалған уақыттан бастап қылмыстық жауаптылық, ал мұнымен бірге бір мезетте істелген қылмыстың салдарынан қылмыстық құбылыс, яғни қылмыстық құқылық қатынас пайда болады. Бұл жерде істелген қылмыс заңдылық факт болып табылады. Тараптардың арасында қылмыстың субьектісімен (қылмыс жасаған адаммен) мемлекеттің атынан өкілдік алған органдардың арасында тиісінше құқылық қатынастар пайда болады. Қылмыстық құқылық қатынас бір жағынан мемелекет атынан әділ соттылықты жүзеге асыратын анықтама, тергеу, прокуратура, сот органдарымен, екінші жағынан қылымыс істеген субьектінің арасындағы қатынас болып табылады.Бұл қатынастар материалдық мазмұнға ие болады. Қылмыстық құқылық қатынастар субьектілері заң бойынша айрықша құқықтар мен міндеттерге ие болады. Қылмыскер құқықтық қатынастың обьектісі болып танылады. Мемлекет қылмыскерді жазалай отырып, басқаларды қылымыс істеуден сақтандырады және сотталған адамды түзеу мақсатын жүзеге асырады. Мемлекеттің осы функциясын атқару кезінде қылмыскерде мемлекетке өз көзқарасын білдіретін қатынастың субьектісі ретінде көрінеді.Мұндай жағдайда мемлекет осындай қатынастың обьектісі болып қалады. Қылмыстық құқықтық қатынастың пайда болуын қылмыстық жауаптылықтың жүзеге асырылуы деп түсінуге болмайды. Тек соттың айыптау үкімі заңды күшіне енгеннен кейін ғана қылмыстық жауаптылық жүзеге асырылады. Сот айыптыны кінәлі деп тани отырып, қылмыскер мен мемлекет арасында кінәлінің қылмыс жасаған уақытынан бастап қылмыстық құқықтық қатынастың орын алғандығын бекітеді. Қылмыстық құқылық қатынас мемлекеттің жаза жөніндегі құқығы мен қылмыскердің тиісінше қылмысытың жауаптылығын көтеру міндеттілігімен ғана шектеліп қоймайды. Қылмыскер тиісті үкімет органының күштеу арқылы ықпал ететін обьектісі ғана емес, белгілібір құқықтардың субьектісі де. Өйткені жазалау шаралары оған оның жасаған қылмысының табиғатына осы қылмысқа заңда белгіленген жазаға, яғни сакцияға, Қылмыстық кодекстің Жалпы бөліміндегі жаза тағайындау туралы ережелерге сай жүзеге асырылады. Сондықтан да қылмыстық құқылық қатынас мемлекеттің қылмыскер жөніндегі құқығын белгілеп қана қоймайды, сонымен бірге әділ соттылықты жүзеге асыруда дарындылықтың кепілі ретінде де көрінеді. Адамның қылмыстық жауаптылығы оған сот тағайындаған жазаны өтеумен жүзеге асырылады.Яғни, оның жүзеге асырылуы жаза өтеліп болған соң жойылады.Бірақта қылмыстық жауаптылық барлық уақытта да жазаны өтеу ретінде жүзеге асырылмайды. Мысалы, қылмыс жасаған адам анықталмады делік. Мұндай ретте қылымыстық құқықтық қатынас (қылмыс істеген адам мен мемлекет арасындағы) жүзеге аспайды.Қылмыс жасаған кінәлі адамегерде ол ауыр қылмыс жасаумен байланысты болса, қылмыстық жауаптылыққа және жазаға тартылады. Бірақта қолданып жүрген қылмыстық жазаға сәйкес барлық уақытта да қылмыс жасаған адамға жаза тағайындалуы міндетті емес. Мысалы, Қылмыстық кодекстің 70- бабының 1,2-тармағында "қылымыс белгілері бар әрекет жасаған адамды егер сот істі қараған кезде жағдайдың өзгеру салдарынан ол жасаған әрекет қоғамға қауіпті емес деп танылса, сот қылмыстық жауаптылықтан босатылуы мүмкін".
Бірінші рет кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылымыс жасаған адамды, егер ол адамның одан кейінгі мүлтіксіз мінез-құлқына байланысты іс сотта қаралған уақытта ол қоғамға қауіпті деп есептеле алмайтындығы белгіленсе, сот қылмыстық жауаптылықтан босату мүмкін делінген.осы бапта қылмыстық жауаптылықтан босату негізі көрсетілген. .Ал Қылмыстық кодекстің 76- бабының 1-бөлігінде: "кішігірім және ортша ауырлықтағы қылмысы үшін сотталған адамды, егер жазаны өтеу өрт немесе кездейсоқ апат, отбасының еңбекке жарамды жалғыз мүшесінің ауыр науқастануы немесе қайтыс болуы немесе бпасқада төтенше мән-жайларының салдарынан сотталған адам немесе оның отбасы үшін оның жазасын өтеуі аса ауыр зардапқа әкеліп соқтыруы мүмкін болса, сот жазадан босатуы мүмкін" деп көрсетілген. Мұнда қылмыстық жазадан босатудың негізі ғана көрсетілген. Сонымен қылмыстық жауаптылық өзінің сипатына қарай жаза тағайындалатын және жаза тағайындалмайтын болып екіге бөлінеді. Жаза тағайындалмайтын қылмыстық жауаптылық айыптаушылық фактісімен аяқталады. Ол жаза тағайындалатын қылмыстық жауаптылықта айыптаушылықпен бірге жазалау фактісі де бар. Осыған байланысты қылмыстық жауаптылық бұл жазаға қарағанда жеке, ауқымы кең, қылмыстық құқылық түсінік екендігін оның жазасыз ақ қолдананылатындығын және орындалатынын көреміз. Қылмыстық жауаптылықсыз жаза тағайындау мүмкін емес.Сонымен, қылмыстық жауаптылық және жаза өзара бір-біріне ұқсас емес ұғымдар екендігін аңғарамыз.
Қылмыстық жауаптылықтың негізін дұрыс анықтау құқық қолдану органдары қызметінің заңдылықты қатаң сақтауының кепілі болып табылады. Қылмыстық құқық бойынша қылмыстық жауаптылықтың негізі болып қылмыстық заңда көрсетілген қылмыс құрамының барлық белгілері бар іс-әрекетті істеу болып табылады. Яғни, бұл деген қылмыстық жауапқа және жазаға тек қана қылмыс істегенде, яғни қылмыстық заңда көрсетілген қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді қасақана немесе абайсыздықтан істегенге айыпты адамға ғана тағайындалатынын көрсетеді. Демек, қылмыстық жауаптылық негізі іс-әрекетте қылмыс құрамының болуы болып табылады. Қылмыстық заң қылмыс құрамы деген терминнің мазмұнын ашып көрсетпейді. Бұл мәселе қылмыстық құқық теориясында ғана ашып көрсетіледі. Адамның (қылмыс субьектісінің) қылмыстық заңда көрсетілген қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді (қылмыстың обьективтік жағы) кінәлі түрде қасақана немесе абайсыздықтан істеуі (қылмыс субьективті жағы) қылмыс құрамының белгілері болып табылады. Қылмыстың обьектісі болып табылатын қылмыстық заң қорғайтын қоғамдық қатынастардың жиынтығы Қылмыстық кодекстің 2-бабында көрсетілген. Сонымен, Қылмыстық жауаптылықтың негізі болып қылмыс құрамы болатынын білдік.Іс-әрекетінде қылмыс құрамының ең кем дегенде бір белгісі жоқ болса ол қылмыстық жауаптылыққа тартылатын негіз жоқ.
Олар істеген қылмыстың фактісіне қатысты:істелген қылмыстың құрамы қандай, кінәнің нысаны, дәржесі, қылмыскердің тұлғасы, біткен немесе бітпеген қылмыс па? Мұнда қылмысқа қатысу немесе қылмысқа жанасушылық болады ма және т.б.Сондай-ақ жазаны тағайындау немесе жазаны өзгерту шарттары, жазадан босату сияқты мәселелерге байланысты болады. Қылмыстық құқылық қатынас іс жүргізу құқықылық қатынастармен тығыз байланысты.Өйткені, қылымыстық құқылық қатынас қылымыс істеу фактісіне байланысты болады.Істелген қылмыс бойынша оны қозғау, тергеу,сотта қарау мәселелері қылмыстық іс жүргізу құқылық қатынастар арқылы дамып, жүзеге асырылады. Бұл қатынастар субьектімен мемлекеттің оның уәкілдігін жүзеге асыратын органдар арасында іске асырылады.
Қылмыс ұғымын түсінген кезде оның санаттарын айтып өткенде жөн. Қылмыс санаттары деп оларды нақты белгілері бойынша топқа бөлуді айтамыз. Қылмысты санаттауға іс - әрекеттің қоғамға қауіптілігінің сипаты мен дәрежесі немесе қылмыс құрамының жекелеген элементтері негіз болады. Қылмыстық заңда қылмысты санаттаудың үш түрі қалыптасқан. Ол біріншіден, іс- әрекеттің қоғамға қауіптілігінің сипаты мен дәрежесіне қарап қылмысты төрт түрлі санатқа бөлу. Екіншіден, қылмыстың объектісі бойынша санаттау. Осы белгі бойынша барлық қылмыстарды Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөлімінде бірнеше санатқа бөлініп жазылған. Мысалы, адам өміріне қарсы, денсаулығына қарсы, мемлекеттің егемендігіне, басқару тәртібіне, меншік пен заңды мүдделерге қарсы, әскери қылмыстар т.б. жатады. Үшіншіден, қоғамға қауіптілік дәрежесі бірдей қылмыстар, қоғамға қауіптілік сипатына қарай жай, күшейтілген және артықшылық берілген деп бөліп қарастырған. Мысалы, адам өлтіру, ауырлатпайтын және жеңілдетпейтін жағдайларда адам өлтіру, қажетті қорғану шегінен асып кету арқылы адам өлтіру, жеңілдететін жағдайда жан күйзелу деп бөлінеді. Қазақ КСР- інің 1959 жылы қабылдаған Қылмыстық Кодексінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экономика және құқық факультеті
Құқықтану кафедрасы
Курстық жұмыс
Пәні: "Қылмыстық құқық"
Тақырыбы: "№6 Қылмыстық құқық бұзушылық объектісінің түсінігі және маңызы"
Қабылдаған: Нурлин А.К
Орындаған: Өмірбек Ө.Ж.
Құқықтану мамандығының 2- курс студенті
Ақтөбе 2022
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
I Қылмыстық құқық бұзушылықтың сипаттамасы
1.1. Қылмыстың түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Қылмыстың заңды құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
II Қылмыстық құқық бұзушылықтағы объект сипаттамасы
2.1. Қылмыстық құқық бұзушылықтағы объект түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Қылмыстық құқық бұзушылықтағы объектінің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Қылмыс заты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Тақырыбтың өзектілігі: Қазақстан Республикасының Конститутцияның 1- бабында өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп жазылған. Адам және оның өмірі және одан пайда болатын құқықтық- қатынастар маңызды болғандықтан олар заңдармен қорғалып, құқықтар беріледі. Сондықтан құқық саласы мемлекетіміздің өзекті де, маңызды салалардың бірі. ҚР өзін дамыту жолында көптеген стратегияларды қабылдап, техникасын, білімін, заңдарын өзгертіп, жаңартып келе жатыр. Бұл жаңартулар заң ескермеген, реттеуден тыс қалған жаңа қоғамдық құқық қатынастарды туғызады, ал бұл өз кезеңінде жаңа қылмыстар болуына себеп болады. Бұл дегеніміз жаңа қылмыстар болуымен оның бағытталу нысаны жаңарады деген сөз, яғни қылмыста құқық бұзушылық бағытталатын жаңа нысандар мен объектілер пайда болады. Сондықтан, менің тақырыбым "қылмыстың объектісі" осы құқық саласындағы өзекті мәселелердің бірі ретінде қарастырылады. Қазіргі таңда қылмыстың бағытталған бағыты бірнеше болуы немесе күрделі болуы таңғарарлық жағдай емес, қылмыстыңтың объектісі ешқашан біркелкі болмайды.
Курс жұмысының мақсаты: Қылмыстық құқық бұзушылықтағы объектісінің ұғымын және олардың түрлерін ашып көрсету және объектінің маңыздылығын талдап, анықтау.
Курстық жұмыстың міндеті: Қылмыс ұғымын қылмыстық құқық категориясы ретінде қарастыру, қылмыс объектісін зерттеу, қылмыстардың әртүрлі түрлерін және олардың объектілерін қарастыру.
Курстық жұмыстың құрылымы: үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Біз әрқайсысымыз қоғам мүшесіміз. Әр бір адам өз алдына жеке тұлға бола тұра, өзінің жеке өмірі, таңдауы, ойы, жеке меншігі болғанымен, бәріміз бір қоғамда өмір сүреміз. Әр қайсысымыз сол қоғамға пайдамызды, үлесімізді, еңбегімізді, зиянымызды тигізу арқылы қоғамды дамытамыз, өзгертеміз. Қоғам әр уақыт сайын белгілі бір өзгерістерге ұшырап отырады. Қазіргі уақытымызбен бұрынғы жылдарды алсақ айырмашылықтары жер мен көктей, бізде қазір техникалар мен бұқаралық ақпараттың дамыған кезеңіндеміз, бізде техникалар адамның өмірін жеңілдету мақсатында, өмір сүруді жеңілдету үшін шығарылған, ақпарат көзін кез келген жерде, кез келген уақытта қол жетімді қоғамда өмір сүріп жатырмыз. Мысалы, 90-жылдары қылмыстың көбісі физикалық түрде орын алса, ал қазіргі таңда бұқаралық ақпарат көздері дамып, қылмыстың жаңа түрлері пайда бола бастады. Оларға алдау, алаяқтық, заңсыз пирамидалар, т.б. сол сияқты физикалық қатынас болуын қажет етпейтін желілі, адамдарды алдау арқылы белгілі бір материалдық, материалдық емес игіліктерге, молральдық жеке басына, іскерлік беделіне, ар-намысына, қадір-қасиетіне қолсұғушылық сияқты тағы басқа да құқық бұзушылықтар жатады. Әрине бұлар қылмыстық құқықбұзушылық болғаннан кейін жауапсыз қалдырылмайды, сондықтан, қоғамда мұндай құқық бұзушылықтар болмауы үшін, қоғамды реттеп отыратын заңдар мен нормативтік актілер шығарылады, өзгеріп, толықтырылып отырады.
Қоғам біздің ортақ меншігіміз болғандықтан оны сақтау үшін, қорғау үшін алдымен өзімізден бастауымыз керек. Яғни қоғамға қарсы, заңға қарсы теріс қылықтар мен мінез-құлықтардан, қылмыстық, азаматтық, әкімшілік құқық бұзушылықтарды жасаудан аулақ болуымыз керек. Бұл әрине қылмыстың мүлдем жоқ болуына әкелмегенімен, қылмыстың санын азайтуға бірден бір негіз бола алады. Сондықтан, қылмыс жасамас бұрын алдымен оның басқаларға, қоғамға қауіп- қатерін, тигізетін зиянын түсініп білуіміз керек. Бұларды ұғынбасақ, келешекте қоғамда сенімсіздік пен сыбайластық, алаяқтық сияқты жаман қасиеттер көбейіп кетуі мүмкін. Ал бұлар мемлекеттің дамуына, жетілуіне үлкен кедергі болады.
Қылмыс объектісінің қазіргі отандық тұжырымдамасының негізгі аспектілерінің бірі оны қабылдау мәселесі болып табылады. Бұл тұрғыда, бір жағынан, бірнеше онжылдықтар бойы осы мәселені қарастыратын барлық дерлік жұмыстарда бірауыздан белгілі бір қоғамдық қатынастар қылмыс объектісі ретінде танылуы керек және олар ғана қабылдануы керек деген ойдың болуы тән. Әдебиеттегі заңнама мен жалпыға бірдей танылуға сілтеме жасай отырып, көптеген авторлар қылмыс объектісі туралы осындай идеялардың түбегейлі маңыздылығын, олардың кез-келген қылмыстық қол сұғушылықтың әлеуметтік мәні мен әлеуметтік қауіптілігін дұрыс түсінудегі маңыздылығын атап көрсетеді. Қарастырылып отырған тұжырымдаманың екінші жағына келетін болсақ, мұнда екі мәселе назар аударарлық. Біріншіден, авторлар әлеуметтік қатынастардың өзін әр түрлі түсіндіруге бағытталған.
Сонымен қатар, ең маңызды айырмашылық-бұл қоғамдық қатынастар адамның қоғамдағы жағдайын (оның мәртебесін), оның нақты мінез-құлқын, адамдардың мүдделерін және т. б. ашатын нәрсе ретінде сипатталатындығында емес, бірақ көбінесе қоғамдық қатынастар адамдар арасындағы кез-келген әлеуметтік байланыстарды, соның ішінде нақты, жеке, ал қоғамдық қатынастар тек типтік, тұрақты байланыстармен байланысатын көптеген жұмыстар бар. Екіншіден, осы немесе басқа автор қоғамдық қатынастарды қылмыс объектісі ретінде түсіндіруде қандай ұстанымға ие болса да, ол қылмыстардың жекелеген құрамдарын талдау кезінде сирек растайды, өйткені олардың объектісі: "қоғамдық және мемлекеттік жүйе", "сыртқы қауіпсіздік", "тұлға", " өмір және адам денсаулығы"," азаматтың құқықтары мен бостандықтары", "әйелдің жыныстық еркіндігі (немесе қол сұғылмаушылығы), "мемлекеттік аппараттың қызметі", "сот төрелігінің мүдделері" және т.б., яғни өзін қоғамдық қатынас деп атауға болмайтын нәрсе.
I Қылмыстық құқық бұзушылықтың сипаттамасы
1.1 Қылмыстың түсінігі
Қоғамда өзгермейтін, тұрақты құбылыстар бар. Оның бірі - қылмыс. Қылмыс ол қоғамның бір бөлігі деп айтуғада болады. Қылмыс әр уақытта да, әр кезеңдерде де әрдайым орын алып отырады. Қылмыстың болуы тұрақты жағдай, яғни қылмыс адамның дамуы кезеңінің бастап, бірге келе жатқан құбылыс. Адамдар дамыса, қылмыста өзгеріске ұшырады. Бұл дегеніміз, қылмысты түбімен жою мүмкін емес екенін түсінеміз. Иә, бұрынғы ғасырларда қылмыс орын алды, бірақ олардың қазіргі қылмыстан айырмашылығы атауы мен оған беретін жазасында ғана.
Қауымдық кезеңді алсақ та, мемлекет пен құқық, қылмыс пен жазаның бәріне ортақ ұғымы мен түсінік болмағанымен, қандай да бір адам шектен шығып қауымға, оның мүшелеріне, жеке адам үшін зиян тигізетін қауіпті іс- әрекеттер жасаса, тайпа-рулық тәртіптік ережелерден шыққан жазалар қолданумен, мәжбүрлеу шаралары арқылы күресті. Мысалы: рудан, тайпадан қуу, қауымға масқаралау, судан, тамағынан ауыру мен шектеу сияқты тағы да басқа жазалар жатады.
Қылмыстың атауы мен түрлері өзгергенімен, оның нақты, заңды ұғымы мен мағынасы, функциясы өзгермейді.
Кейінірек адам, қоғам, еңбек дами келе құқық, қоғам, мемлекет, қылмыс деген сияқты терминдерге көп мән бере бастады.
Қылмыс ұғымын анықтау қылмыстық құқықта негізгі мәселелердің бірі. Жеке адам мен адам, қоғам мен адам арасындағы туындайтын құқықтық қатынастарды реттеу, қатынастарының қақтығысуының нәтижесінде қоғамға қауіптілік дәрежесін анықтау қылмыстық заңның негізгі міндеттерінің бірі. Қылмыс әр қашанда белгілі бір әрекеттерден немесе әрекетсіздіктерден тұрады. Сонымен қылмыс адамның сыртқа шығарған нақты орын алған іс- әрекеті (әрекет немесе әрекетсіздік) мен мінез- құлқы деп тұжырымдасақ болады.
Құқыққа қайшы кез келген мінез-құлық белсенді әрекеттен немесе әрекетесіздік күйде орын алуы мүмкін. Бұл айтылғаннан біз әрекет пен әрекетсіздіктің не екенін біліп алайық. Қылмыстық құқықта әрекет деп заңда тыйым салынған нәрселерді істеу болса, әрекетсіздік деп өзіне жүктелген немесе орындауға міндетті заңдарды, нормативті актілерді, жарлықтар мен нұсқауларды, бұйрықтарды орындамау деп түсінуімізге болады. Қылмыс жасамас бұрын, яғни құқыққа, заңға қайшы келетін іс-әркеттер (әрекет немесе әркетсіздік) бірінші ойлаудан басталады. Егер іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік) орындалмаған жағдайда, ол тек ойлау жүйесінде қалса, оның ойы қаншалықты қоғамға қауіпті, қатерлі болғанымен оны қылмыс деп санамайды. Яғни әлі орын алмаған іс- әркекттер жүзеге асырылмаған, тек ниеттеніп, ойлау мақсаттары қылмыс деп танылмайды, себебі бұлар қоғамға қауіпі жоқ, қауіп туғызбайды деп тұжырымға келуге болады.
Қылмыстың ұғымын алғаш рет бұрынғы Кеңестік Одағының жүйесінде 1919 жылы РКФСР- дың Қылмыстық құқық жөніндегі басшылық негіздерінің 5- бабында: "Қылмыстық құқықпен қорғалған қоғамдық қатынас тәртіптерін бұзу қылмыс" деп көрсетті. Кейіннен 1922 жылғы РКФСР- дың Қылмыстық Кодексінде: "Қылмыс деп қоғамға қауіп тудыратын кез келген іс- әрекеттер (әрекет немесе әрекетсіздік)" деп таныды.
КСРО- да және онымен одақтас мемлекеттердің 1924 жылғы құқықтық заңнамаларының негізгі бастамаларында қылмыс ұғымын ашатын, қылмысқа арналған баптар болған жоқ. РКФСР 1926 жылғы Қылмыстық Кодексінде қылмыс деп, қоғамға қарсы іс әрекет деп таныды. Бұл кезде қылмыс деп кеңестікке немесе қоғамдық тәртіпке қарсы шығу, оны орындамау, қарсы әрекеттер немесе әрекетсіздік жасау қоғамға қауіпті деп танылып, қылмыс ұғымымен қарастырды. КСРО мен оның одактас мемлекеттерінің 1958 жылғы заңнамаларында "Қылмыспен қорғалған, социалисттік, экономткалық және саяси жүйелері мен меншігіне, азамататтардың, тұлғалардың жеке басына, еңбек, саяси, мүліктік және басқа да сол сияқты құқықтары мен бостандықтарына қарсы зиян келтіретін қолсұғушылық қоғамға қарсы іс- әрекет, яғни әрекет немесе әрекетсіздік, сондай- ақ социалистік қоғамдық құқық тәртібіне қарсы жасалған іс- әрекеттер - қылмыс" деп табылып, қарастырған. Осындай қылмыстың анықтамасы КСРО одағына кірген барлық мемлкеттердің, соның ішінде ҚазақКСР- ның 1959 жылы 22 шілдеде қабылданған Кодексінің 7- бабында жазылған. Кейіннен 1997 жылы Қазақстан Республикасы өзінің Қылмыстық Кодексін қабылданды. 2014 жылы 3 шілдеде Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіне толықтырулар, жаңартулар мен өзгерістер енгізіліп, қылмысқа жаңа ұғым берді. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодекісінің 10- бабының 2 тармағында: "айыппұл салу, қоғамдық жұмыстарға тарту, бас бостандығынан шектеу, түзеу жұмыстары, бас бостандығынан айыру түріндегі жазалануы мүмкін қатерлерімен тыйым салынған қасақана, айыпты жасалған, қоғамға қауіпті іс-әрекеттер, яғни әрекет немесе әрекетсіздік қылмыс" деп белгіленді. Сонымен қылмыс құқыққа қайшы келетін, қоғамға қауіп төндіретін іс- әрекеттер (әрекет немесе әрекетсіздік), кінәлілік пен қылмысты жасаған адамның жазалануымен үйлеседі.
Қазақстан Республикасының Кодексі мен 1960 жылға дейінгі қолданыста болған Қылмыстық Кодекстерден айырмашылығы, 1960 жылға дейінгі қолданылған Қылмыстық Кодекстерде заңда көрсетілмеген іс- әрекеттерге (әрекет немесе әрекетсіздік) заңда көрсетілген соған ұқсас, жақын нормаларды қолдануға жол берілді. Бұл қоғамда қылмыстар жасау мен заң бұзуға, қоғамда бейберекетсіздікке әкеліп соқтырды. Ал қазіргі біздің қолданыстағы Қылмыстық Кодексте заңды ұқсастығы бойынша қолдануға жол берілмеді.
Бегілі бір іс- әрекеттерді (әрекет немесе әрекетсіздік) қылмыс деп тану үшін, алдымен қылмыстың белгілерін білуіміз керек. Оларға: қылмыстық құқыққа қайшылық, қоғамға қауіптілігі, кінәлілік және жазаланушылық жатады. Осы белгілердің барлығы бар болған жағдайлар да ғана әрекетті қылмыс деп тануға болады. Яғни, осы жоғары айтылған белгілер болса ғана қылмыс жайлы сөз қозғауымызға болады. Осы белгілер белгілі бір іс- әрекеттерді қылмыс деп тек заң шығарушылар үшін қылмыс қатарына жатқызуына мүмкіндік береді.
Бірінші қылмыстық белгісі - қылмыстық құқыққа қайшылық. Қылмыстық құқыққа қайшылық дегеніміз - адамның заң нормаларында тыйым салынған белгілі бір іс-әрекеттерді орындау, істеу. Егер заңда тыйым салынбаған, заң көрсетпеген іс-әрекеттерді белгілі бір адам жасаса ол қылмыс деп атауға болмайды. Қылмыстық құқыққа қайшылық белгісінің мәні қоғамға келетін қауіп дәрежесін білдіріудің заңды нысаны ретінде етілетін әрекет ретінде анықталады. Және тағы бір қылмыстық құқыққа қайшылық белгісінің мәні ол қоғамдық зиянды, теріс әрекеттер мен қылмысты ажыратуға көмектеседі. Әрекет қаншалықты қоғамға қауіпті болғанымен, ол іс- әрекет заңда белгіленіп, көзделмесе оны қылмыс санатына қосып, қылмыс деп санауға болмайды.
Белгілі бір іс- әрекетті қылмыстық құқыққа қайшылылығын белгілеген заң, нармотивтік актілер жарияланған сәттен бастап, ондай іс- әрекеттерді қылмыс қатарына жатқызуға болады. Керісінше, егер бұрын құқыққа қайшылық белгіленген іс-әрекеттер туралы заңдар мен нормативті актілердің күші тиісті тәртіппен жойылса, тиісінше ол іс- әрекеттер қылмыс қатарынан шығарылады. Сонымен, егер қылмыстың қатарынан шығарылып тасталған іс- әрекеттерді, қылмыс қатарынан шығарылып тасталғаннан кейін істесе ол қылмыс деп есептелінбейді. Мысалы: Кеңес Одағы кезінде, егер адам өз тұрғылықты жерінде заңда көзделген күннен бастап ешқандай жұмыс жасамаса, жұмыспен айналыспаса, өз тұрғылықты жерінде жата беретін болса, бұл қылмыс деп танылды. Тағы бір заңдарында Кеңес Одағында барлығы тең, тең өмір сүрі мақсатында, ақшаны тек еңбекпен табу қағидаты бойынша, салықтар салу мүмкін болмағандықтан алып сату саудасына заңмен тыйым салды. Осы сияқты басқа да қылмыс деп танылған әрекеттердің көрсетілген заңдары мен нормативтің актілері күшін жойғаннан кейін, олар қылмыс қатарынан шығарылды. Қазір мемлекетіміз нарықтық дамуды алға қойғаннан бастап, алыпсатарлық қылмыс деп танылмайды, яғни ол іс- әрекет қоғамға еш қауіп төндірмейді. Тиісінше көп күн жұмыс жасамау да қылмыс болып танылмайды.
Қылмыстың тағы бір негізгі әрі сапалық белгісі ол - қоғамға қауіптілігі. Қылмыстың қоғамға қауіптілік белгісі арқылы қылмыстың материалдық белгісін анаықтау мен не үшін осы немесе басқада іс- әрекеттерді қылмыс қатарына жататындығын түсіндіреді. Белгілі бір кез келген іс- әрекеттің қоғамға қауіптілік белгісінің болуы деген, ол белгілі бір қоғамдағы құқықтық қатынастарға зияны келтіру немесе зиян келтіру қаупін туғызады деген сөз. Қылмыстың қоғамға қауіптілік белгісін қылмыстығ объективтік белгісі ретінде қарауға болады. Ол қоғамдық қатынастарға зиян келтіруімен қоғамның бір қалыпты өмір сүру шарттарына қайшы, кедергі болады. Осы кезде заң шығарушы қоғамның өмір сүру жағдайларын дұрыс саралап, талдап, оған баға беріп, осыған байланысты зиян келі қауіп туғызатын іс- әрекеттердің қайсысы қылмыс қатарына жататындығын анықтап, шешім қабылдауы қажет.
Қылмыстық Кодексте қылмыстың қоғамға қауіптілік белгісінің сипаттамасын қылмыстық заңда көзделген адам және азаматтардың құқықтары мен бостандықтары, заңды мүдделері, заңды тұлғалар мен ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделеріне, қоғамдық қауіпсіздік пен тәртіпке, қоршаған орта мен табиғи ортаға және тағы да сол сияқты қоғамдық құқықтық қатынастар тудыратын қолсұғушылық жасалынатын объектілерді тізбектеп көрсету арқылы берілген. Бірақ іс- әрекеттің қоғамға қауіптілік қылмыс қолсұғушылық болатын оъектілерді тізбектей көрсету арқылы ғана шектеліп тұжырымдалмайды. Бұл тек қылмыстың қоғамға қауіптілік белгісін сипаттайтын мәнді жақтарының бірі ғана.
Қылмыстың қоғамға қауіптілік белгісі қоғамға зиянын тигізетін немесе тигізу қаупі бар іс- әрекеттердің өзінің тікелей ерекшеліктеріне, оны істеу орны мен уақытына, істеу тәсіліне, жағдайына байланысты болуы мүмкін. Яғни іс- әркекеттің қай жерде, қай уақытта, қалай, немен жасалғаны, қандай жағдайлар мен себептерден жасалғаны маңызды. Мысалы: рұқсат етілмеген, заңмен қорғалып, тыйым салынған жерлерде немесе заңмен қорғалатын, тыйым салынған жануарларды, аңдар мен құстарды ауласа, тыйым салынған өсімдіктер мен ағаштарды, гүлдерді жұлса, оларды кесіп, бүлдірсе, заңмен қорғалатын, тыйым салынған басқа да қоршаған орта мен табиғи орталарға зиян келтірсе ол заңсыз болып табылады. Төтенше жағдайларда егер тыйым салынған ереуілдерге басшылық жасаса, кәсіпорындар мен ұйымдардың жұмыс процесіне кедергі жасайтын болса, онда мұндай іс- әрекеттер қылмыс болып саналады. Қоғамға қауіп келтіретін немесе қаіп келтіруі мүмкін іс- әрекеттер қоғамға келетін қауіптің көлемін көрсететін негізгі белгі болып саналады. Кез келген іс- әрекеттің қоғамға тигізетін қауіптілігін және қылмысқа жатқызуға мүмкіндік беретін зардаптардың сипаттамасын заң шығарушы әр түрлі бейнелеп, көрсетуі мүмкін. Бірақ заң шығарушы қылмыстың зардап сипаттамасын заңның өзінде дәл көрсетуі мүмкін. Мысалы: материалдық залал көрсету, денеге жарақат салу, ауыр зардаптың болуы, моральдық залал келтіру, жеңіл зардаптар келтіру т.б.
Келтірілген дене жарақатының ауырлылығына байланысты Қылмыстық Кодекстің 106- бабында: денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру туралы, 104- бабында: денсаулыққа қасақана ауырлылығы орташа зиян келтіру деп екі бабтарға бөліп қарастырған. Зиян тек дене жарақатын тигізумен шектелмейді, зардап әр түрлі болғандықтан оны заң шығарушы бәрін нақтылап жаза бермейді. Яғни, заң шығарушы мұндай зардаптарды жалпылама түрде жазып кетеді. Мұндай жағдайларда келтірілген залалдың мөлшерін анықтау үшін нақты орын алған фактілерге байланысты шешіледі. Қылмыстың қоғамға қауптілігі оның қылмыстық ниеті мен мақсатына да байланысты болып табылады. Кейбір қылмыстарда қоғамға қаупті іс-әрекетті жасаған адамның өзінің тікелей ерекшеліктеріне де байланысты болып келеді. Кейбір қылмыс жасаған адамның жәбірленушімен ерекше қатынаста болуымен байланысты. Мысалы, ҚР ҚК 105- бабына сәйкес, жәбірленушіні қорқытуы, оған қатігездікпен қарауы не оның адами қадір- қасиетіне үнемі қорлау арқылы адамды өзін- өзі өлтіруге дейін не өлтіруге баруға халіне дейін жеткізуі. Кей жағдайда қылмыс субъектісінің ерекше жағдайына байланысты қылмыстың қоғам үшін зияндылығын күшейтеді. Мысалы: мемлекеттік жауапты қызметтегі лауазымды тұлғаның пара алуы.
Қылмыстық құқық қоғамға қауіптілікті сапалылық пен сандық жақтарын бөліп қарастырады. Қылмыстық Кодекске сүйеніп жаза тағайындаудың негіздерін анықтап, сот жазаны тағайындау кезінде жасалған қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесі мен сипатын есепке алу керек екенін көрсетеді. Бұл дегеніміз қылмыстың сипатын қылмыстың- сапалық, ал қылмыстың дәрежесін қылмыстың- сандық сипаттамасы. Қылмыстың сипатына қарай іс- әрекеттің қоғамға қауіптілік экономикалық, зорлық, қасақана және абайсыздық, жеке адамға, меншікке қарсы қылмыстар деп бөлінеді. Қоғамға қауіптілік сипатын қылмыстың объектісі бойынша сипаттауға болады. Объектілердің тізбегін Қылмыстық Кодекстің 2- бабында көрсеткен, ал Ерекше бөлімінде объектілерді топтық түрде белгілеріне байланысты тарауларға бөліп көрсеткен. Яғни, Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөлімінде топтық объектілердің маңыздылығына қарай рет- ретімен орналастырған.
Қоғамға келтірілетін қоғамдық қауіптіліктің сипатының тағы бір белгісі келтірілген зиян болып саналады. Мұнда материалдық зиян мен моральдық зиян күш қолдану, қорқыту арқылы көрсетіледі. Келтірілген зиянға байланысты қылмыс қоғамға келетін қауіптілік сипатына байланысты жалпыға қауіпті және зорлықпен жасалатын, мүліктік, ұйымдастырушылықпен жасалатын қылмыстар деп бөліп, қарастырады. Іс- әрекеттің қоғамға қауіптілік сипаты одан әрі кінәлілік нысандары арқылы анықталынады. Абайсызда жасалған қылмыстардан көрі қасақана жасалған қылмыстың қоғамға келетін қауптілік едәір ауыр болып келеді. Себебі, абайсызда жасалған қылмыс белгілі бір қоғамдық құқықтық қатынастарға зиян келтіру мақсатымен жасалмайды. Мысалы: Қылмыстық Кодекстің 99- бабының 1- тармағында адам өлтіру, яғни басқа адамды құқыққа қайшы қасақана ұшыратқаны үшін сегіз жылдан он бес жылға дейін бас бостандығынан айыруға жазаланады деп жазылған, ал 104- бабында абайсызда қазаға ұшырату кезінде үш жылға дейін бас бостандығын шектеу немесе сол мерзімге ауыруға жазаланады делінген. Бұл мысалмен біз кінәліліктің нысанын анықтау арқылы қоғамға қауіптілік сипатын осылау ажыратып, белгілеуде маңызды рольдердің бірін атқарады. Қылмыстың қоғамға қауіптілік сипатын сандық жағынан анықтағанда көптеген факторларды еске алу қажет. Бұл жағдайда келтірілген зардаптың ауырлылығын, (оның аса көп мөлшерде, көп, едәуір мөлшерде), қылмыстық істің ерекшелігіне (аяқталмаған не аяқталған қылмыс ретінде), қылмысты жеке не бірлесіп қатысу арқылы жасалуы, қылмыс жасауы кезінде қандай тәсілдердің қолданылуы, кінәнің сипаты (мақсаты мен ниеті), қылмыстың субъектісінің ерекшелік жағдайына, қылмыстың істелу уақытына, жағдайларына аса назар аударған жөн. Бұған мынандай анық мысал келтіруге болады: денсаулыққа қасақана жеңіл дәрежелі зиян келтіруден, денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы зиян келтірудің қоғамға қауіптулік дәрежесі жоғарырақ болады, тиісінше денсаулыққа қасақана орташа дәрежелі зиян келтіруден көрі денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтірудің қоғамға қауіптілік дәрежесі едіәір жоғары болады. Сол сияқты Ұрлықтан (188- бап) көрі Қарақшылықтың (192- бап) қоғамға тигізетін қауіптілік дәрежесі жоғары болады. Себебі, қарақшылық жасалғанда бөтеннің мүлкін иемдену үшін адамның денсаулығына, өміріне қауіпті күш қолдану тәсілдермен жасалуы мүмкін, ал ұрлық мүліктің иесімен байланыс жасаспай-ақ істелінеді.
Қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесін анықтауының тағы бір тәсілі- қылмыстық заңда көрсетілген санкция, яғни санкция бойынша да қылмыстың қоғамға қауіптілігін анықтауымызға болады. Екі түрлі қылмыстың қоғамдық қауіптілігін анықтау үшін, олардың заңмен белгіленген сол қылмыстың санкцияларын салыстыру арқылы біле аламыз. Содан кейін қайсы қылмыстың санкциясында белгіленген жазасы ауыр сол қылмыстың қоғамға қауіптілігі жоғары, ал белгіленген санкциясындағы жазасы жеңіл болса сол қылмыстың қоғамға қауіптілігі төмен болады деп түсінуімізге болады.
Қылмыстың тағы бір ресми белгісі ол - кінә. Бұл заңмен қорғалатын объектілерге әрекет немесе әрекетсіздік жасауымен кінәлі түрде қасақана немесе абайсызда қолсұғушылық. Қылмыстықтық жаза мен жауаптылыққа тек қылмыс жасағаны үшін тартылатын бәрімізге белгілі. Бұл дегеніміз заңда көрсетілген қоғамға тигізетін қаіп дәрежесі бар іс- әрекеттерді қасақана немесе абайсызда жасаған адам ғана қылмыстық жауап пен жазаға тартылады деген сөз. Жоғарыда айтылғандармен біз кәнесіз қылмыстық жауаптылықтың болмайтындығын аңғарамаыз. Қылмыстық заңда кінәнің нысандары қасақаналық және абайсыздық деп бөлінеді. Қасақаналық түрі тікелей және жанама деп бөлінеді, ал абайсыздық түрі менмендік және меңқұрайлық деп бөлінеді.
Әр қайсысына көңіл аударсақ, тікелей ниетпен жасалған қылмыс деп егер адам өз іс- әрекеттерінің қоғамға қауіп төндіретінін білсе, оның зардаптары болуы мүмкін болатынын білсе, осы зардаптардың болуын өз еркі бойынша қалауы арқылы жасалан қылмыстарды айтамыз.
Жанама ниетпен жасалған қылмыс деп егер адам өз іс- әрекеттерінің қоғамға тигізетін қауіпі бар екенін түсінсе, оның зардаптары бар екенін білсе, бірақ ол зардаптардың орын алуын қаламаса да оған жол беру арқылы жасалған қылмыстарды айтамыз.
Енді абайсыздықпен жасалған қылмыстың түрлерін қарастырсақ, менмендікпен жасалған қылмыс деп егер адам өз іс- әрекеттерінің қоғамға тигізететін қаупін алдын ала білсе, бірақ бұдан болатын зардаптарды жеткілікті негізсіз жеңілтектікпен болғызбау мүмкіндігіне сену арқылы жасалған қылмыстарды айтамыз.
Немқұрайлылықпен жасалған қылмыс деп егер адам зардаптарды білуге тиіс және біле алатын бола тұра өз іс- әрекетінің қоғамға тигізетін зардаптарының болуы мүмкін екенін білмей жасалған қылмыстарды айтамыз.
Егер қылмыстың зардабы ауыр болса да, оны жасаған адамның іс- әрекетінде кінәнің бір түрі байқалмаса, онда ол қылмыстық жауаптылыққа да, жазаға да тартылмауы тиіс. Сонымен жалпылама тұжырымдасақ кінәсіз қылмыс та, жаза да болмайды.
Қылмыстың соңғы белгісі ол- жазаланушылық белгісі. Бұл заңда көзделген қылмыс деп танылған іс- әрекеттер үшін қылмыста көрсетілген санкциясында жазалану қатері бар екенін аңғартады. Яғни, қылмысты жазаланушылық қатерімен тыйым салуды қылмыстың бір белгісі екенін түсінеміз.
Сонымен, қылмыстың ұғымын түсініп, оның құқыққа қайшылық, қоғамға қауіптілік, кінәлілік пен жазаланушылық белгілерінің маңызды екенін аңғардық. Осы белгілердің арқасында біз басқа құқық бұзушылықтардан қылмысты іс- әрекеттерді ажырата аламыз.
Қылмыс құқық бұзушылықтың дербес жеке көрінісі болып табылады. Сондықтан, қылмысты азаматтық- құқықтық, әкімшілік- құқық бұзушылық, тәртіптік құқық бұзушылық және бейморальдық жат қылықтардан ажырату маңызды. Басқа да құқық бұзушылықтардан қылмыстың басты айырмашылығы құқыққа қайшылықтың мәніне байланысты. Яғни, қылмыстық құқық бұзушылық әр уақытта қылмыстық заңға қайшы болып келеді. Басқа құқық бұзушылық түрлері құқық саласының басқа заңдары мен нормативтік актілеріне, нормаларына қайшы болып келеді. Жасалған қылмыс үшін қылмыстық құқық бұзушылықта оған қылмыста көзделген жаза беріп, қылмыс жасаған адамға сотталғандығы туралы атақ береді. Ал басқа құқық бұзушылықтарда мұндай жазалау шаралары мен қолданатын мәжбүрлеу шаралары соттылық туралы атақ берілмейді.
Қылмыстардың тағы да бір айқын айырмашылығы басқа құқық бұзушылықтарда орын алмайтын қоғамдық қатынастарға, яғни адамның өмірі мен денсаулығына, мемлекеттің қауіпсіздігіне т.б. қол сұғылынады.
Қылмыстық құқықбұзушылық қол сұғатын объектісінің айқындалуы бойынша қоғамға қауіптілік белгісінің сипаты бойынша мұндай іс- әрекеттерді қылмыс қатарына жатқызуға мүмкіншілік береді. Осының арқасында қылмысты басқа да құқық бұзушылықтардан ажырату еш қиындыққа соқпайды. Бірақ кейбір жағдайларда қылмыста да, басқа құқық бұзушылықтарда да бір объектіге қол сұғушылық болуы мүмкін. Мысалға айтсақ, қарапайым көліктерді жүргізу кезінде жүріс қауіпсіздігіне, пайдалану ережелерін бұзған жағдайда қылмыстық да, әкімшілік те жауапкершілік тағайындалған. Бұл жағдайларда құқық бұзушылық іс- әрекеттің қоғамға тигізетін қауіп дәрежесін нақтылап ажыратқан жөн. Жасалған іс- әрекеттің қоғамға тигізетін қаупілігінің көрсеткіші ретінде оның салдарынан туындаған зиян мөлшерін қарастыруға болады. Мысалы, жүргізуші көлікті жүргізу кезінде жол жүру қауіпсіздігі мен көлікті пайдалану ережесін бұзып, оның салдарынан туындаған зиянның мөлшері ауыр болған жағдайда, яғни жәбірленушіге ауырлылығы орташа немесе жоғары дәрежелі дене жарақаттарымен зиян келтірсе, онда мұндай іс- әрекетті қылмыс ретінде қарайды. Ал егер осы айтылған зиян мөлшерінен көрі аз зиян келтірсе, онда мұндай құқық бұзушылық әкімшілік тәртіппен реттеліп, жазаланатын іс- әрекеттерге жатады.
Кей жағдайларда қылмысты тәртіптік теріс қылықтардан ажырату үшін жасалған іс- әрекеттің жасалған уақыты, жасалған орны мен жағдайлары маңызды екенін айтып өту керек. Мысалы, әскери адамның соғыс кезінде өз еркімен соғыс қимылдары болып жатқан орыннан кетіп қалса, онда бұл қылмыс деп қарастырады, ал бейбітшілік уақытында соғыс қимылдары болып жатқан орыннан өз еркі бойынша кетсе теріс қылықтар деп танылады. Іс- әрекетті қылмыс немесе басқа құқық бұзушылық қатарына жатқызуға негіз болатын қоғамға тигізетін қауіптіліктің дәрежесі қылмысты субъективтік белгілерге жататын кінәнің нысандарын, ниет пен мақсатты дұрыс анықтауға да байланысты. Мысалы, денені жеңіл түрде қасақана жарақаттау қылмыс, ал абайсызда денені жарақаттау қылмысқа жатпайтын іс- теріс қылық, мұндай кезде келтірілген зиянды өтеу азаматтық құқық тәртібімен реттеледі. Егер лауазымды адам пайдақорлық немесе басқа бір зұлымдық ниеттермен құжаттарға жалғандық жасаса- қылмыс, ал ондай ниет болмаса, ол қылмыс болып табылмайтын құқық бұзушылық түрі болып табылады. Қылмыс пен бейморальдықтың ара қатынасын дұрыс түсінудіңде маңызы ерекше болып табылады. Кез келген құқық бұзушылық бір мезетте моральдық норманы бұзғаны бойынша бағаланады.
Дей тұрғанмен, қылмыс пен бейморальдық теріс қылық бірінен- бірі объекті, қоғамға қауіптілік пен құқыққа қайшылық белгілері бойынша ажыратылады.
Бейморальдықтың объектісі қылмыстың объектісіне қарағанда кең ауқымда болады, яғни адамдардың өзара байланысынан туындайтын қатынастар. Мысалы, махаббат, достық, жан ашарлық сияқты құбылыстар тек қана мораль нормалары арқылы ғана реттеледі. Айтылғандардың барлығы моральдық нормаларының объектісін құрайды. Қылмыс әр қашанда белгілі бір іс- әрекет борлып табылады, ал адамдардың теріс мінез- құлқы, жаман ойлары, соларды айтудың өзі моральға жат құбылыс болып табылады. Моральға жат теріс қылықтар қылмыстан қарағанда қоғамға тигізетін қаупі едәуір аз. Әдетте, моральға жат теріс әрекеттер ар- намысты аяққа таптау, өзімшілдік сияқты өзара байланысты әлеуметтік психологиялық мазмұнға ие.
Қылмыс пен бейморальдықты ажыратуға мүмкіндік беретін тағы бір белгі - құқыққа қайшылық. Қылмыс әр қашанда қылмыстық заң арқылы тыйым салынған іс- әрекеттер болып табылады. Ал моральдық жат қылықтар құқықтық нормаалармен реттелмейді. Мораль нормалары ауызша, тиісінше әдет- ғұрып, салт- дәстүр, ырымдар немесе жазбаша, тиісінше жолдастық немесе билер соттарынң ережелері, адамдардың этикалық Кодексі, қала тұрғындарының моральдық Кодексі т.б. болуы мүмкін. Соған сәйкес, отбасы мүшелерінің арасындағы қатынастар мораль нормалары арқылы жүзеге асады. Мысалы, ата- аналардың балаларға, балаларының ата- аналарына деген қамқорлығының бұзылуы немесе оқушы мен оқытушының өздерінің арасындағы педогогикалық өнегелік нормаларының бұзылуының болуы мораль нормаларымен анықталады.
Балаларды асыраудан немесе тәрбиелеуден бас тарту, бұлтарту, қорғаншылық құқықтарын пайдалаынп қиянат жасау, ата- анасына немесе жұбайына көмектесуден бұлтарулар қылмыс болып табылады. Мұндай іс- әрекеттер үшін қылмытық жауаптылық берілген. Бұл жағдайда, осы іс- әрекеттер әрі моральға жат қылық, әрі қылмыс болып табылады.
Тағы бір айырмашылығы жаза тағайындауында. Моральдық нормаларды бұзған адамға жұршылықтың, ұжым мүшелерінің жек көрушілік сияқты қоғамдық әсер ету шаралар қолданылады. Ал қылмыста тек заңда белгіленген жауаптылық түрімен жазаланады.
Мелекет өз азаматтарынан Конститутцияда көрсетілген белгілі бір әлеуметтік талаптарды қатаң орындауды талап етеді, оны орындамаған ретте азаматтарға заңда көрсетілген негізде моральдық немесе құқылық жауапкершілік жүктеледі. Құқылық жауапкершіліктің ішіндегі ең қатал түрі қылмыстық жауаптылық болып саналады. Қылмыстық жауаптылық мемлекеттік заң шығарушы органы арқылы қылмыстық жазалау қатерімен тиым салынған қоғамға қауіпті кінәлі түрде істелген іс-әрекет үшін ғана белгіленеді. Адам қылмыстық жауаптылыққа істеген іс-әрекеттерінде қылмыстық заңда көрсетілген нақтылы бір қылмыстың құрамы болған жағдайда ғана тартылады. Мысалы: тонау, ұрып-соғу, денсаулыққа қасақана орташа зиян келтіру, бұзақылық, т.б. Мұның өзінде қылмыстық жауаптылық оның іс-әрекеті нақты қылмыс құрамын түзейтін қылмыстық құқылық нормаларды кінәлі түрде ғана бұзғанда жүзеге асырылады. Яғни, қылмыстық жауаптылық бұл қылмыстық құқылық норманы бұзудың нәтижесі, қоғамға қауіпті іс-әрекеттің көрінісі болып табылады. Қылмыс істелмесе қылмыстық жауаптылық та болмайды. Қылмыстық заң бойынша жазалау қатерімен тиым салынған қоғамға қауіпті іс-әрекеттер үшін қылмыстық жауаптылық тек қана қылмыс істеу арқылы келтірілген зиянның көлеміне, қылмыстың жасалу тәсіліне, кінәнің нысанына, қылмыскердің тұлғасының ерекшеліктерін еске ала отырып жүзеге асырылады. Қылмыстық жауаптылық өзіне тән ерекшелегімен оқшауланған құқылық жауапкершіліктің бір түрі болып табылады. Қылмыстық жауаптылық - өзінің нысаны, мазмұны жағынан мемлекеттік күштеу мәні бар жауаптылықтың түрі. Өйткені мемлекет кез келген қылмысқа тиісінше баға бере отырып, оны істеген адамға мемлекет тарапынан заңда көрсетілген күшпен орындалуға тиісті шараларды қолдануды жүзеге асырады. Яғни, қылмыстық жауаптылықтың әлеуметтік мазмұнының өзі сол субьектіге қылмыстық жауаптылық жүктей отырып, мемлекет оның істеген қылмысын мінеп, оған заңдылық баға береді.
Қылмыстық жауаптылықтың мазмұны (теріс қылыққа моральдық саяси баға беріп мінеу және мемлекет, қоғам тарапынан қылмысын бетіне басу) және заңдылық (қылмыс істеген адамға қолданылатын мемлекеттік күштеу шаралары). Бұлар қылмыстық жауаптылықтың маңызды, мәнді екі бөлігі болып табылады. Сонымен, қылмыстық жауаптылық деп- қылмыс заңы бойынша қылмыс деп белгіленген нақты іс-әрекетті істеген адамды мемлекет атынан оның тиісті органдары арқылы мінеушілігін (айыптаушылығын) айтамыз. Қылмыстық жауаптылық-қылмыстық құқылық қатынас мәселесімен тығыз байланысты. Бұл байланыс екі жақты көрініс арқылы белгіленеді.Біріншіден, қылмыстық құқылық қатынас қылмыстық жауаптылық сияқты істелген қылмыстың құқылық зардабы. Яғни, нақты қылмыс жасалмаса қылмыстық жауаптылық та, қылмыстық құқылық қатынас та жоқ. Екіншіден, нақты қылмыс жасалған уақыттан бастап қылмыстық жауаптылық, ал мұнымен бірге бір мезетте істелген қылмыстың салдарынан қылмыстық құбылыс, яғни қылмыстық құқылық қатынас пайда болады. Бұл жерде істелген қылмыс заңдылық факт болып табылады. Тараптардың арасында қылмыстың субьектісімен (қылмыс жасаған адаммен) мемлекеттің атынан өкілдік алған органдардың арасында тиісінше құқылық қатынастар пайда болады. Қылмыстық құқылық қатынас бір жағынан мемелекет атынан әділ соттылықты жүзеге асыратын анықтама, тергеу, прокуратура, сот органдарымен, екінші жағынан қылымыс істеген субьектінің арасындағы қатынас болып табылады.Бұл қатынастар материалдық мазмұнға ие болады. Қылмыстық құқылық қатынастар субьектілері заң бойынша айрықша құқықтар мен міндеттерге ие болады. Қылмыскер құқықтық қатынастың обьектісі болып танылады. Мемлекет қылмыскерді жазалай отырып, басқаларды қылымыс істеуден сақтандырады және сотталған адамды түзеу мақсатын жүзеге асырады. Мемлекеттің осы функциясын атқару кезінде қылмыскерде мемлекетке өз көзқарасын білдіретін қатынастың субьектісі ретінде көрінеді.Мұндай жағдайда мемлекет осындай қатынастың обьектісі болып қалады. Қылмыстық құқықтық қатынастың пайда болуын қылмыстық жауаптылықтың жүзеге асырылуы деп түсінуге болмайды. Тек соттың айыптау үкімі заңды күшіне енгеннен кейін ғана қылмыстық жауаптылық жүзеге асырылады. Сот айыптыны кінәлі деп тани отырып, қылмыскер мен мемлекет арасында кінәлінің қылмыс жасаған уақытынан бастап қылмыстық құқықтық қатынастың орын алғандығын бекітеді. Қылмыстық құқылық қатынас мемлекеттің жаза жөніндегі құқығы мен қылмыскердің тиісінше қылмысытың жауаптылығын көтеру міндеттілігімен ғана шектеліп қоймайды. Қылмыскер тиісті үкімет органының күштеу арқылы ықпал ететін обьектісі ғана емес, белгілібір құқықтардың субьектісі де. Өйткені жазалау шаралары оған оның жасаған қылмысының табиғатына осы қылмысқа заңда белгіленген жазаға, яғни сакцияға, Қылмыстық кодекстің Жалпы бөліміндегі жаза тағайындау туралы ережелерге сай жүзеге асырылады. Сондықтан да қылмыстық құқылық қатынас мемлекеттің қылмыскер жөніндегі құқығын белгілеп қана қоймайды, сонымен бірге әділ соттылықты жүзеге асыруда дарындылықтың кепілі ретінде де көрінеді. Адамның қылмыстық жауаптылығы оған сот тағайындаған жазаны өтеумен жүзеге асырылады.Яғни, оның жүзеге асырылуы жаза өтеліп болған соң жойылады.Бірақта қылмыстық жауаптылық барлық уақытта да жазаны өтеу ретінде жүзеге асырылмайды. Мысалы, қылмыс жасаған адам анықталмады делік. Мұндай ретте қылымыстық құқықтық қатынас (қылмыс істеген адам мен мемлекет арасындағы) жүзеге аспайды.Қылмыс жасаған кінәлі адамегерде ол ауыр қылмыс жасаумен байланысты болса, қылмыстық жауаптылыққа және жазаға тартылады. Бірақта қолданып жүрген қылмыстық жазаға сәйкес барлық уақытта да қылмыс жасаған адамға жаза тағайындалуы міндетті емес. Мысалы, Қылмыстық кодекстің 70- бабының 1,2-тармағында "қылымыс белгілері бар әрекет жасаған адамды егер сот істі қараған кезде жағдайдың өзгеру салдарынан ол жасаған әрекет қоғамға қауіпті емес деп танылса, сот қылмыстық жауаптылықтан босатылуы мүмкін".
Бірінші рет кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылымыс жасаған адамды, егер ол адамның одан кейінгі мүлтіксіз мінез-құлқына байланысты іс сотта қаралған уақытта ол қоғамға қауіпті деп есептеле алмайтындығы белгіленсе, сот қылмыстық жауаптылықтан босату мүмкін делінген.осы бапта қылмыстық жауаптылықтан босату негізі көрсетілген. .Ал Қылмыстық кодекстің 76- бабының 1-бөлігінде: "кішігірім және ортша ауырлықтағы қылмысы үшін сотталған адамды, егер жазаны өтеу өрт немесе кездейсоқ апат, отбасының еңбекке жарамды жалғыз мүшесінің ауыр науқастануы немесе қайтыс болуы немесе бпасқада төтенше мән-жайларының салдарынан сотталған адам немесе оның отбасы үшін оның жазасын өтеуі аса ауыр зардапқа әкеліп соқтыруы мүмкін болса, сот жазадан босатуы мүмкін" деп көрсетілген. Мұнда қылмыстық жазадан босатудың негізі ғана көрсетілген. Сонымен қылмыстық жауаптылық өзінің сипатына қарай жаза тағайындалатын және жаза тағайындалмайтын болып екіге бөлінеді. Жаза тағайындалмайтын қылмыстық жауаптылық айыптаушылық фактісімен аяқталады. Ол жаза тағайындалатын қылмыстық жауаптылықта айыптаушылықпен бірге жазалау фактісі де бар. Осыған байланысты қылмыстық жауаптылық бұл жазаға қарағанда жеке, ауқымы кең, қылмыстық құқылық түсінік екендігін оның жазасыз ақ қолдананылатындығын және орындалатынын көреміз. Қылмыстық жауаптылықсыз жаза тағайындау мүмкін емес.Сонымен, қылмыстық жауаптылық және жаза өзара бір-біріне ұқсас емес ұғымдар екендігін аңғарамыз.
Қылмыстық жауаптылықтың негізін дұрыс анықтау құқық қолдану органдары қызметінің заңдылықты қатаң сақтауының кепілі болып табылады. Қылмыстық құқық бойынша қылмыстық жауаптылықтың негізі болып қылмыстық заңда көрсетілген қылмыс құрамының барлық белгілері бар іс-әрекетті істеу болып табылады. Яғни, бұл деген қылмыстық жауапқа және жазаға тек қана қылмыс істегенде, яғни қылмыстық заңда көрсетілген қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді қасақана немесе абайсыздықтан істегенге айыпты адамға ғана тағайындалатынын көрсетеді. Демек, қылмыстық жауаптылық негізі іс-әрекетте қылмыс құрамының болуы болып табылады. Қылмыстық заң қылмыс құрамы деген терминнің мазмұнын ашып көрсетпейді. Бұл мәселе қылмыстық құқық теориясында ғана ашып көрсетіледі. Адамның (қылмыс субьектісінің) қылмыстық заңда көрсетілген қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді (қылмыстың обьективтік жағы) кінәлі түрде қасақана немесе абайсыздықтан істеуі (қылмыс субьективті жағы) қылмыс құрамының белгілері болып табылады. Қылмыстың обьектісі болып табылатын қылмыстық заң қорғайтын қоғамдық қатынастардың жиынтығы Қылмыстық кодекстің 2-бабында көрсетілген. Сонымен, Қылмыстық жауаптылықтың негізі болып қылмыс құрамы болатынын білдік.Іс-әрекетінде қылмыс құрамының ең кем дегенде бір белгісі жоқ болса ол қылмыстық жауаптылыққа тартылатын негіз жоқ.
Олар істеген қылмыстың фактісіне қатысты:істелген қылмыстың құрамы қандай, кінәнің нысаны, дәржесі, қылмыскердің тұлғасы, біткен немесе бітпеген қылмыс па? Мұнда қылмысқа қатысу немесе қылмысқа жанасушылық болады ма және т.б.Сондай-ақ жазаны тағайындау немесе жазаны өзгерту шарттары, жазадан босату сияқты мәселелерге байланысты болады. Қылмыстық құқылық қатынас іс жүргізу құқықылық қатынастармен тығыз байланысты.Өйткені, қылымыстық құқылық қатынас қылымыс істеу фактісіне байланысты болады.Істелген қылмыс бойынша оны қозғау, тергеу,сотта қарау мәселелері қылмыстық іс жүргізу құқылық қатынастар арқылы дамып, жүзеге асырылады. Бұл қатынастар субьектімен мемлекеттің оның уәкілдігін жүзеге асыратын органдар арасында іске асырылады.
Қылмыс ұғымын түсінген кезде оның санаттарын айтып өткенде жөн. Қылмыс санаттары деп оларды нақты белгілері бойынша топқа бөлуді айтамыз. Қылмысты санаттауға іс - әрекеттің қоғамға қауіптілігінің сипаты мен дәрежесі немесе қылмыс құрамының жекелеген элементтері негіз болады. Қылмыстық заңда қылмысты санаттаудың үш түрі қалыптасқан. Ол біріншіден, іс- әрекеттің қоғамға қауіптілігінің сипаты мен дәрежесіне қарап қылмысты төрт түрлі санатқа бөлу. Екіншіден, қылмыстың объектісі бойынша санаттау. Осы белгі бойынша барлық қылмыстарды Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөлімінде бірнеше санатқа бөлініп жазылған. Мысалы, адам өміріне қарсы, денсаулығына қарсы, мемлекеттің егемендігіне, басқару тәртібіне, меншік пен заңды мүдделерге қарсы, әскери қылмыстар т.б. жатады. Үшіншіден, қоғамға қауіптілік дәрежесі бірдей қылмыстар, қоғамға қауіптілік сипатына қарай жай, күшейтілген және артықшылық берілген деп бөліп қарастырған. Мысалы, адам өлтіру, ауырлатпайтын және жеңілдетпейтін жағдайларда адам өлтіру, қажетті қорғану шегінен асып кету арқылы адам өлтіру, жеңілдететін жағдайда жан күйзелу деп бөлінеді. Қазақ КСР- інің 1959 жылы қабылдаған Қылмыстық Кодексінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz