Қазақ тілі дыбыстарының құрамының зерттелімі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау университеті

Педагогикалық институт
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы пәнінен

Курстық жұмыс
Тақырыбы: Қазақ тіліндегі қатаң дауыссыз дыбыстардың түрленімі

Мамандық шифры
Оқу бөлімі
6B01707 - қазақ тілі мен әдебиеті
Күндізгі- қашықтықтан

Орындаған: __________Ұзақбай А.Н.
Тексерген: __________
Бағасы: _____________

Көкшетау, 2022
Тірек сөздер: артикуляциялық жасалым, акустикалық айтылым, перцепциялық естілім, үндесім түрленім, үйлесім түрленім, жуан әуезді түрленім, жіңішке әуезді түрленім, іргерлес түрленім , еркін түрленім, аллафон, фонологиялық сипат, фонетикалық талданым, үндесім заңы, фонологиялық қызмет, дауыссыз дыбыстар, қатаң, ұяң, үнді дыбыстар.
Мақсаты: Қазақ тілі дыбыстарының түрленім үлгілерінің (аллофондарының) фонологиялық белгілерін анықтап, қатаң дауыссыз дыбыстардың фонетикалық (кездесімі, артикуляциялық белгілері мен олардың модель-үлгісі, акустикалық мөлшері мен олардың модель-үлгісі, естілім сипаты) талданымын беру.
Міндеті:
- қазақ тілі дыбыстарының түрленіміне арналған зерттелімдерге шолу жасау;
- қазақ тілінің төл сөздерінің құрамындағы қатаң дауыссыз дыбыстардың кездесім ретін анықтап тізімдеу;
- қазақ тілінің жасалым қоры (артикуляциялық базасы) негізінде түрленім үлгілерінің сызба моделін беру.
Нәтиже:
- қазақ тіліндегі дыбыс түрленімдерінің құрамы анықталып, олардың атаулары тиянақталды;
- қатаң дауыссыз дыбыстардың қазақ тілінің төл сөздерінің құрамындағы кездесім реті анықталды;
- Қ[-К], Ғ[-Г] дауыссыз дыбыстарының кездесім шебіне лайық фонетикалық белгілері анықталып, олардың өзара айырымортақ жүйесі салыстырма түрде көрсетілді;
Практикалық қолданысы: Зерттеу жұмысының нәтижелері қазақ фонетикасының дыбыс түрленім теориясына, айырым белгілер теориясына, артикуляциялық сипаттама мен талданым саласына, практикалық тұрғыдан айтылым сөздіктер құрастыруға, дыбыс түрленімі жайлы арнайы курстар ұйымдастыруға, қазақ грамматикасын жетілдіруге, көрнекі құралдар мен компьютер бағдарламаларын жасауға негіз болады.

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4

1 ҚАЗАҚ ТІЛІ ДЫБЫСТАРЫНЫҢ ТҮРЛЕНІМІНІҢ ЗЕРТТЕЛУ ЖАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Қазақ тілі дыбыстарының құрамының зерттелімі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Қазақ тіліндегі дыбыс түрленім үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13

2 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ДАУЫССЫЗ ДЫБЫСТАРДЫҢ
ТҮРЛЕНІМ БЕЛГІЛЕРІ
2.1 Қ[-К] дауыссызы аллофондарының кездесімі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.2 Қ [-К] дауыссызы аллофондарының фонологиялық сипаты ... ... ... ...22

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30

КІРІСПЕ

Курстық жұмыстының өзектілігі.Қазақ тіліндегі дыбыс түрленім үлгілерінің әрқайсысының өзіне тән ұғымдары мен атаулары болады. Қазіргі фонетикалық зерттеулердің басты мақсаты-әр түрленімге тән ұғым атаулардың шегарасын ажыратып, жіктеп беруге болады.
Кез-келген тілдің тілдің фонема құрамы тұрақты болғанымен, олардың тілдегі дыбыс көрінісі шексіз болады. Фонема көрінісінің шексіз болуына әртүрлі фонетикалық жағдаяттар себеп болады. Қазақ тілі дыбыстарының сөйлеу үстіндегі түрленімінің құрамы да осындай фонетикалық жағдаяттарға байланысты. Егер фонетикалық жағдаят белгілі болса, онда сол фонетикалық жағдаяттан туындайтын дыбыс түрленімінің мән-мағынасын ашып, оны сипаттап беруге болады. Басқаша айтқанда, қазақ тіліндегі дыбыс түрленім үлгілерінің басын біріктіріп тұрған заңдылық ашылады.
Қазақ тілі дыбыстарының түрленімі - күрделі фонетикалық құбылыс. Қазақ тілі дыбыстарының түрленім аллофондарының құрамын анықтау теориялық тілтанымның, ал олардың фонетикалық сипаттамасын беру практикалық тілтанымның жаңа зерттелім бағыттары болып табылады.
Қазақ тілі дыбыстарының түрленімі алғаш рет зерттеу тақырыбы ретінде ұсынылып отыр.
Ендеше қазақ тілінің ең бір күрделі саласы болып табылатын дыбыс түрленіміне, оның ішінде шеп дыбыс түрленіміне, арналған зерттеу тақырыбының өзектілігі жоғарыда келтірілген теориялық және практикалық зәруліктерден туындайды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Қазақ тілі дыбыстарының түрленім үлгілерінің (аллофондарының) фонологиялық белгілерін анықтап, дауыссыз дыбыстардың фонетикалық (кездесімі, артикуляциялық белгілері мен олардың модель-үлгісі, акустикалық мөлшері мен олардың модель-үлгісі, естілім сипаты) талданымын беру.
Ол үшін төмендегідей міндеттер атқарылады:
- қазақ тілі дыбыстарының түрленіміне арналған зерттелімдерге шолу жасау;
- қазақ тілінің төл сөздерінің құрамындағы дауыссыз дыбыстардың кездесім ретін анықтап тізімдеу;
- дыбыс түрленім варианттарының айырымортақ белгілер жүйесін талдау;
- қазақ тілінің жасалым қоры (артикуляциялық базасы) негізінде түрленім үлгілерінің сызба моделін беру;
- айтылым (акустикалық) мөлшері негізінде түрленім үлгілерінің көрнекі модельдерін көрсету;
Жұмыстың зерттеу нысаны. Қазақ тілінің төл сөздерінің құрамындағы жасалым ерекшеліктері (тілшіктіл ортасы) өзгеше Қ[-К], Ғ[-Г] дауыссыздары алынды.
Жұмыстың зерттеу әдістері. Зерттеу барысында фонологиялық (айырым белгілер жүйесі), фонетикалық (жасалым, айтылым, естілім) және модельдеу әдістері пайдаланылды.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы. Зерттеудің негізгі жаңалықтары мен нәтижелері төмендегідей:
- қазақ тіліндегі дыбыс түрленімдерінің құрамы анықталып, олардың атаулары тиянақталды;
- дауыссыз дыбыстардың қазақ тілінің төл сөздерінің құрамындағы кездесім реті анықталды;
- Қ[-К], Ғ[-Г] дауыссыз дыбыстарына лайық фонетикалық белгілері анықталып, олардың өзара айырымортақ жүйесі салыстырма түрде көрсетілді;
- қазақ тіліндегі дыбыс топтарының (қатаң, ұяң, үнді, тоғысыңқы, жуысыңқы) өзіндік түрленім ерекшеліктері анықталды;
- дауыссыз дыбыстардың түрленім үлгілерінің фонетикалық қызметі көрсетіледі;
- дауыссыз дыбыстардың түрленім үлгілерінің фонологиялық қызметі анықталады.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері. Зерттеу жұмысының нәтижелері қазақ фонетикасының дыбыс түрленім теориясына, айырым белгілер теориясына, артикуляциялық сипаттама мен талданым саласына, салыстырма-типологиялық ізденістерге қосылған елеулі үлес болып табылады.
Жұмыстың практикалық маңызы. Практикалық тұрғыдан айтылым сөздіктер құрастыруға, дыбыс түрленімі жайлы арнайы курстар ұйымдастыруға, қазақ грамматикасын Дыбыс түрленімі атты жаңа бөліммен толықтыруға, оқу-әдістеме (әсіресе, өзге ұлт өкілдеріне мемлекеттік тілді үйретуде) жұмыстарын жетілдіруге, көрнекі құралдар (артикуляциялық альбомдар т.б.) мен компьютер бағдарламаларын жасауға негіз болады.
Курстық жұмыстын құрылымы. Кіріспе, екі бөлім, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 ҚАЗАҚ ТІЛІ ДЫБЫСТАРЫНЫҢ ТҮРЛЕНІМІНІҢ
ЗЕРТТЕЛУ ЖАЙЫ

Қазақ тілі дыбыстарының құрамының зерттелімі

Қазақ тіліндегі дыбыстардың түрленімін қарастыру үшін, алдымен қазақ тілі дыбыстарының құрамын анықтап алу керек болды. Өйткені қазіргі кезге дейін қазақ тілінің дыбыс құрамына деген көзқарас бір арнаға түскен жоқ. Оқулықтар мен оқу-бағдарламасында болсын, ғылыми монографияларда мен мақалалар болсын дыбыс саны әртүрлі аталып келеді. Ал қазақ тіліндегі дыбыс түрленімін сипаттап шығу үшін қазақ тілінің дыбыс құрамы дұрыс анықталған болу керек. Өйткені қазақ тілінің дыбыс құрамы дұрыс анықталмаса, онда дыбыс түрленімінің жүйесі бұзылады.
Қазақ фонетикасының ХІХ ғ. бастау көзінде тұрған Ильминский [1], Мелиоранский [2], Радлов [3, 4] т.б. болса, ХХ ғ. басында А. Байтұрсынұлы [5], Х.Досмұхамедұлы [6, 7], Қ.Кемеңгерұлы [8], Қ.Жұбанов [9] т.б. қазақ фонетикасының зерттелу деңгейін жаңа деңгейге көтерді, қазақ сөзінің төл айтылым үлгісі осы зерттеулерге негіз болды. ХХ ғ. екінші жартысына қарай І.Кеңесбаев [10], Б.Қалиев [11], Ж.Аралбаев [12], Ә.Нұрмаханова [13], С.Мырзабеков [14, 15], А.Айғабылов [16;17] т.б орыс және батыс фонетистерінің іргелі (фундаментал) фонема теориясына сүйене отырып талдап шықты. Аталған ғалымдардың зерттеулері оқулықтар мен оқу бағдарламаларына толық еніп, осы күнге дейін дәрісханаларда пайдаланылып келеді. С.Мырзабеков өзінің көптеген еңбектерінде [18] А.Байтұрсынұлы, Х.Досмұхамедұлының еңбектеріне сүйеніп қазақ сөзінің айтылым үлгілеріне қатысты мол мұра қалдырды, қазіргі кезде шәкірттері С.Ақымбек [19] т.б. ғалым салған ғылыми мектеп жолын жалғастырып келеді.
Қазақ тілінің дыбыс түрленіміне келгенде зерттеушілердің тек жуан-жіңішкелікке ғана мән беріп отырғанын креміз. Жуан-жіңішкелікті алғаш аңғарғандардың бірі Н.И.Ильминский болған: Подобно гласным согласные бывают толстые и тонкие [1, б.8] деп жазады. Қазақ сөздерінің құрамындағы үндесім белгілердің алғаш аталып отырғанын көреміз. Кезінде В.В.Радлов түркі тілдеріндегі л дауыссызының екі түрлі жуан-жіңішке болып дыбысталатынына мән беріп, жазуда екі түрлі таңбалап отырған [4]. Бірде дауыссыздың жіңішке вариантын l деп белгілесе, енді бірде оның жуан вариантын ł деп белгілеп отырған және дауыссыздың екі түрлі айтылатынына қарап екі дыбыс дегенге меңзейді. Сол кездегі түркі тілдерін зерттеген ғалымдардың бәріне тән пікір болған.
Алайда өзге дауыссыздардың жуан-жіңішкелік белгілерін жеке-жеке таңбаламаған. Дауыссыздардың үйлесім түрленіміне де мән берілмеген болатын.

В.В.Радлов нұсқасы (ХІХ ғ.):
а, ә, е, о, ө, ы, і, ұ, ү; к, қ, х, ғ, г, ж, дж, з, й, л, ł, м, н, ң, р, с,
т, б, у(w), п, ш, д

А.Байтұрсынұлы қазақ тілінің дыбыс құрамын анықтағанда да дыбыстардың үндесім варианттарына баса көңіл бөліп отырған. Ғалым қазақ тілінің негізгі әліпби үлгілерін түгендей келіп, өзге 19 дыбыстардың һәр қайсысы бірде жуан, бірде жіңішке айтылады [5, б.324]. Сонда қазақ тілінде бас-аяғы 43 дауысты-дауыссыз дыбыс бар деген қорытынды жасайды. А.Байтұрсынұлы жуан-жіңішкелік дауысты мен дауыссызға бірдей тән деп қарап, қазақ тілінде 5 дауысты бар деген қорытындыға келеді.
Бұл жерде де қазақ тілінің дыбыс құрамы үндесім тұрғысынан және де тілдің көлденең қалпына байланысты бірде жуан, бірде жіңішке айтылатын дыбыс белгілері ескеріліп отыр. А.Байтұрсынұлы пікірінің ең басты құндылығы деп үндесім әуезінің қазақ тіліндегі барлық дыбыстарға бірдей тән деп отырғандығын айтамыз. Бұл өзіне дейінгі зерттеушілер мән бермеген тілдік (фонетикалық) құбылыстың қазақ тілі үшін маңызын ашып берген нәтиже болды.

А.Байтұрсынұлы нұсқасы (ХХ ғ. басы):

а, ә, ы, і, о, ө, ұ, ү; б, д, ғ, г, ж, з, қ, к, п, т, с, ш, м, н, ң, л, р,
й, у, х, һ

Қазақ сөзінің үндесім айтылуына сол тұстағы қазақ зерттеушілердің бәрі көңіл аударған. Х. Досмұхамедұлы Бір сөздің жуан, я жіңішке болып екі түрлі айтылуы қазақ-қырғыз тіліндегі әр дыбыстың біресе жуан, біресе жіңішке болып қос айтылуынан [6, б.83] деп түйіндейді. Х.Досмұхамедұлы жуан және жіңішке атылымның артикуляциялық себебін де түсіндіріп өткен: Дыбыс жуан айтылғанда тілдің түбімен айтылып, тамақтан (көмейден) шыққандай болып сезіледі; сол дыбыс жіңішке айтылғанда тілдің ұшымен сөйлегендей болып, ауыздың алдыңғы жағынан шыққандай болып сезіледі [6, б.83]. Әрине ол кезде қазіргідей қалыптасқан артикуляциялық ғылыми аппарат болған жоқ, сондықтан да анықтама қарапайым тілмен түсіндіріліп отыр. Ғалым сол дыбыс деп әңгіме тек бір дыбыстың екі үндесім варианты жайлы айтып отырғандығын баса көрсетеді. Оны қазіргі фонетикалық тілмен айтсақ, дыбыстың үндесім аллофоны немесе варианты болып шығады.
Қ.Кемеңгерұлының қазақ тілінің дыбыс құрамын талдағанда фонема атауын негізгі фонетикалық бірлік ретінде пайдаланғанын көреміз. Сонымен қатар қажет деген жерінде кейбір дыбыстардың артикуляциясының сипаттамасын берген.
Өткен ғасырдың жиырмасыншы-отызыншы жылдарындағы зерттеулер негізінен емле мәселесіне арналды. Қазақ тілі дыбыстарын қалай таңбалау және қазақ сөздерін қалай жазу керек деген сұрақтар бірінші кезекте тұрды. Қазақ тілі дыбыстарының трленіміне де осы тұрғыдан мән беріліп отырды. Мысалы,
-қ дауыссызының ғ болып айтылатын тұстарын қалай белгілеу керек (ақ ешкіағ ешкі т.б.),
-ы дауысты дыбысының көмескі естілетін тұстарын қалай белгілеу керек (қырыққырқ т.б.),
-р, л дауыссыздарының алдына дауысты қосып жазу керек пе (ретірет, ласылас т.б.),
-й дауыссызының жеке және тіркес жазылымын қалай реттеу керек (ай, қый, жый т.б.),
-у дауыссызының жеке және тіркес жазылымын қалай реттеу керек (тау, оқу т.б.)
Бұл кезде өзге де кірме дыбыстарды жазып реттеудің жолдары қарастырылып отырды. Сол кездегі басылым беттеріндегі жарияланымдар өте мол болды және емле мәселесіне қатардағы мұғалімдерден бастап, ғалымдарға дейін атсалысқан (проф.О.Жұбаева жинаған қолжазба мәліметтерден).
Толық фонологиялық (фонема) деңгейдегі фонетикалық зерттеуді Қ.Жұбанов еңбектерінен табамыз [9]. Қазақ тілі дыбыстарының артикуляциялық жүйесін әр дыбыс үшін жеке анықтама ретінде беріп, артикуляциялық белгілеріне қарай жарыстыра сипаттап шыққан, артикуляциялық талдаудың нәтижелері кесте түрінде көрнекіленіп отырған.
Өткен ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ тілінің дыбыс құрамына деген көзқарас сингармонизм фонологиясы деңгейінде шешіліп үлгергенін көреміз.
Қазақ тіліндегі үйлесім түрленім сықылды күрделі дыбыс түрленімі болса бұл кезде де зерттеу нысанына айналмағанын көреміз.
Өткен ғасырдың екінші жартысында қазақ фонетикасы жаңа деңгейге көтерілді, оның басты белгісі ретінде қазақ тілі дыбыстарының әрқайсысына өз алдына артикуляциялық сипаттама беріле бастағаны болатын.
Қазақ тілі дыбыстарының түрленім (вариант) құрамы негізінен қ-к, ғ-г дауыссыздарының артикуляциясына байланысты болды. І.Кеңесбаев Қ мен к бір фонеманың екі түрлі айтылуы (немесе жуанды, жіңішкелі варианты) деп қарау дұрыс емес [10, б.251] деп, олардың арасындағы артикуляциялық айырмашылықты сөз мағынасын ажыратудың тәсілі ретінде қарастырады, ал қалған дауыссыздардың әрқайсысының жуан-жіңішкелі болып келуінің фонематикалық мағынаға әсері жоқ [10,б.251] деген қорытындыға келеді. Сол кездегі фонетикалық теория осы қағиданы берік ұстап отырды. Ғылыми еңбектер мен оқулықтарда олар жеке фонема ретінде берілді.

І.Кеңесбаев және С.Мырзабеков нұсқасы (ХХ ғ. екінші жартысы):

а, ә, е, э, ы, і, о, ө, ұ, ү, и, у, я, ю, ё; б, д, ғ, г, ж, з, п, т, қ, к, с, ш,
м, н, ң, л, й, р, у, в, ф, х, ц, ч, щ, һ

Сингармонизм теориясының дамуына байланысты қазақ тілінің дыбыс құрамы үндесім тұрғысынан қайта қарастырыла бастады. Сингармонизм теориясы қазақ тілі дыбыстарының құрамын тек әліпби дыбыстармен (әліпби дыбыстар деп Ә.Жүнісбек қазіргі әліпби тізіміне еніп отырған отырған дыбыстарды атайды) шектеуге болмайтынын көрсетті. А.Байтұрсынұлының ғылыми мұрасын жан-жақты зерттей келіп, М.Жүсіпұлы [20, 21] қазақ тілі дыбыстарының айтылым құрамы күрделі екенін көрсетті. Қазақ жазуының негізінде сингармонизм жатқанын және алдағы уақытта да емле-ережеге сингармонизмнің тікелей қатысы болу керектігін дәлелдеп, ұсыныстар жасаған. Сингармонизмен арнайы шұғылданған Ә.Жүнісбек [22] оның екпін, тон тәрізді сөзқұрауыштық қызметінің табиғатын ашып берді. Үнді-европа тілдерінде екпіннің, буын тілдерде тонның тілдегі дыбыстардың басын құрап, сөз етіп біріктіретін қызметі түркі (оның ішінде қазақ тілі) тілдерінде сингармонизмге тән екен. Соған орай қазақ тілінің дыбыс құрамының әуез жіктелімін ұсынды. Сингармонизм тұрғысынан қазақ тілі дыбыстарының үндесім түрленімін Ж.Нәзбиев ...метод сингармонической сегментации казахской речи... позволяет выявить и описать все проиносительные единицы в казахском языке и провести их сингармоническую интерпретацию [23, 24, б.6 ] талдап шықты.
Фонетиканың әр түрлі саласындағы мамандар үшін зерттеу нысаны ортақ, ол - қазақ тілінің дыбыс құрамы, бірақ әркім өз тұрғысынан, басқаша айтқанда қай тілдік деңгейде немесе қандай құбылыс ретінде талдайды, зерттеудің мақсаты мен міндеті соған байланысты болады.
Ә.Жүнісбек нұсқасы:
а ә п б м
ы і т д н
е қ(к) ғ(г) ң
ұ ү с з р
о ө ш ж л
й
у(w)
Ә.Жүнісбек ұсынған қазақ тілінің дыбыс құрамының өзіндік ерекшеліктері бар. Ең алдымен қазақ тілі дыбыстарын тізбектеп емес, негізгі белгілеріне қарай топтап береді. Дауыстыдауыссыздар өзара екі топқа жіктеледі. Дауыстылар жуанжіңішке болып және бөлінеді. Ал дауыссыздар болса, дауыс қатысына қарай үшке бір топталса, жасалу тәсіліне қарай тоғысыңқыжуысыңқы болып тағы жіктеледі. Қазақ тілі дыбыстарының осылай топталу тәсілі олардың жіктелім көрнекілігін арттырады.
Осы кезден бастап экспериментал фонетиканың әдістері кеңінен пайдаланыла бастады. Экспермиентал зерттеулер, негізінен, акустикалық талдаудың тиімді әдісі болды. Акустикалық зерттеулердің басында М.Исаев [25, 26], М.Райымбекова [27, 28], С.Татубаев [29], А.Қошқаров [30], З.Өтебаева [31], В. Шварцман [32] т.б. болды.
Акустикалық талдау мен қатар артикуляциялық талдау да қатар жүрді.
Рентген қондырғысы арқылы алынған дыбыс жасалымының көшірмесін Симонова [33], Исенгельдина [34], Ә.Жүнісбеков [35] еңбектерінен көреміз. Бұлар қазақ тілі дыбыстарының нақты артикуляциясын көрсететін еңбектер болды. Сөйтіп қазақ тілінің сипаттама артикуляциясына экспериментал артикуляция келіп қосылды. Қазақ тілі дыбыстарының жасалым жолдарын көрсететін шынайы рентген сызбалар жасалды.
Тіл дыбыстарының табиғатын бейнелейтін өлшемдердің бірі дыбыстың естілімі болып табылады. Қазақ тіліндегі дыбыстардың перцепциясын зерттеудің нәтижелерін осы саладағы алғашқы ізденістер болып табылатын Ж.Әбуов [36] еңбектерінен табамыз. Тіл дыбыстарын адамның естілім түйсігі қалай қабылдайды соны анықтау нәтижесінде фонетикалық құбылыстардың табиғатын ашуға болатынын түсіндірді. Сөз айтылымына қатысты оның шәкірті М.Әлімбаев [37] алдыңғы ғасыр жазба деректерін талдап келеді. Сол кездегі зерттеушілер қазақ сөзін қалай естісе солай жазып алып отырғандықтан, олардың грамматикалық материал ретінде жинап сөздік ретінде құрастырған қолжазбаларын қазіргі кездегі үнтаспа жазбаларымен қатар қоюға болады деген пікір ұсынады.
Қазақ тілінің интонация жүйесі де экспериментал әдістер арқылы кеңінен зерттеле бастады. Интонациялық зерттеулердің бастамасын Түркпенбаев [38] т.б. еңбектерінен кездестіреміз. Бертін келе қазақ тілінің интонация жүйесі жаңа теориялық тұрғыдан зерттеле бастады. Соның нәтижесінде қазақ грамматикасының интонация бөлімі өзалдына жеке бөлім болып қалыптасты. Бұл саладағы тың нәтижелерді З.Базарбаева [39, 40], А.Фазылжанова [41], т.б. Қазақ тілінің интонация жүйесінің құрылымды бірліктері ретінде З.Базарбаева енгізген интонациялық конструкция атауын ерекше айтуға болады. Қазақ тіліне тән интонациялық конструкцияның 8 түрін ұсынып отыр. Соның нәтижесінде қазақ мәтінін тұтас бірлік ретінде талдап, интонациялық табиғатын көрнекілеп шығуға болатын болды. Интонациялық зерттеулер З.Базарбаеваның шәкірттерінің Т.Кеншінбай [42], Ж.Кеншінбай [43], А.Аманбаева [44], Ж.Жұмабаеваның [45] зерттеулерімен толығып жатыр.
Фонетикалық зерттеулердің негізгі әдістерінің бірі ретінде қазақ тілі дыбыстарының артикуляциясының айырым-ортақ белгілерін пайдаланып модельдеу әдісі басталды. Бұл бағыттағы зерттеулерге негіз болып отырған Ә.Жүнісбек [46, 47] ұсынған қазақ тілінің артикуляциялық базасы болып отыр. Қазақ тілінің артикуляциялық базасының үлгісі фонетикалық зерттеулердің жаңа бағытын ашып отыр. Мұндағы негізгі теориялық идея кез келген тіл дыбысының негізінде артикуляция жатады. Ендеше фонетикалық зерттеулер дыбыс, дыбыс тіркесі, буын, сөз т.б. деңгейдегі бірліктердің арткуляциясын анықтаудан басталу керек [проф. Ә.Жүнісбектің аудитория және семинар дәрістерінен]. Артикуляциялық база үлгісінде қазақ тіліне тән мүмкін болған жасалым белгілердің бәрі көрнекіленген және олардың толық сипаттамасы берліген. Мұның өзін қазақ артикуляциясының мәлімет қоры деп қараса да болады. Үлгідегі айырым-ортақ белгілердің араласымынан (комбинациясынан) қазақ тіліндегі үндесім, үйлесім, тіркес (іргелес), шеп, сөз тіркес, шегара, сөйлем т.б. түрленімдердің бәрін ғылыми талдап шығуға мүмкіндік туады. Үлгідегі белгілердің араласым саны шексіз десе де болады, өйткені тілдің айтылым мүмкіндігі өте күрделі. Сондықтан кез келген зерттеуші кез келген фонетикалық тақырыпқа артикуляциялық сипаттама мен артикуляциялық үлгіні осы мәлімет қорынан таба алады. Әрі қарай зерттеуші өзінің зерттеу нысанына байланысты артикуляциялық үлгіні зерттеу амалы ретінде пайдаланып кете алады.
Қазақ тілінің артикуляциялық базасының үлгісін пайдаланып жүргізіліп жатқан зерттеулер молайып келеді. І.Оразалин [48], Ә.Бәйімбетова [49] қазақ тілі дыбыстарын жасалу тәсіліне қарай топтап, жуысыңқы және тоғысыңқы дауыссыздарды зерттеу нысаны етті, Ж.Исаева [50] дауыс желбезегінің қатысын ескеріп, үнді дауыссыздарды, Г.Қайдарова [51] буын артикуляциясына бағыттап, Қ.Зәуірбекова [52] зерттеу жұмыстарын жалғастырып келеді.
Тіл біліміндегі, оның ішінде фонетика да бар, тілдік құбылыстарды модельдеу әдісі қазақ тіліне пайдаланыла бастады. Әрине бұл әдіс бүгін ғана пайда болып отырған жоқ. Түркі тілдеріне байланысты дауысты дыбыстардың моделін ертеректе М.Черкасский [53] ұсынған. Түркі тілдеріне тән деп есептелетін сегіз дауыстының негізінде сингармонизмнің табиғатын түсіндіретін текше тектес пішіндемелер ұсынған. Соңғы кезде модельдеу әдісін дамытып, оның жаңа үлгілерін қазақ тіліне А.Жұбанов [54] енгізіп, дәріс оқулықтарын ұсынып отыр.
Ал, қазақ тілінің дыбыстарының артикуляциялық моделін талдау амалы ретінде пайдаланып, оның зерттеу нәтижесін А.Жүнісбек [55] еңбектерінен көреміз.
Дауыс желбезегінің қатысын көрсететін Г топтамсасындағы төменгі бірінші түзу сызық дауыс желбезегінің бейтарап немесе тербеліссіз қалпын көрсетеді. Дауыс желбезегінің бұл қалпы қатаң дауыссыздарға тән [56]. Жоғары қарай екінші толқын сызық дауыс желбезегінің жартылай тербелісін немесе тербеліңкі қалпын көрсетеді. Дауыс желбезегінің бұл қалпы ұяң дауыссыздарға тән. Жоғары қарай үшінші толқын сызық дауыс желбезегінің мол тербелісін немесе тербелімді қалпын көрсетеді. Дауыс желбезегінің бұл қалпы үнді дауыссыздарға тән. Жоғары қарай төртінші толқын сызық дауыс желбезгінің толық тербелісін немесе тербелмелі қалпын көрсетеді. Дауыс желбезегінің бұл қалпы дауыстыларға тән. Сонда дауыс желбезегінің қатысына қарай қазақ тілі дыбыстарының жасалым жіктелімі тербеліссіз (қатаң), тербеліңкі (ұяң), тербелімді (үнді) және тербелмелі (дауысты) болып шығады. Дауыс желбезегінің тербеліс күшіне (еніне) қарай қазақ тілі дыбыстарының жіктелім сатысы тербеліссізтербеліңкітербелімдіт ербелмелі болып шығады. Дауысты және дауыссыз дыбыстардың құрамы мен жүйесін айқындайтын бірден бір жасалым белгі дауыс желбезегінің қатысы екенін көреміз.
Сол жақ тік қанат дыбыстардың жасалымына ерін қатысын (А топтамасы) көрсетеді.
Қазақ тілі дыбыстарының жасалымына ерін қатысы екі түрлі болады. Егер дыбыстардың үндесім (сингармонизм) түрленімін ескеретін болсақ, онда езулік [а, ә, ы, і, е] (А1-3 көрсеткіштері) және еріндік [ұ, ү, о, ө] (А4,5) деп екіге жіктей саламыз, ал егер дыбыстардың үйлесім (ассимилятив) түрленімін ескеретін болсақ, онда езуліктің өзін ашық езулік [а, ә] А1, қысаң езулік [ы, і] (А2)және емеурінезулік [е] (А3) деп үшке, еріндіктің өзін доғал еріндік [ұ, ү] (А4) және сүйір еріндік [о, ө] (А5) деп екіге жіктейміз. Сонда қазақ тілі дыбыстарының жасалымына ерін қатысының өзі бес түрлі болады. Мұның өзі қазақ тілі дыбыстарының жасалымында ерін қатысының маңызы үлкен екенін көрсетеді.
Жоғарыдағы көлденең қанат дыбыстардың жасалу орнын (Е топтамасы) көрсетеді.
Қазақ тілі дыбыстарының жасалу орны ерін, тіл ұшы, тіл ортасы, тіл арты және тілшік болып табылады. Оның ішінде тіл ортасы [ә, і, ү, е, ө] (Е3) мен тіл арты [а, ы, ұ, о] (Е4) дауысты дыбыстарға қатысты болса, ерін [п, б, м, у(w)] (Е1), тіл ұшы [т, д, н, с, з, р, ш, ж, л] (Е2), тіл ортасы [к, г, й, ң] (Е3) және тілшік [қ, ғ, й, ң] (Е4) дауыссыз дыбыстарға қатысты.
Қазақ тілінің төл дыбыс құрамындағы у таңбасымен белгіленіп жүрген ерін-ерінді, жуысыңқы, тербелімді (үнді) дауыссыз дыбысын орыс тілінің у дауысты дыбысымен шатастыру жиі кездесіп жүргендіктен, оның халықаралық таңбасын жақша ішіне алып, арнайы көрсетіп отырмыз.
Оң жақтағы тік қанат дыбыстардың жасалу тәсілін (Б топтамасы) көрсетеді.
Сөйлеу мүшелерінің қазақ тілі дыбыстарының жасалу тәсіліне қатысы да күрделі болып шықты. Тілдің арқалығы (үсті) мен таңдайдың ара қашықтығына қарай ашық [а, ә] (Б1) және қысаң [ы, і, ұ, ү] (Б2) болып жіктеледі. Сонда дауыстылардың ашыққысаң белгісін дыбыстардың жасалу тәсіліне жатқызып отырмыз. Қазақ тілінің жасалым негізінің фонетикалық заңдылығын сақтайтын болсақ, солай болуы керек. Сөйлеу мүшелерінің екеу ара қалпына қарай жуысыңқы [ш, ж, с, з, л, р, й, ғ(г) у(w)] (Б3-6) және тоғысыңқы [п, б, м, т, д, н, қ(к), ң] (Б7) болып жіктеледі. Жуысыңқының өзі жайылыңқы [ш, ж, ғ, й] (Б4), жиылыңқы (жинақы) [с, з, й, г, у(w)] (Б3), жанама [л] (Б5)және діріл [р] жуысыңқы (Б6) болып тағы төртке бөлінеді. Тоғысыңқы сол бір қалпында қалады.
Кейбір қазақ тілі дыбыстарының үндесім және үйлесім сыңарларының (варианттарының) жасалу орны бір бірінен алшақ жатады. Сондықтан да олар жоғарыда бірде бір топтың құрамында көрінсе, енді бірде екінші бір топтың құрамында кездеседі. Мысалы, ақ, аға, аң, ай сөздерінің құрамындағы қ, ғ, ң, й дауыссыздары тілшік арқылы айтылса, әк, еге, ең, әй сөздерінің құрамындағы к, г, ң, й дауыссыздары тіл ортасы арқылы айтылады. Сондай-ақ ғылым, гүл сөздерінің құрамындағы ғ, г дауыссыздары тоғысыңқы, жоқ, және сөздерінің құрамындағы ж [дж] жабысыңқы (аффрикат) болып айтылса, аға, еге сөздерінің құрамындағы ғ, г дауыссыздары мен ажа, әже сөздерінің құрамындағы ж дауыссызыжуысыңқы болып айтылады.
Дауыссыздардың кестесінде к, г, ң, й жіңішке үндесім дауыссыздар, ғ, г, жуысыңқы үйлесім дауыссыздар және ж жабысыңқы дауыссызы жақшаға алынып берілді. Сонда жақшадан тыс тұрған дауыссыздардың саны 17 дыбыс болып шығады. Үндесім фонологиясы бойынша қазақ тілінде 17 дауыссыз дыбыс бар деген қорытынды осыдан туындайды.
Қазақ тілі дауысты дыбыстарының негізгі жіктелімі 1 кестеде берілген. Қазақ тілінде тіл алды дауыстылар жоқ, сондықтан ол көрсеткіш кестеге ендірілмеді. Қазақ тілі дауыссыз дыбыстарынің негізгі жіктелімі 2 кестеде берілген. Қазақ тілінде тіл алды және тіл арты дауыссыздар жоқ, сондықтан ол көрсеткіштер де кестеге ендірілмеді. Дауыссыз дыбыстардың жасалымы ерекше сыңарлары жақша ішіне алынып берілді. Және де мақала көпшілік мамандарға арналғандықтан, қажет болған жерінде, дәстүрлі фонетиканың атауын қоса беріп отырмыз.

Қазақ тіліндегі дыбыс түрленім үлгілері

Кез-келген тілдің фонема құрамы тұрақты болғанымен, олардың тілдегі көрінісі шексіз болады [65]. Фонема көрінісінің шексіз болуына әртүрлі фонетикалық жағдаяттар себеп болады. Қазақ тілі дыбыстарының сөйлеу үстіндегі түрленімінің құрамы да осындай фонетикалық жағдаяттарға байланысты. Егер фонетикалық жағдаят белгілі болса, онда сол фонетикалық жағдаяттан туындайтын дыбыс түрленімінің мән-мағанасын ашып, оны сипаттап беруге болады. Ол үшін фонетикалық жағдаяттан туындайтын ұғымды анықтап алу керек, сонан соң сол ұғымға лайық атау табу керек. Сөйтіп барып қазақ тілі дыбыстарының түрленім үлгілерінің құрамын табамыз, әрі қарай олардың фонетикалық (артикуляциялық-жасалым, акустикалық-айтылым, перцепциялық-естілім) сипаттамасының негізінде жүйесін анықтаймыз. Басқаша айтқанда, қазақ тіліндегі дыбыс түрленім үлгілерінің басын біріктіріп тұрған заңдылықты ашамыз.
Қазақ тіліндегі дыбыс түрленім үлгілерінің әрқайсысының өзіне тән ұғымдары мен атаулары болады. Қазіргі фонетикалық зерттеулердің басты мақсаты - әр түрленімге тән ұғым-атаулардың шегарасын ажыратып, жіктеп беру. Кез-келген дыбыс түрленімі оның жасалымы, айтылымы, естілімін түгел немесе ішінара қамтып кетуі мүмкін, сол өзгерістердің ішінде бір белгісі басым көрінетін болады. Түрленім үлгісінің басты белгісі ретінде сол басым түрленім белгісін аламыз.
Қазақ тіліндегі дыбыс түрленімінің басты-басты үлгілерін сараптап көрейік.
Бірінші, қазақ тілінің іргелі заңдылықтарының бірі - үндесім құбылысы (үндестік немесе сингармонизм заңы). Буын немесе сөз құрамындағы кез-келген дыбыс үндестік заңына лайық түрленіп отырады. Тіл-тілде сөздің құрамындағы дауысты-дауыссыз дыбыстарды ұйыстырып, бас-аяғы бүтін бір сөз етіп тұратын лингвистикалық құбылыс болады... Қазақ тіліне тән мұндай құбылыс - үндесім (сингармонизм) құбылысы немесе үндесім заңы (сингармонизм заңы) [56, б.27] деп аталады, басқаша айтқанда буын не сөз құрамындағы дыбыстардың (дауыстылардың да, дауыссыздардың да) бір әуезбен айтылуын үндесім құбылысы дейміз. Егер: дыбыс жуан әуезбен айтылса, онда сол буын құрамындағы көрші дыбыс та жуан әуезбен айтылады. Дыбыстың бұл түрленімін жуан әуезді түрленім дейміз; дыбыс жіңішке әуезбен айтылса, онда сол буын құрамындағы көрші дыбыс та жіңішке әуезбен айтылады. Дыбыстың бұл түрленімін жіңішке әуезді түрленім дейміз; дыбыс ерін әуезбен айтылса, онда сол буын құрамындағы көрші дыбыс та ерін әуезбен айтылады. Дыбыстың бұл түрленімін ерін әуезді түрленім дейміз; дыбыс езу әуезбен айтылса, онда сол буын құрамындағы көрші дыбыс та езу әуезбен айтылады. Дыбыстың бұл түрленімін езу әуезді түрленім дейміз.
Олай болса, дыбыс үндесім әуезіне байланысты түрленеді екен. Дыбыстың бұл түрленімін жинақтай келіп үндесім түрленім дейміз. Үндесім түрленім тек буын деңгейінде көрінеді.
Екінші, бір буынның құрамындағы дыбыс өзімен көрші екінші буынның құрамындағы дыбыстың әсерінен түрленуі мүмкін. Көрші буындағы дыбыстың көрші буындағы дыбысқа әсері жасалу орнына, жасалу тәсіліне және дауыс қатысына тікелей байланысты болады. Көрші дыбыстар ілгеріндікейінді бір-біріне әсер ете береді. Егер: көрші дыбыстың жасалу орны еріндік болса, онда көрші дыбыс өзінің жасалу орнын жоғалтып, жасалу орнына қарай еріндік болып айтылады. Дыбыстың бұл түрленімін орын түрленім дейміз, өйткені дыбыстың тек жасалу орны ғана түрленеді; көрші дыбыстың жасалу тәсілі жуысыңқы болса, онда көрші дыбыс та жуысыңқы болып айтылады. Дыбыстың бұл түрленімін тәсіл түрленім дейміз, өйткені дыбыстың тек жасалу тәсілі ғана түрленеді; көрші дыбыс дауыс қатысына қарай ұяң болса, онда көрші дыбыс та ұяң болып айтылады. Дыбыстың бұл түрленімін дауыс түрленім дейміз, өйткені дыбыстың тек дауыс қатысы ғана түрленеді.
Олай болса, дыбыс артикуляциялық белгісіне байланысты түрленеді екен. Дыбыстың бұл түрленімін үйлесім түрленім дейміз. Үйлесім түрленім морфемалар жігінде ғана кездеседі.
Үшінші, дыбыс өзімен іргелес дыбыстың әсерінен түрленуі мүмкін. Іргелес дыбыстың іргелес дыбысқа әсері тілдің тік қалпына, көлденең қалпына және ерін қатысына байланысты болады. Іргелес түрленім тек дауыссыз бен дауыстының тіркесінде кездеседі және іргелес дыбыстардың дауысты сыңары басым болады. Іргелес түрленімге тілдің тік және көлденең қалпы мен ерін қалпы бір мезгілде қатысады. Түрленім осы үш белгінің араласымынан құралады.
Олай болса, іргелес түрленімге үстеме артикуляциялық белгілер қатысады. Дыбыстың бұл түрленімін іргелес түрленім дейміз. Іргелес түрленім буынның дауыссыздан басталған бас шенінде немесе дауыссызға аяқталған аяқ шенінде кездеседі.
Төртінші, дыбыс өзінің сөздегі орнына қарай түрленуі мүмкін. Дыбыстың сөздегі орны оның айтылымына тікелей әсер етеді. Дыбыстың артикуляциялық белгілері түгел (жасалу орны, жасалу тәсілі, дауыс қатысы, қарқыны, созылыңқылығы т.б.) қатысуы немесе ішінара қатысуы мүмкін. Сондықтан дыбыс сөздің қай шенінде тұр, соған байланысты оның айтылымы құбылып отырады. Егер: сөздің басында тұрса, онда жартылай созылыңқы және босаң айтылуы мүмкін; сөздің ортасында тұрса, онда қысқа және бос айтылуы мүмкін; сөздің соңында тұрса, онда созылыңқы және нық айтылуы мүмкін. Олай болса, дыбыс айтуға кететін уақыты мен айтылым күшіне байланысты түрленді екен.
Олай болса, дыбыстың барлық белгілері маңызды. Дыбыс түрленімі сөз деңгейінде көрінеді.
Бесінші, дыбыс екі сөздің шегарасында тұруына байланысты түрленуі мүмкін. Сөз тіркесінің құрамындағы оның сыңарларының өзара фонетикалық байланысы дыбыстың жасалымына әсер етеді. Дыбыстың бұл түрленіміне де артикуляциялық белгілердің бәрі бірдей немесе ішінара қатысуы мүмкін. Егер: сөз тіркесінің сыңарлары өзара тығыз байланыста (тұрақты тіркес) болса, онда дыбыс түрленімі көрнекі және тұрақты болады. Дыбыс түрленімі көрнекі (айқын) және тұрақты болатындықтан, дыбыстың бұл түрленімін көрнекі түрленім дейміз; сөз тіркесінің сыңарлары өзара босаң байланысты (еркін тіркес) болса, онда дыбыс түрленімі көмескі және тұрақсыз болады. Дыбыстың түрленімі көмескі және тұрақсыз болатындықтан, дыбыстың бұл түрленімін көмескі түрленім дейміз; сөз тіркесінің сыңарлары өзара бос байланысты болса (көрші тіркес), онда дыбыс түрленбей, өз жасалымын сақтап қалады. Дыбыс түрленбей, өз айтылым үлгісін сақтап қалатын болғандықтан, дыбыстың бұл түрленімін бейтүрленім дейміз.
Олай болса, дыбыс өзінің айтылым айқындығына қарай түрленеді екен. Дыбыстың бұл түрленімін тіркес түрленім дейміз. Тіркес түрленім сөзаралық деңгейде көрінеді.
Алтыншы, дыбыс сөздің айтылым әуеніне байланысты түрленуі мүмкін. Дыбыс өзі құрамында тұрған сөздің қандай сөйлемнің құрамында тұруына байланысты түрленеді. Әдетте сөйлем мағыналық қызметіне қарай белгілі бір әуенмен айтылады, ендеше оның құрамындағы сөздер сол мағыналық әуенмен айтылады, сөз құрамындағы дыбыс та сол мағыналық әуенмен айтылады. Егер: сөйлем хабарлы әуенмен айтылса, оның құрамындағы сөз де хабарлы әуенмен айтылады, сөздің құрамындағы дыбыс хабарлы әуен ықпалымен түрленеді. Дыбыстың бұл түрленімін хабарлы түрленім дейміз. Өйткені түрленім дыбыстың бірқалыпты айтылуына тікелей байланысты; сөйлем сұраулы әуенмен айтылса, оның құрамындағы сөз де сұраулы әуенмен айтылады, сөздің құрамындағы дыбыс та үдемелі әуен ықпалымен түрленеді. Дыбыстың бұл түрленімін сұраулы түрленім дейміз. Өйткені түрленім дыбыстың айтылу әуеніне тікелей байланысты; сөйлем бұйрық (лепті) әуенмен айтылса, оның құрамындағы сөз де бұйрық (лепті) әуенмен айтылады, сөздің құрамындағы дыбыс та бұйрық (лепті) әуен ықпалымен түрленеді. Дыбыстың бұл түрленімін бұйрықты түрленім дейміз. Өйткені түрленім дыбыстың айтылу қарқынына тікелей байланысты.
Олай болса, дыбыс өзінің айтылым қарқынына қарай (бірқалыпты, үдемелі, қарқынды) түрленеді екен. Дыбыстың осы үш түрленімінің басын қосып әуен түрленім дейміз.
Жетінші, дыбыс аралық, яғни дыбыс екі жағындағы дыбыс ықпалымен түрленуі мүмкін. Дыбыс қандай екі дыбыстың аралығында тұруына байланысты түрленеді. Дыбыс екі дауыстының арасында тұруы мүмкін, дауысты мен дауыссыз арасында тұруы мүмкін, дауыссыз бен дауыстының арасында тұруы мүмкін, дауыссыз бен дауыссыз арасында тұруы мүмкін. Егер: дыбыс екі дауысты аралығында тұрса, онда жуысыңқы (немесе ұяң жуысыңқы) болып айтылуы мүмкін. Дыбыстың екі дауысты арасындағы түрленімін дауысты аралық түрленім дейміз, оның түрленіміне екі дауысты қатар әсер етеді; дауысты мен дауыссыз арасындағы түрленім дауыссыздың жасалу тәсіліне қарай түрленеді. Дыбыстың бұл түрленімін дауыстыдауыссыз аралық түрленім дейміз; дауыссыз бен дауысты арасындағы түрленім де дыбыстың жасалу тәсіліне әсер етеді. Дыбыстың бұл түрленімін дауыссыздауысты аралық түрленім дейміз; дауыссыз бен дауыссыз арасындағы түрленім дыбыстың жасалу тәсілінің нық айтылуына әсер етеді. Дыбыстың бұл түрленімін дауыссыздауыссыз аралық түрленім дейміз.
Олай болса, дыбыс жасалу тәсіліне және дауыс қатысына қарай түрленеді екен. Дыбыстың үш түрленімінің басын қосып аралық түрленім дейміз.
Сегізінші, дыбыс тіл дамуының барысындағы фонетикалық жағдаятқа қатысты өзгерістің қалдығы болуы мүмкін. Сондықтан дыбыстың түрленім себебі белгісіз болады. Дыбыстың бұл түрленімін тарихи түрленім дейміз.
Тоғызыншы, дыбыс ешқандай фонетикалық себепсіз-ақ түрленуі мүмкін. Дыбыстың себепсіз түрленуін еркін түрленім дейміз.
Оныншы, дыбыс арнайы жасанды құрылған мәтін (жаңылтпаш т.б.) құрамындағы күрделі дыбыс тіркесі мен үндесім буындардың қайталанымы арқылы түрленуі мүмкін. Дыбыстың бұл түрленімін жаңылтпаш түрленім дейміз. Түрленімнің бұл түрі жеке дыбыс, буын, сөз, сөз тіркесі деңгейінде көріне береді.
Он бірінші, адамның көңіл-күй қалпына байланысты түрленуі мүмкін. Қуаныш, қорқыныш, кешірім, ыза, жайбарақатты, шаршаңқы, ырзалық, өкініш т.б. себептердің салдарынан болатын түрленімін көңіл-күй түрленімі дейміз. Осы топтағы дыбыс түрленімінің көрінісі шексіз болады.
Он екінші, асығып сөйлеудің арқасында дыбыс түрленеді. Дыбыстың бұл түрленімін асығыс түрленім дейміз. Дыбыстың түсіп қалуын да түрленім деп қарау керек.
Он үшінші, тіл мүкісінің салдарынынан дыбыс түрленуі мүмкін. Дыбыс түрленімінің бұл түрін мүкіс түрленім дейміз. Мүкіс түрленімнің де ауқымы кең болады.
Он төртінші, екінші бір тілді нашар меңгергендіктің себебінен дыбыс түрленуі мүмкін. Мұндай жағдайды дыбыс теріс айтылады, сондықтан дыбыстың бұл түрленімін теріс түрленім дейміз.
Сонымен қазақ тілінің кез-келген дыбысы үндесім, үйлесім, шеп, іргелес, тарихи, әуен, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.