Қылмысқа қатысу түсінігі
Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік университеті
Құқықтану кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Қылмыстық құқық бұзушылыққа сыбайлас қатысу түсінгі және белгілері
Орындаған: Құқықтану-204 тобының
студенті
Қабылдаған:Нурлин А.К.
Ақтөбе, 2022 ж
Жоспар
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Қылмысқа қатысу түсінігі
2. Қылмысқа қатысудың түрлері және нысандары
3. Қылмысқа қатысушылардың түрлері
4. Қылмысқа қатысушылардың жауаптылығы
5. Қылмысқа қатысушылардың шектен шығуы
6. Қылмысқа жанасушылық
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
\s
Қылмысқа қатысу түсінігі
Екі немесе одан да көп адамның қасақана қылмыстық қуқық бүзушылық жасауга қасақана бірлесе қатысуы қылмыстық қуқық бузушылыққа сыбайлас қатысу деп танылады. Қылмыстык кұқық бұзушылық - бір адам аркылы немесе бірнеше адамның бірлесуі аркылы істелуі мүмкін. Бірнеше адамнын кылмыстык кұкык бұзушылық істеуінін нәтижесінде істелген қылмыстың мәні, одан туындайтын зиянның мөлшері де жеке дара адам істеген қылмыстық құқық бұзушылыкка қарағанда едэуір өзгереді және мұндайда кылмыстық кұқық бұзушылық істегені үшін жауапты болатын адамдардың санын тура анықтау қажеттілігі туындайды. Сондай-ақ бұл адамдардың жауаптылығының негізі мен шегін, олардың әрқайсысының бірлесіп қылмыстық құқық бұзушылық істеудегі кінэсінің мэні мен дәрежесіне карай салыстыру, әрбір қылмыскердің жеке тұлғасының ерекшеліктерін анықтаудың маңызы зор. Қылмыстык кұқық бұзушылыққа қатысу институты гана осы мәселелерді анықтауга толық мүмкіндік тугызады. Жаңа қылмыстық заңда қылмыстық құкык бұзушылыққа бірлесіп сыбайластықпен қатысудың 107 ұғымы, оған катысушылардың (орындаушылар, ұйымдастырушылар, айдап салушылар мен көмектесушілер) жекелеген іс-эрекетін сипаттайтын белгілер және оларға жаза тағайындаудың негізгі қагидалары, сондай-ақ қылмыска қатысу нысандарының аныктамасы берілген (ҚК-нің 27, 28, 29, 31-баптары). Қылмыстық құқық бұзушылыққа қатысу қылмыстық құқық бойынша қылмыс істеудің ерекше нысаны ретінде қарастырылады, өйткені жеке-дара қылмыстык құкық бұзушылықты жасауга қарағанда, кылмыстық құкықбұзушылыкты осы нысанда істеудің қауіптілік дэрежесі жэне келтіретін залалы да зор. Бірнеше адамның күш біріктіріп бір немесе бірнеше кылмыстык құқық бұзушылықты істеуі олардың - қатысушылардың өзара бірін-бірі қолдауы, қылмыстық құқық бұзушылықты істеуді жеңілдетіп қана қоймайды, сонымен бірге қылмыстық заң қорғайтын қогамдық қатынастарға үлкен қауіп келтіреді немесе соны келтіру қаупін туғызады. Қылмыстық кұкык бұзушылық істеу- ді осылай жүзеге асыру қылмысты іс-әрекеттің өзін жоюға, кайсыбір жағдайларда бір адамның қолынан келмейтін кылмыстық құқық бұзушылықты істеуді дайындауға немесе жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Көптеген ауыр қылмыстык құқық бұзушылықтарды, атап айтқанда, бөтен біреудің мүлкін өте көп мөлшерде талан-таражға салу, валюталық операциялар жөніндегі ереже- лерді бұзу, паракорлық, әйел зорлау, кісі өлтіру сияқты қылмыстык құкық бұзушылық бірлесіп істеу арқылы жүзеге асырылады. Қазакстан Республикасында қылмыстык құқық бұзушылыққа сыбайлас қатысудың ұғымы Қазақстан Республикасының 2014 жылы қабылданған Қылмыстық кодексінің 27-бабында Екі немесе одан да көп адамның касақана кылмыстық құкық бұзушылық жасауға қасакана бірлесе қатысуы қылмыстық кұқық бұзушылыққа сыбайлас қатысу деп танылады, - делінген. Қылмыстық құқык бұзушылық істеудің ерекше нысаны болып табылатын кылмыстық кұқык бұзушылыкка қатысудың өзіндік объективтік жэне субъективтік белгілері бар. Қылмыстық кұкық бұзушылыққа қатысудың объективтік жағының бір белгісі бір қылмыстық кұқық бұзушылыкка екі немесе одан да көп адамдардың сыбайластықпен қатысуы болып табылады. Бұл жерде қатысушылардың бәрінің есі дұрыс, қылмыстық заң бойынша жауап беретін жасқа толған болуы кажет. Есі дұрыс емес адамды немесе қылмыстык жауап беру жасына толмаган жасөспірімдерді қылмыс істеуге пайдалану қылмыс жасаудың құралдары болып саналады, сол себептен ол қылмысқа сыбайластықпен катысу болып саналмайды. Ондай адамдарды қылмыс істеуге пайдаланғандардың өздері қылмыстык кұқық бұзушылықты тікелей орындаушы ретінде жауап береді. Ал кәмелетке толмаган адамды қылмыстық құқык бұзушылыққа тарту Кодекстегі 132-бап бойынша жеке қылмыс құрамы болып есептеледі. Қылмыстық құқықбұзушылык істеуге сыбайластықпен қатысуда екі немесе одан да көп адам қылмысты бірлесіп істейді. Объективтік жағынан алғанда қылмыстық құқық бұзушылык істеуге сыбайластықпен бірлесіп қатысу дегеніміз оны істеуге бірге қатысқан әрбір қатысушылардың әрекеті белгілі бір кылмысты, іс-әрекетті істеуге және соның орындалуын жүзеге асыруға бағытталуы. Өзінің мәні жөнінен жекелеген адамдардың қылмысқа қатысуы әр түрлі болуы мүмкін. Қылмыстық кодекстің Ерекше бөліміндегі тиісті баптарда көрсетілген қылмыстарды тікелей орындаушымен бірге, сыбайластықпен қатысушылар санына қылмыс істеуге бі- реуді көндірген (айдап салушы), қылмыс істеуді үйымдастырган немесе оған басшылық етуші (үйымдастырушы) немесе қылмыс жасауга жағдай тугызган (көмектесуші) адамдар да кіруі мүмкін. Қылмысты ұйымдастырушылардың; айдап салушылардың; комектесушілердің әр түрдегі және әр түрлі дәрежедегі сыбайластықпен қылмыстың істелуіне мүмкіндік туғызумен бірге уақыты жағынан істелген қылмысты орындаушының әрекетінің алдын алуы немесе сонымен тұспа-тұс келуі және олардың барлығының осы қылмысты әрекетті істеумен себепті байланысты болуы шарт. Әрбір қатысушының әрекеттерінің өзара себепті байланысы мен шарттарының болуы істелген кылмыстық катысушыларының сыбайластықпен бірлескен қылмыстық кұкық бұзушылыкты іс- әрекеттерінің салдары екендігін дэлелдейді, барлык қатысушылардың бірдей жагдайда жауаптылыкқа 108 тартылуының алгы шарты екендігін көрсетеді. Қылмыстык құкык бұзушылыққа қатысуда іс-әрекет пен қылмыстық құқық бұзушылықтың зардабының озара байланысының жеке адамның істеген қылмыстық қүқык бұзушылыгына қараганда өз ерекшелігі бар. Қылмыстық кұқық бұзушылыққа қатысуда қылмыстық кұқық бұзушылыктың зардабы мен орындаушылардың немесе бірге орындаушылардың іс-әрекеттері ғана байланысты болады. Айдап салушы, көмектесуші, кейде ұйымдастырушы тікелей зиян келтірмейді. Олар тек қана кылмыстық кұқық бұзушылықтың зардабының тууына себепші болады. Мұндай себепші болу қылмыстық құқық бұзушылықты тікелей орындаушыға оның қылмыс істеуге деген шешімін қоздыру арқылы жүзеге асырылады. Субъективтік жагынан алганда қылмыска қатысу барлык қатысушылардың кылмысты қасақана істегенін білдіреді. Бұл жерде екі немесе одан да көп адамдардың касақана қылмыс жасауга қасақана қатысуы ұиымдастырушының, азғырушының, көмектесушінің, орындаушының істеи- тін қылмысының мәнісінен хабардар болатындыгы және олардың өз іс-әрекеттерімен орындаушыга қылмыс істеуге мүмкіндік туғызатыны немесе соған түрткі болатыны туралы сөз болып отыр. Қылмыстык кұқык бұзушылыққа сыбайластықпен қатысу тек касакана істелетін қылмыстык құқық бұзушылықтағы гана болады. Абайсыздықпен істелетін қылмыстык құқык бұзушылықтағы қылмысқа қатысушылық болмайды. Қылмыстық құқық бұзушылыққа сыбайластықпен қатысуда барлық қатысушылар іс- әрекетті касакана, оның ішінде тек қана тікелей қасақаналықпен жасайды. Бұл жерде бұл қылмыстық құкық бұзушылықты істеуді тілеу бірнеше адамдарды қылмыстык құқық бұзушылық іс-әрекетке біріктіреді. Кейбір жагдайларда қылмыстық құқық бұзушылыққа катысу нақтыланбаган тікелей қасақаналықпен де болуы мүмкін. Л., Н. деген азаматтар төбелеске бірге қатысып, қарсыластарының біріне екеуі де пышақ салган. Нәтижесінде бір адам ауыр жарақаттанган. Бұлардың әрекетін аудандык сот нақтыланбаған тікелей касақаналықпен істелген қылмысты әрекет деп бағалап, оларды Қылмыстық кодекстің 106-бабы 3- бөлігі бойынша саралаған. Себебі олар пышақ жұмсаудан кез келген ауыр зардаптың немесе кісі өлімінін болуы мүмкіндігіне саналы түрде жол берген.
Қылмыстық құқық бұзушылықты ұйымдастырушы, кылмыстык кұкық бұзушылыкка көмектесуші немесе айдагі салушы қылмыстық құқық бұзушылықты орындаушының істейтін қылмыстық құкық бұзушылығының мәнін,ниетін,және өздерінің орындаушының қылмыстық құқық бұзушылықты істеуіне жағдай туғызатынын сезінуі кажет. Ал кылмыстық құқық бұзушылықты орындаушы қылмыстык құқық бұзушылыққа басқа сыбайластықпен катысушылардың өзіне қылмыстық құқык бұзушылыкқа дайындалғанына немесе жасауына жәрдем жасағанынан әр уақытта да хабардар болады. Оның үстіне, қылмыстық құқық бұзушылыкты орындаушылардың арасында бірлесіп қылмыстық құқық бұзушылық жасауға деген өзара келісім болады, мұның өзі барлық қылмыстық құқық бұзушылықка қатысушылардың өз әрекеттерінің келісушілікпен жүзеге асырылатындығын және мұның қылмысты іс-әрекеттің тиімді түрде жүзеге асырылатындығын көрсетеді. Қылмыстық құқық бұзушылык катысу - барлық қатысушылардың бірыңғай қылмыстық құқық бұзушылықты нәтижеге жетуі үшін бағытталған, ортақ қылмыстық құқық бұзушылық ниетінің болуын білдіреді. Қатысушылардың мінез-құлқының, ниеті мен мақсатының бір-біріне сай келуі де, келмеуі де мүмкін. Мысалы: кісі өлтіруге қатысушылардың біреуі кызғаныштан, екіншісі кек алушылықпен, ал басқа біреуі пайдакүнемдік ниетпен әрекет жасауы мүмкін. Қылмыстық құқық бұзушылық қатысудағы басты шарт - барлық сыбайластықпен қатысушылар қылмыстык құқық бұзушылықты орындаушының істейтін қылмысының мәнін сезе отырып, әр түрлі ниетпен соның болуын тілеп, қылмыстык кұкык бұзушылықты жүзеге асыру үшін өздерінің кылмыстық кұқық бұзушылық әрекеттерін біріктіреді.
Қылмысқа қатысудың түрлері және нысандары
1Ұйымдастырушы, айдап салушы және көмектесуші орындаушымен бірге қылмыстық қуқық бузушылыққа сыбайлас қатысушылар деп танылады. 2. Қылмыстық қуқық бузушылықты тікелей жасаган не оны жасауга басқа адамдармен (бірге орындаушылармен) бірлесіп тікелей қатысқан адам, сондай-ақ жасына, есінің дұрыс еместігіне немесе осы Кодексте көзделген басқа да мән-жайларға байланысты қылмыстық жауаптылыққа жатпайтын басқа адамдарды пайдалану арқылы, сол сияқты іс-әрекетті абайсызда жасаған адамдарды пайдалану арқылы қылмыстық қуқық бузушылық жасаган адам орындаушы деп танылады. 3. Қылмыстық қуқық бузушылық жасауды ұйымдастырган немесе оның орындалуына басшылық еткен адам, сол сияқты қылмыстық топты қурган не оган басшылық еткен адам уйымдастырушы деп танылады. 4. Басқа адамды азғыру, параға сатып алу, қорқыту жолымен немесе басқа да тәсілмен қылмыстық құқық бузушылық жасауға көндірген адам айдап салушы деп танылады. 5. Кеңестерімен, нусқауларымен, ақпарат, осы іс-әрекетті жасайтын қару немесе құралдар беруімен не оны жасауға кедергілерді жоюымен қылмыстық қуқық бузушылықтың жасалуына жәрдемдескен адам, сондай-ақ орындаушыны, қылмыстық құқық бузушылық жасау қаруын немесе өзге де қуралдарын, осы іс-әрекеттің ізін не қуқыққа қарсы жолмен қол жеткізілген заттарды жасыруга күні бұрын уәде берген адам, сол сияқты осындай заттарды иемденуге немесе өткізуге күні бурын уәде берген адам көмектесуші деп танылады. Қылмыстық құкықта қылмыстық құқық бұзушылыққа сыбайластықпен қатысушылар орындаушылар, ұйымдастырушылар, айдап салушылар жэне көмектесушілер деп бөлінеді. Оларды бұлай бөлуге қылмыстық құқық бұзушылыққа сыбайластықпе қатысудағы агқаратын іс-әрекетінің мәнісі мен дәрежесі негіз бола алады. Қылмыстық құкық бұзушылыққа сыбайластықпен қатысушыларды осылай бөлудің олардың жауаптылыгын негіздеу, іс-әрекеттерін дұрыс саралау жэне жаза тагайындағанда әрқайсысының ерекшеліктерін еске алу үшін маңызы өте зор.
Қылмыстык кұқық бұзушылыкка сыбайластықпен қатысушылардың түрлері және олардың әрқайсысына заңдылық сипаттама ҚК-нің 28-бабында көрсетілген. Орындаушы. Қылмыстық кұкык бұзушылықты тікелей жасаған немесе оны жасауға басқа адамдармен (коса орындаушылармен) бірге тікелей катысқан адам, сондай-ак жа- сына, есінің дұрыс еместігіне немесе осы Кодексте көзделген баска да мэн-жайларга байланысты қылмыстық жауапқа тартуға болмайтын басқа адамдарды пайдалану арқылы, сол сияқты әрекетті абайсызда жасаған адамдарды пайдалану жолымен қылмыс жасаған адам орындаушы деп танылады (28-бап, 2-бөлігі). Қылмыстык құқық бұзушылықты орындаушы қылмыстық құқық бұзушылыкты жеке өзі немесе оны бірнеше басқа адамдармен қоса орындап, тікелей жүзеге асыруы мүмкін, мысалы, топ болып әйелді зорлау. Қайсыбір жағдайларда қылмыстық кұкык бұзушылықтың субъектісі болып танылатын жасқа толмаған адамдарды пайдалану арқылы қылмыстық кұкық бұзушылык жасаған адам қылмыстық кұқык бұзушылықтың тікелей орындаушысы болады. Немесе есі дұрыс емес адамды кісі өлтіруге пайдаланса, онда оны пайдаланған адамның өзі қылмысты орындаушы, ал есі дұрыс емес адам қылмыстық кұқық бұзушылық істеудің құралы болып табылады. Егер абайсыздықпен әрекеттенген адамды пайдалану арқылы қылмыстық құқық бұзушылық жасалса да, қылмыстық кұкық бұзушылықты орындаушы болып соны пайдаланган адамның өзі танылады. Мысалы, С. деген адам өзі жек көретін Ж. деген жолдасының қарсы келе жатқанын көріп, оны баска біреудің қолымен өлтіру үшін өзіне таяп қалғанда жанында келе жатқан Т. деген серігін алдап Ж-ны қорқытайық, мына мылтық ішіне ок салынбаған, құр дәрімен ғана жабдыкталған оталғыш бар, соған каратып мылтык ат, - дейді. Т. мылтықты алып Ж-ға карсы мылтық атады, нәтижесінде мылтық атылып, Жның кеу- десіне оқ тиіп, табан астында қаза болады. Бұл жерде Т-ның әрекеті абайсызда, ал С-ның әрекеті қасақана кісі өлтіру болып табылады. Өйткені ол мылтық оғын С-га сеніп тек- сермеді. Яғни, қасакана қылмыстық құкык бұзушылықты орындаушы С. болып табылады. Ол бұл жерде абайсыздыкпен әрекеттенген адамды кылмыстык кұқық бұзушылык істеуге пайдаланды. Орындаушының арам ниетінің мазмұны мынандай болып табыла- ды: а) адам қылмыстық құкық бұзушылықты баскалардың көмегімен (біреу болса да) істелгенін сезеді; б) қылмыстык құкык бұзушылыктың нәтижесінін жалпы зардабын болжайды; в) соның болуын тілеп немесе соған саналы түрде жол береді. Қылмыстык құқық бұзушылықты орындаушылардың әрекеті ҚК-нің 28-бабы, 2- бөлігіне сілтеме жа- салмастан ҚК-нің Ерекше бөлімінде көрсетілген қылмыстық кұкык бұзушылық құрамы бойынша тікелей сараланады. Үйымдастырушы. Қылмыстық құқык бұзушылык жасауды ұйымдастырған не- месе оның орындалуына басшылык еткен адам, сол сиякты кылмыстык топты кұрған не оларға басшылық еткен адам ұйымдастырушы деп танылады (28-бап, 3-бөлігі). Ұйымдастырушы қылмыстыққұқықбұзушылыққа қатысушылардың ішіндегі ен қауіптісі болып табылады. Оның әрекеті Қылмыстық кодекстің 29-бабына сілтеме жасала отырып сараланады. Қылмысты ұйымдастырушылардың әрекеті көбінесе тұрақты қылмыстык топ құруға байланысты болады. Ұйымдастырушылар объективтік жагынан алганда қызметі қылмыстық кұқық бұзушылыққа қатысушыларды табу, оның дайындығына, жүзеге асырылуына жоспар жасау, қылмыстық құқық 121 бұзушылыққа қатысушылардын арасында берік тәртіп орнату, олардың өзара міндеттерін бөлу, сондай-ақ қылмысты істеу барысында оган тікелей басшылық жасау жагынан көрінеді. Барлық жағдайларда да ұйымдастырушы, қылмыстық құқық бұзушылықты істеуді дайындағанда немесе басқарганда олардың катысушыларын біріктіріп, басшылық жасайды, көп жағдайларда қылмыстық құқық бұзушылык істеудің бастамашысы болады. Кейбір ретте қылмыстық құқық бұзушылықты ұйымдастырушы өзінің ұйымдастырушылық қызметін істелген қылмыстық құқық бұзушылықтың тікелей орындаушылық қызметімен коса аткаруы да мүмкін. Бірақ та мұндай жағдайда оның ұйымдастырушылық қызметін қылмыстық құкық бұзушылықты орындаушылық қызметімен алмастыруға болмайды. Өйткені қылмыстық құқық бұзушылыкты ұйымдастырушының зияндылыгы орындаушыга қараганда жогары жэне қауіпті болып табылады. Ұйымдастырушы тек кана тікелей қасақаналықпен эрекет жасайды. Ол эрекетінің қоғамга қауіпті екенін біле тұра, содан туындайтын зардаптардың болуын болжай тұра, сол зардаптың болуын тілеп істейді. Яғни басқаша айтқанда, ұйымдастырушы қылмыстық құкық бұзушылыкка қатысушылардың барлығының қылмыстық құқық бұзушылық әрекетінің біріктірушісі болады жэне сол үшін де өзі ұиымдастырған нақты қылмыстық құқық бұзушылық құрамының санкциясына сэикес жазаға тартылады. Айдап салушы. Басқа адамды азгыру, параға сатып алу, қорқыту жолымен немесе өзге де жолмен қылмыстық құкык бұзушылық жасауға көндірген адам айдап салушы деп танылады (28-бап, 4-бөлігі). Айдап салушы болашақ қылмыстық кұқык бұзушылықты орындаушыны эр түрлі әдіспен қылмыс істеуге азғырып, көндіріп, оның батылдыгына жігер береді. Айдап салушы (азғырушы) қылмыстык кұқык бұзушылықты істеушінің сана-сезіміне, еркіне тікелей әсер етіп, оны қылмыстық құқық бұзушылық жасауға тікелей жігерлендіреді. Айдап салушының өзі қылмыстық құқық бұзушылық істеуге көндірген адаммен қатынас жасауы ауызша, жазбаша, қимыл көрсету және тагы баска сан түрлі болуы мүмкін. Қылмыстық кұкық бұзушылық істеуге біреуді көндірудің тәсілі, құралы да сан түрлі болуы мүмкін. Мұнда қорқыту, өтіну, сатып алу, сый-сияпат жасау, өз өкілдігі мен бе- делін пайдалану сияқты сан алуан әдістер пайдаланылуы мүмкін. Кейбір жағдайларда айдап салушы біреу емес, бірнешеу болуы да ыктимал. Айдап салудың барлық тәсілдері мен әдістері азғыруға көнушінің еркін басуға немесе оны шатасуга әкеліп соқтырмауы керек, қайта оның белгілі бір қылмыстық құкык бұзушылықты жасауға деген жігерін қоздырып, соны істеуге деген бел байлағандыққа итермелеуі керек. Айдап салушы барлық уақытта да белсенді әрекет күйінде жүзеге асырылады. Айдап салушыны интеллектуалдық көмек берудің түрінен ажырата білу керек. Интеллектуалдық көмек беруде адам қылмыстық құкық бұзушылыкты орындаушының ниетін кұптайды, ал айдап салушылықта қылмыстык кұкық бұзушылық істеуге біреуді белсенді түрде көндіреді. Яғни, бұл екі ұғымның айырмашылығы осында. Айдап салушылық өзінің істеген іс- әрекетінің мәнін сезуге қабілеті нақты бір шешім жасайтын адам жөнінде ғана орын алады. Сондықтан да есі дұрыс емес адамды, қылмыстык құқық бұзушылық үшін кәмелеттік жаска толмаған жасөспірімді айдап салушылықта қылмысқа қатысу тәртібі колданылмайды, бұл жерде айдап салушының әрекеті біреу арқылы зиян келтіру ретінде багаланады. Сол сияқты біреуді әдейілеп қасақана теріс багытқа салып, соның қатесін иайдаланып, сол арқылы қылмыстық құқық бұзушылықты жүзеге асыру да кылмыстық күқық бүзушылыққа сыбайластыкпен қатысудагы айдап салушылық болмайды. Мұндай реттерде ондай әрекеттерді істеген адамның өздері қылмыстык құқық бүзушылықтың тікелей орындаушысына айналып кетеді. Субъективтік жагынан алғанда, айдап салушылык әрекеті тікелей касаканалық арқылы сипатталады. Өйткені айдап салушының арам ниеті біріншіден, орын алатын накты кылмыстық құқық бұзушылық құрамының объективтік жагынан туындайтын барлык мән-жайларды, екіншіден, озінің әрекетімен қылмыстык қүқық бүзушылық нәтижесінің себепті байланысынын жалпы дамуын болжайды. Демек, айдап салушы қылмыстык қүқық бұзушылық істеуге басқа біреуді көндіріп, оны 122 накты бір қылмыстық құқық бұзушылықты орындауга көндіреді. Егер адам қылмыстық құқық бұзушылық жасауға азгырмайтын өзінің теріс көзқарасымен көңіл-күйін білдірсе, онда ондай адамның әрекетінде айдап салушылық болмайды. Кей кезде мүндай іс-әрекет нақты бір жагдайларға байланысты жеке қылмыстық қүқық бұзушылық құрамын түзуі мүмкін (179, 180-баптар). Көмектесуші. Кеңестерімен, нүсқауларымен, ақпарат, осы іс-әрекетті жасайтын қару немесе қүралдар беруімен не қылмысты жасауға кедергілерді жоюымен қылмыстык құқық бүзушылықтың жасалуына жәрдемдескен адам, орындаушыны, кылмыстық қүқық бұзушылық жасау қаруын немесе өзге де қүралдарын, осы іс-әрекеттің ізін не құқыққа қарсы жолмен қол жеткізілген запарды жасыруға күні бұрын уәде берген адам, сол сиякты осындай запарды иемденуге немесе откізуге күні бүрын уэде берген адам көмектесуші деп танылады (28-бап, 5-бөлігі).
Қылмысқа қатысушылардың түрлері
Объективтік жагынан алганда, кылмыстык құқык бұзушылыққа көмек көрсету жоғарыда көрсетілген тәсілдермен істелінетін кылмыстық құқық бұзушылықтың жүзеге асырылуына жәрдемдесу болып табылады. Тәсілдердің нақты тізбегі Қылмыстық кодекстің 28-бабының 5- бөлігінде көрсетілген. Мұнда кылмыстық қүқық бұзушылық істеуге пайдаланылатын барлық тэсілдердің нысандары толық айтылған. Көмектесушінің қылмыстық кұқық бүзушылықты орындаушылардан өзгешелігі, сол қылмыстык құқық бүзушылыққа көмектесу әр уақытта да орындаушының қылмыстык қүкық бүзушылық іс-әрекетті істеуінің алдын алады. Өйткені қылмыстық заңда қылмыстық кұқык бұзушылыққа көмектесушінің бір белгісі күні бұрын уәде беру деп тегіннен-тегін көрсетілмеген. Күні бұрын кылмыстық қүкық бүзушылықты істелгенге дейін көмектесуге уәде берген адам ғана қылмыстык күқық бүзушылыкка көмектесуші деп табылады. Ал егер адам күні бүрын көмектесуге уәде бермей-ак орындаушының істеген қылмыстық күкык бұзушылыгына көмек көрсетсе, онда мұндай адамның әрекеті Қылмыстык кодекстің Ерекше бөлімінде көрсетілген тиісті күрамдарды бірге орындаушы ретінде бағаланады. Қылмыстык күкық бүзушылықка көмектесу запай (материалдық) немесе интеллектуалдык болып бөлінеді. Запай (материалдык) көмектесу, әдетте, белгілі бір белсенді іс-әрекепер - қүрал беру, кедергілерді жою, қылмыстык құқықбұзушылык істеуге пайдаланылатын құралдар мен аспаптар беру аркылы жүзеге асырылады. Кейбір жағдайларда запай көмектесу әрекетсіздік аркылы да жүзеге асырылуы мүмкін. Мысалы, күзетшілер мен басқа да адамдардың мемлекеттік мүлікті сактау жөніндегі өздерінің күқылық міндеттерін орындауга күні бұрын кылмысты түрде әдейі ұкыпсыз карап, баскалардың осы мүлікті ұрлап, көп мөлшерде материалдық залалға ұшыратуына көмек беруі және тағы баскалары. Интеллектуалдық көмектесу, әдетте, орындаушының қылмыстык құкык бұзушылық істеуге деген шешімін, жігерін нығайтуға байланысты болады. Интеллектуалдық көмектесуге кылмыстық құқық бұзушылықты істеуге кеңестерімен, нұсқауларымен акыл беру, сондай-ақ қылмыстық құқық бұзушылық істеуге пайдаланылатын кұралдар мен қару-аспаптарды, қылмыскердің өзін, қылмыстық құқықбұзушылыктың ізін, қылмыстык құқық бұзушылық жолмен табылған заттарды жасыруга, сондай-ақ кылмыстык құқык бұзушылық жолмен табылған заттарды алуға немесе сатуға күні бұрын уәде беру әрекеттері жатады. Мысалы, көмектесуші қылмыстық құқық бұзушылық жасауға ең тиімді қару мен құралды қолдану туралы немесе кылмысты жүзеге асыруда пайдаланылатын көліктің түрі туралы ақыл-кеңестер беру арқылы қылмысты орындаушының ниетін жүзеге асыруға деген жігерін, шешімін арттырып, соның қылмысты ойдағыдай жүзеге асыруына демеу болады. Қылмыстық құкық бұзушылыққа айдап салушыдан кылмыстық кұкық бұзушылық үшін көмектесушінің айырмашылығы мынада: қылмыстық құқық бұзушылыққа ай- дап салушы, орындаушыны қылмыстық кұқық бұзушылық істеуге көндіретін болса, ал көмектесуші қылмыстық құқык бұзушылык істеуге өздігінен бел байлаған адамға акыл- кеңес, нұсқаулар беру арқылы оның қылмыс істеуге, істелген қылмысты жасыруға де- ген сенімін нығайтады. Бұл жерде қылмыстық 123 кұқык бұзушылыққа көмектесуші субъективтік жағынан орындаушының істейтін қылмыстық құқық бұзушылығының мэні жөнінде толық хабардар болса, одан туындайтын зардапты күні бұрын болжаумен бірге қылмыстық кұқық бұзушылыкты орындаушының істейтін іс-әрекетіне өзінің себепті байланысының болғандыгын толық сезеді және соны тілейді. Заң бойынша күні бұрын қылмыс істегенге дейін немесе кылмысты істеу барысында уәде беріп, қылмыстық кұқық бұзушылықты жасыру қылмыстық кұқық бұзушылыққа көмектесудің бір түрі болып табылады. Қылмыстық кұқық бұзушылық аяқталғаннан кейін оған көрсетілген көмек қылмыстық құқық бұзушылыққа көмектесу емес, бұл іс-эрекет қылмыстық занда көрсетілген жағдайда, кылмыстық кұқык бұзушылықты жасыру ретінде сараланады. Қылмыстық құқық бұзушылық істеуден бас тартудың ережелері қылмысқа бірге қатысушыларға да қолданылады. Орындаушының қылмыс істеуден өз еркімен бас тартуы дегеніміз оның алдын ала келісілген кылмыстық құқық бұзушылык әрекеттерді мүлдем істемеуі немесе оны орындаудан дайындық сатысында бас тартуы. Орындаушының дайындық сатысында істеген іс-эрекетінде басқа бір қылмыстық құқық бұзушылық құрамы бар болса, сол үшін ғана жауапты болады. Мысалы, кісі өлтіруге дайындық не- месе оқталғандық үшін жауаптылық, ұрлыққа оқталғандық, т. б. әрекеттер. Үйымдастырушы, айдап салушы жэне көмектесуші бірлесіп қылмыстық құқық бұзушылық істеуге, әдетте, қылмыстық құкық бұзушылық істелгенге дейін катысады және бұлардың әрекеті орындаушының қылмыстық кұқык бұзушылықты ойдағыдай аяқтауына барлық қажетті жағдайларды туғызуга арналады. Сондықтан да қылмыстық құқық бұзушылыққа осы қатысушылардың - ұйымдастырушы, айдап салушы және көмектесушінің қылмыстық кұқык бұзушылық істеуден өз еркімен бас тартуы орындаушының алдын ала келісілген қылмыстық құқык бұзушылықты істеуіне дейін орын алуы шарт. Мұндай ретте олар белсенді әрекеттер жасап, орындаушыны қылмыстық құқык бұзушылықты істеуден бас тартқызуға, қылмыстык құқык бұзушылықтың істелуіне жасалған барлық жағдайларды жоюға, келісілген қылмыстық құқық бұзушылық жөнінде дер кезінде өкімет орнына, жәбірленушіге, басқа адамдарга хабарлауга және баска әрекеттермен тойтаруға өздерінің қолынан келетін барлық шараларды дер кезінде қолдануы қажет. Мұндай жағдайларда қылмыстық кұқык бұзушылықты ұйымдастырушының, айдап салушының немесе кылмыска көмектесушінің қылмыстық кұқык бұзушылықты істеуден өз еркімен бас тартулары - оларды қылмыстық кұқық бұзушылық үшін жауаптылықтан босатады. Олардың бұл әрекеттерінен нәтиже шықпай, кылмыстық кұқық бұзушылык токтатылмай қалган жағдайда - орындаушы, айдап салушы, көмектесуші болған, орындалған нақты іс-әрекет үшін ғана жауаптылыкқа тартылады, бірақ та олардың қылмыстық құкык бұзушылықты сақтандыруға жасаған әрекеттері, сөз жоқ, жаза тағайындалғанда есепке алынады. Іске аспаған айдап салушылық және көмектесушілік. Іске аспаган айдап салушылық азғырушының қылмысты орындауға азғырылган адамның қылмыстық құқық бұзушылықты істеуге көнбеуі немесе алғаш көнгенімен қылмыстық құқық бұзушылықты нақты іске асыру кезінде оны істеуден бас тартуы болып табылады. Яғни, мұндай жағдайда айдап салушы қылмыс істеуге барынша жағдай жасағанымен, бірақ оның ойы өз ырқына байланысты емес себептермен жүзеге аспай қалады. Айдап салушының мұндай әрекетінде қылмыстық құқық бұзушылык құрамы болса, онда ол ҚК-нің 24-бабында көрсетілген қылмысқа дайындалғандык үшін жауапқа тартылады. Іске аспаған көмектесушілікке қылмыстық құқық бұзушылықты орындауга алдын ала келіскен адамға қателесіп, жарамды құралдың орнына жарамсыз құралдар беріп көмектесу немесе қылмыстық кұкық бұзушылық істеуден өз еркімен бас тартқан адамға, сондай-ақ қылмыстық кұқық бұзушылықты істеп, бітірген адамға көмек көрсетулер жа- тады. Іске аспаган көмектесушілік қылмыстық құқық бұзушылықка дайындалғандық деп саналады. Арнаулы субьектінің қылмысқа бірге қатысуы. Кейбір қылмыстық құқық бұзушылықтардың орындаушысы болып тек арнаулы субъектілер танылады. Мысалы, лауазымды, әскери қылмыстық құқық бұзушылықтарды алайық. Мұндай 124 қылмыстық құқық бұзушылықтардың тікелей орындаушысы жай субъект емес, арнаулы субъект - әскери қызметшілер, лауазымды адамдар ғана болады. Қылмыстық кұқык бұзушылыктың басқа катысушылары - ұйымдастырушылар, айдап салушылар немесе көмектесушілер арнаулы емес жай субъектілер болады. Қылмыстық заңда бұл туралы арнаулы көрсетілген. Яғни, жай адамдар арнаулы субъектілердің орындайтын қылмыстық кұқық бұзушылығына катысқанда олардың әрекеті әр уақытта да 29- бапқа сілтеме жасай отырып сараланады. Қылмыстык кұкық бұзушылықты жасыру, қылмыстық құқық бұзушылыкты хабар- ламау және кылмыстык құқык бұзушылыққа жол берушілік қылмыстық құқық теори- ясында кылмыстық құқық бұзушылыққа жанасушылық деген ұғымды құрайды. Бұл ұғымның қылмысқа катысудан өзгешеліктері де ерекше. Қылмыстық заңда қылмыстык құқық бұзушылыкка жанасушылыққа өзіндік ұғым берілуі және оған кінәлі адамдарға жауаптылык белгіленуі бұл тұрғыдағы қылмыстық құқық бұзушылықтарды қылмыстық құқык бұзушылықка сыбайластықпен бірге қатысудан дәлме-дәл ажыратуға, сондай-ак заңдылықты ныгайтуға толык мүмкіндік береді. Қылмыстык құқық бұзушылыққа жанасушылық қылмыстық құқық теориясында кылмыстық кұкык бұзушылық істеуге өздері катыспаган адамдардың сол істелген қылмыстык құкық бұзушылықты жасыру, істелгелі жатқан немесе істелгені, анық кылмыстық кұкык бұзушылыкты хабарламау туралы қасақана іс-әрекеттері немесе заң бойынша қылмыстық құкык бұзушылыққа қарсы күрес жүргізуге міндетті адамдардын кылмыстык кұқык бұзушылықты әрекет туралы тиісті орындарға хабарламауы, я болма- са, сол эрекеттерге кедергі келтірмейтін эрекетсіздіктері деп белгіленеді. Қылмыстық құқык бұзушылык жанасушылыктың кауіптілігі сол, мұндай іс-эрекеттер дайындалып жаткан кылмыстык құқық бұзушылык тойтарыс беруге, сондай-ақ істелген қылмыстық құқық бұзушылықтарды ашуға, кінэлі адамдарды әшкерелеуге мүмкіндік бермейді. Қылмыстық қүқық бұзушылыққа жанасушылыққа кінэлі адамдардың зияндылығы қылмыстық қүқық бұзушылыққа бірге катысушыларға карағанда онша көп емес, сондықтан да қылмыстық кұқық бұзушылыққа жанасушылық үшін Кодекстің Ерек- ше бөлімінде арнайы көрсетілген реттерде ғана қылмыстык құкық бұзушылық үшін жауаиқа тартылады. Қылмыстық құқық бойынша қылмыстык кұқык бұзушылыққа жанасушылыктың үш түрлі нысаны бар: күні бұрын уәде бермей жасырушылық; хабарламау; жол берушілік. Қылмыстық заң бойынша қылмысты жасыру үшін жауаптылық кез келген қылмысты жасырғандық үшін емес, тек қана ауыр немесе аса ауыр қылмысты алдын ала уэде бермей жасырғанда ғана жүзеге асырылады. Бұл туралы Қылмыстық кодекстің Ерек- ше бөлімінің 432-бабында арнайы көрсетілген. Ауыр немесе аса ауыр қылмыстардың түсінігі Қылмыстық кодекстің 11-бабының 4,5-бөліктерінде көрсетілген. Объективтік жағынан осы қылмыстық құқықбұзушылықтарды жасыру белсенді күйде жүзеге асырылады. Заңда жасырушылықтың нақты нысандары аталып көрсетілмеген, әдетте, ауыр немесе өте ауыр қылмыстык кұқык бұзушылық істеген адамды жасы- ру, қылмыстық құқық бұзушылық істеуге пайдаланылған құралдар мен аспаптарды, қылмыстың ізін, қылмыстық жолмен табылған заттарды жасыру арқылы іске асырыла- ды. Жасырушылық тек қана белсенді әрекет күйінде жүзеге асырылады. Мысалы, ауыр немесе өте ауыр қылмыстық құқық бұзушылық жасаған қылмыскерді жасыру үшін оған қажетті жалған құжаттар беру, оның бет-бейнесін, сыртқы пішінін өзгерту, оған кие- тін киімін беру, олар тұратын мекен-жайды жасыру сияқты белсенді эрекеттер арқылы жүзеге асырылады. Ауыр немесе өте ауыр кылмыстық құқық бұзушылық жасаған кылмыскерді жасырушылық өте сирек жағдайларда эрекетсіздік арқылы да жүзеге асырылуы мүмкін. Мысалы, кісі өлтіріп қолы қан күйде бөтен үйге келіп, тыгылған қылмыскерді үй иесі көре тұра, біле тұра, іздеушіге оның жасырынган жерін көрсетпеуі, сөйтіп кылмыскердің ұсталмай кетуіне көмек жасауы әрекетсіздік арқылы жүзеге асырылған жасырушылык деп табылады. Жасырушылық нысандарының тізбегі заңда 125 нақты көрсетілмеген, сондықтан да оны нақты жағдайларға байланысты анықтау кажет. Субъективтік жағынан жасырушылык тек тікелей қасақаналыкпен істеледі жэне ол ауыр немесе аса ауыр кылмыстық құкық бұзушылық жасаған қылмыскердің өзін, қылмыстың ізін табуға, істелген қылмысты ашуға бөгет келтіруге багытталады. Жасырушылықта кінәлі адамның өзінің істеген қылмысының мәнін сезінуі, білуі қылмыстық жауаптылыққа тартылу үшін негізгі шарт болып табылады. Өйткені қылмыстық заң бойынша жауаптылык кез келген қылмыстық кұқық бұзушылықты жасырушылык үшін емес, тек қана ауыр немесе аса ауыр қылмысты жасырушылық үшін ғана туындайды. Жасырушылықта қылмыстық ниет пен максат әр түрлі болады жэне ол қылмыстык құқык бұзушылыкты саралауға әсер етпейді, бірақ жаза тағайындалғанда есепке алынады. Жасырушылардың кылмыскерлермен туыстық қатынасының, байланысының болуы жасырушыларды қылмыстық жауаптылыктан босатпайды. Жаңа Қылмыстық кодексте (433-бап) уэкілетті лауазымды адамның анық дайындалып жаткан немесе жасалған қылмыстық кұқық бұзушылык туралы арызбен немесе хабарла- мамен жүгінген адамға қатысты алдау, азғыру, қорқыту немесе өзге де құқыққа сыйым- сыз әрекеттер аркылы не аталған адамның өтінішін кез келген өзге тәсілмен жою немесе жасыру арқылы қылмыстык теріс кылықты немесе онша ауыр емес немесе ауырлыгы орташа қылмысты тіркеуден қасақана жасыруы үшін тұңгыш рет қылмыстык жауаптык көзделген. Дамындалып жатқан немесе жасалганы анық белгілі аса ауыр қылмыс не дайындалып жатқаны анық белгілі терроризм актісі туралы хабарламау қылмысты хабарламау деп саналады. Қылмыстық құкық бүзушылық туралы хабарламау қылмысқа бірге қатысушылыққа жатпайды. Өйткені кылмысты хабарламаған адамныц қылмысқа бірге катысушылармен бірлесіп, аса ауыр қылмыс жасауга не дайындалып жатканы анык бел- гілі терроризм актісі ешқандай катысы болмайды. Ол тек кана істелгелі жатқан неме- се істелгені анык аса ауыр қылмысты не терроризм актісі жөнінде накты біле тұра, ол туралы тиісті орындарга, лауазым адамдарына мәлімдемейді. Яғни, хабарламау объективтік жағынан алғанда сол кінэлі адамның әрекетсіздігін көрсетеді. Қылмыстық кұқық бұзушылық туралы хабарламау адамның істегелі жатқан немесе істелгенін анык білетін аса ауыр қылмысты біле тұра, нақты жағдайға байланысты хабарлауга мүмкіндігі бола тұра, соны істемеуі болып табылады. Субъективтік жагынан алганда, хабарламау тек қана қасақаналықпен жүзеге асырылады. Хабар бермеуші істелгелі жатқан немесе істелгені анык аса ауыр қылмысты не терроризм актісі жөнінде біле тұра, оның зияндылығын сезіп, өзінің әрекетсіздігінен мүмкін болған зардаптың болуын тілеп, оған саналы түрде жол береді. Қылмыстық құқылық нормамен жазаланатын аса ауыр қылмыс туралы хабарлау үшін хабар бермеуші - кінәлі адам істелгелі жатқан немесе істелгені анык қылмыс туралы, оның мәні, құрамы туралы накты білуі кажет. Өйткені қолданылып жүрген қылмыстык заң бойынша қылмыс туралы хабарламагандық үшін жауаптылық Қылмыстык кодекстің Ерекше бөлімінде көрсетілген реттерде гана жүзеге асырылады. Қылмыстық кодекстің 434-бабында арнайы көрсетілген аса ауыр қылмысты, не дайындалып жатқаны анық бел- гілі терроризм актісі хабарламағаны үшін ғана қылмыстык жауаптылык көзделген. Аса ауыр қылмыстың түсінігі Қылмыстық кодекстің 10-бабының 5-бөлігінде корсетілген. Осы бапқа, яғни аса ауыр кылмысқа жатпайтын кылмыстарды хабарламау қылмыс деп саналмайды, сондай-ак қылмыс істеген адамның жұбайы (зайыбы), жакын туыстары - ата-аналары, балалары, бала қылып алушылары, бала боп алынғандар, туған ағалары мен аналары, ата-әже, немерелері. Сондай-ақ діни қызметшілер өзіне сеніп сырын ашқан адамдардың қылмыстарын хабарламағандык үшін жауапқа тартылмайды. Терроризм актісінің түсінігі ҚК-тің 255-бабының 1- бөлігінде берілген. Қылмыстык кұкык бұзушылыққа жол берушілік деп істелгелі жаткан кылмыстык құқық бұзушылыққа бөгет жасауға міндетті адамның мүмкіндігі бола тұра бөгет жасамаушылығын 126 айтамыз. Қылмыстық заң бойынша мұндай міндет заңның тікелей сол міндетті орындау туралы нұскауымен немесе кызмет бабын атқаруға байла- нысты міндеттілегінен туындайды. Объективтік жағынан алғанда, қылмыстық кұкық бұзушылықка жол берушілік істелетін немесе істелгелі жаткан кылмысқа бөгет жасауға міндетті адамның мүмкіндігін пайдаланбай, әрекетсіздік жасауы арқылы жүзеге асырылады. Субъективтік жағынан алғанда, жол берушілік тек қана қасақаналықпен жүзеге асырылады. Қылмыстык жолмен жазаланатын осындай жол берушіліктің нақты түрлері қылмыстық занда көрсетілген. Ол 370-бап - қызметтегі әрекетсіздік, яғни лауазымды адамнын пайдакүнемдікпен немесе өзге де жеке мүддесі үшін өзінің кызметтік міндет- терін орындамауы, қылмыстык кұкық бұзушылыққа карсы күрес жүргізбеуі. Сондай-ак 119-баптағы жас болуы, кэрілігі, науқастығы салдарынан немесе баска бір дәрменсіздік себепті өзін-өзі сақтауға шара колданарлык мүмкіндігі жок адамды біле тұра, өміріне кауіп төніп тұрған жағдайда жәрдемсіз калдыру, егер жәрдемсіз қалдырушы ол адам жөнінде қамқорлык жасауға міндетті болса жэне жәрдем көрсетуге мүмкіндігі болса не- месе 320-баптагы заң немесе арнаулы ереже бойынша жэрдем көрсетуге міндетті адамның науқас адамга дәлелді себепсіз көмек көрсетпеуі, т. б. әрекеттер. Баска жагдайларда қылмысқа жол бергендік үшін арнаулы жауаптылық жок. Заң бойынша қылмыска жол берушілік күні бүрын уэде беру арқылы істелсе, онда кінәлінің әрекеті қылмыстық қүкық бүзушылыққа сыбайластықпен бірге қатысу ретінде сараланады (27, 28-баптар).
4. Қылмысқа қатысушылардың жауаптылығы
1.Сыбайлас қатысып жасалған кылмыстык кұқық бұзушылық үшін жаза тағайындау кезінде оны жасауға адамның іс жүзінде қатысу сипаты мен дәрежесі, осы қатысудың қылмыстық құқық бұзушылық мақсатына жетудегі мэні, оның келтірілген немесе келтірілуі мүмкін зиянының сипаты мен мөлшеріне ықпалы ескеріледі. 2. Сыбайлас қатысушылардың біреуінің жеке басына қатысты жауаптылык пен жазаны жеңілдететін немесе ауырлататын мән-жайлар тек сол сыбайлас катысушыға жаза тағайындау кезінде ғана ескеріледі. Сыбайлас қатысып жасалған қылмыстық құқық бұзушылық үшін жаза тағайындау кезінде оны жасауға адамның іс жүзінде қатысу сипаты мен дәрежесі, осы катысудың қылмыстық құқық бұзушылық мақсатына жету жөніндегі мэні, оның келтірілген немесе келтіруі мүмкін зиянының сипаты мен мөлшеріне ықпалы ескеріледі. Қатысып жасалған қылмыс үшін жаза олардың іс-әрекеті сараланған Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті баптарында көрсетілген санкция шеңберінде қатысудың нысаны мен түріне карамастан тағайындалады. Сот қатысушыларға жаза тағайындаганда жаза тағайындаудың жалпы бастамаларын (52-бап) және 57-баптың шарттарын басшылыққа алуға міндетті. Қылмыстық кодекстің 57-бабында жаза тағайындау кезінде оны жасауға қатысқан адамның 1) қатысу сипатын жэне дәрежесін; 2) кылмыс максатына жетудің мәнін; 3) келтірілген немесе келтірілуі мүмкін зиянның сипаты мен мөлшерін ескеруді талап етеді. Қатысу сипа- ты қатысушының атқарған рөлімен сипатталады. Бұл жерде қатысушы кім болып рөл атқарады - ұйымдастырушы ма, айдап салушы ма, орындаушы ма әлде көмектесуші ме? Әдетте, ұйымдастырушыларга, айдап салушыларға, орындаушыларға қылмыстық құқық бұзушылыққа көмектесушілерге қарағанда жаза қаталырақ тагайындалады. Қатысу дәрежесі қылмыстық құқық бұзушылықты мақсатқа жетудегі қатысушылардың сіңірген еңбегінің көрінісі арқылы белгіленеді. Ал қылмыстық кұқық бұзушылық мақсатына жетудің мэні - алға койған мақсаты толық орындалды ма, жоқ па осыған байланысты. Келтірілген немесе келтірілуі мүмкін 203 зиянның сипаты мен мөлшерін анықтағанда оларды туғызуға істелген қатысушының әрекет белсенділігі, атқарған функциясы есепке алынады. Қылмыстык кодекстің 57-бабының 2-бөлігінде Сыбайлас қатысушылардың біреуінің жеке басына қатысты жауаптылық пен жазаны жеңілдететін немесе ауырлататын мән-жайлар тек сол сыбайлас қатысушыға жаза тағайындау кезінде гана ескеріледі, - делінген. Яғни, мұндай ретте ересектерге қарағанда, жасы толмағандарға жазаның жеңілдететін түрі қолданылуы айтпаса да түсінікті
Курстық жұмыста қылмыстық құқық бұзушылыққа сыбайлас қатысу өзінің міндетті объективті және субъективті белгілерінің жиынтығымен сипатталатын қылмыстық әрекеттің ерекше нысаны ретінде қарастырылады. Егер де қылмыстық құқық бұзушылыққа сыбайлас қатысудың объективтік жағына: бірнеше қатысушылардың әрекетінің бір жақтығы, яғни жасаған қылмыстарының ортақтығы немесе қылмысқа қатысушылардың бірін бірі толықтырып отыратындығы, қылмысқа қатысушылардың барлығының бірдей ортақ қылмыстық зардапты келтіруі, қылмыстық құқық бұзушылыққа қатысушылардың әрқайсысының әрекетінен туындаған ортақ қылмыстық зардаптың туындауына әкеп соққан себепті байланыстың болуы сияқты әрекеттердің қажет болатындығын зерттеген.
Түйін сөздер: қылмыстық құқық бұзушылыққа сыбайлас қатысу, қылмыстық нәтиже, әрекетсіздік, орындаушы, азғырушы, көмектесуші, ұйымдастырушы, абайсыздық, қасақаналық, қылмыстық ниет, мақсат, қылмыстың субъективтік жағы.
Көп жағдайда қылмысты бір адам емес, қылмыстық нəтижеге жету жолында өз күштерін біріктірген адамдар тобы жасайды. Топ болып қылмыс жасағанда олар орындайтын рөлдерін бөліп алуы мүмкін. Қылмысты топ болып жасаған қылмыс қылмыстық əрекеттің ерекше нысаны болып табылады да, қылмыс жасауды жəне оның ізін жасыруды жеңілдетеді, сондықтан осындай қылмыстардың қоғамға қауіптілік дəрежесін күшейтеді. Осыған байланысты бірлесіп жасаған қылмыстары үшін жауап беретін адамдар тобын, олардың жауаптылығының негіздері мен шектерін, кінə дəрежесі мен жазаны заң көлемінде белгілеудің маңызы зор.
Басқа құқық салаларына қарағанда қылмыстық құқық қоғамдық қатынастардың ерекше саласын қорғайды. Оның міндеті жеке адам мен азаматтардың құқықтарының бостандықтары мен заңды мүдделерін, меншікті, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық тəртіп пен қауіпсіздікті, қоршаған ортаны Қазақстан Республикасының Конституциялық құрылысы мен аумақтық тұтастығын, қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау,бейбітшілікпен адамзаттың қауіпсіздігін қорғау, сондай-ақ, қылмыстың алдын-алу болып табылады.
Қылмыстық құқықбұзушылыққа сыбайлас қатысудың белгілерінің өзін объективтік жəне субъективтік белгілер деп жіктеуге болады.
Объективтік белгілер. Қылмыстық құқық бұзушылыққа сыбайлас қатысудың жалпы белгісі болып бір қылмыс жасауға бірнеше субьектінің қатысуы саналады.
Бұл сандық белгі болмай қатысушылықты көзге елестету мүмкін емес. Бірақ, бір ғана сандық белгінің қылмыстық құқықбұзушылыққа сыбайлас қатысуды анықтауға жеткіліксіз болуы мүмкін.
Қатысушылық болу үшін бір қылмысты жасағанда қатысушылардың əрқайсысы нақты қылмыстық нəтижеге жету жолында елеулі əрекеттер жасауы тиіс. Қылмыстық құқық бойынша қатысушылардың болмағанда біреуі қылмыстық нəтижеге елеулі түрде əсер ететін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Құқықтану кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Қылмыстық құқық бұзушылыққа сыбайлас қатысу түсінгі және белгілері
Орындаған: Құқықтану-204 тобының
студенті
Қабылдаған:Нурлин А.К.
Ақтөбе, 2022 ж
Жоспар
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Қылмысқа қатысу түсінігі
2. Қылмысқа қатысудың түрлері және нысандары
3. Қылмысқа қатысушылардың түрлері
4. Қылмысқа қатысушылардың жауаптылығы
5. Қылмысқа қатысушылардың шектен шығуы
6. Қылмысқа жанасушылық
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
\s
Қылмысқа қатысу түсінігі
Екі немесе одан да көп адамның қасақана қылмыстық қуқық бүзушылық жасауга қасақана бірлесе қатысуы қылмыстық қуқық бузушылыққа сыбайлас қатысу деп танылады. Қылмыстык кұқық бұзушылық - бір адам аркылы немесе бірнеше адамның бірлесуі аркылы істелуі мүмкін. Бірнеше адамнын кылмыстык кұкык бұзушылық істеуінін нәтижесінде істелген қылмыстың мәні, одан туындайтын зиянның мөлшері де жеке дара адам істеген қылмыстық құқық бұзушылыкка қарағанда едэуір өзгереді және мұндайда кылмыстық кұқық бұзушылық істегені үшін жауапты болатын адамдардың санын тура анықтау қажеттілігі туындайды. Сондай-ақ бұл адамдардың жауаптылығының негізі мен шегін, олардың әрқайсысының бірлесіп қылмыстық құқық бұзушылық істеудегі кінэсінің мэні мен дәрежесіне карай салыстыру, әрбір қылмыскердің жеке тұлғасының ерекшеліктерін анықтаудың маңызы зор. Қылмыстык кұқық бұзушылыққа қатысу институты гана осы мәселелерді анықтауга толық мүмкіндік тугызады. Жаңа қылмыстық заңда қылмыстық құкык бұзушылыққа бірлесіп сыбайластықпен қатысудың 107 ұғымы, оған катысушылардың (орындаушылар, ұйымдастырушылар, айдап салушылар мен көмектесушілер) жекелеген іс-эрекетін сипаттайтын белгілер және оларға жаза тағайындаудың негізгі қагидалары, сондай-ақ қылмыска қатысу нысандарының аныктамасы берілген (ҚК-нің 27, 28, 29, 31-баптары). Қылмыстық құқық бұзушылыққа қатысу қылмыстық құқық бойынша қылмыс істеудің ерекше нысаны ретінде қарастырылады, өйткені жеке-дара қылмыстык құкық бұзушылықты жасауга қарағанда, кылмыстық құкықбұзушылыкты осы нысанда істеудің қауіптілік дэрежесі жэне келтіретін залалы да зор. Бірнеше адамның күш біріктіріп бір немесе бірнеше кылмыстык құқық бұзушылықты істеуі олардың - қатысушылардың өзара бірін-бірі қолдауы, қылмыстық құқық бұзушылықты істеуді жеңілдетіп қана қоймайды, сонымен бірге қылмыстық заң қорғайтын қогамдық қатынастарға үлкен қауіп келтіреді немесе соны келтіру қаупін туғызады. Қылмыстық кұкык бұзушылық істеу- ді осылай жүзеге асыру қылмысты іс-әрекеттің өзін жоюға, кайсыбір жағдайларда бір адамның қолынан келмейтін кылмыстық құқық бұзушылықты істеуді дайындауға немесе жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Көптеген ауыр қылмыстык құқық бұзушылықтарды, атап айтқанда, бөтен біреудің мүлкін өте көп мөлшерде талан-таражға салу, валюталық операциялар жөніндегі ереже- лерді бұзу, паракорлық, әйел зорлау, кісі өлтіру сияқты қылмыстык құкық бұзушылық бірлесіп істеу арқылы жүзеге асырылады. Қазакстан Республикасында қылмыстык құқық бұзушылыққа сыбайлас қатысудың ұғымы Қазақстан Республикасының 2014 жылы қабылданған Қылмыстық кодексінің 27-бабында Екі немесе одан да көп адамның касақана кылмыстық құкық бұзушылық жасауға қасакана бірлесе қатысуы қылмыстық кұқық бұзушылыққа сыбайлас қатысу деп танылады, - делінген. Қылмыстық құқык бұзушылық істеудің ерекше нысаны болып табылатын кылмыстық кұқык бұзушылыкка қатысудың өзіндік объективтік жэне субъективтік белгілері бар. Қылмыстық кұкық бұзушылыққа қатысудың объективтік жағының бір белгісі бір қылмыстық кұқық бұзушылыкка екі немесе одан да көп адамдардың сыбайластықпен қатысуы болып табылады. Бұл жерде қатысушылардың бәрінің есі дұрыс, қылмыстық заң бойынша жауап беретін жасқа толған болуы кажет. Есі дұрыс емес адамды немесе қылмыстык жауап беру жасына толмаган жасөспірімдерді қылмыс істеуге пайдалану қылмыс жасаудың құралдары болып саналады, сол себептен ол қылмысқа сыбайластықпен катысу болып саналмайды. Ондай адамдарды қылмыс істеуге пайдаланғандардың өздері қылмыстык кұқық бұзушылықты тікелей орындаушы ретінде жауап береді. Ал кәмелетке толмаган адамды қылмыстық құқык бұзушылыққа тарту Кодекстегі 132-бап бойынша жеке қылмыс құрамы болып есептеледі. Қылмыстық құқықбұзушылык істеуге сыбайластықпен қатысуда екі немесе одан да көп адам қылмысты бірлесіп істейді. Объективтік жағынан алғанда қылмыстық құқық бұзушылык істеуге сыбайластықпен бірлесіп қатысу дегеніміз оны істеуге бірге қатысқан әрбір қатысушылардың әрекеті белгілі бір кылмысты, іс-әрекетті істеуге және соның орындалуын жүзеге асыруға бағытталуы. Өзінің мәні жөнінен жекелеген адамдардың қылмысқа қатысуы әр түрлі болуы мүмкін. Қылмыстық кодекстің Ерекше бөліміндегі тиісті баптарда көрсетілген қылмыстарды тікелей орындаушымен бірге, сыбайластықпен қатысушылар санына қылмыс істеуге бі- реуді көндірген (айдап салушы), қылмыс істеуді үйымдастырган немесе оған басшылық етуші (үйымдастырушы) немесе қылмыс жасауга жағдай тугызган (көмектесуші) адамдар да кіруі мүмкін. Қылмысты ұйымдастырушылардың; айдап салушылардың; комектесушілердің әр түрдегі және әр түрлі дәрежедегі сыбайластықпен қылмыстың істелуіне мүмкіндік туғызумен бірге уақыты жағынан істелген қылмысты орындаушының әрекетінің алдын алуы немесе сонымен тұспа-тұс келуі және олардың барлығының осы қылмысты әрекетті істеумен себепті байланысты болуы шарт. Әрбір қатысушының әрекеттерінің өзара себепті байланысы мен шарттарының болуы істелген кылмыстық катысушыларының сыбайластықпен бірлескен қылмыстық кұкық бұзушылыкты іс- әрекеттерінің салдары екендігін дэлелдейді, барлык қатысушылардың бірдей жагдайда жауаптылыкқа 108 тартылуының алгы шарты екендігін көрсетеді. Қылмыстык құкык бұзушылыққа қатысуда іс-әрекет пен қылмыстық құқық бұзушылықтың зардабының озара байланысының жеке адамның істеген қылмыстық қүқык бұзушылыгына қараганда өз ерекшелігі бар. Қылмыстық кұқық бұзушылыққа қатысуда қылмыстық кұқық бұзушылыктың зардабы мен орындаушылардың немесе бірге орындаушылардың іс-әрекеттері ғана байланысты болады. Айдап салушы, көмектесуші, кейде ұйымдастырушы тікелей зиян келтірмейді. Олар тек қана кылмыстық кұқық бұзушылықтың зардабының тууына себепші болады. Мұндай себепші болу қылмыстық құқық бұзушылықты тікелей орындаушыға оның қылмыс істеуге деген шешімін қоздыру арқылы жүзеге асырылады. Субъективтік жагынан алганда қылмыска қатысу барлык қатысушылардың кылмысты қасақана істегенін білдіреді. Бұл жерде екі немесе одан да көп адамдардың касақана қылмыс жасауга қасақана қатысуы ұиымдастырушының, азғырушының, көмектесушінің, орындаушының істеи- тін қылмысының мәнісінен хабардар болатындыгы және олардың өз іс-әрекеттерімен орындаушыга қылмыс істеуге мүмкіндік туғызатыны немесе соған түрткі болатыны туралы сөз болып отыр. Қылмыстык кұқык бұзушылыққа сыбайластықпен қатысу тек касакана істелетін қылмыстык құқық бұзушылықтағы гана болады. Абайсыздықпен істелетін қылмыстык құқык бұзушылықтағы қылмысқа қатысушылық болмайды. Қылмыстық құқық бұзушылыққа сыбайластықпен қатысуда барлық қатысушылар іс- әрекетті касакана, оның ішінде тек қана тікелей қасақаналықпен жасайды. Бұл жерде бұл қылмыстық құкық бұзушылықты істеуді тілеу бірнеше адамдарды қылмыстык құқық бұзушылық іс-әрекетке біріктіреді. Кейбір жагдайларда қылмыстық құқық бұзушылыққа катысу нақтыланбаган тікелей қасақаналықпен де болуы мүмкін. Л., Н. деген азаматтар төбелеске бірге қатысып, қарсыластарының біріне екеуі де пышақ салган. Нәтижесінде бір адам ауыр жарақаттанган. Бұлардың әрекетін аудандык сот нақтыланбаған тікелей касақаналықпен істелген қылмысты әрекет деп бағалап, оларды Қылмыстық кодекстің 106-бабы 3- бөлігі бойынша саралаған. Себебі олар пышақ жұмсаудан кез келген ауыр зардаптың немесе кісі өлімінін болуы мүмкіндігіне саналы түрде жол берген.
Қылмыстық құқық бұзушылықты ұйымдастырушы, кылмыстык кұкық бұзушылыкка көмектесуші немесе айдагі салушы қылмыстық құқық бұзушылықты орындаушының істейтін қылмыстық құкық бұзушылығының мәнін,ниетін,және өздерінің орындаушының қылмыстық құқық бұзушылықты істеуіне жағдай туғызатынын сезінуі кажет. Ал кылмыстық құқық бұзушылықты орындаушы қылмыстык құқық бұзушылыққа басқа сыбайластықпен катысушылардың өзіне қылмыстық құқык бұзушылыкқа дайындалғанына немесе жасауына жәрдем жасағанынан әр уақытта да хабардар болады. Оның үстіне, қылмыстық құқық бұзушылыкты орындаушылардың арасында бірлесіп қылмыстық құқық бұзушылық жасауға деген өзара келісім болады, мұның өзі барлық қылмыстық құқық бұзушылықка қатысушылардың өз әрекеттерінің келісушілікпен жүзеге асырылатындығын және мұның қылмысты іс-әрекеттің тиімді түрде жүзеге асырылатындығын көрсетеді. Қылмыстық құқық бұзушылык катысу - барлық қатысушылардың бірыңғай қылмыстық құқық бұзушылықты нәтижеге жетуі үшін бағытталған, ортақ қылмыстық құқық бұзушылық ниетінің болуын білдіреді. Қатысушылардың мінез-құлқының, ниеті мен мақсатының бір-біріне сай келуі де, келмеуі де мүмкін. Мысалы: кісі өлтіруге қатысушылардың біреуі кызғаныштан, екіншісі кек алушылықпен, ал басқа біреуі пайдакүнемдік ниетпен әрекет жасауы мүмкін. Қылмыстық құқық бұзушылық қатысудағы басты шарт - барлық сыбайластықпен қатысушылар қылмыстык құқық бұзушылықты орындаушының істейтін қылмысының мәнін сезе отырып, әр түрлі ниетпен соның болуын тілеп, қылмыстык кұкык бұзушылықты жүзеге асыру үшін өздерінің кылмыстық кұқық бұзушылық әрекеттерін біріктіреді.
Қылмысқа қатысудың түрлері және нысандары
1Ұйымдастырушы, айдап салушы және көмектесуші орындаушымен бірге қылмыстық қуқық бузушылыққа сыбайлас қатысушылар деп танылады. 2. Қылмыстық қуқық бузушылықты тікелей жасаган не оны жасауга басқа адамдармен (бірге орындаушылармен) бірлесіп тікелей қатысқан адам, сондай-ақ жасына, есінің дұрыс еместігіне немесе осы Кодексте көзделген басқа да мән-жайларға байланысты қылмыстық жауаптылыққа жатпайтын басқа адамдарды пайдалану арқылы, сол сияқты іс-әрекетті абайсызда жасаған адамдарды пайдалану арқылы қылмыстық қуқық бузушылық жасаган адам орындаушы деп танылады. 3. Қылмыстық қуқық бузушылық жасауды ұйымдастырган немесе оның орындалуына басшылық еткен адам, сол сияқты қылмыстық топты қурган не оган басшылық еткен адам уйымдастырушы деп танылады. 4. Басқа адамды азғыру, параға сатып алу, қорқыту жолымен немесе басқа да тәсілмен қылмыстық құқық бузушылық жасауға көндірген адам айдап салушы деп танылады. 5. Кеңестерімен, нусқауларымен, ақпарат, осы іс-әрекетті жасайтын қару немесе құралдар беруімен не оны жасауға кедергілерді жоюымен қылмыстық қуқық бузушылықтың жасалуына жәрдемдескен адам, сондай-ақ орындаушыны, қылмыстық құқық бузушылық жасау қаруын немесе өзге де қуралдарын, осы іс-әрекеттің ізін не қуқыққа қарсы жолмен қол жеткізілген заттарды жасыруга күні бұрын уәде берген адам, сол сияқты осындай заттарды иемденуге немесе өткізуге күні бурын уәде берген адам көмектесуші деп танылады. Қылмыстық құкықта қылмыстық құқық бұзушылыққа сыбайластықпен қатысушылар орындаушылар, ұйымдастырушылар, айдап салушылар жэне көмектесушілер деп бөлінеді. Оларды бұлай бөлуге қылмыстық құқық бұзушылыққа сыбайластықпе қатысудағы агқаратын іс-әрекетінің мәнісі мен дәрежесі негіз бола алады. Қылмыстық құкық бұзушылыққа сыбайластықпен қатысушыларды осылай бөлудің олардың жауаптылыгын негіздеу, іс-әрекеттерін дұрыс саралау жэне жаза тагайындағанда әрқайсысының ерекшеліктерін еске алу үшін маңызы өте зор.
Қылмыстык кұқық бұзушылыкка сыбайластықпен қатысушылардың түрлері және олардың әрқайсысына заңдылық сипаттама ҚК-нің 28-бабында көрсетілген. Орындаушы. Қылмыстық кұкык бұзушылықты тікелей жасаған немесе оны жасауға басқа адамдармен (коса орындаушылармен) бірге тікелей катысқан адам, сондай-ак жа- сына, есінің дұрыс еместігіне немесе осы Кодексте көзделген баска да мэн-жайларга байланысты қылмыстық жауапқа тартуға болмайтын басқа адамдарды пайдалану арқылы, сол сияқты әрекетті абайсызда жасаған адамдарды пайдалану жолымен қылмыс жасаған адам орындаушы деп танылады (28-бап, 2-бөлігі). Қылмыстык құқық бұзушылықты орындаушы қылмыстық құқық бұзушылыкты жеке өзі немесе оны бірнеше басқа адамдармен қоса орындап, тікелей жүзеге асыруы мүмкін, мысалы, топ болып әйелді зорлау. Қайсыбір жағдайларда қылмыстық кұкык бұзушылықтың субъектісі болып танылатын жасқа толмаған адамдарды пайдалану арқылы қылмыстық кұкық бұзушылык жасаған адам қылмыстық кұқык бұзушылықтың тікелей орындаушысы болады. Немесе есі дұрыс емес адамды кісі өлтіруге пайдаланса, онда оны пайдаланған адамның өзі қылмысты орындаушы, ал есі дұрыс емес адам қылмыстық кұқық бұзушылық істеудің құралы болып табылады. Егер абайсыздықпен әрекеттенген адамды пайдалану арқылы қылмыстық құқық бұзушылық жасалса да, қылмыстық кұкық бұзушылықты орындаушы болып соны пайдаланган адамның өзі танылады. Мысалы, С. деген адам өзі жек көретін Ж. деген жолдасының қарсы келе жатқанын көріп, оны баска біреудің қолымен өлтіру үшін өзіне таяп қалғанда жанында келе жатқан Т. деген серігін алдап Ж-ны қорқытайық, мына мылтық ішіне ок салынбаған, құр дәрімен ғана жабдыкталған оталғыш бар, соған каратып мылтык ат, - дейді. Т. мылтықты алып Ж-ға карсы мылтық атады, нәтижесінде мылтық атылып, Жның кеу- десіне оқ тиіп, табан астында қаза болады. Бұл жерде Т-ның әрекеті абайсызда, ал С-ның әрекеті қасақана кісі өлтіру болып табылады. Өйткені ол мылтық оғын С-га сеніп тек- сермеді. Яғни, қасакана қылмыстық құкык бұзушылықты орындаушы С. болып табылады. Ол бұл жерде абайсыздыкпен әрекеттенген адамды кылмыстык кұқық бұзушылык істеуге пайдаланды. Орындаушының арам ниетінің мазмұны мынандай болып табыла- ды: а) адам қылмыстық құкық бұзушылықты баскалардың көмегімен (біреу болса да) істелгенін сезеді; б) қылмыстык құкык бұзушылыктың нәтижесінін жалпы зардабын болжайды; в) соның болуын тілеп немесе соған саналы түрде жол береді. Қылмыстык құқық бұзушылықты орындаушылардың әрекеті ҚК-нің 28-бабы, 2- бөлігіне сілтеме жа- салмастан ҚК-нің Ерекше бөлімінде көрсетілген қылмыстық кұкык бұзушылық құрамы бойынша тікелей сараланады. Үйымдастырушы. Қылмыстық құқык бұзушылык жасауды ұйымдастырған не- месе оның орындалуына басшылык еткен адам, сол сиякты кылмыстык топты кұрған не оларға басшылық еткен адам ұйымдастырушы деп танылады (28-бап, 3-бөлігі). Ұйымдастырушы қылмыстыққұқықбұзушылыққа қатысушылардың ішіндегі ен қауіптісі болып табылады. Оның әрекеті Қылмыстық кодекстің 29-бабына сілтеме жасала отырып сараланады. Қылмысты ұйымдастырушылардың әрекеті көбінесе тұрақты қылмыстык топ құруға байланысты болады. Ұйымдастырушылар объективтік жагынан алганда қызметі қылмыстық кұқық бұзушылыққа қатысушыларды табу, оның дайындығына, жүзеге асырылуына жоспар жасау, қылмыстық құқық 121 бұзушылыққа қатысушылардын арасында берік тәртіп орнату, олардың өзара міндеттерін бөлу, сондай-ақ қылмысты істеу барысында оган тікелей басшылық жасау жагынан көрінеді. Барлық жағдайларда да ұйымдастырушы, қылмыстық құқық бұзушылықты істеуді дайындағанда немесе басқарганда олардың катысушыларын біріктіріп, басшылық жасайды, көп жағдайларда қылмыстық құқық бұзушылык істеудің бастамашысы болады. Кейбір ретте қылмыстық құқық бұзушылықты ұйымдастырушы өзінің ұйымдастырушылық қызметін істелген қылмыстық құқық бұзушылықтың тікелей орындаушылық қызметімен коса аткаруы да мүмкін. Бірақ та мұндай жағдайда оның ұйымдастырушылық қызметін қылмыстық құкық бұзушылықты орындаушылық қызметімен алмастыруға болмайды. Өйткені қылмыстық құқық бұзушылыкты ұйымдастырушының зияндылыгы орындаушыга қараганда жогары жэне қауіпті болып табылады. Ұйымдастырушы тек кана тікелей қасақаналықпен эрекет жасайды. Ол эрекетінің қоғамга қауіпті екенін біле тұра, содан туындайтын зардаптардың болуын болжай тұра, сол зардаптың болуын тілеп істейді. Яғни басқаша айтқанда, ұйымдастырушы қылмыстық құкық бұзушылыкка қатысушылардың барлығының қылмыстық құқық бұзушылық әрекетінің біріктірушісі болады жэне сол үшін де өзі ұиымдастырған нақты қылмыстық құқық бұзушылық құрамының санкциясына сэикес жазаға тартылады. Айдап салушы. Басқа адамды азгыру, параға сатып алу, қорқыту жолымен немесе өзге де жолмен қылмыстық құкык бұзушылық жасауға көндірген адам айдап салушы деп танылады (28-бап, 4-бөлігі). Айдап салушы болашақ қылмыстық кұқык бұзушылықты орындаушыны эр түрлі әдіспен қылмыс істеуге азғырып, көндіріп, оның батылдыгына жігер береді. Айдап салушы (азғырушы) қылмыстык кұқык бұзушылықты істеушінің сана-сезіміне, еркіне тікелей әсер етіп, оны қылмыстық құқық бұзушылық жасауға тікелей жігерлендіреді. Айдап салушының өзі қылмыстық құқық бұзушылық істеуге көндірген адаммен қатынас жасауы ауызша, жазбаша, қимыл көрсету және тагы баска сан түрлі болуы мүмкін. Қылмыстық кұкық бұзушылық істеуге біреуді көндірудің тәсілі, құралы да сан түрлі болуы мүмкін. Мұнда қорқыту, өтіну, сатып алу, сый-сияпат жасау, өз өкілдігі мен бе- делін пайдалану сияқты сан алуан әдістер пайдаланылуы мүмкін. Кейбір жағдайларда айдап салушы біреу емес, бірнешеу болуы да ыктимал. Айдап салудың барлық тәсілдері мен әдістері азғыруға көнушінің еркін басуға немесе оны шатасуга әкеліп соқтырмауы керек, қайта оның белгілі бір қылмыстық құкык бұзушылықты жасауға деген жігерін қоздырып, соны істеуге деген бел байлағандыққа итермелеуі керек. Айдап салушы барлық уақытта да белсенді әрекет күйінде жүзеге асырылады. Айдап салушыны интеллектуалдық көмек берудің түрінен ажырата білу керек. Интеллектуалдық көмек беруде адам қылмыстық құкық бұзушылыкты орындаушының ниетін кұптайды, ал айдап салушылықта қылмыстык кұкық бұзушылық істеуге біреуді белсенді түрде көндіреді. Яғни, бұл екі ұғымның айырмашылығы осында. Айдап салушылық өзінің істеген іс- әрекетінің мәнін сезуге қабілеті нақты бір шешім жасайтын адам жөнінде ғана орын алады. Сондықтан да есі дұрыс емес адамды, қылмыстык құқық бұзушылық үшін кәмелеттік жаска толмаған жасөспірімді айдап салушылықта қылмысқа қатысу тәртібі колданылмайды, бұл жерде айдап салушының әрекеті біреу арқылы зиян келтіру ретінде багаланады. Сол сияқты біреуді әдейілеп қасақана теріс багытқа салып, соның қатесін иайдаланып, сол арқылы қылмыстық құқық бұзушылықты жүзеге асыру да кылмыстық күқық бүзушылыққа сыбайластыкпен қатысудагы айдап салушылық болмайды. Мұндай реттерде ондай әрекеттерді істеген адамның өздері қылмыстык құқық бүзушылықтың тікелей орындаушысына айналып кетеді. Субъективтік жагынан алғанда, айдап салушылык әрекеті тікелей касаканалық арқылы сипатталады. Өйткені айдап салушының арам ниеті біріншіден, орын алатын накты кылмыстық құқық бұзушылық құрамының объективтік жагынан туындайтын барлык мән-жайларды, екіншіден, озінің әрекетімен қылмыстык қүқық бүзушылық нәтижесінің себепті байланысынын жалпы дамуын болжайды. Демек, айдап салушы қылмыстык қүқық бұзушылық істеуге басқа біреуді көндіріп, оны 122 накты бір қылмыстық құқық бұзушылықты орындауга көндіреді. Егер адам қылмыстық құқық бұзушылық жасауға азгырмайтын өзінің теріс көзқарасымен көңіл-күйін білдірсе, онда ондай адамның әрекетінде айдап салушылық болмайды. Кей кезде мүндай іс-әрекет нақты бір жагдайларға байланысты жеке қылмыстық қүқық бұзушылық құрамын түзуі мүмкін (179, 180-баптар). Көмектесуші. Кеңестерімен, нүсқауларымен, ақпарат, осы іс-әрекетті жасайтын қару немесе қүралдар беруімен не қылмысты жасауға кедергілерді жоюымен қылмыстык құқық бүзушылықтың жасалуына жәрдемдескен адам, орындаушыны, кылмыстық қүқық бұзушылық жасау қаруын немесе өзге де қүралдарын, осы іс-әрекеттің ізін не құқыққа қарсы жолмен қол жеткізілген запарды жасыруға күні бұрын уәде берген адам, сол сиякты осындай запарды иемденуге немесе откізуге күні бүрын уэде берген адам көмектесуші деп танылады (28-бап, 5-бөлігі).
Қылмысқа қатысушылардың түрлері
Объективтік жагынан алганда, кылмыстык құқык бұзушылыққа көмек көрсету жоғарыда көрсетілген тәсілдермен істелінетін кылмыстық құқық бұзушылықтың жүзеге асырылуына жәрдемдесу болып табылады. Тәсілдердің нақты тізбегі Қылмыстық кодекстің 28-бабының 5- бөлігінде көрсетілген. Мұнда кылмыстық қүқық бұзушылық істеуге пайдаланылатын барлық тэсілдердің нысандары толық айтылған. Көмектесушінің қылмыстық кұқық бүзушылықты орындаушылардан өзгешелігі, сол қылмыстык құқық бүзушылыққа көмектесу әр уақытта да орындаушының қылмыстык қүкық бүзушылық іс-әрекетті істеуінің алдын алады. Өйткені қылмыстық заңда қылмыстық кұқык бұзушылыққа көмектесушінің бір белгісі күні бұрын уәде беру деп тегіннен-тегін көрсетілмеген. Күні бұрын кылмыстық қүкық бүзушылықты істелгенге дейін көмектесуге уәде берген адам ғана қылмыстык күқық бүзушылыкка көмектесуші деп табылады. Ал егер адам күні бүрын көмектесуге уәде бермей-ак орындаушының істеген қылмыстық күкык бұзушылыгына көмек көрсетсе, онда мұндай адамның әрекеті Қылмыстык кодекстің Ерекше бөлімінде көрсетілген тиісті күрамдарды бірге орындаушы ретінде бағаланады. Қылмыстык күкық бүзушылықка көмектесу запай (материалдық) немесе интеллектуалдык болып бөлінеді. Запай (материалдык) көмектесу, әдетте, белгілі бір белсенді іс-әрекепер - қүрал беру, кедергілерді жою, қылмыстык құқықбұзушылык істеуге пайдаланылатын құралдар мен аспаптар беру аркылы жүзеге асырылады. Кейбір жағдайларда запай көмектесу әрекетсіздік аркылы да жүзеге асырылуы мүмкін. Мысалы, күзетшілер мен басқа да адамдардың мемлекеттік мүлікті сактау жөніндегі өздерінің күқылық міндеттерін орындауга күні бұрын кылмысты түрде әдейі ұкыпсыз карап, баскалардың осы мүлікті ұрлап, көп мөлшерде материалдық залалға ұшыратуына көмек беруі және тағы баскалары. Интеллектуалдық көмектесу, әдетте, орындаушының қылмыстык құкык бұзушылық істеуге деген шешімін, жігерін нығайтуға байланысты болады. Интеллектуалдық көмектесуге кылмыстық құқық бұзушылықты істеуге кеңестерімен, нұсқауларымен акыл беру, сондай-ақ қылмыстық құқық бұзушылық істеуге пайдаланылатын кұралдар мен қару-аспаптарды, қылмыскердің өзін, қылмыстық құқықбұзушылыктың ізін, қылмыстык құқық бұзушылық жолмен табылған заттарды жасыруга, сондай-ақ кылмыстык құқык бұзушылық жолмен табылған заттарды алуға немесе сатуға күні бұрын уәде беру әрекеттері жатады. Мысалы, көмектесуші қылмыстық құқық бұзушылық жасауға ең тиімді қару мен құралды қолдану туралы немесе кылмысты жүзеге асыруда пайдаланылатын көліктің түрі туралы ақыл-кеңестер беру арқылы қылмысты орындаушының ниетін жүзеге асыруға деген жігерін, шешімін арттырып, соның қылмысты ойдағыдай жүзеге асыруына демеу болады. Қылмыстық құкық бұзушылыққа айдап салушыдан кылмыстық кұкық бұзушылық үшін көмектесушінің айырмашылығы мынада: қылмыстық құқық бұзушылыққа ай- дап салушы, орындаушыны қылмыстық кұқық бұзушылық істеуге көндіретін болса, ал көмектесуші қылмыстық құқык бұзушылык істеуге өздігінен бел байлаған адамға акыл- кеңес, нұсқаулар беру арқылы оның қылмыс істеуге, істелген қылмысты жасыруға де- ген сенімін нығайтады. Бұл жерде қылмыстық 123 кұқык бұзушылыққа көмектесуші субъективтік жағынан орындаушының істейтін қылмыстық құқық бұзушылығының мэні жөнінде толық хабардар болса, одан туындайтын зардапты күні бұрын болжаумен бірге қылмыстық кұқық бұзушылыкты орындаушының істейтін іс-әрекетіне өзінің себепті байланысының болғандыгын толық сезеді және соны тілейді. Заң бойынша күні бұрын қылмыс істегенге дейін немесе кылмысты істеу барысында уәде беріп, қылмыстық кұқық бұзушылықты жасыру қылмыстық кұқық бұзушылыққа көмектесудің бір түрі болып табылады. Қылмыстық кұқық бұзушылық аяқталғаннан кейін оған көрсетілген көмек қылмыстық құқық бұзушылыққа көмектесу емес, бұл іс-эрекет қылмыстық занда көрсетілген жағдайда, кылмыстық кұқык бұзушылықты жасыру ретінде сараланады. Қылмыстық құқық бұзушылық істеуден бас тартудың ережелері қылмысқа бірге қатысушыларға да қолданылады. Орындаушының қылмыс істеуден өз еркімен бас тартуы дегеніміз оның алдын ала келісілген кылмыстық құқық бұзушылык әрекеттерді мүлдем істемеуі немесе оны орындаудан дайындық сатысында бас тартуы. Орындаушының дайындық сатысында істеген іс-эрекетінде басқа бір қылмыстық құқық бұзушылық құрамы бар болса, сол үшін ғана жауапты болады. Мысалы, кісі өлтіруге дайындық не- месе оқталғандық үшін жауаптылық, ұрлыққа оқталғандық, т. б. әрекеттер. Үйымдастырушы, айдап салушы жэне көмектесуші бірлесіп қылмыстық құқық бұзушылық істеуге, әдетте, қылмыстық құкық бұзушылық істелгенге дейін катысады және бұлардың әрекеті орындаушының қылмыстық кұқык бұзушылықты ойдағыдай аяқтауына барлық қажетті жағдайларды туғызуга арналады. Сондықтан да қылмыстық құқық бұзушылыққа осы қатысушылардың - ұйымдастырушы, айдап салушы және көмектесушінің қылмыстық кұқык бұзушылық істеуден өз еркімен бас тартуы орындаушының алдын ала келісілген қылмыстық құқык бұзушылықты істеуіне дейін орын алуы шарт. Мұндай ретте олар белсенді әрекеттер жасап, орындаушыны қылмыстық құқык бұзушылықты істеуден бас тартқызуға, қылмыстык құқык бұзушылықтың істелуіне жасалған барлық жағдайларды жоюға, келісілген қылмыстық құқық бұзушылық жөнінде дер кезінде өкімет орнына, жәбірленушіге, басқа адамдарга хабарлауга және баска әрекеттермен тойтаруға өздерінің қолынан келетін барлық шараларды дер кезінде қолдануы қажет. Мұндай жағдайларда қылмыстық кұқык бұзушылықты ұйымдастырушының, айдап салушының немесе кылмыска көмектесушінің қылмыстық кұқык бұзушылықты істеуден өз еркімен бас тартулары - оларды қылмыстық кұқық бұзушылық үшін жауаптылықтан босатады. Олардың бұл әрекеттерінен нәтиже шықпай, кылмыстық кұқық бұзушылык токтатылмай қалган жағдайда - орындаушы, айдап салушы, көмектесуші болған, орындалған нақты іс-әрекет үшін ғана жауаптылыкқа тартылады, бірақ та олардың қылмыстық құкык бұзушылықты сақтандыруға жасаған әрекеттері, сөз жоқ, жаза тағайындалғанда есепке алынады. Іске аспаған айдап салушылық және көмектесушілік. Іске аспаган айдап салушылық азғырушының қылмысты орындауға азғырылган адамның қылмыстық құқық бұзушылықты істеуге көнбеуі немесе алғаш көнгенімен қылмыстық құқық бұзушылықты нақты іске асыру кезінде оны істеуден бас тартуы болып табылады. Яғни, мұндай жағдайда айдап салушы қылмыс істеуге барынша жағдай жасағанымен, бірақ оның ойы өз ырқына байланысты емес себептермен жүзеге аспай қалады. Айдап салушының мұндай әрекетінде қылмыстық құқық бұзушылык құрамы болса, онда ол ҚК-нің 24-бабында көрсетілген қылмысқа дайындалғандык үшін жауапқа тартылады. Іске аспаған көмектесушілікке қылмыстық құқық бұзушылықты орындауга алдын ала келіскен адамға қателесіп, жарамды құралдың орнына жарамсыз құралдар беріп көмектесу немесе қылмыстық кұкық бұзушылық істеуден өз еркімен бас тартқан адамға, сондай-ақ қылмыстық кұқық бұзушылықты істеп, бітірген адамға көмек көрсетулер жа- тады. Іске аспаган көмектесушілік қылмыстық құқық бұзушылықка дайындалғандық деп саналады. Арнаулы субьектінің қылмысқа бірге қатысуы. Кейбір қылмыстық құқық бұзушылықтардың орындаушысы болып тек арнаулы субъектілер танылады. Мысалы, лауазымды, әскери қылмыстық құқық бұзушылықтарды алайық. Мұндай 124 қылмыстық құқық бұзушылықтардың тікелей орындаушысы жай субъект емес, арнаулы субъект - әскери қызметшілер, лауазымды адамдар ғана болады. Қылмыстық кұқык бұзушылыктың басқа катысушылары - ұйымдастырушылар, айдап салушылар немесе көмектесушілер арнаулы емес жай субъектілер болады. Қылмыстық заңда бұл туралы арнаулы көрсетілген. Яғни, жай адамдар арнаулы субъектілердің орындайтын қылмыстық кұқық бұзушылығына катысқанда олардың әрекеті әр уақытта да 29- бапқа сілтеме жасай отырып сараланады. Қылмыстык кұкық бұзушылықты жасыру, қылмыстық құқық бұзушылыкты хабар- ламау және кылмыстык құқык бұзушылыққа жол берушілік қылмыстық құқық теори- ясында кылмыстық құқық бұзушылыққа жанасушылық деген ұғымды құрайды. Бұл ұғымның қылмысқа катысудан өзгешеліктері де ерекше. Қылмыстық заңда қылмыстык құқық бұзушылыкка жанасушылыққа өзіндік ұғым берілуі және оған кінәлі адамдарға жауаптылык белгіленуі бұл тұрғыдағы қылмыстық құқық бұзушылықтарды қылмыстық құқык бұзушылықка сыбайластықпен бірге қатысудан дәлме-дәл ажыратуға, сондай-ак заңдылықты ныгайтуға толык мүмкіндік береді. Қылмыстык құқық бұзушылыққа жанасушылық қылмыстық құқық теориясында кылмыстық кұкык бұзушылық істеуге өздері катыспаган адамдардың сол істелген қылмыстык құкық бұзушылықты жасыру, істелгелі жатқан немесе істелгені, анық кылмыстық кұкык бұзушылыкты хабарламау туралы қасақана іс-әрекеттері немесе заң бойынша қылмыстық құкык бұзушылыққа қарсы күрес жүргізуге міндетті адамдардын кылмыстык кұқык бұзушылықты әрекет туралы тиісті орындарға хабарламауы, я болма- са, сол эрекеттерге кедергі келтірмейтін эрекетсіздіктері деп белгіленеді. Қылмыстық құқык бұзушылык жанасушылыктың кауіптілігі сол, мұндай іс-эрекеттер дайындалып жаткан кылмыстык құқық бұзушылык тойтарыс беруге, сондай-ақ істелген қылмыстық құқық бұзушылықтарды ашуға, кінэлі адамдарды әшкерелеуге мүмкіндік бермейді. Қылмыстық қүқық бұзушылыққа жанасушылыққа кінэлі адамдардың зияндылығы қылмыстық қүқық бұзушылыққа бірге катысушыларға карағанда онша көп емес, сондықтан да қылмыстық кұқық бұзушылыққа жанасушылық үшін Кодекстің Ерек- ше бөлімінде арнайы көрсетілген реттерде ғана қылмыстык құкық бұзушылық үшін жауаиқа тартылады. Қылмыстық құқық бойынша қылмыстык кұқык бұзушылыққа жанасушылыктың үш түрлі нысаны бар: күні бұрын уәде бермей жасырушылық; хабарламау; жол берушілік. Қылмыстық заң бойынша қылмысты жасыру үшін жауаптылық кез келген қылмысты жасырғандық үшін емес, тек қана ауыр немесе аса ауыр қылмысты алдын ала уэде бермей жасырғанда ғана жүзеге асырылады. Бұл туралы Қылмыстық кодекстің Ерек- ше бөлімінің 432-бабында арнайы көрсетілген. Ауыр немесе аса ауыр қылмыстардың түсінігі Қылмыстық кодекстің 11-бабының 4,5-бөліктерінде көрсетілген. Объективтік жағынан осы қылмыстық құқықбұзушылықтарды жасыру белсенді күйде жүзеге асырылады. Заңда жасырушылықтың нақты нысандары аталып көрсетілмеген, әдетте, ауыр немесе өте ауыр қылмыстык кұқык бұзушылық істеген адамды жасы- ру, қылмыстық құқық бұзушылық істеуге пайдаланылған құралдар мен аспаптарды, қылмыстың ізін, қылмыстық жолмен табылған заттарды жасыру арқылы іске асырыла- ды. Жасырушылық тек қана белсенді әрекет күйінде жүзеге асырылады. Мысалы, ауыр немесе өте ауыр қылмыстық құқық бұзушылық жасаған қылмыскерді жасыру үшін оған қажетті жалған құжаттар беру, оның бет-бейнесін, сыртқы пішінін өзгерту, оған кие- тін киімін беру, олар тұратын мекен-жайды жасыру сияқты белсенді эрекеттер арқылы жүзеге асырылады. Ауыр немесе өте ауыр кылмыстық құқық бұзушылық жасаған кылмыскерді жасырушылық өте сирек жағдайларда эрекетсіздік арқылы да жүзеге асырылуы мүмкін. Мысалы, кісі өлтіріп қолы қан күйде бөтен үйге келіп, тыгылған қылмыскерді үй иесі көре тұра, біле тұра, іздеушіге оның жасырынган жерін көрсетпеуі, сөйтіп кылмыскердің ұсталмай кетуіне көмек жасауы әрекетсіздік арқылы жүзеге асырылған жасырушылык деп табылады. Жасырушылық нысандарының тізбегі заңда 125 нақты көрсетілмеген, сондықтан да оны нақты жағдайларға байланысты анықтау кажет. Субъективтік жағынан жасырушылык тек тікелей қасақаналыкпен істеледі жэне ол ауыр немесе аса ауыр кылмыстық құкық бұзушылық жасаған қылмыскердің өзін, қылмыстың ізін табуға, істелген қылмысты ашуға бөгет келтіруге багытталады. Жасырушылықта кінәлі адамның өзінің істеген қылмысының мәнін сезінуі, білуі қылмыстық жауаптылыққа тартылу үшін негізгі шарт болып табылады. Өйткені қылмыстық заң бойынша жауаптылык кез келген қылмыстық кұқық бұзушылықты жасырушылык үшін емес, тек қана ауыр немесе аса ауыр қылмысты жасырушылық үшін ғана туындайды. Жасырушылықта қылмыстық ниет пен максат әр түрлі болады жэне ол қылмыстык құқык бұзушылыкты саралауға әсер етпейді, бірақ жаза тағайындалғанда есепке алынады. Жасырушылардың кылмыскерлермен туыстық қатынасының, байланысының болуы жасырушыларды қылмыстық жауаптылыктан босатпайды. Жаңа Қылмыстық кодексте (433-бап) уэкілетті лауазымды адамның анық дайындалып жаткан немесе жасалған қылмыстық кұқық бұзушылык туралы арызбен немесе хабарла- мамен жүгінген адамға қатысты алдау, азғыру, қорқыту немесе өзге де құқыққа сыйым- сыз әрекеттер аркылы не аталған адамның өтінішін кез келген өзге тәсілмен жою немесе жасыру арқылы қылмыстык теріс кылықты немесе онша ауыр емес немесе ауырлыгы орташа қылмысты тіркеуден қасақана жасыруы үшін тұңгыш рет қылмыстык жауаптык көзделген. Дамындалып жатқан немесе жасалганы анық белгілі аса ауыр қылмыс не дайындалып жатқаны анық белгілі терроризм актісі туралы хабарламау қылмысты хабарламау деп саналады. Қылмыстық құкық бүзушылық туралы хабарламау қылмысқа бірге қатысушылыққа жатпайды. Өйткені кылмысты хабарламаған адамныц қылмысқа бірге катысушылармен бірлесіп, аса ауыр қылмыс жасауга не дайындалып жатканы анык бел- гілі терроризм актісі ешқандай катысы болмайды. Ол тек кана істелгелі жатқан неме- се істелгені анык аса ауыр қылмысты не терроризм актісі жөнінде накты біле тұра, ол туралы тиісті орындарга, лауазым адамдарына мәлімдемейді. Яғни, хабарламау объективтік жағынан алғанда сол кінэлі адамның әрекетсіздігін көрсетеді. Қылмыстық кұқық бұзушылық туралы хабарламау адамның істегелі жатқан немесе істелгенін анык білетін аса ауыр қылмысты біле тұра, нақты жағдайға байланысты хабарлауга мүмкіндігі бола тұра, соны істемеуі болып табылады. Субъективтік жагынан алганда, хабарламау тек қана қасақаналықпен жүзеге асырылады. Хабар бермеуші істелгелі жатқан немесе істелгені анык аса ауыр қылмысты не терроризм актісі жөнінде біле тұра, оның зияндылығын сезіп, өзінің әрекетсіздігінен мүмкін болған зардаптың болуын тілеп, оған саналы түрде жол береді. Қылмыстық құқылық нормамен жазаланатын аса ауыр қылмыс туралы хабарлау үшін хабар бермеуші - кінәлі адам істелгелі жатқан немесе істелгені анык қылмыс туралы, оның мәні, құрамы туралы накты білуі кажет. Өйткені қолданылып жүрген қылмыстык заң бойынша қылмыс туралы хабарламагандық үшін жауаптылық Қылмыстык кодекстің Ерекше бөлімінде көрсетілген реттерде гана жүзеге асырылады. Қылмыстық кодекстің 434-бабында арнайы көрсетілген аса ауыр қылмысты, не дайындалып жатқаны анық бел- гілі терроризм актісі хабарламағаны үшін ғана қылмыстык жауаптылык көзделген. Аса ауыр қылмыстың түсінігі Қылмыстық кодекстің 10-бабының 5-бөлігінде корсетілген. Осы бапқа, яғни аса ауыр кылмысқа жатпайтын кылмыстарды хабарламау қылмыс деп саналмайды, сондай-ак қылмыс істеген адамның жұбайы (зайыбы), жакын туыстары - ата-аналары, балалары, бала қылып алушылары, бала боп алынғандар, туған ағалары мен аналары, ата-әже, немерелері. Сондай-ақ діни қызметшілер өзіне сеніп сырын ашқан адамдардың қылмыстарын хабарламағандык үшін жауапқа тартылмайды. Терроризм актісінің түсінігі ҚК-тің 255-бабының 1- бөлігінде берілген. Қылмыстык кұкык бұзушылыққа жол берушілік деп істелгелі жаткан кылмыстык құқық бұзушылыққа бөгет жасауға міндетті адамның мүмкіндігі бола тұра бөгет жасамаушылығын 126 айтамыз. Қылмыстық заң бойынша мұндай міндет заңның тікелей сол міндетті орындау туралы нұскауымен немесе кызмет бабын атқаруға байла- нысты міндеттілегінен туындайды. Объективтік жағынан алғанда, қылмыстық кұкық бұзушылықка жол берушілік істелетін немесе істелгелі жаткан кылмысқа бөгет жасауға міндетті адамның мүмкіндігін пайдаланбай, әрекетсіздік жасауы арқылы жүзеге асырылады. Субъективтік жағынан алғанда, жол берушілік тек қана қасақаналықпен жүзеге асырылады. Қылмыстык жолмен жазаланатын осындай жол берушіліктің нақты түрлері қылмыстық занда көрсетілген. Ол 370-бап - қызметтегі әрекетсіздік, яғни лауазымды адамнын пайдакүнемдікпен немесе өзге де жеке мүддесі үшін өзінің кызметтік міндет- терін орындамауы, қылмыстык кұкық бұзушылыққа карсы күрес жүргізбеуі. Сондай-ак 119-баптағы жас болуы, кэрілігі, науқастығы салдарынан немесе баска бір дәрменсіздік себепті өзін-өзі сақтауға шара колданарлык мүмкіндігі жок адамды біле тұра, өміріне кауіп төніп тұрған жағдайда жәрдемсіз калдыру, егер жәрдемсіз қалдырушы ол адам жөнінде қамқорлык жасауға міндетті болса жэне жәрдем көрсетуге мүмкіндігі болса не- месе 320-баптагы заң немесе арнаулы ереже бойынша жэрдем көрсетуге міндетті адамның науқас адамга дәлелді себепсіз көмек көрсетпеуі, т. б. әрекеттер. Баска жагдайларда қылмысқа жол бергендік үшін арнаулы жауаптылық жок. Заң бойынша қылмыска жол берушілік күні бүрын уэде беру арқылы істелсе, онда кінәлінің әрекеті қылмыстық қүкық бүзушылыққа сыбайластықпен бірге қатысу ретінде сараланады (27, 28-баптар).
4. Қылмысқа қатысушылардың жауаптылығы
1.Сыбайлас қатысып жасалған кылмыстык кұқық бұзушылық үшін жаза тағайындау кезінде оны жасауға адамның іс жүзінде қатысу сипаты мен дәрежесі, осы қатысудың қылмыстық құқық бұзушылық мақсатына жетудегі мэні, оның келтірілген немесе келтірілуі мүмкін зиянының сипаты мен мөлшеріне ықпалы ескеріледі. 2. Сыбайлас қатысушылардың біреуінің жеке басына қатысты жауаптылык пен жазаны жеңілдететін немесе ауырлататын мән-жайлар тек сол сыбайлас катысушыға жаза тағайындау кезінде ғана ескеріледі. Сыбайлас қатысып жасалған қылмыстық құқық бұзушылық үшін жаза тағайындау кезінде оны жасауға адамның іс жүзінде қатысу сипаты мен дәрежесі, осы катысудың қылмыстық құқық бұзушылық мақсатына жету жөніндегі мэні, оның келтірілген немесе келтіруі мүмкін зиянының сипаты мен мөлшеріне ықпалы ескеріледі. Қатысып жасалған қылмыс үшін жаза олардың іс-әрекеті сараланған Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті баптарында көрсетілген санкция шеңберінде қатысудың нысаны мен түріне карамастан тағайындалады. Сот қатысушыларға жаза тағайындаганда жаза тағайындаудың жалпы бастамаларын (52-бап) және 57-баптың шарттарын басшылыққа алуға міндетті. Қылмыстық кодекстің 57-бабында жаза тағайындау кезінде оны жасауға қатысқан адамның 1) қатысу сипатын жэне дәрежесін; 2) кылмыс максатына жетудің мәнін; 3) келтірілген немесе келтірілуі мүмкін зиянның сипаты мен мөлшерін ескеруді талап етеді. Қатысу сипа- ты қатысушының атқарған рөлімен сипатталады. Бұл жерде қатысушы кім болып рөл атқарады - ұйымдастырушы ма, айдап салушы ма, орындаушы ма әлде көмектесуші ме? Әдетте, ұйымдастырушыларга, айдап салушыларға, орындаушыларға қылмыстық құқық бұзушылыққа көмектесушілерге қарағанда жаза қаталырақ тагайындалады. Қатысу дәрежесі қылмыстық құқық бұзушылықты мақсатқа жетудегі қатысушылардың сіңірген еңбегінің көрінісі арқылы белгіленеді. Ал қылмыстық кұқық бұзушылық мақсатына жетудің мэні - алға койған мақсаты толық орындалды ма, жоқ па осыған байланысты. Келтірілген немесе келтірілуі мүмкін 203 зиянның сипаты мен мөлшерін анықтағанда оларды туғызуға істелген қатысушының әрекет белсенділігі, атқарған функциясы есепке алынады. Қылмыстык кодекстің 57-бабының 2-бөлігінде Сыбайлас қатысушылардың біреуінің жеке басына қатысты жауаптылық пен жазаны жеңілдететін немесе ауырлататын мән-жайлар тек сол сыбайлас қатысушыға жаза тағайындау кезінде гана ескеріледі, - делінген. Яғни, мұндай ретте ересектерге қарағанда, жасы толмағандарға жазаның жеңілдететін түрі қолданылуы айтпаса да түсінікті
Курстық жұмыста қылмыстық құқық бұзушылыққа сыбайлас қатысу өзінің міндетті объективті және субъективті белгілерінің жиынтығымен сипатталатын қылмыстық әрекеттің ерекше нысаны ретінде қарастырылады. Егер де қылмыстық құқық бұзушылыққа сыбайлас қатысудың объективтік жағына: бірнеше қатысушылардың әрекетінің бір жақтығы, яғни жасаған қылмыстарының ортақтығы немесе қылмысқа қатысушылардың бірін бірі толықтырып отыратындығы, қылмысқа қатысушылардың барлығының бірдей ортақ қылмыстық зардапты келтіруі, қылмыстық құқық бұзушылыққа қатысушылардың әрқайсысының әрекетінен туындаған ортақ қылмыстық зардаптың туындауына әкеп соққан себепті байланыстың болуы сияқты әрекеттердің қажет болатындығын зерттеген.
Түйін сөздер: қылмыстық құқық бұзушылыққа сыбайлас қатысу, қылмыстық нәтиже, әрекетсіздік, орындаушы, азғырушы, көмектесуші, ұйымдастырушы, абайсыздық, қасақаналық, қылмыстық ниет, мақсат, қылмыстың субъективтік жағы.
Көп жағдайда қылмысты бір адам емес, қылмыстық нəтижеге жету жолында өз күштерін біріктірген адамдар тобы жасайды. Топ болып қылмыс жасағанда олар орындайтын рөлдерін бөліп алуы мүмкін. Қылмысты топ болып жасаған қылмыс қылмыстық əрекеттің ерекше нысаны болып табылады да, қылмыс жасауды жəне оның ізін жасыруды жеңілдетеді, сондықтан осындай қылмыстардың қоғамға қауіптілік дəрежесін күшейтеді. Осыған байланысты бірлесіп жасаған қылмыстары үшін жауап беретін адамдар тобын, олардың жауаптылығының негіздері мен шектерін, кінə дəрежесі мен жазаны заң көлемінде белгілеудің маңызы зор.
Басқа құқық салаларына қарағанда қылмыстық құқық қоғамдық қатынастардың ерекше саласын қорғайды. Оның міндеті жеке адам мен азаматтардың құқықтарының бостандықтары мен заңды мүдделерін, меншікті, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық тəртіп пен қауіпсіздікті, қоршаған ортаны Қазақстан Республикасының Конституциялық құрылысы мен аумақтық тұтастығын, қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау,бейбітшілікпен адамзаттың қауіпсіздігін қорғау, сондай-ақ, қылмыстың алдын-алу болып табылады.
Қылмыстық құқықбұзушылыққа сыбайлас қатысудың белгілерінің өзін объективтік жəне субъективтік белгілер деп жіктеуге болады.
Объективтік белгілер. Қылмыстық құқық бұзушылыққа сыбайлас қатысудың жалпы белгісі болып бір қылмыс жасауға бірнеше субьектінің қатысуы саналады.
Бұл сандық белгі болмай қатысушылықты көзге елестету мүмкін емес. Бірақ, бір ғана сандық белгінің қылмыстық құқықбұзушылыққа сыбайлас қатысуды анықтауға жеткіліксіз болуы мүмкін.
Қатысушылық болу үшін бір қылмысты жасағанда қатысушылардың əрқайсысы нақты қылмыстық нəтижеге жету жолында елеулі əрекеттер жасауы тиіс. Қылмыстық құқық бойынша қатысушылардың болмағанда біреуі қылмыстық нəтижеге елеулі түрде əсер ететін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz