ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚ ҚҰРАМЫ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
Қ. ЖҰБАНОВ АТЫНДАҒЫ АҚТӨБЕ ӨҢІРЛІК УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және құқық факультеті
Құқықтану кафедрасы
Қылмыстық құқық пәні бойынша
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Қылмыстық құқық бұзушылық құрамының элементтері және белгілері
_6В04201_-Құқықтану_мамандығы бойынша
201-топ студенті
Әлібек Орынбек Дәуренбекұлы
Оқу тәжірибе жетекшісі:
Кафедра меңгерушісі, з.ғ.к. Нурлин А. К. ________________
Ақтөбе 2022
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I. ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚ ҚҰРАМЫ
1. Қылмыстық құқық бұзушылық құрамының түсінігі және маңызы ... ... ... ... .5
2. Қылмыстық құқық бұзушылық құрамының белгілері және элементтері ... ...8
II. ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚ ЭЛЕМЕНТТЕРІ
1. ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚТЫҢ ОБЪЕКТІСІ
1.1. Қылмыстық құқық бұзушылық құрамының объектісінің ұғымы және оның маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2. Қылмыстық құқық бұзушылық объектісінің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2. ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚТЫҢ ОБЪЕКТИВТІК ЖАҒЫ
2.1. Қылмыстық құқық бұзушылықтың объективтік жағының түсінігі мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
3. ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚТЫҢ СУБЪЕКТІСІ
3.1. Қылмыстық құқық бұзушылықтың субъектісінің түсінігі және оның белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
3.2. Қылмыстық құқық бұзушылықтың арнайы субъектісі ... ... ... ... ... ... . ... ... .22
4. ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚТЫҢ СУБЪЕКТИВТІК ЖАҒЫ
4.1. Қылмыстың субъективтік жағының түсінігі және оның маңызы ... ... ... ... .25
4.2. Кінә туралы түсінік және оның нысандары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..30
III. ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШШЫЛЫҚ ҚҰРАМЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ
1. Қылмыстық құқық бұзушылық құрамының түрлерін саралау ... ... ... ... ... ... 32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
КІРІСПЕ
Он жылдан астам уақыт бойы теоретиктер де, практиктер де қылмыстық заңның тұжырымына берік енген "қылмыс құрамы" терминін кеңінен қолданды.
Курстық жұмыс тақырыбының өзектілігі оның осы құқық саласының негізгі жүйе құраушы категорияларының бірі екендігіне байланысты. Қылмыс құрамының болуы қылмыстық жауаптылықтың негізі, ал оның болмауы қылмыстық жауаптылықты тоқтатудың негізі болып табылады. Расында осы қылмыс құрамы қылмысты саралаудың негізгі құралы ретінде қызмет етеді. Сондықтан қылмыстық құқықтың алдында тұрған міндеттерді ойдағыдай шешу үшін қылмыстың құрамын сапалы құру қаншалықты маңызды екені анық. Қылмыс құрамын құру кезеңінде жасалған қателіктер әлеуметтік қауіпті мінез-құлыққа тыйым салу идеясының бұрмалануына әкеп соғады және нәтижесінде қылмыстық заңды қолданудың тиімділігін айтарлықтай төмендетеді немесе оны мүлдем жоққа шығарады. Ал, қылмыстың ең дұрыс құрастырылған құрамы қылмысқа тиімді қарсы тұрудың басты кепілі болып табылады.
Айта кететін нәрсе, қылмыстың құрамы бұл тек жиынтық ғана емес, сонымен қатар маңызды әлеуметтік-құқықтық функцияларды орындайтын кез-келген қылмыс белгілерінің қатаң, алгоритмделген жүйесі болып есептеледі (іс-әрекеттің әлеуметтік қауіптілігін сипаттау; ақпараттық модель функциясы; белгілі бір субъектіні қылмыстық жауапкершілікке тартудың құқықтық негізінің функциясы, тиісінше, заңдылық пен адамгершілікті қамтамасыз ету; Қылмыс санаттарының заңды негізінің функциясы).
Қазіргі кездегі құқықтық ойдың дамуының әртүрлі кезеңдерінде қылмыс құрамы теориясы егжей-тегжейлі зерттелді, сонымен қатар қазіргі уақытта да зерттелуде. Қылмыстық-құқықтық доктринаны дамыту барысында бірқатар заңгер ғалымдар, соның ішінде Я. М.Брайнин, А. Н. Трайнин және басқалар қылмыстың құрамы туралы ілімнің әртүрлі аспектілерін терең және жан-жақты зерттеген болатын.
Бұл теорияны зерттеу қазіргі уақытта сәтті жалғасуда, оны В. Н.Винокуров, А. Э. Жалинский және басқа да авторлардың жұмыстары растайды.
Ұсынылған курстық жұмыста осы және басқа авторлардың теориялық материалдарын талдау негізінде қылмыстық құқықтың қылмыстық құқықбұзушылықтың құрамы деп аталатын маңызды институтына қатысты мәселелерді шешуге әрекет жасалды.
Курстық жұмыстың мақсаты қылмыстық құқықтағы қылмыстың құрамын зерттеу болып табылады.
Аталған мақсатты іске асыру үшін мынадай міндеттер қойылды:
1) "Қылмыс құрамы" ұғымын айқындау; Қылмыс құрамының мәні мен функцияларын анықтау;
2) Қылмыс құрамының құрылымын талдау;
3) Қылмыс құрамының түрлерін сипаттау.
Курстық жұмыстың объектісі болып қылмыстық-құқықтық институт ретінде танылатын қылмыстың құрамы табылады.
Зерттеу пәні қылмыстық-құқықтық нормалар, сондай-ақ зерттеу объектісіне қатысты доктриналық қайнар көздер болып табылады.
Курстық жұмыстың құрылымы осы зерттеудің мақсатымен және міндеттерімен анықталады. Ол кіріспеден, тараулардан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I. ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚ ҚҰРАМЫ
1.1. Қылмыстық құқық бұзушылық құрамының түсінігі және маңызы
Бастапқы кезде "қылмыс құрамы" термині тек қана процедуралық мағынаға ие болды және қылмыстың заттай дәлелдерінің жиынтығын білдірді. Тек XVIII ғасырдың аяғында ғана қылмыстық кодекстердің құрылуына байланысты материалдық қылмыстық құқық теориясына ауыстырылды.Сондай-ақ ол бұл термин қылмыстық заңда жасалған қылмыстың маңызды белгілерін айқындай бастады. Сол кездерден бастап ақ осы тұжырымдаманы білдіретін термин көптеген заңгер ғалымдардың еңбектерінде кездеседі.
1920 жылдардың бірінші жартысында қылмыстық құқық бұзушылық құрамына қатысты мәселелерді белсенді талқылау басталды. Нәтижесінде, 1954-1955 жылдары қылмыстық құқық теориясындағы ғалымдардың басым бөлігі "қылмыстық құқық бұзушылық құрамы - бұл белгілі бір әлеуметтік қауіпті әрекетті қылмыс ретінде сипаттайтын қылмыстық заңмен белгіленген белгілердің жиынтығы" деген қорытындыға келді. Қылмыс құрамы ұғымын анықтауда қол жеткізілген бір ауыздан тұжырымдылық А. Н. Трайнин, В.Н. Кудрявцев, А. А. Пионтковский және тағы да басқа көптеген криминалистердің еңбектерінде көрініс тапты.
Сонымен, А. Н. Трайнин қылмыстың құрамы ретінде "заңға сәйкес мемлекет үшін белгілі бір әлеуметтік қауіпті әрекетті не әрекетсіздікті қылмыс ретінде анықтауға мүмкіндік беретін барлық объективті және субъективті белгілердің жиынтығы" деп түсіндірді.
А.А. Пионтковский қылмыстың құрамын қылмыстық заңнамаға сәйкес белгілі бір әлеуметтік қауіпті әрекетті қылмыс ретінде сипаттайтын белгілер жиынтығы ретінде анықтады.
Қылмыс белгілі бір белгілердің көп немесе аз санымен сипатталуы мүмкін, бірақ олардың барлығы осы қылмыстық құқық бұзушылық құрамына кіре алмайды. Көрсетілген қылмыстың әртүрлі сипаттағы және көлемдегі белгілерінің ішінен заң шығарушы тек кейін пайда болатын қылмыстық жауапкершілікке әсер етуі мүмкіндерін ғана таңдап алады. Дәл осы таңдалып алынған белгілердің ақырғы жиынтығы қылмыстың құрамын құрайды. Сонымен қатар қылмыс құрамының белгілері бір бөлек қылмысты екіншісінен ажыратуға мүмкіндік береді. Осыған байланысты В.Н. Кудрявцев қылмыс құрамының анықтамаларын "қылмыстық заңға сәйкес оны құқыққа қайшы және қылмыстық жазаланатын деп анықтайтын қоғамға қауіпті әрекет белгілерінің жиынтығы" деп санайды. бұл анықтамаға қатар қылмыстың құрамы қылмыстық заңнаманың Жалпы және Ерекше бөлігінде тұжырымдалған белгілердің жиынтығы болып табылатындығы туралы маңызды нақтылау жасай өткен жөн.
Осыған ұқсас анықтаманы біз көптеген заманауи оқу басылымдарынан табамыз. Мәселен, мысалы, А.И. Рарогтың айтуы бойынша:"қылмыстың құрамы - бұл қылмыстық заңда қарастырылған, қоғамға қауіпті әрекетті қылмыс ретінде сипаттайтын объективті және субъективті белгілердің жиынтығы". В Н. Баландюкте қылмыстық құқық бұзушылық құрамы туралы анықтама ретінде осы тұжырымдаманы атап өтті.
Біз қылмыстың құрамын қылмыстық кодексте белгіленген объективті және субъективті белгілердің жиынтығын білдіретін құқықтық ұғым және ол адам жасаған қоғамға қауіпті әрекетті нақты қылмыс ретінде сипаттайды деп түсіне аламыз.
Кейбір ғалымдар "белгілер жиынтығы" терминінің орнына "белгілер жүйесі" терминін бірдей ұғымға сілтеме жасай отырып қолданатынын ескеріңіз.
Мәселен, мысалы, А.И. Чучаев келесі анықтама береді:"қылмыстың құрамы - бұл қылмыстық заңда қарастырылған, қоғамға қауіпті әрекетті қылмыс ретінде сипаттайтын объективті және субъективті белгілер жүйесі".
Алайда, соңғы көрсетілген анықтама қылмыстық құқық теориясында жеткілікті түрде таралмағанын атап өткен жөн.
Қылмыстық кодексте бұл термин туралы жеткілікті айтылғанына қарамастан, заңды түрде бекітілмеген, яғни заңда оның құрылымы, міндетті элементтері және олардың мазмұны анық сипатталмаған. Иә, бәрімізге белгілі төрт элементтің болуы қылмыс құрамының да болуын сипаттайтындығы айқын. Алайда осы элементтерден басқа назар аударылуы тиісті нәрселер көп және ол белгілер әрбір қылмыстық құқық бұзушылық үшін әртүрлі болуы мүмкін. Біз бұны қылмыс санаттарына сәйкес әр қылмыс құрамын белгілеген кезде айқын байқаймыз.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 4-бабына сәйкес "Осы кодексте көзделген қылмыс құрамының барлық белгілері бар болатын іс әрекеттер қылмыстық жауаптылықтың бірден-бір негізі ретінде танылады".
Осы орайда көрсетілген бапты тұжырымға ала отырып қылмыс құрамын анықтау бізге қылмыстық жауаптылық негіздерін көрсетуге жол ашатындығы туралы нақты айта аламыз. Сәйкесінше, тұлғаның жасаған іс-әрекеттерінде қылмыстық құқық бұзушылық құрамының белгілері болмаса не анықталуы мүмкін емес болса, онда ол әрекеттерді қылмыс деп тану үшін де негіз жоқ дегенді білдіреді.
Келесі қарастыратын бап ретінде қылмыстық кодекстің 25-26 баптарын алайық. 25-бапқа сәйкес "Тұлғаның жасаған іс әрекеттерінде осы кодекстің ерекше бөлігінде белгіленген қылмыстық құқық бұзушылық құрамының барлық белгілері болатын болса, бұл қылмыс аяқталған деп танылады. "
Жоғарыда аталған бапты негізге ала отыра біз қылмысты аяқталды деп тану үшін де қылмыстық құқық бұзушылық құрамының толық жиналуы бірден - бір негіз болып табылатындығын нақтылай аламыз. Айта кетелік бұл жерде жауаптылық туралы емес, тек қылмыс жасау сатысы туралы сөз қозғалып отыр. Тиісінше қылмысты аяқталды деп тану оған нақты әрі әділ жаза тағайындауға септігін тигізеді. Бұл дегеніміз қылмыс құрамын анықтаудың жасалған қылмысқа жаза тағайындауда да маңызды рөл атқаратынын білдіреді.
Ал 26-бап қылмыстан өз еркімен бас тартуды белгілейді. Оған сәйкес "қылмысты ақырына дейін жеткізуінен бас тартқан адамның іс жүзінде жасаған әрекеттерінде өзге қылмыстық құқық бұзушылық құрамы болған жағдайда ғана жауаптылық туындайды. "
Бұл жерде көрсетілген баптағы "өзге" сөзіне назар аударған жөн. Дәл осы бапқа сәйкес қылмысты ақыр соңына дейін жеткізуден өз еркімен және біржолата бас тартқан адамда осы қылмысы бойынша жауаптылық туындамайды. Яғни, тұлғаның бұл ерікті әрекетін саралай отыра басқа да қылмыстық құқық бұзушылық құрамының белгілері көрінетін болса ол адам қылмыстық заң бойынша жауап береді. Сонымен, қылмыс құрамын анықтау бұл бапқа сәйкес жоғары аталғандардан басқа, қосымша қылмыстық жауаптылықтан жалтаруды болдырмау функциясын да атқарады деп топшылай аламыз.
Жеңілдетілген мән-жайлары бар қылмыстық құқық бұзушылықтардың құрамына келетін болсақ, әдетте қоғамдық қауіптіліктің төмен дәрежесімен сипатталатын қылмыстардың дербес құрамдарын пайдаланады.
Қарастырылып отырған функция қылмыстық құқықтағы маңызды салалық қағидалардың бірі - қылмыстық жауаптылықты саралаумен тығыз байланысты. Сонымен қатар қылмыс құрамының дәл осы функциясы жасалған қылмыстық құқық бұзушылықты дәл анықтауға мүмкіндік береді. Сот өз кезегінде осының арқасында әділ жаза тағайындау кезінде қылмыстық жауапкершілікті заң мен жазаны даралау қағидаты талап ететіндей нақты ажырата алады.
Қылмыс құрамының негізгі функцияларының бірі - қылмыстың материалдық қасиетінің жүйе құраушы факторы болып табылатын қоғамға қауіптілікті анықтаушы - басқарушылық рөлі. Бұл функция негізгілердің бірі бола отырып, сонымен қатар әмбебап болып та табылады. Өйткені қылмыс деп танылған әрекеттің қоғамға қаупі Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің жалпы және ерекше бөліктерінің барлық нормативтік материалдарына енеді.
Жоғары да көрсетілген маңызды функциялардың барлығы ретеушілік, қорғаушылық, ескертушілік және тәрбиелеушілік деп аталатын қылмыстық құқықтың негізгі функцияларынан туындайтындығын атап өткеніміз дұрыс.
Жалпы "қылмыс құрамы" ұғымының рөлі мен маңыздылығын заңнамалық қызмет үшін де, қылмыстық сот төрелігін жүзеге асыру үшін де бағалау қиын болып табылады. Алайда, осы ретте қылмыс құрамының маңыздылығы басқа да қылмыс теориясындағы ұғымдарға қарағанда аз не онша маңызды емес деп айтсақ, әлбетте қателесеміз.
Біз қылмыс құрамының екі негізгі қызметін сипаттай аламыз:
Біріншіден, қылмыстың құрамы қоғамға қауіпті деп саналатын әрекеттерді сипаттайды.
Екіншіден, қылмыстың белгілі бір құрамын қылмыстық заңға бекіту - бұл қоғамның осы қоғамға қауіпті әрекеттерге қарсы тұруға бағытталған реакциясы болып табылады.
Қылмыстың құрамы маңызды практикалық мәнге ие, өйткені ол нақты қылмыстық істер бойынша шындықты білу құралы болып табылады. Сонымен қатар, қылмыс құрамының мәні ретінде келесідей белгілерді атай аламыз: қылмыстық жауаптылықтың заңды негізі болып табылады; сотқа жазаның түрі мен мөлшерін немесе қылмыстық жауапкершілікті жүзеге асырудың басқа да шараларын анықтауға мүмкіндік береді; адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының кепілі болып табылады.
Қылмыс құрамы арқылы ғана қылмыс жаза түріндегі заңмен тыйым салынған кейпіне ие болады. Қылмыс құрамынсыз бірде - бір қоғамға қауіпті іс әрекетті қылмыс деп атау мүмкін емес. Сәйкесінше, іс жүзінде қылмыстық құқық бұзушылықтың құрамы қылмыстық құқық нормаларымен реттелетін теріс қоғамдық қатынастарды тудырады. Дәл осы құқықтық қатынастар шеңберінде қандай да бір белгілі нысанда қылмыстық жауаптылық жүзеге асады.
Жалпы алғанда, қылмыстың құрамы-бұл құқықтық білім және қоғамдық қауіпті әрекеттерді қылмыс ретінде сипаттайтын, қылмыстық заңда белгіленген объективті және субъективті белгілердің жиынтығы бар тұжырымдалған теориялық модель немесе басқаша айтқанда - қажетті және жеткілікті элементтердің мазмұнын сипаттайтын және жасалған әрекетке қылмыстық-құқықтық баға беруге мүмкіндік тудыратын қылмыстық заңда бекітілген объективті және субъективті белгілердің жиынтығы.
1.2. Қылмыстық құқық бұзушылық құрамының белгілері және элементтері
Жалпы философияда да, құқық философиясында да, атап айтқанда, әртүрлі сыртқы және ішкі өзгерістер кезінде оның негізгі қасиеттерінің сақталуын қамтамасыз ететін объектінің тұрақты байланыстарының жиынтығы құрылым деп аталады. Құрылым жүйенің әртүрлі түрлендірулерінде тұрақты, салыстырмалы түрде өзгермейтін нәрсені ғана білдіреді. Кез-келген қылмыс құрамының құрылымы өзгеріссіз қала отырып, төрт элементтің бірлігін білдіреді: қылмыс объектісі, объективті жағы, қылмыстың субъектісі және субъективті жағы.
Қылмыс объектісі деп қылмыстық заңмен қорғалатын, қылмыстық қол сұғушылық бағытталған және ол елеулі зиян келтіретін немесе келтіруі мүмкін адамның, қоғамның немесе мемлекеттің қоғамдық қатынастарда делдал болған белгілі бір игіліктері не мүдделері түсініледі.
Қылмыстың объективті жағы қылмыстық қол сұғудың сыртқы процесін - нақты сыртқы, объективті көрінісі бар іс-әрекетті (әрекетті немесе әрекетсіздікті) қамтиды. Объективті жағы - бұл сезім мүшелерінің көмегімен қабылдануы мүмкін әрекеттің көрінісі.
Қылмыстың субъектісі оны жасаған, қылмыстық заңда белгіленген қылмыстық жауапкершілік жасына жеткен, есі дұрыс адам болып табылады.
Субъективті жақ адамның өзі жасаған іс-әрекетке және оның салдарына психикалық қатынасын сипаттайды. Бұл адамның интеллектуалды және ерікті қасиеттерінің бірлігін білдіреді, олар бірлікте қарастырылады және адамның мінез-құлқында көрінеді, яғни.қылмыстың объективті жағы арқылы.
Қылмыстық құқық бұзушылық құрамында белгілі бір белгілер мен элементтерді біріктіреді. Белгі - бұл оның қатысуымен бір нәрсені анықтауға болатын көрсеткіш, ал элемент - бір бүтін нәрсенің құрамдас бөлігі. Айта кетелік қылмыс құрамы жоғарыда аталғандай бөлек элементтерге бөлінгенімен, бірде - бір элемент өзі, дербес әрекет ете алмайды. Қылмыс құрамын толықтай тану үшін көрсетілген элементтердің барлығы болуы тиіс.
Қылмыстың белгілі бір құрамы - бұл осы қылмысты жүзеге асырудың кез-келген жағдайында жасалуы міндетті болып табылатын белгілердің жиынтығы бар және өзгермелі белгілерді қамтымайтын заңнамалық модель.
Қылмыстың әр құрамына қатысты белгілердің жиынтығы әртүрлі. Кейбір белгілер қылмыстың барлық құрамдарына тән, ал басқалары олардың айрықша ерекшеліктерін анықтайтын қылмыстардың жекелеген құрамдарына ғана тән. Осыған сүйене отырып, қылмыс құрамының белгілері шартты түрде міндетті және факультативті болып бөлінеді. Міндетті және факультативті белгілерді қылмыс құрамының барлық элементтеріне жатқызуға болады.
Қылмыстың барлық нақты құрамына тән белгілер міндетті болып табылады. Мұндай белгілердің жиынтығы толық болып көрінеді.
Факультативті - бұл қылмыстардың жекелеген құрамына ғана тән белгілер. Олар қылмыс құрамының негізгі, міндетті белгілеріне қосымша ретінде қолданылады. Алайда, мұндай белгілер заңмен бекітілген қылмыстың әрбір нақты құрамы үшін міндетті де болады. Олар тек қылмыс құрамының жалпы тұжырымдамасына қатысты факультативті болып табылады. Осылайша, қылмыстың себебі факультативті белгілердің бірі болып табылады.
Қылмыс құрамының белгілері деп қылмыстық құқық бұзушылық құрамының жекелеген элементтерін сипаттайтын қылмыстың айрықша ерекшеліктерін түсіну керек.
Қылмыс құрамының белгілері:
Белгілі бір әрекетті қылмыс деп тану үшін маңызды болуы тиіс. Осы белгілердің кемінде біреуі болмауы - жалпы қылмыс құрамының болмауын білдіреді.
Әрекетті қылмыс деп тану үшін қосымша белгілерді көрсетуді қажет етпейтінде жеткілікті болуы керек.
Қылмыс құрамының белгілері Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің ерекше бөліміндегі қылмыстық-құқықтық нормалардың диспозициясында көрсетілген. Бұл белгілердің жиынтығы ерекше бөлімнің нормаларында қарастырылған нақты қылмыстың құрамын құрайды.
Қылмыс құрамының белгілері объективтік және субъективтік болуы мүмкін. Қылмыстың объективтік белгілеріне қылмыстың объектісі мен объективтік жағы кіреді. Ал субъективтік белгілер қылмыстық құқық бұзушылықтың субъектісі мен субъективтік жағын қамтиды.
Қылмыс құрамының әр элементіне өзіндік міндетті және факультативті белгілер тән. Бұл белгілер қылмыстық қол сұғушылықтың жеке заңды қасиеттерін бекітеді.
Міндетті белгілерге:
объект үшін - қылмыстық заңмен қорғалған қоғамдық қатынастар;
объективті жақ үшін - қоғамдық қауіпті әрекет; қоғамға қауіпті салдарлар; себепті байланыс;
субъект үшін - белгіленген жасқа жеткен, есі дұрыс жеке тұлға;
субъективтік жақ үшін - кінәнің нысаны.
Факультативті белгілерге:
объект үшін - қылмыстың қосымша объектісі және нысанасы;
объективті жақ үшін - орын, уақыт, әдіс, жағдай, жасау құралдары;
субъект үшін - арнаулы субъект;
субъективтік жақ үшін - мотив, мақсат және т. б.
II. ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚ ЭЛЕМЕНТТЕРІ
1. ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚТЫҢ ОБЪЕКТІСІ
1.1. Қылмыстық құқық бұзушылық құрамының объектісінің ұғымы және оның маңызы
Қылмыс объектісінің проблемасын әзірлеу заң ғылымында XVIII ғасырдың аяғында басталды. "қылмыс құрамы" ұғымы бастапқы, іс жүргізу маңыздылығын тоқтатып, қылмыстық құқықтың маңызды категорияларының бірі мәртебесіне ие болды. Бұл, әрине, алдыңғы ғасырларда қылмыстық әрекеттердің бағытын түсінуге тікелей қатысты мәселелерді шешу зерттеушілердің назарынан тыс қалатындай қабылданбайды. Рим құқығынан бері бұл мемлекеттік және жеке сипаттағы қылмыстарды іс - әрекеттер арасында ажыратуға және біріншісін қылмыстық, ал екіншісін азаматтық іс жүргізу тәртібімен қудалауға мүмкіндік беретін маңызды сипаттамалардың бірі деп саналды. Кейіннен жәбірленушінің (жеке айыптау дела) шағымы бойынша ғана қудаланатын қылмыстар тобын оқшаулауды көздейтін өзінің бастапқы мағынасын сақтай отырып, бұл жіктеу ғылыми әдебиеттерде және бірқатар мемлекеттердің заңнамасында кеңінен қолданылды.
Ең алдымен, қылмыс объектілерін қоғамдық қатынастарда қарастырған жағдайда, әрбір жеке қылмыста қанша объект көзделгенін анықтау орынды. Қылмыс объектілерін негізгі, қосымша және факультативті деп бөлуді көрстепес бұрын, бұрынғы әдебиеттерде тікелей және жанама қол сұғушылық объектілерін оқшаулау туралы айтылғанын есте ұстаған жөн. Бізді қызықтыратын тұжырымдамада қылмыстың тікелей объектісі де оқшауланған, бірақ бір қатарда жанамамен емес, ортақ және жалпы объектімен.
Әрине, қылмыс объектісі туралы ілім "объект" категориясы жалпы теориялық әдебиеттерде қолданылатын мағынамен есептелуі керек: бұл ол бағытталған адамға оның қызметінде қарсы болатын нәрсе. Ұзақ уақыт бойы қолданылып келе жатқан бұл анықтама жақында жаңа, кең мазмұнмен толтырылды, егер жақында объектіде қандай да бір нәрсе болса, онда біраз уақыттан бері бұл дұрыс емес деген сенім басым болды, өйткені объект тек зат қана емес, сонымен бірге субъектінің өзі де бола алады. Алайда, жалпы ережелерді, соның ішінде "объект" пен "субъект" санаттарының арақатынасын есепке алудың өзі жеке ғылымдарда туындайтын барлық сұрақтарға жауап алуға кепілдік бермейтіні анық. Бұл, мысалы, зерттеушіні қызықтыратын белгілі бір қызметтегі объектінің объектімен байланысы мәселесіне ғана қатысты емес, бірақ сонымен бірге объект ұғымының ең сындарлы белгісі. Қалай болғанда да, мына факт қалады: қылмыс объектісі ұғымының сындарлы белгісі ретінде, әдетте, қылмыспен не бұзылатыны, оны жасау барысында не әсер ететіні, осындай әсердің нәтижесінде не өзгеретіні және оның қылмыстық-құқықтық қорғалуын талап ететін нәрсе бір уақытта көрінеді және ақырында, зиян келтіретін нәрсе. Әрине, бұл сипаттамалардың барлығы маңызды және бір-бірімен тығыз байланысты. Бірақ бұл олардың әрқайсысы қылмыс ұғымының өзіндік аспектісін, оның жеке маңызды қасиетін ашатындығындығымен анықталады. Егер бізді қылмыс жасау процесі емес, қылмыстық-құқықтық реттеу тетігі қызықтырса, онда заң шығарушы шешетін міндеттер шеңберінде біз оларға қылмыстық-құқықтық қорғаудың нақты не қойылатыны туралы сұраққа жауап бере аламыз.
Қылмыс объектісі ретінде қылмыстың неден туындайтынын немесе зиян келтіру қаупі туындайтынын дәл мойындау керек деген тезис - қылмыстық-құқықта жалпы алғышарт деңгейінде де, қылмыс объектісі мен нысанасын ажырату деңгейінде де бірнеше рет айтылған ереже. Бірақ бұл тезис дәйекті түрде жүзеге асырылды дегенді білдірмейді. Қылмыс объектісі ұғымының дамуын қол сұғушылықпен байланыстыра отырып, фактіні дәлелдеу керек пе? Біз алдымен қылмыстық зиянның не екенін анықтап, содан кейін жасалған қорытындыны ескере отырып, қылмыс объектісі туралы түсінік қалыптастыруымыз керек . В. К. Глистин осы орайда "қылмыс объектісін теориялық талдаудың мәні- белгілі бір іс-әрекеттен болатын зиянның мәнін түсіну, белгілі бір құрамның шеңберімен анықталған маңызды зиянды құрамнан тыс болатын зияннан ажырату, және бұл әрқашан бар, өйткені қылмыс жалпыға бірдей байланысты нақты қатынасты бұзады және әрине жеке іс-әрекетте мүмкін емес, бірақ қылмыскерді нақты есептелмеген зиян үшін кінәлау құқығы тұрғысынан заңға қайшы келеді" - дейді.
XIX ғасырдың ортасында қылмыстың ресми анықтамасына негізделген қылмыс объектісінің "нормативтік теориясы" кең тарады. Бұл теорияға сәйкес қылмыс - бұл құқық нормасын бұзу, демек, құқықтық норма қылмыс объектісі болып табылады. Осыған байланысты Н.С. Таганцев былай деп жазды: "құқық нормасының өзі өмір құрған формула, бірақ содан кейін тәуелсіз, алаңдататын болмысты алған ұғым... Кез-келген құқықтық норма, алаңдаушылық ретінде, даулы, сынға алынуы мүмкін, танылмауы мүмкін; бірақ тек нақты өмір сүретін норма ғана бұзылуы мүмкін". Автор қылмыста тек нормаға қол сұғушылықты көруге жол берілмейді деп санады, өйткені бұл жағдайда қылмыс "формальды, өміршең ұғымға айналады".
Өткен ғасырдағы нормативтіліктен басқа, қылмыс объектісі ретінде субъективті құқық теориясы да болды. В.Д. Спасовичтің пайымдауынша "қылмыс-бұл біреудің құқығына заңсыз қол сұғушылық, сондықтан мемлекет бұл құқықты қоғамның қажетті шарттарының бірі деп санай отырып, басқа қорғаныс құралдары жеткіліксіз болған кезде, бұзылмаушылықты оның жазасы арқылы оқшаулап, қорғайды". Осыған байланысты Н.С. Таганцев "субъективті құқыққа қол сұғушылық с емес, кінәлі адамның субъективті құқық негізделетін құқық нормасына қол сұғушылықтың мәні емес, тек оның құралы. Құқық субъективті мағынада өз кезегінде норма сияқты абстрактілі ұғымды білдіреді, сондықтан өзі жалпы ереже бойынша, белгілі бір игілікте немесе мүддеде көрініс тапқанға дейін қылмыстық қол сұғушылықтың тікелей объектісі бола алмайды. Мұндай құқыққа қылмыстық қол сұғу үшін бұл құқықтың көрінісіне қол сұғушылық жасалуы қажет".
Қылмыстың сипаты мен оның әлеуметтік қауіптілігі ең алдымен ол қол сұғушылық жасайтын объектімен анықталады.
Қылмыстың объектісі - бұл қоғамға қауіпті және қылмыстық жазаланатын әрекеттер қол сұғушылық жасайтын, қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастар.
Қылмыс құрамының басқа элементтеріне қарағанда құқық нормаларында әдетте объектіге нұсқау жоқ. Заң шығарушы оны қолсұғушылық пәнінің не жәбірленушінің ерекшеліктері, қылмыстық салдарлардың белгілері, сондай-ақ қылмыс болған жердің мән-жайлары арқылы сипаттайды.
Қылмыстық заңға қатысты қоғамдық қатынастар бастапқы болып табылады және объективті сипатта болады, яғни адамдардың санасына тәуелді емес. Қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастар дербес жұмыс істейді. Қылмыс әрқашанда қоғамдық қатынастарды жоюға, бұзуға не өзгертуге бағытталады. Егер адамның әрекеті ешқандай қатынастарды бұзбаса немесе оларға қол сұғушылық қаупін төндірмесе оны қылмыс деп тани алмаймыз.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 2-бабында осы кодекстің алдына қоятын заңдық міндеттері ретінде тұжырымдай отырып, ең маңызды қоғамдық қатынастар көрсетілген. Қылмыстық-құқықтық қорғаудың объектісі болып табылатын қоғамдық қатынастардың барлық шеңберін анықтау үшін қылмыстық кодекстің ерекше бөліміне жүгінеміз. Онда қылмыс түрлерінің, сәйкесінше, олардың объектілерінің толық тізімі бар.
Алайда, қоғамда қалыптасқан қатынастардың барлығы қылмыстық қорғауға жатпайды. Қылмыстық заңнамамен оларға қол сұғушылық жасау нәтижесінде елеулі зиян келуі мүмкін, ең маңызды қоғамдық қатынастар қорғалады. Қолданыстағы қатынастардың көбісі басқа құқық салаларымен реттеліп, қорғалады.
Айта кетелік, қылмыстық құқықпен қорғалатын қоғамдық қатынастардың шеңбері өзгермейді. Өмір сүру жағдайының экономикалық және әлеуметтік дамуы нәтижесінде өзгеруі жаңа қатынастардың пайда болуына алып келеді. Бұл жерде бұрыннан бар қатынастардың тек мазмұны мен маңызы өзгереді.
1.2. Қылмыстық құқық бұзушылық объектісінің түрлері
Қылмыстық құқық бұзушылық объектілерінің үш түрі ажыратылады. Олар жалпы,топтық және тікелей.
Қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастардың барлық жиынтығы қылмыстың жалпы объектісі болып табылады.
Жалпы объект деп осы заңмен қорғауға жататын қоғамдық қатынастардың толық жиынтығы танылады. Бұл қатынастар мемлекетішілік және мемлекетаралық сипатқа ие. Объекттің бұл түрі барлық қылмыстық құқық бұзушылықтар үшін бірдей сипатқа ие. Осы жиынтыққа кіретін қоғамдық қатынастардың белгілі бір тобына зиян келтіретін кез-келген қоғамға қауіпті әрекет, осылайша қылмыстық құқықпен қорғалатын қатынастардың бүкіл жүйесіне залал тудырады.
Жалпы объектіні бөлу әдіснамалық тұрғыдан негізделген. Ол қабылдау және түсіну үшін жеңіл, тұтас құрамдағы қатынастың табиғи формасы ретінде әрекет жасайды. Сондықтан объектінің бұл түрі топтық пен тікелей объектілердің мәнін танып білуді едәуір жеңілдетеді.
Қылмыстық құқық теориясы бұл ұғымды қылмыстың табиғаты мен әлеуметтік-саяси мәнін толықтай ашу үшін қолданады. Қоғамдық қатынастардың жиынтығын жалпы объект ретінде тану олардың әлеуметтік құндылығын, қоғамдық қатынастардың жалпы жүйесіндегі рөлі менг орнын зертеуге сондай-ақ осы процесстердің өзара тәуелдігін бақылауға мүмкіндік береді. Ол сонымен қатар қоғамға қауіптілігінің сипаты қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастарға зиян келтіруімен көрсетілетін қылмыстардың материалдық анықтамасын беруге мүмкіндік береді.
Топтық объект дегеніміз - өзара байлананысты қылмыстық-құқықтық нормалардың бірыңғай кешенімен қорғалатын бірдей типтегі, яғни біртекті немесе мазмұны жағынан жақын қоғамдық қатынастар тобы. Осы қатынастарға қол сұғатын қылмыстар заңды табиғаты бойынша біртекті топты құрайды. Жалпы объектімен салыстарғанда топтық объект ұғымы белгілі бір әлеуметтік қатынастардың ерекшеліктерін көрсетеді. Оларды осылай топтастыру әлеуметтік қатынастардың мазмұны бойынша сәйкестігі, біртектілігі немесе жақындығын анықтайтын қолданыстағы объективті кретийлер негізінде жүзеге асырылады.
Топтық объектінің маңыздылығын айтсақ, ең алдымен, бұл барлық қылмыстық-құқықтық нормаларды, сәйкесінше оларды бұзатын қылмыстарды да жіктеуге мүмкіндік береді. Оның бұл қасиеті қылмыстық кодекстің ерекше бөлімін құрудың негізіне жатқызылған. Топтық объект бойынша онда қорғалатын қоғамдық қатынастардың әлеуметтік маңызы бойынша орналасқан бөлімдер көрсетілген: жеке тұлға, экономика, қоғамдық тәртіп, мемлекеттік билік және т.б.
Топтық объектілер өз арсасында тек мазмұны бойынша ғана емес, сонымен қатар қоғамдық қатынастардың мәні бойынша да ажыратылады. Осыған байланысты объект бойынша қылмыстың қоғамға қауіптілігінің сипаты, яғни қол сұғушылықтың сапалық сипаты анықталады. Қоғамға маңызды әлеуметтік қатынастардың бұзылуы қылмысты қауіптірек қылып сипаттайды.
Объектіні одан әрі нақтылауға тікелей объектіні бөлу арқылы қол жеткізілеміз. Тікелей объект деп осы түрдегі қылмыс жасалған сайын зиян келтірілетін, қылмыстық қол сұғушылық бағытталған нақты қоғамдық қатынас түсініледі. Қылмыс, әдетте, бір емес, бірнеше әлеуметтік қатынастарды бұзады. Адам өлтіру кезінде басқа адамды өмірінен айыру ғана емес, сонымен бірге басқа қоғамдық қатынастарға да, мысалы, ата-аналар мен балалар арасындағы, ерлі-зайыптылар арасындағы не меншікке қатысты қатынастарда және т.б. зиян келтірілуі мүмкін. Алайда олар кісі өлтіру қылмысы объектісінің мәнін анықтамайды, сондықтан қылмысты саралау кезінде ескерілмейді. Заң шығарушы қылмыстық-құқықтық нормаларды шығара отырып, тікелей объектіні құрайтын қоғамдық қатынасты қорғау мақсатында қылмыстық жауапкершілікті белгілейді.
Тікелей объектілерді біз өз ішінде негізгі, қосымша және факультативті деп бөліп қарастырамыз.
Негізгі, қосымша және факультативті объектілерді бөліп көрсету бір қылмыс бір уақытта бірнеше қоғамдық қатынастарды бұзатындығына байланысты. Мысалы, қарақшылық кезінде мүлікке де, денсаулыққа да зиян келтіріледі; Билік өкіліне қатысты зорлық-зомбылық қолдану кезінде - билік органдарының қалыпты қызметі, сондай-ақ билік өкілдері мен олардың туыстарының денсаулығы және т.б.
Осылайша, аталған қылмыстардың бірнеше тікелей объектілері бар. Алайда олардың біреуі ғана негізгі болып табылады. Ол көбінесе жасалған қылмыстың әлеуметтік бағытын, тиісті құрамның құрылымын және оның қылмыстық кодекстің ерекше бөлімінің жүйесіндегі орнын анықтайды. Негізгі тікелей объектінің белгілері бойынша нормалар Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің белгілі бір тарауына енгізілген. Осыған байланысты, мысалы, қарақшылық қылмысы өмір мен денсаулыққа емес, мүлікке қарсы қылмыстарға жатады. Негізгі тікелей объект оны қорғау үшін ең алдымен қылмыстық-құқықтық норма қабылданған қоғамдық қатынасты сипаттайды.
Қосымша тікелей объект ретінде негізгі объектімен бірге зиян келтірілетін немесе немесе зиян келу қаупі туындайтын қоғамдық қатынас түсініледі. Ол әрқашан екі нысанды не көп нысанды қылмыстар үшін жауапкершілікті көздейтін нақты қылмыстық-құқықтық нормада көрсетіледі немесе сараланған қылмыст құрамдарын құру үшін қолданылады. Мысалы, зорлық-зомбылықпен немесе оны қолдану қаупімен лауазымдық өкілеттіктерді асыра пайдалану бір мезгілде мемлекеттік органдардың және мемлекеттік қызметтің немесе жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметіне және де сонымен бірге адам денсаулығына қол сұғады. Мұндай қылмыс құрамындағы қосымша объектінің көрсетілуі міндетті болып табылады және оның болуы қол сұғушылықтың қоғамға қауіптілік сипаты мен дәрежесін едәуір күшейтеді. Алайда, бұл топтық объектімен бір емес екенін есте ұстаған жөн. Осылайша, негізгі және қосымша объектілер олармен қорғалатын қатынастардың маңыздылығымен ғана емес, олардың топтық объектіге қатысына да байланысты ерекшеленеді.
Факультативтік объект ретінде қылмыстық-құқықтық қорғауда бола отырып, осы түрдегі қылмысты жасаудың барлық жағдайларында залал келтірілмейтін қоғамдық қатынас танылады. Мысалы, қылмыстық жауапкершіліктен заңсыз босату әрдайым анықтау, тергеу және прокуратура органдарының қызметіне зиян тигізеді. Сонымен бірге, бұл қылмыс жауапкершіліктен жалтаруды болдырмау қағидатын бұза отырып, жәбірленушінің мүдделеріне де әсер етуі мүмкін. Осылайша, жәбірленушінің мүдделерін сипаттайтын қоғамдық қатынастар (мысалы, зиянды өтеу мүмкін еместігі) факультативті объект болады.
Факультативті объект қылмыс құрамына кірмейді. Дегенмен, оның ешқандай қылмыстық мәні жоқ деуге келмейді. Факультативті объектіге зиян келтіру жасалған іс-әрекеттің жоғары қоғамдық қауіптілігін көрсетеді және жазаның түрі мен мөлшерін анықтау кезінде ескерілуі керек болып табылады.
Қылмыс объектісімен қол сұғушылық пен жәбірленушінің жеке басы тығыз байланысты. Қылмыс пәні - бұл материалдық әлемнің физикалық нысаны немесе қылмыс жасалған кезде оған тікелей әсер зиян келтірілетін интеллектуалды құндылық. Жәбірленуші деп қылмыстық құқық бұзушылық нәтижесінде мүліктік, физикалық немесе моральдық зиян келтірілетін жеке тұлға түсініледі.
2. ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚТЫҢ ОБЪЕКТИВТІК ЖАҒЫ
2.1. Қылмыстық құқық бұзушылықтың объективтік жағының түсінігі мен маңызы
Қылмыс құрамының екінші элементі болып қылмыстың объективтік жағын сипаттайтын белгілер тобы табылады.
Қылмысты кез-келген басқа құбылыс сияқты әр түрлі тұрғыдан қарастыруға болады. Қылмыс ең алдымен адамның әрекеті болғандықтан, оның психологиялық талдауын, яғни қылмысты осы тұлғаның қасиеттерінің көрінісі ретінде зерттеу, қылмыскердің мақсаттары мен оны қылмыс жасауға себептерін ашу, расында маңызды болып табылады. Бұл ретте қылмыстық мінез-құлықтың ішкі жағы түсініледі және оның тікелей себептері белгіленеді.
Қылмыстың объективті жағы-бұл субъектінің қылмыстық әрекетінен не әрекетсіздігінен басталатын және қылмыстық нәтиженің басталуымен аяқталатын, оның сыртқы жағынан көрінетін, заңмен қорғалатын мүдделерге қоғамдық қауіпті және құқыққа қарсы қол сұғу процесі.
Қылмыстың объективті жағы қылмыс құрамының элементтерінің жиынтығында қылмыстық-құқықтық қорғау объектісіне сыртқы қол сұғу процесін сипаттайтын бірқатар өзара іс-қимыл белгілерінен тұрады.
Қылмыстық кодекстің ерекше бөлімінің нормалары әрқашанда қылмыстың объективті жағының белгілі бір белгілерін көрсетеді. Бұл элементтің мазмұны бірқатар белгілерді құрайды. Олар:
- Қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік;
- Әрекет пен салдар арасындағы себепті байланыс;
- Зиянды салдарлар, яғни қылмыстық нәтиже;
- Қылмыс жасау тәсілі, құралдары, құралдары, орны, уақыты және жағдайы.
Аталған белгілер норманың диспозициясында міндетті түрде көрсетілетініне байланысты міндетті немесе факультативті деп бөлінеді. Мысалы, қылмыстардың барлық құрамы үшін міндетті белгіге қоғамдық қауіпті әрекет, яғни қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастарға қол сұғатын және оларға зиян келтіретін немесе осындай зиян келтіру қаупін тудыратын әрекет немесе әрекетсіздік жатады.
Қылмыстың бастапқы элементінің бірінші кезеңі болып әрқашанда субъектінің қоғамға қауіпті әрекеті немесе әректсіздігі табылады. Алайда, бұл белгі объективті жаққа толығымен қатысты емес. Ол субъективті де, объективті де, өйткені ол адамның ішкі қасиеттерінің көрінісі болып табылады және сонымен бірге адамның сыртқы шындықпен өзара әрекеттесуінің формасы ретінде де қызмет етеді. Сондықтан қылмыстың объективті жағына іс-әрекет толығымен емес, тек өзінің сыртқы, яғни орындаушылық, физикалық жағымен, сыртқы жағымен кіреді.
Қылмыстық әрекетті қарау кезінде оны оқшауламай, ол орындалған жердің, уақыттың және қоршаған ортаның нақты жағдайларында қабылдау қажет. Сондықтан қылмыстық әрекеттің маңызды сипаттамалары қылмыс жасау тәсілі, орны, уақыты, жағдайы болып табылады. Алайда олар объективті жақтың тәуелсіз элементтері емес, өйткені олар тек қылмыскердің әрекетін сипаттайды. Сол себепті қылмыстың объективті жағына іс-әрекеттен бөлек не бірге алынған қылмыстың жасалу тәсілі, орны, уақыты мен жағдайы емес, осылардың белгілі бір жағдайларында белгілі бір тәсілімен орындалған қоғамға қауіпті әрекеттің сыртқы жағы жатады.
Адамның әрекеті әдетте белгілі бір аз не көп уақыт аралығында жасалады және қылмыстық қол сұғушылықтың бірінші, бірақ жалғыз емес кезеңін құрайды. Әлеуметтік қауіпті әрекеттерді жасай отырып, субъект қоршаған әлемге әсер етеді, онда әртүрлі өзгерістер жасайды, бұл өз кезегінде оқиғалардың одан әрі дамуына әкеледі. Іс-әрекет пен қылмыстық нәтиже арасындағы себепті байланыс деп аталатын бұл кезеңде оқиғалардың дамуы іс-әрекеттің сипатына, сондай-ақ орын, уақыт және жағдайға байланысты әртүрлі бағытқа ие болуы мүмкін. Жаңа күштердің қосылуы, басқалардың араласуы, осы кезеңдегі қоршаған ортаның өзгеруі объективті жақ формаларының алуан түрлілігінің маңызды себептерінің бірі болып табылады.
Ақырында, қылмыс қол сұғушылық объектісінде қоғамдық зиянды өзгерістердің басталуымен аяқталады. Қоғамдық қатынастарға зиян келтіретін бұл өзгерістер объективті жақтың маңызды элементі - қылмыстық, яғни зиянды салдарға жатады. Себепті байланыс пен қылмыстық салдар екіжақты сипатта болатын қылмыстық іс-әрекетке қарағанда, таза объективті сипатқа ие және объективті жақтың мазмұнына толығымен енеді.
Қылмыстың объективті жағын қылмыс жасау процесінің сыртқы сипаттамасы ретінде қарастыра отырып, оның тек әрекеттің субъективті, психологиялық мазмұнына қатысты "сыртқы" екенін есте ұстаған жөн. Бірақ қылмыстың бұл жағы сонымен бірге қорғалатын объектіге қылмыстық қол сұғу механизмінің ішкі сипаттамасы болып табылады, өйткені ол оның ішкі құрылымын және оны құрайтын белгілердің өзара әрекеттесуін ашып көрсетеді.
Объективті жағы тек қоғамға қауіпті әрекеттен немесе әрекетсіздіктен ғана емес, сонымен бірге туындаған салдарлардан да тұратын қылмыс құрамын материалдық деп атаймыз. Бұл қылмыстардың объективті жағы заңда көрсетілген салдарлар туындаған кезде аяқталды деп саналады. Объективті жағы тек қоғамдық қауіпті әрекетті немесе әрекетсіздікті құрайтын қылмыстың құрамы, туындаған салдарға қарамастан, әдетте формальды деп аталады.
Қылмыс құрылымында материалдық және формальды жақтарды бөліп көрсету, мәні бойынша оны бағалау әдісі болып табылады. Қылмыс деп танылған іс - әрекеттің материалдық жағы, басым пікір бойынша оның қоғамдық қауіптілігі, ал формальды жағы заңсыздық ретінде қарастырылады. Қоғамдық қауіп шынымен де қылмыстың материалдық белгілерін қарқынды түрде көрсетеді, бірақ: ол оны толық көлемде қамтымайды; мүмкін болатын бағалаудың біреуіне ғана қатысты; өзі әртүрлі сипатқа, дәрежеге, қарқындылыққа және тағыда басқаларына ие болу керек.
Субъективті жақтың қылмыстың объективті жағымен байланысы қылмыс жасаған адамның ниетінің немесе абайсыздығының мазмұны туралы мәселені шешкен кезде айқын көрінеді.
Әрекеттің объективті жағы қасақана элемент ретінде және абайсыздық элементі ретінде болжау мүмкіндігі үшін нақты негіз болады. Объективті жақ қылмыстың субъективті жағының объективті мазмұнын құрайды
Субъект өзінің мінез-құлқының объективті жағы жүзеге асыратын нәрсені болжайды немесе болжауы керек. Бұл тұрғыда қылмыстың субъективті жағы объективті жақтың көрінісі деп айтуға болады. Егер қылмыстың объективті жағы болмаса, онда субъективті жағы да бола алмайды.
Сондықтан, кейбір жағдайларда субъектінің кінәсі белгілі салдарларды болжай алмағандықтан емес, бұл болжаудың нақты негізі болмағандықтан, объективті жақтың қандай да бір элементі болмағандықтан: олардың арасындағы әрекет, салдар немесе себептік байланыс жоқтығынан болады.
Қылмыс құрамының объективті жағының белгілерін дұрыс анықтау сот-тергеу органдарының қызметінде өте маңызды және заңдылықтың сақталуына ықпал етеді. Оның нақты белгіленуінің нәтижесінде іс-әрекеттің дұрыс саралану және оның қылмыстардың аралас құрамдарынан бөлінуі дұрыс жүзеге асады. Сондай-ақ объективті жақтың белгілері қылмыс құрамының субъективті жағының белгілерімен ажырамас бірлікте белгіленуі керек.
3. ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚТЫҢ СУБЪЕКТІСІ
3.1. Қылмыстық құқық бұзушылықтың субъектісінің түсінігі және оның белгілері
Гегельдің қылмыстық-құқықтық теориясында қылмыс - бұл жеке адамның ерік-жігерінің көрінісі. Қылмыскер - бұл мемлекеттің жазалау билігінің объектісі ғана емес, сонымен қатар жасалған қылмысқа сәйкес жазаланатын құқық субъектісі. Қылмыс жасаған адамға қатысты қылмыстық жауапкершілік мәселесін Гегель абстрактілі құқық саласында қарастырады. Ол ерік пен ойлау қасиетінің біртұтас нәрсе екенін айтады, өйткені ерік өзін болмысқа айналдыратын ойлау қасиеті болып табылады. Сонымен қатар, философтың айтуы бойынша ерік пен ойлау қасиетінің болуы ақыл-есі дұрыстықтың алғышарты ретінде танылады. Қылмыстық құқық бұзушылық жасаған адамның есі дұрыстық қасиеті субъектінің "өзім білдім және өзім қаладым деп ойлауы" деген тұжырымнан тұрады. Ал ақыл-естің дұрыс болмауы бұл адамның шындықты елестету бейнесі нақты шындыққа қайшы келетіндігімен анықталады, яғни ол өзінің жасаған әрекетінің сипатын түсінбейді.
Фейербах болса Канттың философиясына сүйене отырып, өзінің қылмыстық-құқықтық теориясын құрды. Ол қылмыстық құқықтың негізгі ұғымдары мен категорияларына, мысалы, қылмыстың құрамы, қылмыстық жауапкершілік институттары, жаза, серіктестік және т.б. түсінік берді. Фейербахтың теориясына сәйкес, қылмыс сезім ұмтылыстарынан емес, ерік-жігерден жасалады. Ол қылмыстық жауапкершілік туралы ілімді сыни философияға негіздеді. А. А. Пионтковскийдің пікірінше, Фейербахтың қылмыстық-құқықтық теориясын тарихқа қарсы деп санауға болады және де осының өзі-ақ сыни философияның әдіснамалық ерекшеліктерін білдіреді. Фейербах қылмысты қылмыскердің ерік-жігерінің әрекеті ретінде көрсете отырып, өзінің "психикалық мәжбүрлеу" теориясында қылмыскерге физикалық мәжбүрлеу мен психикалық мәжбүрлеумен қатар қолдану қажеттілігі туралы ережені қорғады.
Фихте болса өз кезегінде субъективті идеализм философиясына негізделген қылмыстық-құқықтық көзқарастарды құрды. Ол қылмыстық жауапкершілік тек қасақана жасалған кезде ғана емес, сонымен бірге абайсыз қылмыс жасаған кезде де болады деп сендірді. Оның айтуы бойынша қылмыс адамның ерік бостандығына, яғни қылмыскердің мінез-құлқының мақсаттарын таңдау еркіндігіне байланысты. Осылайша, қылмыстық әрекетті жасау кезіндегі субъектінің мінез-құлқын таңдау мүмкінді туралы айтады.
Ч. Ломброзо, Р. Гарофало, Э. Ферри және т.б. негізін салушылар болып табылатын XIX ғасырдың соңында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ. ЖҰБАНОВ АТЫНДАҒЫ АҚТӨБЕ ӨҢІРЛІК УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және құқық факультеті
Құқықтану кафедрасы
Қылмыстық құқық пәні бойынша
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Қылмыстық құқық бұзушылық құрамының элементтері және белгілері
_6В04201_-Құқықтану_мамандығы бойынша
201-топ студенті
Әлібек Орынбек Дәуренбекұлы
Оқу тәжірибе жетекшісі:
Кафедра меңгерушісі, з.ғ.к. Нурлин А. К. ________________
Ақтөбе 2022
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I. ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚ ҚҰРАМЫ
1. Қылмыстық құқық бұзушылық құрамының түсінігі және маңызы ... ... ... ... .5
2. Қылмыстық құқық бұзушылық құрамының белгілері және элементтері ... ...8
II. ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚ ЭЛЕМЕНТТЕРІ
1. ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚТЫҢ ОБЪЕКТІСІ
1.1. Қылмыстық құқық бұзушылық құрамының объектісінің ұғымы және оның маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2. Қылмыстық құқық бұзушылық объектісінің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2. ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚТЫҢ ОБЪЕКТИВТІК ЖАҒЫ
2.1. Қылмыстық құқық бұзушылықтың объективтік жағының түсінігі мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
3. ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚТЫҢ СУБЪЕКТІСІ
3.1. Қылмыстық құқық бұзушылықтың субъектісінің түсінігі және оның белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
3.2. Қылмыстық құқық бұзушылықтың арнайы субъектісі ... ... ... ... ... ... . ... ... .22
4. ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚТЫҢ СУБЪЕКТИВТІК ЖАҒЫ
4.1. Қылмыстың субъективтік жағының түсінігі және оның маңызы ... ... ... ... .25
4.2. Кінә туралы түсінік және оның нысандары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..30
III. ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШШЫЛЫҚ ҚҰРАМЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ
1. Қылмыстық құқық бұзушылық құрамының түрлерін саралау ... ... ... ... ... ... 32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
КІРІСПЕ
Он жылдан астам уақыт бойы теоретиктер де, практиктер де қылмыстық заңның тұжырымына берік енген "қылмыс құрамы" терминін кеңінен қолданды.
Курстық жұмыс тақырыбының өзектілігі оның осы құқық саласының негізгі жүйе құраушы категорияларының бірі екендігіне байланысты. Қылмыс құрамының болуы қылмыстық жауаптылықтың негізі, ал оның болмауы қылмыстық жауаптылықты тоқтатудың негізі болып табылады. Расында осы қылмыс құрамы қылмысты саралаудың негізгі құралы ретінде қызмет етеді. Сондықтан қылмыстық құқықтың алдында тұрған міндеттерді ойдағыдай шешу үшін қылмыстың құрамын сапалы құру қаншалықты маңызды екені анық. Қылмыс құрамын құру кезеңінде жасалған қателіктер әлеуметтік қауіпті мінез-құлыққа тыйым салу идеясының бұрмалануына әкеп соғады және нәтижесінде қылмыстық заңды қолданудың тиімділігін айтарлықтай төмендетеді немесе оны мүлдем жоққа шығарады. Ал, қылмыстың ең дұрыс құрастырылған құрамы қылмысқа тиімді қарсы тұрудың басты кепілі болып табылады.
Айта кететін нәрсе, қылмыстың құрамы бұл тек жиынтық ғана емес, сонымен қатар маңызды әлеуметтік-құқықтық функцияларды орындайтын кез-келген қылмыс белгілерінің қатаң, алгоритмделген жүйесі болып есептеледі (іс-әрекеттің әлеуметтік қауіптілігін сипаттау; ақпараттық модель функциясы; белгілі бір субъектіні қылмыстық жауапкершілікке тартудың құқықтық негізінің функциясы, тиісінше, заңдылық пен адамгершілікті қамтамасыз ету; Қылмыс санаттарының заңды негізінің функциясы).
Қазіргі кездегі құқықтық ойдың дамуының әртүрлі кезеңдерінде қылмыс құрамы теориясы егжей-тегжейлі зерттелді, сонымен қатар қазіргі уақытта да зерттелуде. Қылмыстық-құқықтық доктринаны дамыту барысында бірқатар заңгер ғалымдар, соның ішінде Я. М.Брайнин, А. Н. Трайнин және басқалар қылмыстың құрамы туралы ілімнің әртүрлі аспектілерін терең және жан-жақты зерттеген болатын.
Бұл теорияны зерттеу қазіргі уақытта сәтті жалғасуда, оны В. Н.Винокуров, А. Э. Жалинский және басқа да авторлардың жұмыстары растайды.
Ұсынылған курстық жұмыста осы және басқа авторлардың теориялық материалдарын талдау негізінде қылмыстық құқықтың қылмыстық құқықбұзушылықтың құрамы деп аталатын маңызды институтына қатысты мәселелерді шешуге әрекет жасалды.
Курстық жұмыстың мақсаты қылмыстық құқықтағы қылмыстың құрамын зерттеу болып табылады.
Аталған мақсатты іске асыру үшін мынадай міндеттер қойылды:
1) "Қылмыс құрамы" ұғымын айқындау; Қылмыс құрамының мәні мен функцияларын анықтау;
2) Қылмыс құрамының құрылымын талдау;
3) Қылмыс құрамының түрлерін сипаттау.
Курстық жұмыстың объектісі болып қылмыстық-құқықтық институт ретінде танылатын қылмыстың құрамы табылады.
Зерттеу пәні қылмыстық-құқықтық нормалар, сондай-ақ зерттеу объектісіне қатысты доктриналық қайнар көздер болып табылады.
Курстық жұмыстың құрылымы осы зерттеудің мақсатымен және міндеттерімен анықталады. Ол кіріспеден, тараулардан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I. ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚ ҚҰРАМЫ
1.1. Қылмыстық құқық бұзушылық құрамының түсінігі және маңызы
Бастапқы кезде "қылмыс құрамы" термині тек қана процедуралық мағынаға ие болды және қылмыстың заттай дәлелдерінің жиынтығын білдірді. Тек XVIII ғасырдың аяғында ғана қылмыстық кодекстердің құрылуына байланысты материалдық қылмыстық құқық теориясына ауыстырылды.Сондай-ақ ол бұл термин қылмыстық заңда жасалған қылмыстың маңызды белгілерін айқындай бастады. Сол кездерден бастап ақ осы тұжырымдаманы білдіретін термин көптеген заңгер ғалымдардың еңбектерінде кездеседі.
1920 жылдардың бірінші жартысында қылмыстық құқық бұзушылық құрамына қатысты мәселелерді белсенді талқылау басталды. Нәтижесінде, 1954-1955 жылдары қылмыстық құқық теориясындағы ғалымдардың басым бөлігі "қылмыстық құқық бұзушылық құрамы - бұл белгілі бір әлеуметтік қауіпті әрекетті қылмыс ретінде сипаттайтын қылмыстық заңмен белгіленген белгілердің жиынтығы" деген қорытындыға келді. Қылмыс құрамы ұғымын анықтауда қол жеткізілген бір ауыздан тұжырымдылық А. Н. Трайнин, В.Н. Кудрявцев, А. А. Пионтковский және тағы да басқа көптеген криминалистердің еңбектерінде көрініс тапты.
Сонымен, А. Н. Трайнин қылмыстың құрамы ретінде "заңға сәйкес мемлекет үшін белгілі бір әлеуметтік қауіпті әрекетті не әрекетсіздікті қылмыс ретінде анықтауға мүмкіндік беретін барлық объективті және субъективті белгілердің жиынтығы" деп түсіндірді.
А.А. Пионтковский қылмыстың құрамын қылмыстық заңнамаға сәйкес белгілі бір әлеуметтік қауіпті әрекетті қылмыс ретінде сипаттайтын белгілер жиынтығы ретінде анықтады.
Қылмыс белгілі бір белгілердің көп немесе аз санымен сипатталуы мүмкін, бірақ олардың барлығы осы қылмыстық құқық бұзушылық құрамына кіре алмайды. Көрсетілген қылмыстың әртүрлі сипаттағы және көлемдегі белгілерінің ішінен заң шығарушы тек кейін пайда болатын қылмыстық жауапкершілікке әсер етуі мүмкіндерін ғана таңдап алады. Дәл осы таңдалып алынған белгілердің ақырғы жиынтығы қылмыстың құрамын құрайды. Сонымен қатар қылмыс құрамының белгілері бір бөлек қылмысты екіншісінен ажыратуға мүмкіндік береді. Осыған байланысты В.Н. Кудрявцев қылмыс құрамының анықтамаларын "қылмыстық заңға сәйкес оны құқыққа қайшы және қылмыстық жазаланатын деп анықтайтын қоғамға қауіпті әрекет белгілерінің жиынтығы" деп санайды. бұл анықтамаға қатар қылмыстың құрамы қылмыстық заңнаманың Жалпы және Ерекше бөлігінде тұжырымдалған белгілердің жиынтығы болып табылатындығы туралы маңызды нақтылау жасай өткен жөн.
Осыған ұқсас анықтаманы біз көптеген заманауи оқу басылымдарынан табамыз. Мәселен, мысалы, А.И. Рарогтың айтуы бойынша:"қылмыстың құрамы - бұл қылмыстық заңда қарастырылған, қоғамға қауіпті әрекетті қылмыс ретінде сипаттайтын объективті және субъективті белгілердің жиынтығы". В Н. Баландюкте қылмыстық құқық бұзушылық құрамы туралы анықтама ретінде осы тұжырымдаманы атап өтті.
Біз қылмыстың құрамын қылмыстық кодексте белгіленген объективті және субъективті белгілердің жиынтығын білдіретін құқықтық ұғым және ол адам жасаған қоғамға қауіпті әрекетті нақты қылмыс ретінде сипаттайды деп түсіне аламыз.
Кейбір ғалымдар "белгілер жиынтығы" терминінің орнына "белгілер жүйесі" терминін бірдей ұғымға сілтеме жасай отырып қолданатынын ескеріңіз.
Мәселен, мысалы, А.И. Чучаев келесі анықтама береді:"қылмыстың құрамы - бұл қылмыстық заңда қарастырылған, қоғамға қауіпті әрекетті қылмыс ретінде сипаттайтын объективті және субъективті белгілер жүйесі".
Алайда, соңғы көрсетілген анықтама қылмыстық құқық теориясында жеткілікті түрде таралмағанын атап өткен жөн.
Қылмыстық кодексте бұл термин туралы жеткілікті айтылғанына қарамастан, заңды түрде бекітілмеген, яғни заңда оның құрылымы, міндетті элементтері және олардың мазмұны анық сипатталмаған. Иә, бәрімізге белгілі төрт элементтің болуы қылмыс құрамының да болуын сипаттайтындығы айқын. Алайда осы элементтерден басқа назар аударылуы тиісті нәрселер көп және ол белгілер әрбір қылмыстық құқық бұзушылық үшін әртүрлі болуы мүмкін. Біз бұны қылмыс санаттарына сәйкес әр қылмыс құрамын белгілеген кезде айқын байқаймыз.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 4-бабына сәйкес "Осы кодексте көзделген қылмыс құрамының барлық белгілері бар болатын іс әрекеттер қылмыстық жауаптылықтың бірден-бір негізі ретінде танылады".
Осы орайда көрсетілген бапты тұжырымға ала отырып қылмыс құрамын анықтау бізге қылмыстық жауаптылық негіздерін көрсетуге жол ашатындығы туралы нақты айта аламыз. Сәйкесінше, тұлғаның жасаған іс-әрекеттерінде қылмыстық құқық бұзушылық құрамының белгілері болмаса не анықталуы мүмкін емес болса, онда ол әрекеттерді қылмыс деп тану үшін де негіз жоқ дегенді білдіреді.
Келесі қарастыратын бап ретінде қылмыстық кодекстің 25-26 баптарын алайық. 25-бапқа сәйкес "Тұлғаның жасаған іс әрекеттерінде осы кодекстің ерекше бөлігінде белгіленген қылмыстық құқық бұзушылық құрамының барлық белгілері болатын болса, бұл қылмыс аяқталған деп танылады. "
Жоғарыда аталған бапты негізге ала отыра біз қылмысты аяқталды деп тану үшін де қылмыстық құқық бұзушылық құрамының толық жиналуы бірден - бір негіз болып табылатындығын нақтылай аламыз. Айта кетелік бұл жерде жауаптылық туралы емес, тек қылмыс жасау сатысы туралы сөз қозғалып отыр. Тиісінше қылмысты аяқталды деп тану оған нақты әрі әділ жаза тағайындауға септігін тигізеді. Бұл дегеніміз қылмыс құрамын анықтаудың жасалған қылмысқа жаза тағайындауда да маңызды рөл атқаратынын білдіреді.
Ал 26-бап қылмыстан өз еркімен бас тартуды белгілейді. Оған сәйкес "қылмысты ақырына дейін жеткізуінен бас тартқан адамның іс жүзінде жасаған әрекеттерінде өзге қылмыстық құқық бұзушылық құрамы болған жағдайда ғана жауаптылық туындайды. "
Бұл жерде көрсетілген баптағы "өзге" сөзіне назар аударған жөн. Дәл осы бапқа сәйкес қылмысты ақыр соңына дейін жеткізуден өз еркімен және біржолата бас тартқан адамда осы қылмысы бойынша жауаптылық туындамайды. Яғни, тұлғаның бұл ерікті әрекетін саралай отыра басқа да қылмыстық құқық бұзушылық құрамының белгілері көрінетін болса ол адам қылмыстық заң бойынша жауап береді. Сонымен, қылмыс құрамын анықтау бұл бапқа сәйкес жоғары аталғандардан басқа, қосымша қылмыстық жауаптылықтан жалтаруды болдырмау функциясын да атқарады деп топшылай аламыз.
Жеңілдетілген мән-жайлары бар қылмыстық құқық бұзушылықтардың құрамына келетін болсақ, әдетте қоғамдық қауіптіліктің төмен дәрежесімен сипатталатын қылмыстардың дербес құрамдарын пайдаланады.
Қарастырылып отырған функция қылмыстық құқықтағы маңызды салалық қағидалардың бірі - қылмыстық жауаптылықты саралаумен тығыз байланысты. Сонымен қатар қылмыс құрамының дәл осы функциясы жасалған қылмыстық құқық бұзушылықты дәл анықтауға мүмкіндік береді. Сот өз кезегінде осының арқасында әділ жаза тағайындау кезінде қылмыстық жауапкершілікті заң мен жазаны даралау қағидаты талап ететіндей нақты ажырата алады.
Қылмыс құрамының негізгі функцияларының бірі - қылмыстың материалдық қасиетінің жүйе құраушы факторы болып табылатын қоғамға қауіптілікті анықтаушы - басқарушылық рөлі. Бұл функция негізгілердің бірі бола отырып, сонымен қатар әмбебап болып та табылады. Өйткені қылмыс деп танылған әрекеттің қоғамға қаупі Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің жалпы және ерекше бөліктерінің барлық нормативтік материалдарына енеді.
Жоғары да көрсетілген маңызды функциялардың барлығы ретеушілік, қорғаушылық, ескертушілік және тәрбиелеушілік деп аталатын қылмыстық құқықтың негізгі функцияларынан туындайтындығын атап өткеніміз дұрыс.
Жалпы "қылмыс құрамы" ұғымының рөлі мен маңыздылығын заңнамалық қызмет үшін де, қылмыстық сот төрелігін жүзеге асыру үшін де бағалау қиын болып табылады. Алайда, осы ретте қылмыс құрамының маңыздылығы басқа да қылмыс теориясындағы ұғымдарға қарағанда аз не онша маңызды емес деп айтсақ, әлбетте қателесеміз.
Біз қылмыс құрамының екі негізгі қызметін сипаттай аламыз:
Біріншіден, қылмыстың құрамы қоғамға қауіпті деп саналатын әрекеттерді сипаттайды.
Екіншіден, қылмыстың белгілі бір құрамын қылмыстық заңға бекіту - бұл қоғамның осы қоғамға қауіпті әрекеттерге қарсы тұруға бағытталған реакциясы болып табылады.
Қылмыстың құрамы маңызды практикалық мәнге ие, өйткені ол нақты қылмыстық істер бойынша шындықты білу құралы болып табылады. Сонымен қатар, қылмыс құрамының мәні ретінде келесідей белгілерді атай аламыз: қылмыстық жауаптылықтың заңды негізі болып табылады; сотқа жазаның түрі мен мөлшерін немесе қылмыстық жауапкершілікті жүзеге асырудың басқа да шараларын анықтауға мүмкіндік береді; адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының кепілі болып табылады.
Қылмыс құрамы арқылы ғана қылмыс жаза түріндегі заңмен тыйым салынған кейпіне ие болады. Қылмыс құрамынсыз бірде - бір қоғамға қауіпті іс әрекетті қылмыс деп атау мүмкін емес. Сәйкесінше, іс жүзінде қылмыстық құқық бұзушылықтың құрамы қылмыстық құқық нормаларымен реттелетін теріс қоғамдық қатынастарды тудырады. Дәл осы құқықтық қатынастар шеңберінде қандай да бір белгілі нысанда қылмыстық жауаптылық жүзеге асады.
Жалпы алғанда, қылмыстың құрамы-бұл құқықтық білім және қоғамдық қауіпті әрекеттерді қылмыс ретінде сипаттайтын, қылмыстық заңда белгіленген объективті және субъективті белгілердің жиынтығы бар тұжырымдалған теориялық модель немесе басқаша айтқанда - қажетті және жеткілікті элементтердің мазмұнын сипаттайтын және жасалған әрекетке қылмыстық-құқықтық баға беруге мүмкіндік тудыратын қылмыстық заңда бекітілген объективті және субъективті белгілердің жиынтығы.
1.2. Қылмыстық құқық бұзушылық құрамының белгілері және элементтері
Жалпы философияда да, құқық философиясында да, атап айтқанда, әртүрлі сыртқы және ішкі өзгерістер кезінде оның негізгі қасиеттерінің сақталуын қамтамасыз ететін объектінің тұрақты байланыстарының жиынтығы құрылым деп аталады. Құрылым жүйенің әртүрлі түрлендірулерінде тұрақты, салыстырмалы түрде өзгермейтін нәрсені ғана білдіреді. Кез-келген қылмыс құрамының құрылымы өзгеріссіз қала отырып, төрт элементтің бірлігін білдіреді: қылмыс объектісі, объективті жағы, қылмыстың субъектісі және субъективті жағы.
Қылмыс объектісі деп қылмыстық заңмен қорғалатын, қылмыстық қол сұғушылық бағытталған және ол елеулі зиян келтіретін немесе келтіруі мүмкін адамның, қоғамның немесе мемлекеттің қоғамдық қатынастарда делдал болған белгілі бір игіліктері не мүдделері түсініледі.
Қылмыстың объективті жағы қылмыстық қол сұғудың сыртқы процесін - нақты сыртқы, объективті көрінісі бар іс-әрекетті (әрекетті немесе әрекетсіздікті) қамтиды. Объективті жағы - бұл сезім мүшелерінің көмегімен қабылдануы мүмкін әрекеттің көрінісі.
Қылмыстың субъектісі оны жасаған, қылмыстық заңда белгіленген қылмыстық жауапкершілік жасына жеткен, есі дұрыс адам болып табылады.
Субъективті жақ адамның өзі жасаған іс-әрекетке және оның салдарына психикалық қатынасын сипаттайды. Бұл адамның интеллектуалды және ерікті қасиеттерінің бірлігін білдіреді, олар бірлікте қарастырылады және адамның мінез-құлқында көрінеді, яғни.қылмыстың объективті жағы арқылы.
Қылмыстық құқық бұзушылық құрамында белгілі бір белгілер мен элементтерді біріктіреді. Белгі - бұл оның қатысуымен бір нәрсені анықтауға болатын көрсеткіш, ал элемент - бір бүтін нәрсенің құрамдас бөлігі. Айта кетелік қылмыс құрамы жоғарыда аталғандай бөлек элементтерге бөлінгенімен, бірде - бір элемент өзі, дербес әрекет ете алмайды. Қылмыс құрамын толықтай тану үшін көрсетілген элементтердің барлығы болуы тиіс.
Қылмыстың белгілі бір құрамы - бұл осы қылмысты жүзеге асырудың кез-келген жағдайында жасалуы міндетті болып табылатын белгілердің жиынтығы бар және өзгермелі белгілерді қамтымайтын заңнамалық модель.
Қылмыстың әр құрамына қатысты белгілердің жиынтығы әртүрлі. Кейбір белгілер қылмыстың барлық құрамдарына тән, ал басқалары олардың айрықша ерекшеліктерін анықтайтын қылмыстардың жекелеген құрамдарына ғана тән. Осыған сүйене отырып, қылмыс құрамының белгілері шартты түрде міндетті және факультативті болып бөлінеді. Міндетті және факультативті белгілерді қылмыс құрамының барлық элементтеріне жатқызуға болады.
Қылмыстың барлық нақты құрамына тән белгілер міндетті болып табылады. Мұндай белгілердің жиынтығы толық болып көрінеді.
Факультативті - бұл қылмыстардың жекелеген құрамына ғана тән белгілер. Олар қылмыс құрамының негізгі, міндетті белгілеріне қосымша ретінде қолданылады. Алайда, мұндай белгілер заңмен бекітілген қылмыстың әрбір нақты құрамы үшін міндетті де болады. Олар тек қылмыс құрамының жалпы тұжырымдамасына қатысты факультативті болып табылады. Осылайша, қылмыстың себебі факультативті белгілердің бірі болып табылады.
Қылмыс құрамының белгілері деп қылмыстық құқық бұзушылық құрамының жекелеген элементтерін сипаттайтын қылмыстың айрықша ерекшеліктерін түсіну керек.
Қылмыс құрамының белгілері:
Белгілі бір әрекетті қылмыс деп тану үшін маңызды болуы тиіс. Осы белгілердің кемінде біреуі болмауы - жалпы қылмыс құрамының болмауын білдіреді.
Әрекетті қылмыс деп тану үшін қосымша белгілерді көрсетуді қажет етпейтінде жеткілікті болуы керек.
Қылмыс құрамының белгілері Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің ерекше бөліміндегі қылмыстық-құқықтық нормалардың диспозициясында көрсетілген. Бұл белгілердің жиынтығы ерекше бөлімнің нормаларында қарастырылған нақты қылмыстың құрамын құрайды.
Қылмыс құрамының белгілері объективтік және субъективтік болуы мүмкін. Қылмыстың объективтік белгілеріне қылмыстың объектісі мен объективтік жағы кіреді. Ал субъективтік белгілер қылмыстық құқық бұзушылықтың субъектісі мен субъективтік жағын қамтиды.
Қылмыс құрамының әр элементіне өзіндік міндетті және факультативті белгілер тән. Бұл белгілер қылмыстық қол сұғушылықтың жеке заңды қасиеттерін бекітеді.
Міндетті белгілерге:
объект үшін - қылмыстық заңмен қорғалған қоғамдық қатынастар;
объективті жақ үшін - қоғамдық қауіпті әрекет; қоғамға қауіпті салдарлар; себепті байланыс;
субъект үшін - белгіленген жасқа жеткен, есі дұрыс жеке тұлға;
субъективтік жақ үшін - кінәнің нысаны.
Факультативті белгілерге:
объект үшін - қылмыстың қосымша объектісі және нысанасы;
объективті жақ үшін - орын, уақыт, әдіс, жағдай, жасау құралдары;
субъект үшін - арнаулы субъект;
субъективтік жақ үшін - мотив, мақсат және т. б.
II. ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚ ЭЛЕМЕНТТЕРІ
1. ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚТЫҢ ОБЪЕКТІСІ
1.1. Қылмыстық құқық бұзушылық құрамының объектісінің ұғымы және оның маңызы
Қылмыс объектісінің проблемасын әзірлеу заң ғылымында XVIII ғасырдың аяғында басталды. "қылмыс құрамы" ұғымы бастапқы, іс жүргізу маңыздылығын тоқтатып, қылмыстық құқықтың маңызды категорияларының бірі мәртебесіне ие болды. Бұл, әрине, алдыңғы ғасырларда қылмыстық әрекеттердің бағытын түсінуге тікелей қатысты мәселелерді шешу зерттеушілердің назарынан тыс қалатындай қабылданбайды. Рим құқығынан бері бұл мемлекеттік және жеке сипаттағы қылмыстарды іс - әрекеттер арасында ажыратуға және біріншісін қылмыстық, ал екіншісін азаматтық іс жүргізу тәртібімен қудалауға мүмкіндік беретін маңызды сипаттамалардың бірі деп саналды. Кейіннен жәбірленушінің (жеке айыптау дела) шағымы бойынша ғана қудаланатын қылмыстар тобын оқшаулауды көздейтін өзінің бастапқы мағынасын сақтай отырып, бұл жіктеу ғылыми әдебиеттерде және бірқатар мемлекеттердің заңнамасында кеңінен қолданылды.
Ең алдымен, қылмыс объектілерін қоғамдық қатынастарда қарастырған жағдайда, әрбір жеке қылмыста қанша объект көзделгенін анықтау орынды. Қылмыс объектілерін негізгі, қосымша және факультативті деп бөлуді көрстепес бұрын, бұрынғы әдебиеттерде тікелей және жанама қол сұғушылық объектілерін оқшаулау туралы айтылғанын есте ұстаған жөн. Бізді қызықтыратын тұжырымдамада қылмыстың тікелей объектісі де оқшауланған, бірақ бір қатарда жанамамен емес, ортақ және жалпы объектімен.
Әрине, қылмыс объектісі туралы ілім "объект" категориясы жалпы теориялық әдебиеттерде қолданылатын мағынамен есептелуі керек: бұл ол бағытталған адамға оның қызметінде қарсы болатын нәрсе. Ұзақ уақыт бойы қолданылып келе жатқан бұл анықтама жақында жаңа, кең мазмұнмен толтырылды, егер жақында объектіде қандай да бір нәрсе болса, онда біраз уақыттан бері бұл дұрыс емес деген сенім басым болды, өйткені объект тек зат қана емес, сонымен бірге субъектінің өзі де бола алады. Алайда, жалпы ережелерді, соның ішінде "объект" пен "субъект" санаттарының арақатынасын есепке алудың өзі жеке ғылымдарда туындайтын барлық сұрақтарға жауап алуға кепілдік бермейтіні анық. Бұл, мысалы, зерттеушіні қызықтыратын белгілі бір қызметтегі объектінің объектімен байланысы мәселесіне ғана қатысты емес, бірақ сонымен бірге объект ұғымының ең сындарлы белгісі. Қалай болғанда да, мына факт қалады: қылмыс объектісі ұғымының сындарлы белгісі ретінде, әдетте, қылмыспен не бұзылатыны, оны жасау барысында не әсер ететіні, осындай әсердің нәтижесінде не өзгеретіні және оның қылмыстық-құқықтық қорғалуын талап ететін нәрсе бір уақытта көрінеді және ақырында, зиян келтіретін нәрсе. Әрине, бұл сипаттамалардың барлығы маңызды және бір-бірімен тығыз байланысты. Бірақ бұл олардың әрқайсысы қылмыс ұғымының өзіндік аспектісін, оның жеке маңызды қасиетін ашатындығындығымен анықталады. Егер бізді қылмыс жасау процесі емес, қылмыстық-құқықтық реттеу тетігі қызықтырса, онда заң шығарушы шешетін міндеттер шеңберінде біз оларға қылмыстық-құқықтық қорғаудың нақты не қойылатыны туралы сұраққа жауап бере аламыз.
Қылмыс объектісі ретінде қылмыстың неден туындайтынын немесе зиян келтіру қаупі туындайтынын дәл мойындау керек деген тезис - қылмыстық-құқықта жалпы алғышарт деңгейінде де, қылмыс объектісі мен нысанасын ажырату деңгейінде де бірнеше рет айтылған ереже. Бірақ бұл тезис дәйекті түрде жүзеге асырылды дегенді білдірмейді. Қылмыс объектісі ұғымының дамуын қол сұғушылықпен байланыстыра отырып, фактіні дәлелдеу керек пе? Біз алдымен қылмыстық зиянның не екенін анықтап, содан кейін жасалған қорытындыны ескере отырып, қылмыс объектісі туралы түсінік қалыптастыруымыз керек . В. К. Глистин осы орайда "қылмыс объектісін теориялық талдаудың мәні- белгілі бір іс-әрекеттен болатын зиянның мәнін түсіну, белгілі бір құрамның шеңберімен анықталған маңызды зиянды құрамнан тыс болатын зияннан ажырату, және бұл әрқашан бар, өйткені қылмыс жалпыға бірдей байланысты нақты қатынасты бұзады және әрине жеке іс-әрекетте мүмкін емес, бірақ қылмыскерді нақты есептелмеген зиян үшін кінәлау құқығы тұрғысынан заңға қайшы келеді" - дейді.
XIX ғасырдың ортасында қылмыстың ресми анықтамасына негізделген қылмыс объектісінің "нормативтік теориясы" кең тарады. Бұл теорияға сәйкес қылмыс - бұл құқық нормасын бұзу, демек, құқықтық норма қылмыс объектісі болып табылады. Осыған байланысты Н.С. Таганцев былай деп жазды: "құқық нормасының өзі өмір құрған формула, бірақ содан кейін тәуелсіз, алаңдататын болмысты алған ұғым... Кез-келген құқықтық норма, алаңдаушылық ретінде, даулы, сынға алынуы мүмкін, танылмауы мүмкін; бірақ тек нақты өмір сүретін норма ғана бұзылуы мүмкін". Автор қылмыста тек нормаға қол сұғушылықты көруге жол берілмейді деп санады, өйткені бұл жағдайда қылмыс "формальды, өміршең ұғымға айналады".
Өткен ғасырдағы нормативтіліктен басқа, қылмыс объектісі ретінде субъективті құқық теориясы да болды. В.Д. Спасовичтің пайымдауынша "қылмыс-бұл біреудің құқығына заңсыз қол сұғушылық, сондықтан мемлекет бұл құқықты қоғамның қажетті шарттарының бірі деп санай отырып, басқа қорғаныс құралдары жеткіліксіз болған кезде, бұзылмаушылықты оның жазасы арқылы оқшаулап, қорғайды". Осыған байланысты Н.С. Таганцев "субъективті құқыққа қол сұғушылық с емес, кінәлі адамның субъективті құқық негізделетін құқық нормасына қол сұғушылықтың мәні емес, тек оның құралы. Құқық субъективті мағынада өз кезегінде норма сияқты абстрактілі ұғымды білдіреді, сондықтан өзі жалпы ереже бойынша, белгілі бір игілікте немесе мүддеде көрініс тапқанға дейін қылмыстық қол сұғушылықтың тікелей объектісі бола алмайды. Мұндай құқыққа қылмыстық қол сұғу үшін бұл құқықтың көрінісіне қол сұғушылық жасалуы қажет".
Қылмыстың сипаты мен оның әлеуметтік қауіптілігі ең алдымен ол қол сұғушылық жасайтын объектімен анықталады.
Қылмыстың объектісі - бұл қоғамға қауіпті және қылмыстық жазаланатын әрекеттер қол сұғушылық жасайтын, қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастар.
Қылмыс құрамының басқа элементтеріне қарағанда құқық нормаларында әдетте объектіге нұсқау жоқ. Заң шығарушы оны қолсұғушылық пәнінің не жәбірленушінің ерекшеліктері, қылмыстық салдарлардың белгілері, сондай-ақ қылмыс болған жердің мән-жайлары арқылы сипаттайды.
Қылмыстық заңға қатысты қоғамдық қатынастар бастапқы болып табылады және объективті сипатта болады, яғни адамдардың санасына тәуелді емес. Қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастар дербес жұмыс істейді. Қылмыс әрқашанда қоғамдық қатынастарды жоюға, бұзуға не өзгертуге бағытталады. Егер адамның әрекеті ешқандай қатынастарды бұзбаса немесе оларға қол сұғушылық қаупін төндірмесе оны қылмыс деп тани алмаймыз.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 2-бабында осы кодекстің алдына қоятын заңдық міндеттері ретінде тұжырымдай отырып, ең маңызды қоғамдық қатынастар көрсетілген. Қылмыстық-құқықтық қорғаудың объектісі болып табылатын қоғамдық қатынастардың барлық шеңберін анықтау үшін қылмыстық кодекстің ерекше бөліміне жүгінеміз. Онда қылмыс түрлерінің, сәйкесінше, олардың объектілерінің толық тізімі бар.
Алайда, қоғамда қалыптасқан қатынастардың барлығы қылмыстық қорғауға жатпайды. Қылмыстық заңнамамен оларға қол сұғушылық жасау нәтижесінде елеулі зиян келуі мүмкін, ең маңызды қоғамдық қатынастар қорғалады. Қолданыстағы қатынастардың көбісі басқа құқық салаларымен реттеліп, қорғалады.
Айта кетелік, қылмыстық құқықпен қорғалатын қоғамдық қатынастардың шеңбері өзгермейді. Өмір сүру жағдайының экономикалық және әлеуметтік дамуы нәтижесінде өзгеруі жаңа қатынастардың пайда болуына алып келеді. Бұл жерде бұрыннан бар қатынастардың тек мазмұны мен маңызы өзгереді.
1.2. Қылмыстық құқық бұзушылық объектісінің түрлері
Қылмыстық құқық бұзушылық объектілерінің үш түрі ажыратылады. Олар жалпы,топтық және тікелей.
Қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастардың барлық жиынтығы қылмыстың жалпы объектісі болып табылады.
Жалпы объект деп осы заңмен қорғауға жататын қоғамдық қатынастардың толық жиынтығы танылады. Бұл қатынастар мемлекетішілік және мемлекетаралық сипатқа ие. Объекттің бұл түрі барлық қылмыстық құқық бұзушылықтар үшін бірдей сипатқа ие. Осы жиынтыққа кіретін қоғамдық қатынастардың белгілі бір тобына зиян келтіретін кез-келген қоғамға қауіпті әрекет, осылайша қылмыстық құқықпен қорғалатын қатынастардың бүкіл жүйесіне залал тудырады.
Жалпы объектіні бөлу әдіснамалық тұрғыдан негізделген. Ол қабылдау және түсіну үшін жеңіл, тұтас құрамдағы қатынастың табиғи формасы ретінде әрекет жасайды. Сондықтан объектінің бұл түрі топтық пен тікелей объектілердің мәнін танып білуді едәуір жеңілдетеді.
Қылмыстық құқық теориясы бұл ұғымды қылмыстың табиғаты мен әлеуметтік-саяси мәнін толықтай ашу үшін қолданады. Қоғамдық қатынастардың жиынтығын жалпы объект ретінде тану олардың әлеуметтік құндылығын, қоғамдық қатынастардың жалпы жүйесіндегі рөлі менг орнын зертеуге сондай-ақ осы процесстердің өзара тәуелдігін бақылауға мүмкіндік береді. Ол сонымен қатар қоғамға қауіптілігінің сипаты қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастарға зиян келтіруімен көрсетілетін қылмыстардың материалдық анықтамасын беруге мүмкіндік береді.
Топтық объект дегеніміз - өзара байлананысты қылмыстық-құқықтық нормалардың бірыңғай кешенімен қорғалатын бірдей типтегі, яғни біртекті немесе мазмұны жағынан жақын қоғамдық қатынастар тобы. Осы қатынастарға қол сұғатын қылмыстар заңды табиғаты бойынша біртекті топты құрайды. Жалпы объектімен салыстарғанда топтық объект ұғымы белгілі бір әлеуметтік қатынастардың ерекшеліктерін көрсетеді. Оларды осылай топтастыру әлеуметтік қатынастардың мазмұны бойынша сәйкестігі, біртектілігі немесе жақындығын анықтайтын қолданыстағы объективті кретийлер негізінде жүзеге асырылады.
Топтық объектінің маңыздылығын айтсақ, ең алдымен, бұл барлық қылмыстық-құқықтық нормаларды, сәйкесінше оларды бұзатын қылмыстарды да жіктеуге мүмкіндік береді. Оның бұл қасиеті қылмыстық кодекстің ерекше бөлімін құрудың негізіне жатқызылған. Топтық объект бойынша онда қорғалатын қоғамдық қатынастардың әлеуметтік маңызы бойынша орналасқан бөлімдер көрсетілген: жеке тұлға, экономика, қоғамдық тәртіп, мемлекеттік билік және т.б.
Топтық объектілер өз арсасында тек мазмұны бойынша ғана емес, сонымен қатар қоғамдық қатынастардың мәні бойынша да ажыратылады. Осыған байланысты объект бойынша қылмыстың қоғамға қауіптілігінің сипаты, яғни қол сұғушылықтың сапалық сипаты анықталады. Қоғамға маңызды әлеуметтік қатынастардың бұзылуы қылмысты қауіптірек қылып сипаттайды.
Объектіні одан әрі нақтылауға тікелей объектіні бөлу арқылы қол жеткізілеміз. Тікелей объект деп осы түрдегі қылмыс жасалған сайын зиян келтірілетін, қылмыстық қол сұғушылық бағытталған нақты қоғамдық қатынас түсініледі. Қылмыс, әдетте, бір емес, бірнеше әлеуметтік қатынастарды бұзады. Адам өлтіру кезінде басқа адамды өмірінен айыру ғана емес, сонымен бірге басқа қоғамдық қатынастарға да, мысалы, ата-аналар мен балалар арасындағы, ерлі-зайыптылар арасындағы не меншікке қатысты қатынастарда және т.б. зиян келтірілуі мүмкін. Алайда олар кісі өлтіру қылмысы объектісінің мәнін анықтамайды, сондықтан қылмысты саралау кезінде ескерілмейді. Заң шығарушы қылмыстық-құқықтық нормаларды шығара отырып, тікелей объектіні құрайтын қоғамдық қатынасты қорғау мақсатында қылмыстық жауапкершілікті белгілейді.
Тікелей объектілерді біз өз ішінде негізгі, қосымша және факультативті деп бөліп қарастырамыз.
Негізгі, қосымша және факультативті объектілерді бөліп көрсету бір қылмыс бір уақытта бірнеше қоғамдық қатынастарды бұзатындығына байланысты. Мысалы, қарақшылық кезінде мүлікке де, денсаулыққа да зиян келтіріледі; Билік өкіліне қатысты зорлық-зомбылық қолдану кезінде - билік органдарының қалыпты қызметі, сондай-ақ билік өкілдері мен олардың туыстарының денсаулығы және т.б.
Осылайша, аталған қылмыстардың бірнеше тікелей объектілері бар. Алайда олардың біреуі ғана негізгі болып табылады. Ол көбінесе жасалған қылмыстың әлеуметтік бағытын, тиісті құрамның құрылымын және оның қылмыстық кодекстің ерекше бөлімінің жүйесіндегі орнын анықтайды. Негізгі тікелей объектінің белгілері бойынша нормалар Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің белгілі бір тарауына енгізілген. Осыған байланысты, мысалы, қарақшылық қылмысы өмір мен денсаулыққа емес, мүлікке қарсы қылмыстарға жатады. Негізгі тікелей объект оны қорғау үшін ең алдымен қылмыстық-құқықтық норма қабылданған қоғамдық қатынасты сипаттайды.
Қосымша тікелей объект ретінде негізгі объектімен бірге зиян келтірілетін немесе немесе зиян келу қаупі туындайтын қоғамдық қатынас түсініледі. Ол әрқашан екі нысанды не көп нысанды қылмыстар үшін жауапкершілікті көздейтін нақты қылмыстық-құқықтық нормада көрсетіледі немесе сараланған қылмыст құрамдарын құру үшін қолданылады. Мысалы, зорлық-зомбылықпен немесе оны қолдану қаупімен лауазымдық өкілеттіктерді асыра пайдалану бір мезгілде мемлекеттік органдардың және мемлекеттік қызметтің немесе жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметіне және де сонымен бірге адам денсаулығына қол сұғады. Мұндай қылмыс құрамындағы қосымша объектінің көрсетілуі міндетті болып табылады және оның болуы қол сұғушылықтың қоғамға қауіптілік сипаты мен дәрежесін едәуір күшейтеді. Алайда, бұл топтық объектімен бір емес екенін есте ұстаған жөн. Осылайша, негізгі және қосымша объектілер олармен қорғалатын қатынастардың маңыздылығымен ғана емес, олардың топтық объектіге қатысына да байланысты ерекшеленеді.
Факультативтік объект ретінде қылмыстық-құқықтық қорғауда бола отырып, осы түрдегі қылмысты жасаудың барлық жағдайларында залал келтірілмейтін қоғамдық қатынас танылады. Мысалы, қылмыстық жауапкершіліктен заңсыз босату әрдайым анықтау, тергеу және прокуратура органдарының қызметіне зиян тигізеді. Сонымен бірге, бұл қылмыс жауапкершіліктен жалтаруды болдырмау қағидатын бұза отырып, жәбірленушінің мүдделеріне де әсер етуі мүмкін. Осылайша, жәбірленушінің мүдделерін сипаттайтын қоғамдық қатынастар (мысалы, зиянды өтеу мүмкін еместігі) факультативті объект болады.
Факультативті объект қылмыс құрамына кірмейді. Дегенмен, оның ешқандай қылмыстық мәні жоқ деуге келмейді. Факультативті объектіге зиян келтіру жасалған іс-әрекеттің жоғары қоғамдық қауіптілігін көрсетеді және жазаның түрі мен мөлшерін анықтау кезінде ескерілуі керек болып табылады.
Қылмыс объектісімен қол сұғушылық пен жәбірленушінің жеке басы тығыз байланысты. Қылмыс пәні - бұл материалдық әлемнің физикалық нысаны немесе қылмыс жасалған кезде оған тікелей әсер зиян келтірілетін интеллектуалды құндылық. Жәбірленуші деп қылмыстық құқық бұзушылық нәтижесінде мүліктік, физикалық немесе моральдық зиян келтірілетін жеке тұлға түсініледі.
2. ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚТЫҢ ОБЪЕКТИВТІК ЖАҒЫ
2.1. Қылмыстық құқық бұзушылықтың объективтік жағының түсінігі мен маңызы
Қылмыс құрамының екінші элементі болып қылмыстың объективтік жағын сипаттайтын белгілер тобы табылады.
Қылмысты кез-келген басқа құбылыс сияқты әр түрлі тұрғыдан қарастыруға болады. Қылмыс ең алдымен адамның әрекеті болғандықтан, оның психологиялық талдауын, яғни қылмысты осы тұлғаның қасиеттерінің көрінісі ретінде зерттеу, қылмыскердің мақсаттары мен оны қылмыс жасауға себептерін ашу, расында маңызды болып табылады. Бұл ретте қылмыстық мінез-құлықтың ішкі жағы түсініледі және оның тікелей себептері белгіленеді.
Қылмыстың объективті жағы-бұл субъектінің қылмыстық әрекетінен не әрекетсіздігінен басталатын және қылмыстық нәтиженің басталуымен аяқталатын, оның сыртқы жағынан көрінетін, заңмен қорғалатын мүдделерге қоғамдық қауіпті және құқыққа қарсы қол сұғу процесі.
Қылмыстың объективті жағы қылмыс құрамының элементтерінің жиынтығында қылмыстық-құқықтық қорғау объектісіне сыртқы қол сұғу процесін сипаттайтын бірқатар өзара іс-қимыл белгілерінен тұрады.
Қылмыстық кодекстің ерекше бөлімінің нормалары әрқашанда қылмыстың объективті жағының белгілі бір белгілерін көрсетеді. Бұл элементтің мазмұны бірқатар белгілерді құрайды. Олар:
- Қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік;
- Әрекет пен салдар арасындағы себепті байланыс;
- Зиянды салдарлар, яғни қылмыстық нәтиже;
- Қылмыс жасау тәсілі, құралдары, құралдары, орны, уақыты және жағдайы.
Аталған белгілер норманың диспозициясында міндетті түрде көрсетілетініне байланысты міндетті немесе факультативті деп бөлінеді. Мысалы, қылмыстардың барлық құрамы үшін міндетті белгіге қоғамдық қауіпті әрекет, яғни қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастарға қол сұғатын және оларға зиян келтіретін немесе осындай зиян келтіру қаупін тудыратын әрекет немесе әрекетсіздік жатады.
Қылмыстың бастапқы элементінің бірінші кезеңі болып әрқашанда субъектінің қоғамға қауіпті әрекеті немесе әректсіздігі табылады. Алайда, бұл белгі объективті жаққа толығымен қатысты емес. Ол субъективті де, объективті де, өйткені ол адамның ішкі қасиеттерінің көрінісі болып табылады және сонымен бірге адамның сыртқы шындықпен өзара әрекеттесуінің формасы ретінде де қызмет етеді. Сондықтан қылмыстың объективті жағына іс-әрекет толығымен емес, тек өзінің сыртқы, яғни орындаушылық, физикалық жағымен, сыртқы жағымен кіреді.
Қылмыстық әрекетті қарау кезінде оны оқшауламай, ол орындалған жердің, уақыттың және қоршаған ортаның нақты жағдайларында қабылдау қажет. Сондықтан қылмыстық әрекеттің маңызды сипаттамалары қылмыс жасау тәсілі, орны, уақыты, жағдайы болып табылады. Алайда олар объективті жақтың тәуелсіз элементтері емес, өйткені олар тек қылмыскердің әрекетін сипаттайды. Сол себепті қылмыстың объективті жағына іс-әрекеттен бөлек не бірге алынған қылмыстың жасалу тәсілі, орны, уақыты мен жағдайы емес, осылардың белгілі бір жағдайларында белгілі бір тәсілімен орындалған қоғамға қауіпті әрекеттің сыртқы жағы жатады.
Адамның әрекеті әдетте белгілі бір аз не көп уақыт аралығында жасалады және қылмыстық қол сұғушылықтың бірінші, бірақ жалғыз емес кезеңін құрайды. Әлеуметтік қауіпті әрекеттерді жасай отырып, субъект қоршаған әлемге әсер етеді, онда әртүрлі өзгерістер жасайды, бұл өз кезегінде оқиғалардың одан әрі дамуына әкеледі. Іс-әрекет пен қылмыстық нәтиже арасындағы себепті байланыс деп аталатын бұл кезеңде оқиғалардың дамуы іс-әрекеттің сипатына, сондай-ақ орын, уақыт және жағдайға байланысты әртүрлі бағытқа ие болуы мүмкін. Жаңа күштердің қосылуы, басқалардың араласуы, осы кезеңдегі қоршаған ортаның өзгеруі объективті жақ формаларының алуан түрлілігінің маңызды себептерінің бірі болып табылады.
Ақырында, қылмыс қол сұғушылық объектісінде қоғамдық зиянды өзгерістердің басталуымен аяқталады. Қоғамдық қатынастарға зиян келтіретін бұл өзгерістер объективті жақтың маңызды элементі - қылмыстық, яғни зиянды салдарға жатады. Себепті байланыс пен қылмыстық салдар екіжақты сипатта болатын қылмыстық іс-әрекетке қарағанда, таза объективті сипатқа ие және объективті жақтың мазмұнына толығымен енеді.
Қылмыстың объективті жағын қылмыс жасау процесінің сыртқы сипаттамасы ретінде қарастыра отырып, оның тек әрекеттің субъективті, психологиялық мазмұнына қатысты "сыртқы" екенін есте ұстаған жөн. Бірақ қылмыстың бұл жағы сонымен бірге қорғалатын объектіге қылмыстық қол сұғу механизмінің ішкі сипаттамасы болып табылады, өйткені ол оның ішкі құрылымын және оны құрайтын белгілердің өзара әрекеттесуін ашып көрсетеді.
Объективті жағы тек қоғамға қауіпті әрекеттен немесе әрекетсіздіктен ғана емес, сонымен бірге туындаған салдарлардан да тұратын қылмыс құрамын материалдық деп атаймыз. Бұл қылмыстардың объективті жағы заңда көрсетілген салдарлар туындаған кезде аяқталды деп саналады. Объективті жағы тек қоғамдық қауіпті әрекетті немесе әрекетсіздікті құрайтын қылмыстың құрамы, туындаған салдарға қарамастан, әдетте формальды деп аталады.
Қылмыс құрылымында материалдық және формальды жақтарды бөліп көрсету, мәні бойынша оны бағалау әдісі болып табылады. Қылмыс деп танылған іс - әрекеттің материалдық жағы, басым пікір бойынша оның қоғамдық қауіптілігі, ал формальды жағы заңсыздық ретінде қарастырылады. Қоғамдық қауіп шынымен де қылмыстың материалдық белгілерін қарқынды түрде көрсетеді, бірақ: ол оны толық көлемде қамтымайды; мүмкін болатын бағалаудың біреуіне ғана қатысты; өзі әртүрлі сипатқа, дәрежеге, қарқындылыққа және тағыда басқаларына ие болу керек.
Субъективті жақтың қылмыстың объективті жағымен байланысы қылмыс жасаған адамның ниетінің немесе абайсыздығының мазмұны туралы мәселені шешкен кезде айқын көрінеді.
Әрекеттің объективті жағы қасақана элемент ретінде және абайсыздық элементі ретінде болжау мүмкіндігі үшін нақты негіз болады. Объективті жақ қылмыстың субъективті жағының объективті мазмұнын құрайды
Субъект өзінің мінез-құлқының объективті жағы жүзеге асыратын нәрсені болжайды немесе болжауы керек. Бұл тұрғыда қылмыстың субъективті жағы объективті жақтың көрінісі деп айтуға болады. Егер қылмыстың объективті жағы болмаса, онда субъективті жағы да бола алмайды.
Сондықтан, кейбір жағдайларда субъектінің кінәсі белгілі салдарларды болжай алмағандықтан емес, бұл болжаудың нақты негізі болмағандықтан, объективті жақтың қандай да бір элементі болмағандықтан: олардың арасындағы әрекет, салдар немесе себептік байланыс жоқтығынан болады.
Қылмыс құрамының объективті жағының белгілерін дұрыс анықтау сот-тергеу органдарының қызметінде өте маңызды және заңдылықтың сақталуына ықпал етеді. Оның нақты белгіленуінің нәтижесінде іс-әрекеттің дұрыс саралану және оның қылмыстардың аралас құрамдарынан бөлінуі дұрыс жүзеге асады. Сондай-ақ объективті жақтың белгілері қылмыс құрамының субъективті жағының белгілерімен ажырамас бірлікте белгіленуі керек.
3. ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚТЫҢ СУБЪЕКТІСІ
3.1. Қылмыстық құқық бұзушылықтың субъектісінің түсінігі және оның белгілері
Гегельдің қылмыстық-құқықтық теориясында қылмыс - бұл жеке адамның ерік-жігерінің көрінісі. Қылмыскер - бұл мемлекеттің жазалау билігінің объектісі ғана емес, сонымен қатар жасалған қылмысқа сәйкес жазаланатын құқық субъектісі. Қылмыс жасаған адамға қатысты қылмыстық жауапкершілік мәселесін Гегель абстрактілі құқық саласында қарастырады. Ол ерік пен ойлау қасиетінің біртұтас нәрсе екенін айтады, өйткені ерік өзін болмысқа айналдыратын ойлау қасиеті болып табылады. Сонымен қатар, философтың айтуы бойынша ерік пен ойлау қасиетінің болуы ақыл-есі дұрыстықтың алғышарты ретінде танылады. Қылмыстық құқық бұзушылық жасаған адамның есі дұрыстық қасиеті субъектінің "өзім білдім және өзім қаладым деп ойлауы" деген тұжырымнан тұрады. Ал ақыл-естің дұрыс болмауы бұл адамның шындықты елестету бейнесі нақты шындыққа қайшы келетіндігімен анықталады, яғни ол өзінің жасаған әрекетінің сипатын түсінбейді.
Фейербах болса Канттың философиясына сүйене отырып, өзінің қылмыстық-құқықтық теориясын құрды. Ол қылмыстық құқықтың негізгі ұғымдары мен категорияларына, мысалы, қылмыстың құрамы, қылмыстық жауапкершілік институттары, жаза, серіктестік және т.б. түсінік берді. Фейербахтың теориясына сәйкес, қылмыс сезім ұмтылыстарынан емес, ерік-жігерден жасалады. Ол қылмыстық жауапкершілік туралы ілімді сыни философияға негіздеді. А. А. Пионтковскийдің пікірінше, Фейербахтың қылмыстық-құқықтық теориясын тарихқа қарсы деп санауға болады және де осының өзі-ақ сыни философияның әдіснамалық ерекшеліктерін білдіреді. Фейербах қылмысты қылмыскердің ерік-жігерінің әрекеті ретінде көрсете отырып, өзінің "психикалық мәжбүрлеу" теориясында қылмыскерге физикалық мәжбүрлеу мен психикалық мәжбүрлеумен қатар қолдану қажеттілігі туралы ережені қорғады.
Фихте болса өз кезегінде субъективті идеализм философиясына негізделген қылмыстық-құқықтық көзқарастарды құрды. Ол қылмыстық жауапкершілік тек қасақана жасалған кезде ғана емес, сонымен бірге абайсыз қылмыс жасаған кезде де болады деп сендірді. Оның айтуы бойынша қылмыс адамның ерік бостандығына, яғни қылмыскердің мінез-құлқының мақсаттарын таңдау еркіндігіне байланысты. Осылайша, қылмыстық әрекетті жасау кезіндегі субъектінің мінез-құлқын таңдау мүмкінді туралы айтады.
Ч. Ломброзо, Р. Гарофало, Э. Ферри және т.б. негізін салушылар болып табылатын XIX ғасырдың соңында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz