Материалдық емес игіліктер және жеке мүліктік емес құқықтар
Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігі
Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Ф.И.О.
Материалдық емес игіліктер және жеке мүліктік емес құқықтар
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
______ - ________ мамаңдығы бойынша
Астана, 2023
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Материалдық емес игіліктер және жеке мүліктік емес құқықтарДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Материалдық емес игіліктер және жеке мүліктік емес құқықтардың түсінігі және белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Материалдық емес игіліктер және жеке мүліктік емес құқықтардың жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Материалдық емес игіліктер және жеке мүліктік емес құқықтардың тарихи қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 ҚР АЗАМАТТЫҚ ЗАҢНАМАСЫНДАҒЫ Материалдық емес игіліктер және жеке мүліктік емес құқықтарды РЕТТЕУДІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Материалдық емес игіліктер және жеке мүліктік емес құқықтардың анықталуы мен реттелу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Материалдық емес игіліктер және жеке мүліктік емес құқықтарды қорғаудың түсінігі мен тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Материалдық емес игіліктер және жеке мүліктік емес құқықтардың орнын толтырудың негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3 Шетелдердің заңнамасы бойынша материалдық емес игіліктер және жеке мүліктік емес құқықтарды жүзеге асырудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Адам құқықтары туралы мәселені кез-келген мемлекеттің орталық институты деп санауға болады, өйткені адамның құқықтары мен бостандықтары оның қоғамдағы, қоғамдағы өмірінің барлық аспектілерін алдын-ала анықтайды. Кез-келген мемлекеттің ең жоғары құндылығы-адам, оның қоғамда танылған және кепілдендірілген құқықтары мен бостандықтары.
Адамның (жеке тұлғаның) жеке мүліктік емес құқықтары ең құнды болып танылады. Оларды дәйекті түрде қарастыра отырып, адамның өмірі мен денсаулығы сияқты жеке мүліктік емес құқықтар ең жоғары құндылыққа ие екенін атап өтуге болады.
Аталған құқықтар мен артықшылықтар мүліктік емес қатынастардың "өзегін" құрайтын және жеке құқық туралы әлі айтылмаған кезеңде де құқықтық реттеудің тақырыбы болған адамның ар-намысы мен қадір-қасиетімен қатар орын алады. Жеке құқықтың қалыптасуы мен одан әрі дамуы жағдайында мүліктік қатынастарды реттеу Азаматтық құқықтағы реттеудің маңызды бағыттарының біріне айналады.
Адам құқықтары заңнаманың әртүрлі салаларының нормаларымен қамтамасыз етіледі. Конституциялық-құқықтық деңгейде адам құқықтарын реттеу көзделген. Олар сондай-ақ жария құқық салаларының нормаларымен қамтамасыз етіледі және қорғалады.
Бүгінгі таңда, бірінші кезекте, мүліктік емес құқықтарды реттеу және іске асыру жеке құқық саласы ретінде азаматтық құқық нормаларымен қамтамасыз етілуі тиіс. М. К. Сүлейменовтің анықтамасына сәйкес: "жеке құқық-бұл жекелеген субъектілердің орталықсыздандырылуына, бостандығына негізделген құқықтық сала. Сондықтан жеке құқықта "көлденең" қатынастар басым - субъектілердің теңдігі қағидаты бойынша. Сондықтан жеке құқықта құқықтық қатынастардың жекелеген субъектілері ретінде әрекет ететін көптеген заң орталықтары бар".
Яғни, тек жеке құқық субъектілердің мүдделерін іске асыруды тікелей қамтамасыз ете алады. Жеке тұлғалар, ең алдымен, өздерінің жеке мүліктік емес құқықтарын еркін басқара алатындай құқықтық мүмкіндіктер беруге мүдделі.
Жеке мүліктік емес құқықтарға билік ету шегі Азаматтық құқық теориясында толық анықталмаған. Негізінде жеке мүліктік емес құқықтарды қорғауға және қалпына келтіруге байланысты бірыңғай тәжірибе болған жоқ.
Адам құқықтары иеліктен шығарылмайды және ешкім адамды өзінің табиғи құқықтарынан - өмірге, денсаулыққа, Ар-намыс пен қадір-қасиетке, атына, жеке басына қол сұғылмаушылыққа, ар-ождан бостандығына және басқа да құқықтардан айыра алмайды.
Өмір сүру және денсаулық сақтау құқығын тек мойындау жеткіліксіз. Оларды толыққанды іске асыру мүмкіндігіне кепілдік беру керек " яғни, жеке тұлғаның өзіне берілген құқықтары мен бостандықтарын кедергісіз іске асыруға мүмкіндігі болатын осындай құқықтық жүйе мен құқықтық тәртіпті орнату қажет.
Қазақстан демократиялық реформалар бағытын дәйекті түрде ұстана отырып, адам құқықтарын басым және аса маңызды құндылықтар ретінде жариялады, келесі кең танымал актілерде бекітілген жалпыға бірдей қабылданған халықаралық стандарттарды осы салада ұстану қажеттігін мойындады: Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы (1948), Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пакт (1966), Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакт (1966).
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабының 1-тармағына сәйкес: "Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде бекітеді, оның ең жоғары құндылықтары адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып табылады).
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі барлық азаматтардың азаматтық құқықтарға ие болу мүмкіндігін мойындайды (13-бап). Бұл ретте осы құқықтардың объектілері ҚР АК 115-бабының 1-тармағына сәйкес мүліктік, сондай-ақ жеке мүліктік емес игіліктер мен құқықтар болуы мүмкін.
Азаматтық заңнама өмірді, денсаулықты, жеке өмірге қол сұқпаушылықты, ар-намысты, абыройды бір деңгейдегі әлеуметтік құндылықтар ретінде қарастырады.
Жеке мүліктік емес қатынастар мүліктік қатынастармен байланысты емес азаматтық-құқықтық реттеу пәнінің элементтерінің бірі болып табылады. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 115-бабында азаматқа тиесілі материалдық емес игіліктердің шамамен маңызды тізбесі ғана қамтылған: өмір мен денсаулық, қадір-қасиет, жеке басына қол сұғылмаушылық, ар-намыс пен игі атақ, іскерлік бедел, жеке және отбасылық құпия. Бұдан басқа, азаматтар жүріп-тұру еркіндігіне, тұрғылықты жерін таңдауға, ат қою құқығына, басқа да материалдық емес игіліктерге байланысты туындайтын өзге де жеке мүліктік емес құқықтарға құқылы деп танылады.
Аталған материалдық емес игіліктер осы игіліктер иеленуіне байланысты қалыптасатын әлеуметтік қатынастардың мәнін анықтайтын бірқатар жалпы белгілерге ие.
Жеке мүліктік емес қатынастар-бұл рухани материалдық емес игіліктерге байланысты қалыптасатын, экономикалық сипатқа ие емес, оларды тасымалдаушы үшін тәуелсіз құндылық болып табылатын, тауарсыздықтың функционалдық қасиетіне ие, жеке тұлғаға тиесілі және одан бөлінбейтін әлеуметтік қатынастар.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 9-бабына сәйкес азаматтық құқықтарды қорғауды сот жәбірленушінің заңды құқықтарын тану; құқық бұзылғанға дейін болған жағдайды қалпына келтіру; құқықты бұзатын немесе оны бұзу қаупін туғызатын әрекеттердің жолын кесу; моральдық зиянды өтеу; сондай-ақ заңнамалық актілерде көзделген өзге де тәсілдермен жүзеге асырады.
Жеке мүліктік емес құқықтар мен мүдделер бұзылған жағдайда қорғау моральдық зиянды өтеумен қамтамасыз етіледі.
Осылайша, Азаматтық кодекстің 951-бабына сәйкес моральдық зиян - бұл жеке және заңды тұлғалардың жеке мүліктік емес игіліктері мен құқықтарын бұзу, кемсіту немесе олардан айыру, оның ішінде жәбірленушінің өзіне қарсы жасалған құқық бұзушылық нәтижесінде бастан кешірген (бастан өткерген, бастан өткерген) моральдық немесе физикалық азап шегуі (қорлау, ашулану, депрессия, ашу, ұят, үмітсіздік, физикалық ауырсыну, кемшілік, ыңғайсыздық және т. б.).
Белсенді пікірталас тақырыбы жасанды интеллект технологиясын пайдалану болып табылатын әлемде нейрондық желілер тек материалдық емес, сонымен қатар материалдық емес объектілерді құру үшін, мұнда компьютерлік бағдарламалар күрделі математикалық есептерді шешуге ғана емес, сонымен қатар басқа да компьютерлік бағдарламалар, тіпті ән айтып, басқаша музыкалық шығармаларды орындаса да, адамның шығармашылық қабілеттерін көрсетуге орын азайып бара жатқан сияқты.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - жеке мүліктік емес өзіндік қатынастарды азаматтық құқықтық аспектіде реттеудің кейбір көкейтесті мәселелерін айқындау табылады. Сонымен бірге қазіргі ұлттық заңнамаға және соттардың оны қолдану тәжірибесіне талдау жасап, жаңа әлеуметтік - экономикалық және саяси жағдайларда азаматтық заңнаманы жақсарту жолдарын айқындап беру.
Аталмыш жұмыс тақырыбына бірнеше ғылыми еңбектер мен нормативтік құжаттардың арналуына қарамастан кейбір жекелеген мәселелерінің сұрақтары шешілмегендегі айқын. Соған байланысты дипломдық бітіру жұмысы үлкен үш бөлімге бөлініп, аталған мәселелерді көрсете отырып, шешу жолдарын қарастырады.
Осы жұмыс Қазақстан Республикасында жеке мүліктік емес игіліктер мен құқықтарды реттеу және қорғау туралы заңнама негізінде, сот тәжірибесі және ғылыми еңбектер негізінде жазылды.
Сондай-ақ дипломдық жұмыстың жоғарыда аталған мәселелерінің барлығын терең талқылай отырып, өз тұжырымдамамды ұсынамын.
Материалдық емес игіліктер және жеке мүліктік емес құқықтарДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Материалдық емес игіліктер және жеке мүліктік емес құқықтардың түсінігі және белгілері
Азаматтық құқық пәнінің элементтерінің бірі мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар болып табылады. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодекстің 1-бабына сәйкес Азаматтық заңдармен тауар-ақша қатынастары және қатысушылардың теңдiгiне негiзделген өзге де мүлiктiк қатынастар, сондай-ақ мүлiктiк қатынастарға байланысты мүлiктiк емес жеке қатынастар реттеледi. Азаматтық заңдармен реттелетiн қатынастардың қатысушылары азаматтар, заңды тұлғалар, мемлекет, сондай-ақ әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiстер болып табылады. Мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар азаматтық заңдармен реттеледі, өйткені, олар заң құжаттарында өзгеше көзделмеген, не мүліктік емес жеке қатынастар мәнінен туындайды. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодекстің 1-бабының 2-тармағы аталған белгiлерге сай келетiн отбасылық, еңбек қатынастары мен табиғи ресурстарды пайдалану және айналадағы ортаны қорғау жөнiндегi қатынастарға азаматтық заңдар бұл қатынастар тиiсiнше отбасылық, еңбек заңдарымен, табиғи ресурстарды пайдалану және айналадағы ортаны қорғау туралы заңдармен реттелмеген жағдайларда қолданылады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодекстің 115-бабында азаматқа тиесілі мүліктік емес өзіндік игіліктір мен құқықтардың үлгі тізбесі келтірілген, оған жататындар: жеке адамның өмірі, денсаулығы, қадір-қасиеті, абыройы, игі атақ, іскерлік бедел, жеке өмірге қол сұқпаушылық, жеке құпия мен отбасы құпиясы, есім алу құқығы, шығармаға қол сұқпаушылық құқығы және басқа материалдық емес игіліктер мен құқықтар. Азаматтық құқық объектілерінің бұл тобының ерекшелігі мынада:
Бұл құқық жеке, яғни, тиесілі тұлғадан ажырамайды;
Мүліктік емес сипаты бар, яғни материалдық (мүліктік) мазмұны болмайды;
Абсолютті құқықтың сипатына жатады, яғни, бұл құқықтарды ешкім де бұза алмайды;
Бұл құқықтар ешкімге тапсырылмайтын, әрі өзгеге берілмейтін құқық.
Аталған белгілерге қарап, мүліктік қатынастар тұлғаның өзінің ыңғайына қарай қалыптасып, ал мүліктік емес өзіндік игіліктер жеке тұлғадан ажырамайтындығын көреміз.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодекс мүліктік емес жеке игіліктерді азамат туған сәтінен бастап алатын (жеке мүліктік емес өзіндік игіліктердің бірінші деңгейі) және азаматқа заң арқылы берілетін (жеке мүліктік емес өзіндік игіліктердің екінші деңгейі) деп бөлінеді. Мүліктік емес өзіндік құқықтардың мүліктік құқықтарды иеленушілермен байланыс дәрежесіне қарап, мүлікке қатысы жоқ мүліктік емес өзіндік құқық және мүлікпен байланысы бар мүліктік емес өзіндік құқықтар деп ажыратылады.
Мүліктік емес өзіндік құқықты көзделген мақсатына қарай мынадай түрге бөлуге болады:
а) азаматтардың өмір сүруін қамтамасыз ететін мүліктік емес жеке құқықтар ( мысалы, өмір сүру құқығы денсаулық сақтау құқығы және т.б.);
ә) азаматтың әлеуметтік жағдайын қамтамасыз ететін мүліктік емес өзіндік құқықтар (мысалы, есім алу құқығы, жеке өміріне құқығы және т.б.);
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодекстің 143-бабына сәйкес азамат немесе заңды тұлға өзiнiң ар-намысына, қадiр-қасиетiне немесе iскерлiк беделiне кiр келтiретiн мағлұматтарды, егер ондай мағлұматтарды таратушы адам олардың шындыққа сай екендiгiн дәлелдей алмаса, сот арқылы терiске шығаруды талап етуге құқылы.*
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодекстің 143-бабында теріске шығару ұғымы ашып көрсетілмеген, тек ар-намысқа, қадір-қасиетке немесе іскерлік беделге кір келтіретін мағлұматтар деп қана жанама түрде айтылған. Азаматтың немесе заңды тұлғаның ар-намысына, қадiр-қасиетiне немесе iскерлiк беделiне кiр келтiретiн мағлұматтар бұқаралық ақпарат құралдары арқылы таратылған болса, олар сол бұқаралық ақпарат құралдарында тегiн терiске шығарылуға тиiс.
Егер аталған мағлұматтар ұйымнан шыққан құжатта болса, бұл құжаттағы мағлұматтардың шындыққа сай келмейтiндiгi туралы тиiстi адамға мiндеттi түрде хабарлана отырып, мұндай құжат алмастырылуға немесе керi сұратып алынуға тиiс.
Өзге реттерде терiске шығару тәртiбiн сот белгiлейді.
Бұқаралық ақпарат құралдары азаматқа немесе заңды тұлғаға қатысты олардың құқықтарына немесе заңды мүдделерiне нұқсан келтiретiн мағлұматтар жарияласа, олар сол бұқаралық ақпарат құралдарында өз жауаптарын тегiн жариялауға құқылы.
Бұқаралық ақпарат құралдарында терiске шығаруды не жауапты жариялау туралы азаматтық немесе заңды тұлғаның талабы, егер бұқаралық ақпарат органы мұндай жарияланымнан бас тартса не бiр айдың iшiнде жарияланым жасамаса, сондай-ақ ол таратылған ретте, сотта қаралады.
Егер соттың шешiмi орындалмаса, сот тәртiп бұзушыға бюджеттiң кiрiсiне өндiрiлiп алынатын айыппұл салуға құқылы. Айыппұл азаматтық iс жүргiзу заңдарында белгiленген тәртiп пен мөлшерде салынады. Айыппұл төлеу тәртiп бұзушыны сот шешiмiнде көзделген әрекеттi орындау мiндетiнен босатпайды.
Азаматқа немесе заңды тұлғаға қатысты олардың ар-намысына, қадiр-қасиетiне немесе iскерлiк беделiне кiр келтiретiн мағлұматтар таратылған болса, олар мұндай мағлұматтарды терiске шығарумен бiрге олардың таратылуымен өздерiне келтiрiлген залалдың немесе моральдық зиянның орнын толтыруды талап етуге құқылы.
Егер азаматтың немесе заңды тұлғаның ар-намысына, қадiр-қасиетiне және iскерлiк беделiне кiр келтiретiн мағлұматтарды таратушыны анықтау мүмкiн болмаса, өзi жөнiнде осындай мағлұматтар тараған адам таратылған мағлұматтарды шындыққа сай келмейдi деп тану туралы сотқа жолдануға құқылы.
Ар-намыс дегеніміз тұлғаның (азамат немесе заңды тұлғаға) рухани және әлеуметтік болмысына берілетін қоғам бағасы. Ал қадір - қасиет дегеніміз тұлғаның өзін-өзі бағалауы, өзінің жеке сапаларын сезінуі, қабілет қарымын көре білуі, дүние танымын, қоғамдағы орны мен борышының маңызын іштей түсінуі, өзін-өзі бағалау тұлғаның моралдық және басқа сапаларын бағалаудағы әлеуметтік маңызы түйіндерге негізделеді.
Іскерлік бедел тұлғаның кәсіби іскерлік (өндірістік, мамандық) қабілеті жөнінде қалыптасқан қоғамдық пікір.
Азаматтық кодекстің 143-бабына сәйкес сот арқылы мынадай мағлұматтар:
Ар-намыс пен қадір - қасиетке кір келтіретін;
Жауапкер арқылы тартылған;
Шындыққа сәйкес келмейтін мағлұматтар теріске шығарылады.
Аталған талаптардың жиынтығы ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлікке қатысты құқық қатынастарын қорғаудың жалпы негізін құрайды.
Қазіргі кезде сот тәжірибесі мен ғылыми пікірге сүйенсек, баспасөзге, радиоға және теледидар хабарларында, кино бағдарламаларында және басқа бұқаралық ақпарат құралдарында кір келтіретін мағлұматтардың жарияланатындығын көреміз. Сондай-ақ қызмет мінездемесінде, жария түрде сөйленген сөздерге, лауазымды тұлғаға байланысты жасалған мәлімдемелерде немесе бірнеше тұлғаның атынан бағытталған ауызекі әңгімелерде ондай кір келтірушілік кездесетіні белгілі болып отыр.
Заңда әлгіндей мағлұматтарды таратудың нысандарына қатысты арнайы талаптар қаралмаған. Дейтұрғанмен ондай кір келтіретін фактілердің кез келген сипатта көрінуі оны теріске шығаруға жеткілікті негіз болады.
Кір келтіретін мағлұмат деп азаматтың (ұйымның) қолданылып жүрген заң мен моральдық принциптерді бұзуы туралы (әділетсіздікке бару, ұжымда, тұрмыста теріс қылықтар жасау, өндірістік шаруашылық және қоғамдық қызметтерді, беделді қаралау және т.б. туралы) олардың абыройы мен ар-намысына негізсіз нұқсан келтіруді атайды.
Демек, азамат немесе ұйым туралы кез келген кір келтіретін мағлұмат шындыққа жанаспайды дей алмаймыз. Ал, құқықтық немесе моральдық жағдайды байыбына бармай теріс бағалаған хабарлар жөнсіз кінәлауды білдіреді. Егер мағлұмат ар-намысқа, қадір-қасиетке тимесе, онда ол бейтарап сипатқа ие болады, яғни, оны Қазақстан Республикасының Азаматтық кодекстің 143-бабына сәйкес теріске шығаруға негіз болмайды.*
Азаматтың ар-намысына, қадір-қасиетіне және іскерлік беделіне кір келтіретін мағлұматтар қатарына баспа сөзде жарияланған теріс мағлұматтар, радио және теледидар арқылы және басқа бұқаралық ақпарат құралдары арқылы берілген хабар, қызмет мінездемесіне және басқа мінездемелерде, жария сөз сөйлеулерде, түрлі ұйымдар мен лауазымды тұлғаларға бағытталған, оның ішінде ауызекі түрде айтылған хабар жатады. Ауызекі нысандағы мағлұмат бір немесе бірнеше тұлғаға қатысты болуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодекстің 143-бабында кір келтіретін мағлұматтардың теріске шығарылуының арнайы тәртібі бекітілген. Бұл орайда бұқаралық ақпарат құралдарында азаматқа және заңды тұлғаға қатысты кір келтірушілік мағлұмат жарияланса, онда олар өз
кезегінде бұзылған құқығы мен заңды мүддесін қорғау үшін сол аталған бұқаралық ақпарат құралында дәлелді жауабын тегін жариялауға құқылы.
Егер аталған мағлұматтар ұйымнан шыққан құжат болса, бұл құжаттағы мағлұматтардың шындыққа сай келмейтіндігі туралы тиіс адамға міндетті түрде хабарлана отырып, мұндай құжат алмастырылуға немесе кері сұратып алынуға тиіс. Өзге реттерде теріске шығару тәртібін сот белгілейді Қазақстан Республикасының Азаматтық кодекстің 142- бабының 2-тармағы.
Мағлұматтарды теріске шығару жөнінде берілген талап арызда көрсетілген жауапкер осы мағлұматты таратқан адам не тұлға болып табылады. Егер мағлұматты теріске шығару жөніндегі талап қою бұқаралық ақпарат құралдарына қатысты болса, онда тиісті бұқаралық ақпарат құралдарының редакциясы мен кінәлі автор жауапкер болады. Жарияланымдарда және басқалай таратылған әлгідей мағлұматтарға байланысты автор көрсетілмесе (мәселен, редакциялық мақала), онда іс бойынша сол бұқаралық ақпарат құралы жауапкер болады.
Қызмет мінездемелерінде жол берілген кір келтірушілік мағлұматтарына мінездемені берген және қол қойған адам немесе заңды тұлға жауапкер болып табылады.*
Азаматқа немесе заңды тұлғаға қатысты олардың ар-намысына, қадір- қасиетіне немесе іскерлік беделіне кір келтірмейтін мағлұматтар таратылған болса, олар мұндай мағлұматтарды теріске шығарумен бірге олардың таратылуымен өздеріне келтірілген залалдың немесе моральдық зиянның орын толтыруды талап етуге құқылы. Егер азаматтың немесе заңды тұлғаның ар-намысына, қадір-қасиетіне және іскерлік беделіне кір келтіретін мағлұматтарды таратушыны анықтау мүмкін болмаса, өзі жөнінде осындай мағлұматтар таралған адам таратылған мағлұматтарды шындыққа сай келмейді деп тануы туралы сотқа шағымдануға құқылы.
Материалдық емес игіліктер және жеке мүліктік емес құқықтардың жіктелуі
Азаматтардың және ұйымдардың ар-намысына және абыройына кір келтіретін мәліметтерді тарату деп мына жағдайлар танылады: баспа жүзінде жарияланған, радиомен, теледидардан, жалпы басқа да бұқаралық құралдарды пайдалану арқылы хабарланған, қызметтік, партиялық және басқа да мінездемелерде, арыздарда, әртүрлі ұйымдарға жолданған хаттарда көрсетілген, көпшілік алдында сөйлеу кезінде, лауазымды адамдарға, немесе басқада, оның ішінде бір немесе бірнеше адамға ауызша айтылған мәліметтер. Жеке адам туралы ондай мәлімет тек сол адамның өзіне ғана айтылса, ондай әрекеттерді кір келтіретін мәліметтерді тарату деп есептеуге болмайды.
Қоғам немесе жеке азаматтардың заңдарды сақтау, моральдық принциптерді орындау туралы көзқарастары бойынша ұйымдар мен азаматтар жөніндегі шындыққа жатпайтын мәліметтер олардың ар-намысына және абыройына кір келтіретін мәліметтер деп есептелінеді (мәселен, арамдық істерді, семьяда, еңбек ұжымында тәртіпсіздік жасады деген, мекеме жөнінде өндіріс-шаруашылық жұмысын жаманатты ететін мәліметтер). Сонымен қатар тұрмыста, ұжымда, қоғам орнында, жұмыста болған көпшіліктер туралы айтылған сын мәліметтер шындыққа жатса талапкердің ондай мәліметтерді теріске шығару туралы қойылған талабын негізді есептеуге болмайды. .
Ар-намысты, қадір - қасиетті және іскерлік беделді сот арқылы қорғау - азаматтар немесе заңды тұлғалардың олардың ар-намысына, қадір-қасиетіне және іскерлік беделіне кір келтіретін жалған өсектерден қорғаудың басты құралдары. Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік бедел саналатын қатысты азаматтық құқық ғылымында айтарлықтай бірдей пікір қалыптасты. *
Ар-намыс дегеніміз - бұл адамға берілген қоғамдық баға, оның рухани және әлеуметтік қасиеттерінің өлшемі.
Қадір-қасиет дегеніміз - адамның өз қасиеттеріне қабілеттеріне дүние танымына, өзінің қоғамдағы маңызына өзі іштей беретін баға.
Іскерлік бедел дегеніміз - адамның іскерлік (өндірістік, кәсіби) қадір - қасиетіне қоғамдық пікір беретін тұрақты оң баға. Заң ар-намысқа, қадір - қасиетке және іскерлік беделге кір келтіретін мағлұматтарды теріске шығару жолымен жеке адамды қорғауды көздейді.
Белгілі бір мән-жайлардың бар-жоқтығын білдіретін ақпаратты немесе тұжырымды мағлұматтар деп түсінеу керек. Демек, әңгіме белгілі бір тұлғаны теріс сипаттай кез-келген мағлұматтар жөнінде болып отырған жоқ. Азаматтық кодекстің 143 - бабы адамның моральдық баға беруге тұратын қасиеттері, сапалары, іс қимылдары туралы жалған мағлұматтарға, яғни, айналадағылардың көз алдында адамның моральдық бағасын кемітетін жалған мағлұматтарға қарсы қорғаудағана қолданылады. Сонымен, заң, біріншіден, ар-намысқа, қадір-қасиетте кір келтіретін мағлұматтарға қарсы; екіншіден, жауапкер тартқан; үшіншіден, шындыққа сай келмейтін жалған мағлұматтар таратудан қорғануды көздейді.
Ар-намысқа және абыройға кір келтіретін мәліметтер шындыққа жатпайтыны анықталған жағдайда, ол мәліметтердің таратылуына кінәсі болмаса да, оларды теріске шығару міндеті жауапкерге жүктеледі.
Соттың биліктерінде, үкімдерінде, тергеу органдарының қаулыларында және басқа да ресми құжаттарда көрсетілген мәліметтерді теріске шығару туралы талаптар заң жүзінде шағым бойынша басқа тәртіппен қаралатын болғандықтан, ондағы мәліметтерді Қазақстан Республикасы АІЖК-нің 24-бабында және АК-нің 143-бабында көзделген тәртіппен қаралмайды.
Сот тәжірибесінде азаматтар мен заңды тұлғалардың ар-намысын, қадір-қасиетін және іскерлік беделін қорғау жөніндегі заңдардың қолданылуы туралы 1992 жылғы 18 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты Пленумының №6 Қаулысында аталған жағдайлардың әрқайсысына қалай түсіну керектігі баяндалған.
Заңды сақтау қоғамның моральдық принциптері тұрғысынан қарағанда, қоғамдық пікірдегі немесе жекелеген азаматтардың пікіріндегі азаматттың немесе ұйымның ар - намысы мен қадір - қасиетін кемсітетін, шындыққа сай келмейтін мағлұматтар, кір келтіретін мағлұматтар болып табылады.
Ар-намысқа, қадір-қасиетке және іскерлік беделге кір келтіретін мағлұматтарды тарату бұқаралық ақпарат құралдарын пайдаланып оларды баспасөзге жариялануды, радио, теледидар арқылы хабарлауды әр түрлі ұйымдарға, лауазымды адамдарға немесе ең болмағанда бір адамға арналған қызметтік және өзге мінездемелерде, жария сөздерде мәлімдемелерде баяндауды білдіреді.
Оларды бөгде тұлғаларға хабарлауды да ар-намысқа, қадір-қасиетке және іскерлік беделге кір келтіретін мағлұматарды тарату деп түсіну керек. Мағлұматтарды тікелей өзіне қатысты адамға беру оларды тарату болып есептелмейді. Ар - намысты, қадір - қасиетті және іскерлік беделге кір келтіретін жалған мағлұматтарды мемлекеттік, сот-тергеу, прокурорлық және т.с.с органдарға хабарлауды да оларды тартуға жатқызу керек.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 143-бабына сәйкес, азаматтық істерді қарауда мына жағдайларды жан-жақты анықтау қажет:
- оларды теріске шығару жөнінде талап қойылған мағлұматтар таратылған ба;
- олар азаматтың ар-намысы мен қадір-қасиетіне, ұйымның іскерлік беделіне кір келтіреме;
- бұл мағлұматтар шындыққа сай келе ме?
Азаматтық кодекстің 143-бабы бұқаралық ақпарат құралдарына таратылған кір келтіретін мағлұматтарды теріске шығарудың арнайы тәртібін белгілейді: олар бұл бұқаралық ақпарат құралдарына тегіс теріске шығаруы тиіс. Бұған қоса, бұқаралық ақпарат құралдарында оның құқықтарын немесе заңды мүдделеріне нұқсан келтіретін мағлұматтар жарияланған азамат немесе заңды тұлға нақ осы бұқаралық ақпарат құралдарында өз жауабын тегіс жариялауға құқылы болады. Бұл тұлғаның шеккен азабының өтемі үшін оның сомасы емес жәбірленушінің әділдігі ресми түрде танудың маңыздылығын көрсетеді.
Бұл айтылғандар, алайда, жеке немесе заңды тұлғалар теріске шығаруды басқа бұқаралық ақпарат құралдарында (мысалы, басқа газеттерде, радио мен теледидардың басқа арналары бойынша) жариялай алмайды дегенді білдірмейді. Заң шығарушылар нақ сол бұқаралық ақпарат құралдарында дегенінде олардың тегін жариялауын көздеген; Басқа құралдарда теріске шығару арқылы негізде жүзеге асырылады.
Мұндағы жалпы ереже мынадай: бұқаралық ақпарат құралдарында таратылған мағлұматтар сол бұқаралық ақпарат құралдары арқылы теріске шығаруы тиіс. Егер бұқаралық ақпарат құралдары бұлайша жариялаудан бас тартатын болса, не оны бір ай ішінде жарияламаса, не оны жойып жіберсе, онда азамат немесе заңды тұлға теріске шығаруды жариялау туралы сотқа талап қоюға құқылы және ол сотта қаралуы тиіс. Егер соттың шешімі орындалмаса, онда сот тәртібін бұзушыға бюджеттің кірісіне алынатын айыппұл салуға құқылы бұл жағдайда айыппұл ар-намысты, қадір-қасиетті және іскердік беделді қалпына келтіру жөніндегі соттың шешімін орындалуын қамтамасыз ететін құрал болып табылады. Айыппұл ар-намыстың, қадір-қасиетің, іскерлік беделдің бұзылғаны үшін жауапкершілік өлшемі емес, ол құқық бұзушылықтың өзі үшін салынбастан сот шешімінің орындалмағаны үшін мемлекет кірісіне өндіріп алады. Айыппұл азаматтық iс жүргiзу заңдарында белгiленген тәртiппен мөлшерде салынады. Айыппұл төлеу тәртiп бұзушыны сот шешiмiнде көзделген әрекеттi орындау мiндетiнен босатпайды (АК-ның 143-бабы).
Егер ұйымнан шығатын құжаттар азаматтық заңды тұлғаның ар-намысына, қадір-қасиетіне және іскерлік беделіне кір келтіретін мағлұматтар болса, мұндай құжат алмастырылуы немесе хабар иесіне бұл құжаттағы мағлұматтардың шындыққа сай келмейтіні туралы міндетті түрде хабарлау арқылы қайтарылып алынуы тиіс. Мысалы, (егер заңды тұлға туралы тұлғаға қате мағлұматтар хабарланса немесе азаматқа жуытпайтын мінездеме берілген болса).
Өзі жөнінде оның ар-намысына, қадір-қасиетіне немесе іскерлік беделіне кір келтіретін мағлұмат таратылған азамат немесе заңды тұлға мұндай мағлұматтарды теріске шығару мен қатар, мағлұматтар тарату арқылы келтірілген залалдың орның толтыруды талап етуге құқылы.
Құқығы бұзылған адамның шеккен шығындарын, сондай - ақ егер бұл адамның құқығы бұзылмаған жағдайда алынбай қалған жағдайда табысын (айрылып қалған пайда) залал деп түсінеді. Мысалы, азамат жөнінде оның ар-намысына, қадір - қасиетіне кір келтіретін мағлұматтар жарияланған. Бұқаралық ақпарат құралдарындағы осындай жарияланымнан кейін ол лауазымнан босатылады. Мұндай азамат нақ сол бұқаралық ақпарат құралдарында осы мағлұматтарды теріске шығаруды талап етуге, сондай-ақ өзінің лауазымынан шектеткен уақыт ішінде алынбай қалған жалақының өтемін немесе келтірілген моральдық зиян үшін өтем төлеуді талап етуге құқылы.
Егер осындай мағлұматтарды таратқан адам беймәлім болса және оны анықтау мүмкін болмаса, онда өзі жөнінде мәліметтер таратылған азамат немесе заңды тұлға таратылған мағлұматтарды шындыққа сай келмейді деп тану өтінішпен сотқа қайтарылуға құқылы.
Егерде жариялауда аты-жөні көрсетілмеген оның мағынасында кім жөнінде айтылып тұрғаны анық көрініп тұрса, сонымен қатар кір келтіретін мәлімдеме сол әулеттің қайтыс болған мүшесі жөнінде немесе заң жүзінде мұрагерге жататын жақын туысы жөнінде болса, мүдделі адам АІЖК-нің 8- бабы бойынша сот арқылы ар-намысты және абыройды қорғау туралы талап қоюға құқылы.
Кір келтіретін мәлімдеме кәмелетке толмаған немесе заң жүзінде ешбір қабілеті жоқ деп танылғандар жөнінде таратылған болса, оларды заңды өкілдері ар-намысты және абыройды қорғау жөнінде талап қоюға құқықты (мысалы, бала қылып алушы, қамқоршы, тәрбиеші) немесе АІЖК-нің 55-бабының үшінші бөлігі, 56-бабы, 150-бабыны төртінші бөлігі бойынша прокурор.
АК-нің 9 және 143-баптарының, егерде біреуді өсектеп, кір келтіретін мәлімдемені таратқан адамның іс-әрекетіне Қылмыс Кодексінің 129 немесе 130-баптарында көрсетілген қылмыстық белгі болса, жәбірленуші оны қылмыстық іс жүргізу тәртібі бойынша қылмысқа тарту туралы (ҚІЖК-нің 390-бабы) және азаматтық іс жүргізу тәртібімен ар-намысты және абыройды қорғау жөнінде талап қоюға құқықты.
Кір келтіретін мәлімдемені таратушыны қылмысқа тарту жөнінде қылмыстық іс қозғаудан сот, алдын-ала тергеу, анықтама органдары бас тартса да, ақтау үкімі шығып немесе қылмыстық іс қысқартылса да, бұл жағдайлар азаматтық іс қозғауға кедергі бола алмайды.
Егер де кір келтіретін мәлімдеме баспада немесе басқада жаппай тәсілмен хабарланса (радио, теледидар т.б.), жауапкер ретінде автор және сол жаппай хабарлау мекемесі тартылады (редакция, баспа т.б.), себебі АК-нің 143-бабының 2-тармағына сәйкес талапкерге кір келтіретін мәлімдеме таратылғандығы анықталған жағдайда, ондай мәлімдемені теріске шығару міндетін сот сол мекемеге жүктеуге құқысы бар. Егерде жарияланған немесе басқаша таратылған мәліметте автордың аты көрсетілмесе (мәселен, баспадағы тақырыпта) іс бойынша сол жаппай хабарлау мекемесі жауапкерлікке тартылады.
Мінездемелерде көрсетілген ар-намысқа және абыройға кір келтіретін мәлімдемелерді теріске шығару туралы талаптар бойынша жауапкерлікке сол мінездемелерге қол қойған адамдар және мінездемені берген мекеме, ұйымдар тартылады.
АК-нің 141-бабы 3-тармағының және 143-бабы 1-тармағының талабы бойынша таратылған мәлімдеменің шындығын дәлелдеу жауапкерге жүктеледі. Талапкер талап арызында көрсеткен жауапкердің өзі жөнінде жалған мәліметті таратқанын ғана дәлелдеуге міндетті. Сонымен қатар ол ар-намысына және абыройға кір келтіретін мәлімдеменің жалған екендігін анықтайтын дәлелдер келтіруге құқылы. Егерде дәлелдер жеткіліксіз болса, сот жақтарға қосымша дәлел келтірулеріне ырық береді немесе оларды өз ынтасымен алдырады.
Егерде талапкердің дауласып отырған мәлімдемесі апарат агенстводан немесе ресми түрде жаппай хабарлау құралдарынан, жиналыстарда сөйлеген әлде автордың сөзінен алынып эфирге шықса, соттар АІЖК-нің 50 және 51-баптарына сәйкес іске жауапкер ретінде, жаппай хабарлау мекемесімен қатар, сол мәлімдеменің шыққан қайнары болған мекемені немесе жеке адамды жауаптылыққа тартуы мүмкін. Мұндай жағдайда таратылған мәлімдеме шындыққа жататындығын аталған мекеме және жеке адам дәлелдеуге міндетті.
АК-ның 143-бабы бойынша ар-намысқа және абыройға кір келтірген мәлімдеменің баспада немесе басқаша түрде хабарланғаны (радио, теледидарда, т.б.) сот билігімен жалған деп табылса, бұл теріске шығару туралы мәлімдемені оны жариялаған баспа немесе жаппай хабарлау мекемесі жасайды. Соттың шешіміне қайшы келетін өз талқысын іс бойынша жауапкер болған жаппай хабарлау мекемесі хабарлауы тиіс емес. Егер ондай талқыламалар жіберілсе, онда сот билігі орындалмаған болып есептеледі.
Ар-намысқа және абыройға кір келтіретін шындыққа жатпайтын мәлімдемелерді таратқан бірнеше жаппай мекемелер, ұйымдар және азаматтар болса ондай мәлімдемелерді сот арқылы теріске шығару туралы талапты олардың барлығына бірден бір мезгілде талап қоюға болады (АІЖК-нің 50-бабы).
Заңда көрсетілген реттерді қоспағанда, талапкердің талабы бойынша ар-намысқа және абыройға кір келтіретін мәлімдемелердің таратылғанын теріске шығару үшін АК-ның 187-бабында көрсетілген заңды талап мерзімі қолданылмайды.
Егерде талапкерге кір келтірді деген мәлімдемені сот шындыққа жатқызса, сондай-ақ егерде таратылған мәлімдеме оған кір келтірмейтін болса, ондай теріске шығару туралы талапты қанағаттандыруға болмайды.
Талаптарды қанағаттандыруда сот шешiмнiң қорытынды бөлiмiнде нақты қандай кiр келтiретiн мәлiметтер шындыққа сәйкес келмейтiнiн және қандай тәсiлмен олар терiске шығарылуына жататыны мiндеттi түрде көрсетiлуi керек.
Терiске шығару азаматтардың ар-намысы абыройына және iскерлiк беделдiлiгiне немесе заңды тұлғаға таратылған мәлiметтердiң шындыққа жатпайтындығын көпшiлiкке хабарлау деп түсiндiрiледi.
Бұқаралық ақпарат құралдарында және ұйымдар құжаттарынан шыққан, кiр келтiретiн мәлiметтердi терiске шығару тәртiбi АК-ның 143-баптың 2-тармағының 1-2-тармақшаларында анықталған.
Басқа жағдайларда терiске шығару жолын сот белгiлейді.
Терiске шығару тәртiбiн анықтай отырып, сот барлық жағдайларда кiр келтiру мәлiметтерiнiң шындыққа жатпайтынын жариялы түрде хабарлауды қамтамасыз етуге мiндеттi (шешiмдi еңбек ұжымы жиналысында хабарлау, шешiм шығару туралы ақпарат құралдары, радио, теледидардан т.с.с. хабарлау).
Ар-намысты және абыройды қорғау туралы талабымен бірге талапкер одан келтірілген мүлік зиянды өндіру туралы талап қоюға құқығы бар.
Ар-намысты және абыройды қорғау туралы талапты қарағанда онымен қатар азаматтардың немесе заңды құқығы бар мекемелердің ар-намысқа және абыройға кір келтірген мәлімдемелердің таратуынан келтірілген рухани зиянды, (мүлікке жатпайтын), не басқада мүлікке жатпайтын зиянның орнын толтыру талаптарында қарауға соттың мүмкіндігі бар. Билік шығарылғанда рухани зиянның (мүлікке жатпайтын) мөлшері кір келтіретін мәлімдеменің мағынасына қарай (қылмыс жасады деуі, әкімшілік-құқықты, азаматтық құқықты бұзуды, адамгершілікке жатпайтын қылық жасады, т.б) оның қаншама жарияланғанына, жауапкердің кінәсінің түріне, оның тұрмыс жайына және басқа еске алуға жататын жағдайға байланысты ақшалай есептеледі.
Рухани зиянды (мүлікке жатпайтын) қалпына келтіру туралы талапқа заңды талап мерзімі жатпайды (АК-ның 187- бабы).
Азаматтардың және ұйымдарды ар-намысын және абыройын қорлауды болдырмау және ескерту мақсатында, соттар шындыққа жатпайтын кір келтіретін мәлімдемелерін таратқан адамдар және ұйымдар жөнінде жеке ұйғарым шығару мәселесін талқылау қажет.
Егерде талапкердің ар-намысына және абыройына кір келтірген мәлімдемені теріске шығару туралы сот билігі белгіленген мерзімде орындалмаса немесе дұрыс орындалмаса, жеке тұлғалар мен заңды тұлғалардың абыройына және іскерлік беделіне нұқсан келтірген жауапкер заң актілерімен көзделген ретте әкімшілік немесе қылмыстық жауапкершілікке тартылуы мүмкін.
Талапкерге кір келтірген мәлімдемені бекерге шығарған сот билігінің орындалуы бұзушының салынған штрафы төленгенімен тоқтатылмайды.
Азаматтық заңдар бойынша Қазақстан Республикасының азаматтыңның жеке бас құпиясын, оның iшiнде хат алысу, телефон арқылы сөйлесу, күнделiктер, естелiктер, жазбалар, iшкi жан сыры, бала асырап алу, туу құпиясын, дәрiгерлiк, адвокаттық құпияны, банктiк салымдар құпиясын сақтауға құқығы бар (АК-ның 144-бабы 2-тарамақшасы).
Жеке өмiрге қол сұқпаушылық. Жеке өмiр, жеке бастың және отбасының құпиясы заңның қорғауында болады. әркiмнің жеке салымдар мен жинақ ақша, хат жазысу, телефонмен сөйлесу, поштамен, телеграф арқылы және өзге хабарламалар алысу құпиясына құқығы бар. Әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы iс жүргiзу барысында осы құқықтарды шектеуге тек заңмен тiкелей белгiленген жағдайларда және тәртiппен жол берiледi.*
Күнделiктердi, жазбаларды, естелiктердi және басқа құжаттарды жариялауға - олардың авторының келiсiмiмен, ал хаттарды олардың авторы мен алысушысының келiсiмiмен ғана жариялауға жол берiледi. Олардың қайсібiрi қайтыс болған жағдайда аталған құжаттар қайтыс болған адамның артында қалған жұбайының және балаларының келiсiмiмен жариялануы мүмкiн ал, егер тірі жұбайы немесе балалары жоқ болса - басқа туыстарының не осы өзіндік заттар қолында сақталған адамның келісуімен жариялануы мүмкін.
Азаматтық кодексінде сонымен қатар, өз бейнесіне құқықты қорғайтын нормалар бар 145-бапта былай көрсетілген: Қандай да бiр адамның суреттiк бейнесiн оның келiсiмiнсiз, ал ол қайтыс болған жағдайда - мұрагерлерiнiң келiсiмiнсiз пайдалануға ешкiмнiң де құқығы жоқ. Басқа адам бейнелеген бейнелеу туындыларын (сурет, фотосурет, кинофильм және басқалар) - бейнеленген адамның келiсiмiмен, ал ол қайтыс болғаннан кейiн оның балалары мен артында қалған жұбайының келiсiмiмен ғана жариялауға, қайта шығаруға және таратуға жол берiледi. Бұған мынадай екі жағдай кірмейді:
-бейнелеу туындысын жариялауға, қайта шығаруға бейнеленген заң актілері жол беретін жағдайда;
-бейнеленген адам ол үшін ақы алып кескінделген жағдайда. Бұл екі жағдайда бейнеленген адамның келісуі талап етілмейді.
Автор болу құқығы. Автор - шығармашылық еңбегiмен туынды жасаған жеке тұлға ал авторлық құқық - автордың мүлiктiк және мүлiктiк емес жеке құқықтары. Автордың өз туындысына қатысты мынадай мүлiктiк емес жеке құқықтары болады:
1) туындының авторы деп танылу құқығы және оны тануды, соның iшiнде, егер iс жүзiнде мүмкiн болса, туынды кез келген жария пайдаланылған кез келген жағдайда оның даналарына автордың есiмiн тиiстi түрде көрсету арқылы тануды талап ету құқығы (авторлық құқық);
2) туынды пайдаланылған кез келген жағдайда оның даналарына
автордың шын есiмiнiң орнына лақап есiмiн (бүркеншiк есiмiн) күрсету және соны талап ету немесе есiмiн көрсетуден бас тарту құқығы, яғни жасырындық (есiмi аталу құқығы);
3) туындының атауымен қоса, оған қол сұғуға жол бермеу, туындыны кез-келген жолмен бүлдiруге, бұрмалауға немесе өзге жолмен өзгертуге, сондай-ақ автордың ар-ожданына яки беделiне нұқсан келтiре алатын басқа кез-келген қол сұғушылыққа қарсы әрекет ету құқығы (автордың беделiн қорғау құқығы).
4) туындыға белгiсiз адамдар тобының қол жеткiзуiне жол ашу құқығы (жариялау құқығы).*
Бұрын қабылданған шешiмнен пайдаланушыға келтiрiлген зиян, соның iшiнде оның айрылып, қалған пайдасы өтелген жағдайда авторды туындыны жариялау туралы ондай шешiмнен бас тартуға құқығы бар (керi қайтарып алу құқығы). Егер туынды жарияланып кеткен болса, автор оны керi қайтарып алатыны туралы жария түрде хабарлауға мiндеттi. Бұл ретте ол туындының бұрын дайындалған даналарын өз есебiнен қайтып алуға құқылы.
Қызметтiк туындыларды жасаған кезде бұл тармақтың ережелерi қолданылмайды.
Автордың мүлiктiк құқықтарына қарамастан, оның мүлiктiк емес жеке құқықтары болады және олардың туындыны пайдалану жөнiндегi айрықша құқықтарын бiреуге берген жағдайда да сақтап қалады.
Авторлық құқық: Қазақстан Республикасының аумағында жарияланған не жарияланбаған, бiрақ авторлардың немесе олардыѕң құқықтық мұрагерлерiнiң азаматтығына қарамастан Қазақстан Республикасының аумағында қандай да болсын объективтi нысанда болатын туындыларға қолданылады;
Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде жарияланған не жарияланбаған бiрақ, Қазақстан Республикасынан тыс жерлердегi қандай да болсын объективтi нысандағы туындыларға қолданылады және Қазақстан Республикасының азаматтары - авторлары және олардың құқықтық мұрагерлерi деп танылады.
Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде жарияланған не жарияланбаған, бiрақ Қазақстан Республикасынан тыс жерлердегi қандай да болсын объективтi нысандағы туындыларға қолданылады және авторлардың (олардың құқықтық мұрагерлерiнiң) - шетелдiктердiң, азаматтығы жоқ адамдардың Қазақстан Республикасы бекiткен халықаралық шарттарға сәйкес авторлық құқығы бар деп танылады.
Егер туынды Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде алғаш жарияланған күннен кейiнгi отыз күн iшiнде Қазақстан Республикасының аумағында жарияланса, ол Қазақстан Республикасында жарияланды деп саналады.
Қазақстан Республикасы аумағында туынды халықаралық шарттарға сәйкес қорғалатын болған жағдайда туындының авторы авторлық құқықты алуға негiз болған iс-әрекет немесе мән-жай орын алған мемлекеттiң заңы бойынша анықталады.
Қазақстан Республикасы бекiткен халықаралық шарттарға сәйкес, егер ол Қазақстан Республикасы бекiткен тиiстi халықаралық шарттың ережелерi бойынша айқындалатын туындының шыққан елiнде авторлық құқықтың осы елде белгiленген қолданылу мерзiмiнiң бiтуiнiң салдарынан қоғам игiлiгiне айналмаса және авторлық құқықтың қолданылу мерзiмiнiң бiтуiнiң салдарынан Қазақстан Республикасында қоғамның игiлiгiне айналмаса, туынды қорғауға берiледi.
Авторлық құқық мақсатына, мазмұны мен маңызына, сондай-ақ берiлу әдiсi мен нысанына қарамастан, шығармашылық еңбектiң нәтижесi болып табылатын ғылым, әдебиет және өнер туындыларына қолданылады.
Авторлық құқық белгiлi бiр объективтi түрге ие болған:
1) жазбаша (қолжазба, машинкаға басылған, нотаға жазылған және сол сияқты);
2) ауызша (көпшiлiк алдында айтушылық, көпшiлiк алдында орындаушылық және сол сияқты);
3) үнжазба немесе бейнежазба (механикалық, сандық, магниттiк, оптикалық және сол сияқты);
4) бейнелеу (сурет, нобай, көркемсурет, жоспар, сызба, кино, телебейне - немесе фотокадрлар және сол сияқты);
5) көлемдi - кеңiстiктi (мүсiн, үлгi, макет, ғимарат, және сол сияқты);
6) өзге де нысанда жария болған да (жарияланған, жарыққа шыққан, баспадан шыққан, көпшiлiк алдында орындалған, көпшiлiк алдында көрсетiлген), жарияланбаған да туындыларға қолданылады.
Авторлық құқық идеялардың, тұжырымдамалардың, принциптердi, әдiстердiң, жүйелердiң, процестердiң, жаңалықтардың, фактiлердiң өздерiне қолданылмайды.
6) өзге де нысанда жария болған да (жарияланған, жарыққа шыққан, баспадан шыққан, көпшiлiк алдында орындалған, көпшiлiк алдында көрсетiлген), жарияланбаған да туындыларға қолданылады.
Авторлық құқық идеялардың, тұжырымдамалардың, принциптердi, әдiстердiң, жүйелердiң, процестердiң, жаңалықтардың, фактiлердiң өздерiне қолданылмайды.
Туындыға деген авторлық құқық туынды жасалған материалдық объектiнi меншiктену құқығымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Ф.И.О.
Материалдық емес игіліктер және жеке мүліктік емес құқықтар
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
______ - ________ мамаңдығы бойынша
Астана, 2023
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Материалдық емес игіліктер және жеке мүліктік емес құқықтарДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Материалдық емес игіліктер және жеке мүліктік емес құқықтардың түсінігі және белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Материалдық емес игіліктер және жеке мүліктік емес құқықтардың жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Материалдық емес игіліктер және жеке мүліктік емес құқықтардың тарихи қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 ҚР АЗАМАТТЫҚ ЗАҢНАМАСЫНДАҒЫ Материалдық емес игіліктер және жеке мүліктік емес құқықтарды РЕТТЕУДІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Материалдық емес игіліктер және жеке мүліктік емес құқықтардың анықталуы мен реттелу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Материалдық емес игіліктер және жеке мүліктік емес құқықтарды қорғаудың түсінігі мен тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Материалдық емес игіліктер және жеке мүліктік емес құқықтардың орнын толтырудың негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3 Шетелдердің заңнамасы бойынша материалдық емес игіліктер және жеке мүліктік емес құқықтарды жүзеге асырудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Адам құқықтары туралы мәселені кез-келген мемлекеттің орталық институты деп санауға болады, өйткені адамның құқықтары мен бостандықтары оның қоғамдағы, қоғамдағы өмірінің барлық аспектілерін алдын-ала анықтайды. Кез-келген мемлекеттің ең жоғары құндылығы-адам, оның қоғамда танылған және кепілдендірілген құқықтары мен бостандықтары.
Адамның (жеке тұлғаның) жеке мүліктік емес құқықтары ең құнды болып танылады. Оларды дәйекті түрде қарастыра отырып, адамның өмірі мен денсаулығы сияқты жеке мүліктік емес құқықтар ең жоғары құндылыққа ие екенін атап өтуге болады.
Аталған құқықтар мен артықшылықтар мүліктік емес қатынастардың "өзегін" құрайтын және жеке құқық туралы әлі айтылмаған кезеңде де құқықтық реттеудің тақырыбы болған адамның ар-намысы мен қадір-қасиетімен қатар орын алады. Жеке құқықтың қалыптасуы мен одан әрі дамуы жағдайында мүліктік қатынастарды реттеу Азаматтық құқықтағы реттеудің маңызды бағыттарының біріне айналады.
Адам құқықтары заңнаманың әртүрлі салаларының нормаларымен қамтамасыз етіледі. Конституциялық-құқықтық деңгейде адам құқықтарын реттеу көзделген. Олар сондай-ақ жария құқық салаларының нормаларымен қамтамасыз етіледі және қорғалады.
Бүгінгі таңда, бірінші кезекте, мүліктік емес құқықтарды реттеу және іске асыру жеке құқық саласы ретінде азаматтық құқық нормаларымен қамтамасыз етілуі тиіс. М. К. Сүлейменовтің анықтамасына сәйкес: "жеке құқық-бұл жекелеген субъектілердің орталықсыздандырылуына, бостандығына негізделген құқықтық сала. Сондықтан жеке құқықта "көлденең" қатынастар басым - субъектілердің теңдігі қағидаты бойынша. Сондықтан жеке құқықта құқықтық қатынастардың жекелеген субъектілері ретінде әрекет ететін көптеген заң орталықтары бар".
Яғни, тек жеке құқық субъектілердің мүдделерін іске асыруды тікелей қамтамасыз ете алады. Жеке тұлғалар, ең алдымен, өздерінің жеке мүліктік емес құқықтарын еркін басқара алатындай құқықтық мүмкіндіктер беруге мүдделі.
Жеке мүліктік емес құқықтарға билік ету шегі Азаматтық құқық теориясында толық анықталмаған. Негізінде жеке мүліктік емес құқықтарды қорғауға және қалпына келтіруге байланысты бірыңғай тәжірибе болған жоқ.
Адам құқықтары иеліктен шығарылмайды және ешкім адамды өзінің табиғи құқықтарынан - өмірге, денсаулыққа, Ар-намыс пен қадір-қасиетке, атына, жеке басына қол сұғылмаушылыққа, ар-ождан бостандығына және басқа да құқықтардан айыра алмайды.
Өмір сүру және денсаулық сақтау құқығын тек мойындау жеткіліксіз. Оларды толыққанды іске асыру мүмкіндігіне кепілдік беру керек " яғни, жеке тұлғаның өзіне берілген құқықтары мен бостандықтарын кедергісіз іске асыруға мүмкіндігі болатын осындай құқықтық жүйе мен құқықтық тәртіпті орнату қажет.
Қазақстан демократиялық реформалар бағытын дәйекті түрде ұстана отырып, адам құқықтарын басым және аса маңызды құндылықтар ретінде жариялады, келесі кең танымал актілерде бекітілген жалпыға бірдей қабылданған халықаралық стандарттарды осы салада ұстану қажеттігін мойындады: Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы (1948), Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пакт (1966), Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакт (1966).
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабының 1-тармағына сәйкес: "Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде бекітеді, оның ең жоғары құндылықтары адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып табылады).
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі барлық азаматтардың азаматтық құқықтарға ие болу мүмкіндігін мойындайды (13-бап). Бұл ретте осы құқықтардың объектілері ҚР АК 115-бабының 1-тармағына сәйкес мүліктік, сондай-ақ жеке мүліктік емес игіліктер мен құқықтар болуы мүмкін.
Азаматтық заңнама өмірді, денсаулықты, жеке өмірге қол сұқпаушылықты, ар-намысты, абыройды бір деңгейдегі әлеуметтік құндылықтар ретінде қарастырады.
Жеке мүліктік емес қатынастар мүліктік қатынастармен байланысты емес азаматтық-құқықтық реттеу пәнінің элементтерінің бірі болып табылады. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 115-бабында азаматқа тиесілі материалдық емес игіліктердің шамамен маңызды тізбесі ғана қамтылған: өмір мен денсаулық, қадір-қасиет, жеке басына қол сұғылмаушылық, ар-намыс пен игі атақ, іскерлік бедел, жеке және отбасылық құпия. Бұдан басқа, азаматтар жүріп-тұру еркіндігіне, тұрғылықты жерін таңдауға, ат қою құқығына, басқа да материалдық емес игіліктерге байланысты туындайтын өзге де жеке мүліктік емес құқықтарға құқылы деп танылады.
Аталған материалдық емес игіліктер осы игіліктер иеленуіне байланысты қалыптасатын әлеуметтік қатынастардың мәнін анықтайтын бірқатар жалпы белгілерге ие.
Жеке мүліктік емес қатынастар-бұл рухани материалдық емес игіліктерге байланысты қалыптасатын, экономикалық сипатқа ие емес, оларды тасымалдаушы үшін тәуелсіз құндылық болып табылатын, тауарсыздықтың функционалдық қасиетіне ие, жеке тұлғаға тиесілі және одан бөлінбейтін әлеуметтік қатынастар.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 9-бабына сәйкес азаматтық құқықтарды қорғауды сот жәбірленушінің заңды құқықтарын тану; құқық бұзылғанға дейін болған жағдайды қалпына келтіру; құқықты бұзатын немесе оны бұзу қаупін туғызатын әрекеттердің жолын кесу; моральдық зиянды өтеу; сондай-ақ заңнамалық актілерде көзделген өзге де тәсілдермен жүзеге асырады.
Жеке мүліктік емес құқықтар мен мүдделер бұзылған жағдайда қорғау моральдық зиянды өтеумен қамтамасыз етіледі.
Осылайша, Азаматтық кодекстің 951-бабына сәйкес моральдық зиян - бұл жеке және заңды тұлғалардың жеке мүліктік емес игіліктері мен құқықтарын бұзу, кемсіту немесе олардан айыру, оның ішінде жәбірленушінің өзіне қарсы жасалған құқық бұзушылық нәтижесінде бастан кешірген (бастан өткерген, бастан өткерген) моральдық немесе физикалық азап шегуі (қорлау, ашулану, депрессия, ашу, ұят, үмітсіздік, физикалық ауырсыну, кемшілік, ыңғайсыздық және т. б.).
Белсенді пікірталас тақырыбы жасанды интеллект технологиясын пайдалану болып табылатын әлемде нейрондық желілер тек материалдық емес, сонымен қатар материалдық емес объектілерді құру үшін, мұнда компьютерлік бағдарламалар күрделі математикалық есептерді шешуге ғана емес, сонымен қатар басқа да компьютерлік бағдарламалар, тіпті ән айтып, басқаша музыкалық шығармаларды орындаса да, адамның шығармашылық қабілеттерін көрсетуге орын азайып бара жатқан сияқты.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - жеке мүліктік емес өзіндік қатынастарды азаматтық құқықтық аспектіде реттеудің кейбір көкейтесті мәселелерін айқындау табылады. Сонымен бірге қазіргі ұлттық заңнамаға және соттардың оны қолдану тәжірибесіне талдау жасап, жаңа әлеуметтік - экономикалық және саяси жағдайларда азаматтық заңнаманы жақсарту жолдарын айқындап беру.
Аталмыш жұмыс тақырыбына бірнеше ғылыми еңбектер мен нормативтік құжаттардың арналуына қарамастан кейбір жекелеген мәселелерінің сұрақтары шешілмегендегі айқын. Соған байланысты дипломдық бітіру жұмысы үлкен үш бөлімге бөлініп, аталған мәселелерді көрсете отырып, шешу жолдарын қарастырады.
Осы жұмыс Қазақстан Республикасында жеке мүліктік емес игіліктер мен құқықтарды реттеу және қорғау туралы заңнама негізінде, сот тәжірибесі және ғылыми еңбектер негізінде жазылды.
Сондай-ақ дипломдық жұмыстың жоғарыда аталған мәселелерінің барлығын терең талқылай отырып, өз тұжырымдамамды ұсынамын.
Материалдық емес игіліктер және жеке мүліктік емес құқықтарДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Материалдық емес игіліктер және жеке мүліктік емес құқықтардың түсінігі және белгілері
Азаматтық құқық пәнінің элементтерінің бірі мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар болып табылады. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодекстің 1-бабына сәйкес Азаматтық заңдармен тауар-ақша қатынастары және қатысушылардың теңдiгiне негiзделген өзге де мүлiктiк қатынастар, сондай-ақ мүлiктiк қатынастарға байланысты мүлiктiк емес жеке қатынастар реттеледi. Азаматтық заңдармен реттелетiн қатынастардың қатысушылары азаматтар, заңды тұлғалар, мемлекет, сондай-ақ әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiстер болып табылады. Мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар азаматтық заңдармен реттеледі, өйткені, олар заң құжаттарында өзгеше көзделмеген, не мүліктік емес жеке қатынастар мәнінен туындайды. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодекстің 1-бабының 2-тармағы аталған белгiлерге сай келетiн отбасылық, еңбек қатынастары мен табиғи ресурстарды пайдалану және айналадағы ортаны қорғау жөнiндегi қатынастарға азаматтық заңдар бұл қатынастар тиiсiнше отбасылық, еңбек заңдарымен, табиғи ресурстарды пайдалану және айналадағы ортаны қорғау туралы заңдармен реттелмеген жағдайларда қолданылады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодекстің 115-бабында азаматқа тиесілі мүліктік емес өзіндік игіліктір мен құқықтардың үлгі тізбесі келтірілген, оған жататындар: жеке адамның өмірі, денсаулығы, қадір-қасиеті, абыройы, игі атақ, іскерлік бедел, жеке өмірге қол сұқпаушылық, жеке құпия мен отбасы құпиясы, есім алу құқығы, шығармаға қол сұқпаушылық құқығы және басқа материалдық емес игіліктер мен құқықтар. Азаматтық құқық объектілерінің бұл тобының ерекшелігі мынада:
Бұл құқық жеке, яғни, тиесілі тұлғадан ажырамайды;
Мүліктік емес сипаты бар, яғни материалдық (мүліктік) мазмұны болмайды;
Абсолютті құқықтың сипатына жатады, яғни, бұл құқықтарды ешкім де бұза алмайды;
Бұл құқықтар ешкімге тапсырылмайтын, әрі өзгеге берілмейтін құқық.
Аталған белгілерге қарап, мүліктік қатынастар тұлғаның өзінің ыңғайына қарай қалыптасып, ал мүліктік емес өзіндік игіліктер жеке тұлғадан ажырамайтындығын көреміз.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодекс мүліктік емес жеке игіліктерді азамат туған сәтінен бастап алатын (жеке мүліктік емес өзіндік игіліктердің бірінші деңгейі) және азаматқа заң арқылы берілетін (жеке мүліктік емес өзіндік игіліктердің екінші деңгейі) деп бөлінеді. Мүліктік емес өзіндік құқықтардың мүліктік құқықтарды иеленушілермен байланыс дәрежесіне қарап, мүлікке қатысы жоқ мүліктік емес өзіндік құқық және мүлікпен байланысы бар мүліктік емес өзіндік құқықтар деп ажыратылады.
Мүліктік емес өзіндік құқықты көзделген мақсатына қарай мынадай түрге бөлуге болады:
а) азаматтардың өмір сүруін қамтамасыз ететін мүліктік емес жеке құқықтар ( мысалы, өмір сүру құқығы денсаулық сақтау құқығы және т.б.);
ә) азаматтың әлеуметтік жағдайын қамтамасыз ететін мүліктік емес өзіндік құқықтар (мысалы, есім алу құқығы, жеке өміріне құқығы және т.б.);
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодекстің 143-бабына сәйкес азамат немесе заңды тұлға өзiнiң ар-намысына, қадiр-қасиетiне немесе iскерлiк беделiне кiр келтiретiн мағлұматтарды, егер ондай мағлұматтарды таратушы адам олардың шындыққа сай екендiгiн дәлелдей алмаса, сот арқылы терiске шығаруды талап етуге құқылы.*
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодекстің 143-бабында теріске шығару ұғымы ашып көрсетілмеген, тек ар-намысқа, қадір-қасиетке немесе іскерлік беделге кір келтіретін мағлұматтар деп қана жанама түрде айтылған. Азаматтың немесе заңды тұлғаның ар-намысына, қадiр-қасиетiне немесе iскерлiк беделiне кiр келтiретiн мағлұматтар бұқаралық ақпарат құралдары арқылы таратылған болса, олар сол бұқаралық ақпарат құралдарында тегiн терiске шығарылуға тиiс.
Егер аталған мағлұматтар ұйымнан шыққан құжатта болса, бұл құжаттағы мағлұматтардың шындыққа сай келмейтiндiгi туралы тиiстi адамға мiндеттi түрде хабарлана отырып, мұндай құжат алмастырылуға немесе керi сұратып алынуға тиiс.
Өзге реттерде терiске шығару тәртiбiн сот белгiлейді.
Бұқаралық ақпарат құралдары азаматқа немесе заңды тұлғаға қатысты олардың құқықтарына немесе заңды мүдделерiне нұқсан келтiретiн мағлұматтар жарияласа, олар сол бұқаралық ақпарат құралдарында өз жауаптарын тегiн жариялауға құқылы.
Бұқаралық ақпарат құралдарында терiске шығаруды не жауапты жариялау туралы азаматтық немесе заңды тұлғаның талабы, егер бұқаралық ақпарат органы мұндай жарияланымнан бас тартса не бiр айдың iшiнде жарияланым жасамаса, сондай-ақ ол таратылған ретте, сотта қаралады.
Егер соттың шешiмi орындалмаса, сот тәртiп бұзушыға бюджеттiң кiрiсiне өндiрiлiп алынатын айыппұл салуға құқылы. Айыппұл азаматтық iс жүргiзу заңдарында белгiленген тәртiп пен мөлшерде салынады. Айыппұл төлеу тәртiп бұзушыны сот шешiмiнде көзделген әрекеттi орындау мiндетiнен босатпайды.
Азаматқа немесе заңды тұлғаға қатысты олардың ар-намысына, қадiр-қасиетiне немесе iскерлiк беделiне кiр келтiретiн мағлұматтар таратылған болса, олар мұндай мағлұматтарды терiске шығарумен бiрге олардың таратылуымен өздерiне келтiрiлген залалдың немесе моральдық зиянның орнын толтыруды талап етуге құқылы.
Егер азаматтың немесе заңды тұлғаның ар-намысына, қадiр-қасиетiне және iскерлiк беделiне кiр келтiретiн мағлұматтарды таратушыны анықтау мүмкiн болмаса, өзi жөнiнде осындай мағлұматтар тараған адам таратылған мағлұматтарды шындыққа сай келмейдi деп тану туралы сотқа жолдануға құқылы.
Ар-намыс дегеніміз тұлғаның (азамат немесе заңды тұлғаға) рухани және әлеуметтік болмысына берілетін қоғам бағасы. Ал қадір - қасиет дегеніміз тұлғаның өзін-өзі бағалауы, өзінің жеке сапаларын сезінуі, қабілет қарымын көре білуі, дүние танымын, қоғамдағы орны мен борышының маңызын іштей түсінуі, өзін-өзі бағалау тұлғаның моралдық және басқа сапаларын бағалаудағы әлеуметтік маңызы түйіндерге негізделеді.
Іскерлік бедел тұлғаның кәсіби іскерлік (өндірістік, мамандық) қабілеті жөнінде қалыптасқан қоғамдық пікір.
Азаматтық кодекстің 143-бабына сәйкес сот арқылы мынадай мағлұматтар:
Ар-намыс пен қадір - қасиетке кір келтіретін;
Жауапкер арқылы тартылған;
Шындыққа сәйкес келмейтін мағлұматтар теріске шығарылады.
Аталған талаптардың жиынтығы ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлікке қатысты құқық қатынастарын қорғаудың жалпы негізін құрайды.
Қазіргі кезде сот тәжірибесі мен ғылыми пікірге сүйенсек, баспасөзге, радиоға және теледидар хабарларында, кино бағдарламаларында және басқа бұқаралық ақпарат құралдарында кір келтіретін мағлұматтардың жарияланатындығын көреміз. Сондай-ақ қызмет мінездемесінде, жария түрде сөйленген сөздерге, лауазымды тұлғаға байланысты жасалған мәлімдемелерде немесе бірнеше тұлғаның атынан бағытталған ауызекі әңгімелерде ондай кір келтірушілік кездесетіні белгілі болып отыр.
Заңда әлгіндей мағлұматтарды таратудың нысандарына қатысты арнайы талаптар қаралмаған. Дейтұрғанмен ондай кір келтіретін фактілердің кез келген сипатта көрінуі оны теріске шығаруға жеткілікті негіз болады.
Кір келтіретін мағлұмат деп азаматтың (ұйымның) қолданылып жүрген заң мен моральдық принциптерді бұзуы туралы (әділетсіздікке бару, ұжымда, тұрмыста теріс қылықтар жасау, өндірістік шаруашылық және қоғамдық қызметтерді, беделді қаралау және т.б. туралы) олардың абыройы мен ар-намысына негізсіз нұқсан келтіруді атайды.
Демек, азамат немесе ұйым туралы кез келген кір келтіретін мағлұмат шындыққа жанаспайды дей алмаймыз. Ал, құқықтық немесе моральдық жағдайды байыбына бармай теріс бағалаған хабарлар жөнсіз кінәлауды білдіреді. Егер мағлұмат ар-намысқа, қадір-қасиетке тимесе, онда ол бейтарап сипатқа ие болады, яғни, оны Қазақстан Республикасының Азаматтық кодекстің 143-бабына сәйкес теріске шығаруға негіз болмайды.*
Азаматтың ар-намысына, қадір-қасиетіне және іскерлік беделіне кір келтіретін мағлұматтар қатарына баспа сөзде жарияланған теріс мағлұматтар, радио және теледидар арқылы және басқа бұқаралық ақпарат құралдары арқылы берілген хабар, қызмет мінездемесіне және басқа мінездемелерде, жария сөз сөйлеулерде, түрлі ұйымдар мен лауазымды тұлғаларға бағытталған, оның ішінде ауызекі түрде айтылған хабар жатады. Ауызекі нысандағы мағлұмат бір немесе бірнеше тұлғаға қатысты болуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодекстің 143-бабында кір келтіретін мағлұматтардың теріске шығарылуының арнайы тәртібі бекітілген. Бұл орайда бұқаралық ақпарат құралдарында азаматқа және заңды тұлғаға қатысты кір келтірушілік мағлұмат жарияланса, онда олар өз
кезегінде бұзылған құқығы мен заңды мүддесін қорғау үшін сол аталған бұқаралық ақпарат құралында дәлелді жауабын тегін жариялауға құқылы.
Егер аталған мағлұматтар ұйымнан шыққан құжат болса, бұл құжаттағы мағлұматтардың шындыққа сай келмейтіндігі туралы тиіс адамға міндетті түрде хабарлана отырып, мұндай құжат алмастырылуға немесе кері сұратып алынуға тиіс. Өзге реттерде теріске шығару тәртібін сот белгілейді Қазақстан Республикасының Азаматтық кодекстің 142- бабының 2-тармағы.
Мағлұматтарды теріске шығару жөнінде берілген талап арызда көрсетілген жауапкер осы мағлұматты таратқан адам не тұлға болып табылады. Егер мағлұматты теріске шығару жөніндегі талап қою бұқаралық ақпарат құралдарына қатысты болса, онда тиісті бұқаралық ақпарат құралдарының редакциясы мен кінәлі автор жауапкер болады. Жарияланымдарда және басқалай таратылған әлгідей мағлұматтарға байланысты автор көрсетілмесе (мәселен, редакциялық мақала), онда іс бойынша сол бұқаралық ақпарат құралы жауапкер болады.
Қызмет мінездемелерінде жол берілген кір келтірушілік мағлұматтарына мінездемені берген және қол қойған адам немесе заңды тұлға жауапкер болып табылады.*
Азаматқа немесе заңды тұлғаға қатысты олардың ар-намысына, қадір- қасиетіне немесе іскерлік беделіне кір келтірмейтін мағлұматтар таратылған болса, олар мұндай мағлұматтарды теріске шығарумен бірге олардың таратылуымен өздеріне келтірілген залалдың немесе моральдық зиянның орын толтыруды талап етуге құқылы. Егер азаматтың немесе заңды тұлғаның ар-намысына, қадір-қасиетіне және іскерлік беделіне кір келтіретін мағлұматтарды таратушыны анықтау мүмкін болмаса, өзі жөнінде осындай мағлұматтар таралған адам таратылған мағлұматтарды шындыққа сай келмейді деп тануы туралы сотқа шағымдануға құқылы.
Материалдық емес игіліктер және жеке мүліктік емес құқықтардың жіктелуі
Азаматтардың және ұйымдардың ар-намысына және абыройына кір келтіретін мәліметтерді тарату деп мына жағдайлар танылады: баспа жүзінде жарияланған, радиомен, теледидардан, жалпы басқа да бұқаралық құралдарды пайдалану арқылы хабарланған, қызметтік, партиялық және басқа да мінездемелерде, арыздарда, әртүрлі ұйымдарға жолданған хаттарда көрсетілген, көпшілік алдында сөйлеу кезінде, лауазымды адамдарға, немесе басқада, оның ішінде бір немесе бірнеше адамға ауызша айтылған мәліметтер. Жеке адам туралы ондай мәлімет тек сол адамның өзіне ғана айтылса, ондай әрекеттерді кір келтіретін мәліметтерді тарату деп есептеуге болмайды.
Қоғам немесе жеке азаматтардың заңдарды сақтау, моральдық принциптерді орындау туралы көзқарастары бойынша ұйымдар мен азаматтар жөніндегі шындыққа жатпайтын мәліметтер олардың ар-намысына және абыройына кір келтіретін мәліметтер деп есептелінеді (мәселен, арамдық істерді, семьяда, еңбек ұжымында тәртіпсіздік жасады деген, мекеме жөнінде өндіріс-шаруашылық жұмысын жаманатты ететін мәліметтер). Сонымен қатар тұрмыста, ұжымда, қоғам орнында, жұмыста болған көпшіліктер туралы айтылған сын мәліметтер шындыққа жатса талапкердің ондай мәліметтерді теріске шығару туралы қойылған талабын негізді есептеуге болмайды. .
Ар-намысты, қадір - қасиетті және іскерлік беделді сот арқылы қорғау - азаматтар немесе заңды тұлғалардың олардың ар-намысына, қадір-қасиетіне және іскерлік беделіне кір келтіретін жалған өсектерден қорғаудың басты құралдары. Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік бедел саналатын қатысты азаматтық құқық ғылымында айтарлықтай бірдей пікір қалыптасты. *
Ар-намыс дегеніміз - бұл адамға берілген қоғамдық баға, оның рухани және әлеуметтік қасиеттерінің өлшемі.
Қадір-қасиет дегеніміз - адамның өз қасиеттеріне қабілеттеріне дүние танымына, өзінің қоғамдағы маңызына өзі іштей беретін баға.
Іскерлік бедел дегеніміз - адамның іскерлік (өндірістік, кәсіби) қадір - қасиетіне қоғамдық пікір беретін тұрақты оң баға. Заң ар-намысқа, қадір - қасиетке және іскерлік беделге кір келтіретін мағлұматтарды теріске шығару жолымен жеке адамды қорғауды көздейді.
Белгілі бір мән-жайлардың бар-жоқтығын білдіретін ақпаратты немесе тұжырымды мағлұматтар деп түсінеу керек. Демек, әңгіме белгілі бір тұлғаны теріс сипаттай кез-келген мағлұматтар жөнінде болып отырған жоқ. Азаматтық кодекстің 143 - бабы адамның моральдық баға беруге тұратын қасиеттері, сапалары, іс қимылдары туралы жалған мағлұматтарға, яғни, айналадағылардың көз алдында адамның моральдық бағасын кемітетін жалған мағлұматтарға қарсы қорғаудағана қолданылады. Сонымен, заң, біріншіден, ар-намысқа, қадір-қасиетте кір келтіретін мағлұматтарға қарсы; екіншіден, жауапкер тартқан; үшіншіден, шындыққа сай келмейтін жалған мағлұматтар таратудан қорғануды көздейді.
Ар-намысқа және абыройға кір келтіретін мәліметтер шындыққа жатпайтыны анықталған жағдайда, ол мәліметтердің таратылуына кінәсі болмаса да, оларды теріске шығару міндеті жауапкерге жүктеледі.
Соттың биліктерінде, үкімдерінде, тергеу органдарының қаулыларында және басқа да ресми құжаттарда көрсетілген мәліметтерді теріске шығару туралы талаптар заң жүзінде шағым бойынша басқа тәртіппен қаралатын болғандықтан, ондағы мәліметтерді Қазақстан Республикасы АІЖК-нің 24-бабында және АК-нің 143-бабында көзделген тәртіппен қаралмайды.
Сот тәжірибесінде азаматтар мен заңды тұлғалардың ар-намысын, қадір-қасиетін және іскерлік беделін қорғау жөніндегі заңдардың қолданылуы туралы 1992 жылғы 18 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты Пленумының №6 Қаулысында аталған жағдайлардың әрқайсысына қалай түсіну керектігі баяндалған.
Заңды сақтау қоғамның моральдық принциптері тұрғысынан қарағанда, қоғамдық пікірдегі немесе жекелеген азаматтардың пікіріндегі азаматттың немесе ұйымның ар - намысы мен қадір - қасиетін кемсітетін, шындыққа сай келмейтін мағлұматтар, кір келтіретін мағлұматтар болып табылады.
Ар-намысқа, қадір-қасиетке және іскерлік беделге кір келтіретін мағлұматтарды тарату бұқаралық ақпарат құралдарын пайдаланып оларды баспасөзге жариялануды, радио, теледидар арқылы хабарлауды әр түрлі ұйымдарға, лауазымды адамдарға немесе ең болмағанда бір адамға арналған қызметтік және өзге мінездемелерде, жария сөздерде мәлімдемелерде баяндауды білдіреді.
Оларды бөгде тұлғаларға хабарлауды да ар-намысқа, қадір-қасиетке және іскерлік беделге кір келтіретін мағлұматарды тарату деп түсіну керек. Мағлұматтарды тікелей өзіне қатысты адамға беру оларды тарату болып есептелмейді. Ар - намысты, қадір - қасиетті және іскерлік беделге кір келтіретін жалған мағлұматтарды мемлекеттік, сот-тергеу, прокурорлық және т.с.с органдарға хабарлауды да оларды тартуға жатқызу керек.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 143-бабына сәйкес, азаматтық істерді қарауда мына жағдайларды жан-жақты анықтау қажет:
- оларды теріске шығару жөнінде талап қойылған мағлұматтар таратылған ба;
- олар азаматтың ар-намысы мен қадір-қасиетіне, ұйымның іскерлік беделіне кір келтіреме;
- бұл мағлұматтар шындыққа сай келе ме?
Азаматтық кодекстің 143-бабы бұқаралық ақпарат құралдарына таратылған кір келтіретін мағлұматтарды теріске шығарудың арнайы тәртібін белгілейді: олар бұл бұқаралық ақпарат құралдарына тегіс теріске шығаруы тиіс. Бұған қоса, бұқаралық ақпарат құралдарында оның құқықтарын немесе заңды мүдделеріне нұқсан келтіретін мағлұматтар жарияланған азамат немесе заңды тұлға нақ осы бұқаралық ақпарат құралдарында өз жауабын тегіс жариялауға құқылы болады. Бұл тұлғаның шеккен азабының өтемі үшін оның сомасы емес жәбірленушінің әділдігі ресми түрде танудың маңыздылығын көрсетеді.
Бұл айтылғандар, алайда, жеке немесе заңды тұлғалар теріске шығаруды басқа бұқаралық ақпарат құралдарында (мысалы, басқа газеттерде, радио мен теледидардың басқа арналары бойынша) жариялай алмайды дегенді білдірмейді. Заң шығарушылар нақ сол бұқаралық ақпарат құралдарында дегенінде олардың тегін жариялауын көздеген; Басқа құралдарда теріске шығару арқылы негізде жүзеге асырылады.
Мұндағы жалпы ереже мынадай: бұқаралық ақпарат құралдарында таратылған мағлұматтар сол бұқаралық ақпарат құралдары арқылы теріске шығаруы тиіс. Егер бұқаралық ақпарат құралдары бұлайша жариялаудан бас тартатын болса, не оны бір ай ішінде жарияламаса, не оны жойып жіберсе, онда азамат немесе заңды тұлға теріске шығаруды жариялау туралы сотқа талап қоюға құқылы және ол сотта қаралуы тиіс. Егер соттың шешімі орындалмаса, онда сот тәртібін бұзушыға бюджеттің кірісіне алынатын айыппұл салуға құқылы бұл жағдайда айыппұл ар-намысты, қадір-қасиетті және іскердік беделді қалпына келтіру жөніндегі соттың шешімін орындалуын қамтамасыз ететін құрал болып табылады. Айыппұл ар-намыстың, қадір-қасиетің, іскерлік беделдің бұзылғаны үшін жауапкершілік өлшемі емес, ол құқық бұзушылықтың өзі үшін салынбастан сот шешімінің орындалмағаны үшін мемлекет кірісіне өндіріп алады. Айыппұл азаматтық iс жүргiзу заңдарында белгiленген тәртiппен мөлшерде салынады. Айыппұл төлеу тәртiп бұзушыны сот шешiмiнде көзделген әрекеттi орындау мiндетiнен босатпайды (АК-ның 143-бабы).
Егер ұйымнан шығатын құжаттар азаматтық заңды тұлғаның ар-намысына, қадір-қасиетіне және іскерлік беделіне кір келтіретін мағлұматтар болса, мұндай құжат алмастырылуы немесе хабар иесіне бұл құжаттағы мағлұматтардың шындыққа сай келмейтіні туралы міндетті түрде хабарлау арқылы қайтарылып алынуы тиіс. Мысалы, (егер заңды тұлға туралы тұлғаға қате мағлұматтар хабарланса немесе азаматқа жуытпайтын мінездеме берілген болса).
Өзі жөнінде оның ар-намысына, қадір-қасиетіне немесе іскерлік беделіне кір келтіретін мағлұмат таратылған азамат немесе заңды тұлға мұндай мағлұматтарды теріске шығару мен қатар, мағлұматтар тарату арқылы келтірілген залалдың орның толтыруды талап етуге құқылы.
Құқығы бұзылған адамның шеккен шығындарын, сондай - ақ егер бұл адамның құқығы бұзылмаған жағдайда алынбай қалған жағдайда табысын (айрылып қалған пайда) залал деп түсінеді. Мысалы, азамат жөнінде оның ар-намысына, қадір - қасиетіне кір келтіретін мағлұматтар жарияланған. Бұқаралық ақпарат құралдарындағы осындай жарияланымнан кейін ол лауазымнан босатылады. Мұндай азамат нақ сол бұқаралық ақпарат құралдарында осы мағлұматтарды теріске шығаруды талап етуге, сондай-ақ өзінің лауазымынан шектеткен уақыт ішінде алынбай қалған жалақының өтемін немесе келтірілген моральдық зиян үшін өтем төлеуді талап етуге құқылы.
Егер осындай мағлұматтарды таратқан адам беймәлім болса және оны анықтау мүмкін болмаса, онда өзі жөнінде мәліметтер таратылған азамат немесе заңды тұлға таратылған мағлұматтарды шындыққа сай келмейді деп тану өтінішпен сотқа қайтарылуға құқылы.
Егерде жариялауда аты-жөні көрсетілмеген оның мағынасында кім жөнінде айтылып тұрғаны анық көрініп тұрса, сонымен қатар кір келтіретін мәлімдеме сол әулеттің қайтыс болған мүшесі жөнінде немесе заң жүзінде мұрагерге жататын жақын туысы жөнінде болса, мүдделі адам АІЖК-нің 8- бабы бойынша сот арқылы ар-намысты және абыройды қорғау туралы талап қоюға құқылы.
Кір келтіретін мәлімдеме кәмелетке толмаған немесе заң жүзінде ешбір қабілеті жоқ деп танылғандар жөнінде таратылған болса, оларды заңды өкілдері ар-намысты және абыройды қорғау жөнінде талап қоюға құқықты (мысалы, бала қылып алушы, қамқоршы, тәрбиеші) немесе АІЖК-нің 55-бабының үшінші бөлігі, 56-бабы, 150-бабыны төртінші бөлігі бойынша прокурор.
АК-нің 9 және 143-баптарының, егерде біреуді өсектеп, кір келтіретін мәлімдемені таратқан адамның іс-әрекетіне Қылмыс Кодексінің 129 немесе 130-баптарында көрсетілген қылмыстық белгі болса, жәбірленуші оны қылмыстық іс жүргізу тәртібі бойынша қылмысқа тарту туралы (ҚІЖК-нің 390-бабы) және азаматтық іс жүргізу тәртібімен ар-намысты және абыройды қорғау жөнінде талап қоюға құқықты.
Кір келтіретін мәлімдемені таратушыны қылмысқа тарту жөнінде қылмыстық іс қозғаудан сот, алдын-ала тергеу, анықтама органдары бас тартса да, ақтау үкімі шығып немесе қылмыстық іс қысқартылса да, бұл жағдайлар азаматтық іс қозғауға кедергі бола алмайды.
Егер де кір келтіретін мәлімдеме баспада немесе басқада жаппай тәсілмен хабарланса (радио, теледидар т.б.), жауапкер ретінде автор және сол жаппай хабарлау мекемесі тартылады (редакция, баспа т.б.), себебі АК-нің 143-бабының 2-тармағына сәйкес талапкерге кір келтіретін мәлімдеме таратылғандығы анықталған жағдайда, ондай мәлімдемені теріске шығару міндетін сот сол мекемеге жүктеуге құқысы бар. Егерде жарияланған немесе басқаша таратылған мәліметте автордың аты көрсетілмесе (мәселен, баспадағы тақырыпта) іс бойынша сол жаппай хабарлау мекемесі жауапкерлікке тартылады.
Мінездемелерде көрсетілген ар-намысқа және абыройға кір келтіретін мәлімдемелерді теріске шығару туралы талаптар бойынша жауапкерлікке сол мінездемелерге қол қойған адамдар және мінездемені берген мекеме, ұйымдар тартылады.
АК-нің 141-бабы 3-тармағының және 143-бабы 1-тармағының талабы бойынша таратылған мәлімдеменің шындығын дәлелдеу жауапкерге жүктеледі. Талапкер талап арызында көрсеткен жауапкердің өзі жөнінде жалған мәліметті таратқанын ғана дәлелдеуге міндетті. Сонымен қатар ол ар-намысына және абыройға кір келтіретін мәлімдеменің жалған екендігін анықтайтын дәлелдер келтіруге құқылы. Егерде дәлелдер жеткіліксіз болса, сот жақтарға қосымша дәлел келтірулеріне ырық береді немесе оларды өз ынтасымен алдырады.
Егерде талапкердің дауласып отырған мәлімдемесі апарат агенстводан немесе ресми түрде жаппай хабарлау құралдарынан, жиналыстарда сөйлеген әлде автордың сөзінен алынып эфирге шықса, соттар АІЖК-нің 50 және 51-баптарына сәйкес іске жауапкер ретінде, жаппай хабарлау мекемесімен қатар, сол мәлімдеменің шыққан қайнары болған мекемені немесе жеке адамды жауаптылыққа тартуы мүмкін. Мұндай жағдайда таратылған мәлімдеме шындыққа жататындығын аталған мекеме және жеке адам дәлелдеуге міндетті.
АК-ның 143-бабы бойынша ар-намысқа және абыройға кір келтірген мәлімдеменің баспада немесе басқаша түрде хабарланғаны (радио, теледидарда, т.б.) сот билігімен жалған деп табылса, бұл теріске шығару туралы мәлімдемені оны жариялаған баспа немесе жаппай хабарлау мекемесі жасайды. Соттың шешіміне қайшы келетін өз талқысын іс бойынша жауапкер болған жаппай хабарлау мекемесі хабарлауы тиіс емес. Егер ондай талқыламалар жіберілсе, онда сот билігі орындалмаған болып есептеледі.
Ар-намысқа және абыройға кір келтіретін шындыққа жатпайтын мәлімдемелерді таратқан бірнеше жаппай мекемелер, ұйымдар және азаматтар болса ондай мәлімдемелерді сот арқылы теріске шығару туралы талапты олардың барлығына бірден бір мезгілде талап қоюға болады (АІЖК-нің 50-бабы).
Заңда көрсетілген реттерді қоспағанда, талапкердің талабы бойынша ар-намысқа және абыройға кір келтіретін мәлімдемелердің таратылғанын теріске шығару үшін АК-ның 187-бабында көрсетілген заңды талап мерзімі қолданылмайды.
Егерде талапкерге кір келтірді деген мәлімдемені сот шындыққа жатқызса, сондай-ақ егерде таратылған мәлімдеме оған кір келтірмейтін болса, ондай теріске шығару туралы талапты қанағаттандыруға болмайды.
Талаптарды қанағаттандыруда сот шешiмнiң қорытынды бөлiмiнде нақты қандай кiр келтiретiн мәлiметтер шындыққа сәйкес келмейтiнiн және қандай тәсiлмен олар терiске шығарылуына жататыны мiндеттi түрде көрсетiлуi керек.
Терiске шығару азаматтардың ар-намысы абыройына және iскерлiк беделдiлiгiне немесе заңды тұлғаға таратылған мәлiметтердiң шындыққа жатпайтындығын көпшiлiкке хабарлау деп түсiндiрiледi.
Бұқаралық ақпарат құралдарында және ұйымдар құжаттарынан шыққан, кiр келтiретiн мәлiметтердi терiске шығару тәртiбi АК-ның 143-баптың 2-тармағының 1-2-тармақшаларында анықталған.
Басқа жағдайларда терiске шығару жолын сот белгiлейді.
Терiске шығару тәртiбiн анықтай отырып, сот барлық жағдайларда кiр келтiру мәлiметтерiнiң шындыққа жатпайтынын жариялы түрде хабарлауды қамтамасыз етуге мiндеттi (шешiмдi еңбек ұжымы жиналысында хабарлау, шешiм шығару туралы ақпарат құралдары, радио, теледидардан т.с.с. хабарлау).
Ар-намысты және абыройды қорғау туралы талабымен бірге талапкер одан келтірілген мүлік зиянды өндіру туралы талап қоюға құқығы бар.
Ар-намысты және абыройды қорғау туралы талапты қарағанда онымен қатар азаматтардың немесе заңды құқығы бар мекемелердің ар-намысқа және абыройға кір келтірген мәлімдемелердің таратуынан келтірілген рухани зиянды, (мүлікке жатпайтын), не басқада мүлікке жатпайтын зиянның орнын толтыру талаптарында қарауға соттың мүмкіндігі бар. Билік шығарылғанда рухани зиянның (мүлікке жатпайтын) мөлшері кір келтіретін мәлімдеменің мағынасына қарай (қылмыс жасады деуі, әкімшілік-құқықты, азаматтық құқықты бұзуды, адамгершілікке жатпайтын қылық жасады, т.б) оның қаншама жарияланғанына, жауапкердің кінәсінің түріне, оның тұрмыс жайына және басқа еске алуға жататын жағдайға байланысты ақшалай есептеледі.
Рухани зиянды (мүлікке жатпайтын) қалпына келтіру туралы талапқа заңды талап мерзімі жатпайды (АК-ның 187- бабы).
Азаматтардың және ұйымдарды ар-намысын және абыройын қорлауды болдырмау және ескерту мақсатында, соттар шындыққа жатпайтын кір келтіретін мәлімдемелерін таратқан адамдар және ұйымдар жөнінде жеке ұйғарым шығару мәселесін талқылау қажет.
Егерде талапкердің ар-намысына және абыройына кір келтірген мәлімдемені теріске шығару туралы сот билігі белгіленген мерзімде орындалмаса немесе дұрыс орындалмаса, жеке тұлғалар мен заңды тұлғалардың абыройына және іскерлік беделіне нұқсан келтірген жауапкер заң актілерімен көзделген ретте әкімшілік немесе қылмыстық жауапкершілікке тартылуы мүмкін.
Талапкерге кір келтірген мәлімдемені бекерге шығарған сот билігінің орындалуы бұзушының салынған штрафы төленгенімен тоқтатылмайды.
Азаматтық заңдар бойынша Қазақстан Республикасының азаматтыңның жеке бас құпиясын, оның iшiнде хат алысу, телефон арқылы сөйлесу, күнделiктер, естелiктер, жазбалар, iшкi жан сыры, бала асырап алу, туу құпиясын, дәрiгерлiк, адвокаттық құпияны, банктiк салымдар құпиясын сақтауға құқығы бар (АК-ның 144-бабы 2-тарамақшасы).
Жеке өмiрге қол сұқпаушылық. Жеке өмiр, жеке бастың және отбасының құпиясы заңның қорғауында болады. әркiмнің жеке салымдар мен жинақ ақша, хат жазысу, телефонмен сөйлесу, поштамен, телеграф арқылы және өзге хабарламалар алысу құпиясына құқығы бар. Әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы iс жүргiзу барысында осы құқықтарды шектеуге тек заңмен тiкелей белгiленген жағдайларда және тәртiппен жол берiледi.*
Күнделiктердi, жазбаларды, естелiктердi және басқа құжаттарды жариялауға - олардың авторының келiсiмiмен, ал хаттарды олардың авторы мен алысушысының келiсiмiмен ғана жариялауға жол берiледi. Олардың қайсібiрi қайтыс болған жағдайда аталған құжаттар қайтыс болған адамның артында қалған жұбайының және балаларының келiсiмiмен жариялануы мүмкiн ал, егер тірі жұбайы немесе балалары жоқ болса - басқа туыстарының не осы өзіндік заттар қолында сақталған адамның келісуімен жариялануы мүмкін.
Азаматтық кодексінде сонымен қатар, өз бейнесіне құқықты қорғайтын нормалар бар 145-бапта былай көрсетілген: Қандай да бiр адамның суреттiк бейнесiн оның келiсiмiнсiз, ал ол қайтыс болған жағдайда - мұрагерлерiнiң келiсiмiнсiз пайдалануға ешкiмнiң де құқығы жоқ. Басқа адам бейнелеген бейнелеу туындыларын (сурет, фотосурет, кинофильм және басқалар) - бейнеленген адамның келiсiмiмен, ал ол қайтыс болғаннан кейiн оның балалары мен артында қалған жұбайының келiсiмiмен ғана жариялауға, қайта шығаруға және таратуға жол берiледi. Бұған мынадай екі жағдай кірмейді:
-бейнелеу туындысын жариялауға, қайта шығаруға бейнеленген заң актілері жол беретін жағдайда;
-бейнеленген адам ол үшін ақы алып кескінделген жағдайда. Бұл екі жағдайда бейнеленген адамның келісуі талап етілмейді.
Автор болу құқығы. Автор - шығармашылық еңбегiмен туынды жасаған жеке тұлға ал авторлық құқық - автордың мүлiктiк және мүлiктiк емес жеке құқықтары. Автордың өз туындысына қатысты мынадай мүлiктiк емес жеке құқықтары болады:
1) туындының авторы деп танылу құқығы және оны тануды, соның iшiнде, егер iс жүзiнде мүмкiн болса, туынды кез келген жария пайдаланылған кез келген жағдайда оның даналарына автордың есiмiн тиiстi түрде көрсету арқылы тануды талап ету құқығы (авторлық құқық);
2) туынды пайдаланылған кез келген жағдайда оның даналарына
автордың шын есiмiнiң орнына лақап есiмiн (бүркеншiк есiмiн) күрсету және соны талап ету немесе есiмiн көрсетуден бас тарту құқығы, яғни жасырындық (есiмi аталу құқығы);
3) туындының атауымен қоса, оған қол сұғуға жол бермеу, туындыны кез-келген жолмен бүлдiруге, бұрмалауға немесе өзге жолмен өзгертуге, сондай-ақ автордың ар-ожданына яки беделiне нұқсан келтiре алатын басқа кез-келген қол сұғушылыққа қарсы әрекет ету құқығы (автордың беделiн қорғау құқығы).
4) туындыға белгiсiз адамдар тобының қол жеткiзуiне жол ашу құқығы (жариялау құқығы).*
Бұрын қабылданған шешiмнен пайдаланушыға келтiрiлген зиян, соның iшiнде оның айрылып, қалған пайдасы өтелген жағдайда авторды туындыны жариялау туралы ондай шешiмнен бас тартуға құқығы бар (керi қайтарып алу құқығы). Егер туынды жарияланып кеткен болса, автор оны керi қайтарып алатыны туралы жария түрде хабарлауға мiндеттi. Бұл ретте ол туындының бұрын дайындалған даналарын өз есебiнен қайтып алуға құқылы.
Қызметтiк туындыларды жасаған кезде бұл тармақтың ережелерi қолданылмайды.
Автордың мүлiктiк құқықтарына қарамастан, оның мүлiктiк емес жеке құқықтары болады және олардың туындыны пайдалану жөнiндегi айрықша құқықтарын бiреуге берген жағдайда да сақтап қалады.
Авторлық құқық: Қазақстан Республикасының аумағында жарияланған не жарияланбаған, бiрақ авторлардың немесе олардыѕң құқықтық мұрагерлерiнiң азаматтығына қарамастан Қазақстан Республикасының аумағында қандай да болсын объективтi нысанда болатын туындыларға қолданылады;
Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде жарияланған не жарияланбаған бiрақ, Қазақстан Республикасынан тыс жерлердегi қандай да болсын объективтi нысандағы туындыларға қолданылады және Қазақстан Республикасының азаматтары - авторлары және олардың құқықтық мұрагерлерi деп танылады.
Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде жарияланған не жарияланбаған, бiрақ Қазақстан Республикасынан тыс жерлердегi қандай да болсын объективтi нысандағы туындыларға қолданылады және авторлардың (олардың құқықтық мұрагерлерiнiң) - шетелдiктердiң, азаматтығы жоқ адамдардың Қазақстан Республикасы бекiткен халықаралық шарттарға сәйкес авторлық құқығы бар деп танылады.
Егер туынды Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде алғаш жарияланған күннен кейiнгi отыз күн iшiнде Қазақстан Республикасының аумағында жарияланса, ол Қазақстан Республикасында жарияланды деп саналады.
Қазақстан Республикасы аумағында туынды халықаралық шарттарға сәйкес қорғалатын болған жағдайда туындының авторы авторлық құқықты алуға негiз болған iс-әрекет немесе мән-жай орын алған мемлекеттiң заңы бойынша анықталады.
Қазақстан Республикасы бекiткен халықаралық шарттарға сәйкес, егер ол Қазақстан Республикасы бекiткен тиiстi халықаралық шарттың ережелерi бойынша айқындалатын туындының шыққан елiнде авторлық құқықтың осы елде белгiленген қолданылу мерзiмiнiң бiтуiнiң салдарынан қоғам игiлiгiне айналмаса және авторлық құқықтың қолданылу мерзiмiнiң бiтуiнiң салдарынан Қазақстан Республикасында қоғамның игiлiгiне айналмаса, туынды қорғауға берiледi.
Авторлық құқық мақсатына, мазмұны мен маңызына, сондай-ақ берiлу әдiсi мен нысанына қарамастан, шығармашылық еңбектiң нәтижесi болып табылатын ғылым, әдебиет және өнер туындыларына қолданылады.
Авторлық құқық белгiлi бiр объективтi түрге ие болған:
1) жазбаша (қолжазба, машинкаға басылған, нотаға жазылған және сол сияқты);
2) ауызша (көпшiлiк алдында айтушылық, көпшiлiк алдында орындаушылық және сол сияқты);
3) үнжазба немесе бейнежазба (механикалық, сандық, магниттiк, оптикалық және сол сияқты);
4) бейнелеу (сурет, нобай, көркемсурет, жоспар, сызба, кино, телебейне - немесе фотокадрлар және сол сияқты);
5) көлемдi - кеңiстiктi (мүсiн, үлгi, макет, ғимарат, және сол сияқты);
6) өзге де нысанда жария болған да (жарияланған, жарыққа шыққан, баспадан шыққан, көпшiлiк алдында орындалған, көпшiлiк алдында көрсетiлген), жарияланбаған да туындыларға қолданылады.
Авторлық құқық идеялардың, тұжырымдамалардың, принциптердi, әдiстердiң, жүйелердiң, процестердiң, жаңалықтардың, фактiлердiң өздерiне қолданылмайды.
6) өзге де нысанда жария болған да (жарияланған, жарыққа шыққан, баспадан шыққан, көпшiлiк алдында орындалған, көпшiлiк алдында көрсетiлген), жарияланбаған да туындыларға қолданылады.
Авторлық құқық идеялардың, тұжырымдамалардың, принциптердi, әдiстердiң, жүйелердiң, процестердiң, жаңалықтардың, фактiлердiң өздерiне қолданылмайды.
Туындыға деген авторлық құқық туынды жасалған материалдық объектiнi меншiктену құқығымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz