ҚЫЛМЫСТЫҚ СОТ ІСІН ЖҮРГІЗУ ПРИНЦИПТЕРІ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан университеті
Тарих, экономика және құқық факультеті
Құқықтық пәндер кафедрасы.
6В04202- мамандығы - Құқықтану
Курстық жұмыс
Пәні: Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу құқығы
Тақырыбы: Қылмыстық процесті жүргізу принциптерінің түсінігі және түрлері
Орындаған:
Юр-31 студенті Увиньвя Қ.М.
Ғылыми жетекшісі:
з.ғ.м., аға оқытушы Самуратова А.У.
Орал, 2022
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I. ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСТІ ЖҮРГІЗУ ПРИНЦИПТЕРІНІҢ ЖАЛПЫ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Заңдылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Сот төрелігін соттың ғана жүзеге асыруы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.3 Адам және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға тікелей байланысты принциптер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
II. ҚЫЛМЫСТЫҚ СОТ ІСІН ЖҮРГІЗУ ПРИНЦИПТЕРІ ... ... ... ... ... ...2 0
2.1 Кінәсіздік презумпциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.2 Қайта соттауға және қылмыстық ізге түсуге жол берілмеуі ... ... ... ... ...22
2.3 Сот төрелігін заң мен сот алдындағы теңдік негіздерінде жүзеге асыру..23
2.4 Судьялардың тәуелсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.5 Сот процесін жүргізуді тараптардың бәсекелестігі мен тең құқықтылығы негізінде жүзеге асыру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.6 Істің мән-жайын жан-жақты, толық және обьективті зерттеу ... ... ... ... ... 28
2.7 Дәлелдемелері ішкі сенім бойынша бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.8 Күдіктінің, айыпталушының қорғану құқығын қамтамасыз ету және өзге де процесстік қағидалар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..40
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі. Қазақстан Республикасының Ата заңы Конституцияның бiрiншi бабының бiрiншi тармағына сәйкес Қазакстан Республикасы өзін демократиялык, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы адам және адамның өмірі, құкықтары мен бостандықтары болып табылады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық процесті жүргізу жүйесін жетiлдiру аясында, сот актiлерiн орындауға байланысты бірқатар бағдарламалар іске асырылып, олардың арасында бірқатар басым мәселелерді кезең - кезеңмен шешiп және белгiлi бiр он нәтижелерге қол жеткізуге мүмкiндiк алғанымызбен, елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың 2012 жыл 15 желтоқсандағы Қазақстан - 2050 стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттiң жаңа саяси бағыты Қазақстан халқына жолдауындағы Парламентке қойған тапсырыстарының бірі өзекті заң актілерінің қабылдануы қылмыстық сот iсiн жүргiзудi және, ең алдымен, қылмысқа қарсы мемлекеттiк күрес саясатын тұжырымдық тұрғыдан жаңғыртады, біздің құқықтарымызды қазіргі сын - қатерлерге өз дәрежесінде әрекет жасайтындай деңгейге көтереді деген Президентіміздің сенімі, қылмыстық іс жүргізу саясатын тиiмдi iске асыру, соның iшiнде сот актілерін атқаруға байланысты мәселелерді шешудің заңнамалық сапасы мен жанашалауга бетбұрысты жолдайды.
Осыған орай ескі Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу кодексi занды күшi жойылып, 2014 жылғы 4 шілдедегі Қазақстан Республикасының Қылмыстық - процестік кодексі қабылданып, 2015 жылы 1 қантардан бастап күшiне ендi.
Сонымен қатар, құқық қорғау органдарының жүйесі реформалануда, қылмыстық іс жүргізу құқығы саласын ізгілендіру, азаматтық қоғам институтхарын нығайту жалғасуда. Соңғы жылдар ішінде демократияландыру мәселелері жөніндегі мемлекеттік комиссия, Омбудсмен институты, Ұлттық Кеңес, бұқаралық ақпарат құралдарының Қоғамдық Кеңесі құрылды, сот төрелігі жүйесіне присяжныйлар сотын енгізу туралы заң қабылданды, барлық салаларда сыбайлас жемқорлықпен күресу күшейіп келеді. Сезсiз, аталған жағдайлардың барлығы Қазақстанда құқықтық мемлекеттiн негiзгi институттарының берiк қалыптасып жатқандығының айғағы. Сондай-ақ, аталған реформаларға байланысты қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеу алi де талай өзгерістерге ұшырайтындығы белгілі.
Бүгiнде қылмыстық саясатты ізгілендіру мейлінше қоғам өмiрiнiң кептеген салаларын қамтып келеді, жалпы жұрт таныған халықаралық нормалар мен қағидаларды қамтитын халықаралық стандарттар молынан енiп келедi. Құқықтық саясат, ел Президенті атап өткендей екi векторлық бағытта: бір жағынан қоғам және мемлекет үшін аса қауiптi қылмыс жасағаны үшін жауаптылық қатаңдатылуы қажет, екінші жағынан елiмiзде ауырлығы төмен қылмыстар үшін жазаның iзгiленуi қажет, яғни егер қылмыс аса ауыр болмаса, қоғамға қауіптілік деңгейi басым болмаған жағдайда ол адамға ізгілікпен қарау. Бұл орайда, рақымшылық және кешірім жасау ізгілікке бағытталған оң қадамдардың бірі болып отыр, ал Қазақстан Республикасының қылмыстық іс - жүргізу кодексінде орын алған қылмыстық процестің қағидаларының маңызы ерекше.
Қылмыстықпен күресуде қазіргі уақытта қылмыстылықтың алдын алу алдыңғы орыға қойылып, негізгі бастама бағытты құрайды. Осыған орай, қазіргі уақытта қылмыстылықтың алдын алуды тиiмдi ұйымдастыру, оның iшiнде қылмыскерлердiң кiнәсін әшкерелеп, анықтау, әділетті жаза тағайындау барысында қылмыстық іс жүргізу қағидаларын сақтауды камтамасыз ету мәселелерi aca маңыздылыққа ие болды. Бұл жайында ҚР Президенті 20.09.2002 жылы мақұлдаған №949 Қазақстан Республикасының Құқықтық саясаты Тұжырымдамасында: "Қылмыстық заңнамада қылмыстылықтың алдын алу және оны болдырмау, онымен күрестегі табандылық, жедел - iздестіру қызметін жетілдіру, нақты қалыптасқан оперативтік ахуалға тиiсiнше көңіл аудару, ақпараттық қамтамасыз ету мен талдау жұмысының деңгейін көтеру басым бағыттар болуы тиiс" деп нақты белгіленген.
Қағида қандай да бір теория , білім, ғылымның және тағы басқалардың негізгі бастапқы жағдайы, басшылыққа алатын ережелері. Қағида бір нәрсенің негізін, алғышартын білдірсе де, субъективтік категория, себебі адам санасында көрініс табады.
Курстық жұмыстың объектісі айыпқа тартуды топтастырудың ғылыми негіздерін белгілеуге мүмкіндік беретін теориялық қағидаларды анықтау және қылмыстық іс жүргізу қағидаларынна байланысты қатынастарды реттеу.
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеті. Жұмыстың басты мақсаты мен міндеті кiнәлiге әдiл жаза тандау немесе қылмыстық іс жүргізу құқығының сипаттағы басқа да шара тағайындаумен байланысты теориялык, нормативтік құқықтық проблемаларды кешенді түрде, кең тұрғыда талдау негiзiнде жаза институтына қатысты жазаны топтастырудың теориялық ережелерін жүйелеп шығару және сот практикасына осыған орай кепілдемелер беру болып табылады. Көрсетілген мақсатка жету үшін төмендегідей мiндеттерді шешу жолы қарастырылды:
- Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының түсінігі және маңызын ашу;
- Заңдылық және сот төрелигiн тек соттың ғана жүзеге асыруы қағидаларын зерттеу;
- Адам және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға тікелей байланысты қағидаларын анықтау;
- Қылмыстық сот iсiн жүргiзу қағидаларын талдау.
Курстық жұмыстың әдістемелік негіздерін танымның қазіргі әдістері, онын iшiнде жалпы және жалпы ғылыми да (диалектикалык, жүйелік - құрылымдык, институционалдық өлшеу, құрылымдық - функционалдық, социологиялық және т.б.), арнайы да (тарихи - заңдық, формальды - заңдық) әдістер зерттеудің методологиялық негізін құрады.
Курстық жұмыстың әдістемелік негізін Қазақстан Республикасының зандары, ережелері, шетелдік және отандық заңгерлердің ғылыми еңбектері, оқулықтар, мерзімді басылымдардың мәліметтері құрайды.
Курстық жұмыстың құрылымы зерттеу объектісін таңдауға, нысанасын ықшамдауға, қойылған мақсаты мен міндеттеріне негізделедi.
Курстық жұмыс кіріспеден 2 тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен құралған.
I. ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСТІ ЖҮРГІЗУ ПРИНЦИПТЕРІНІҢ ЖАЛПЫ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ
1.1 Заңдылық принципі
Қағида термині (латынша "principum") түсініктемесiнiң үш мағынасы бар: философиялық затты - қолданбалы және теориялық - құқықтық. Қағида ұғымының философиялық мағынасы мынада: жалпы таным негiзiне немесе әлде-бiр бiлiм саласы негiзiне алынған, заңдылықты айқындайтын және бiлдiретiн әдеттегі нәрселер теория жүзiнде талдап қорытылады.
Қағида ұғымының затты - қолданбалы мағынасы осы қызмет өзне сай келуге тиiстi негiзгi, жалпы талапты бiлдiредi. Қағиданың теориялық - құқықтық маңызы -- ақиқатты тиісті және құбылыс мәнінің талданған, объективті орын алып отырған онда қолданылатын заңдылықтарды бейнелейтін көрінісі.
Кез - келген құқықтық саланың қалыптасуы мен дамуына көңіл аудармастан бұрын, нақты құқықтық сала негізделіп негізгі бастау алып тұрған қағидаларды арнайы зерттеп, саралау кажет. Жалпы, қағида, яғни принцип деген термин латын сөздігінен туындаған және өз тілімізге аударғанда негіз, бастау деген мағынаны бiлдiреді. Н.И. Матузов пен А.В. Мальконың көзқарасы бойынша құқық қағидасы - бұл құкыктың пайда болуының, дамуының және жұмыс істеуiнiң адамгершілік және ұйымдық негізін құрайтын бастапқы, анықтаушы идеялар, ережелер, нұсқаулар.
С.С. Алексеевтің пікірінше, құқық қағидасы бұл қоғамдағы құқықтың мазмұнын, оның мәнін және мағынасын сипаттайтын алға қоятын идеялар. Бір жағынан, олар құқықтың заңдылықтарын көрсетеді, екінші жағынан, құқықтық реттеудің барлық аясында әрекет ететін және барлық субьектілерге тарайтын жалпы нормаларды білдіреді. Бұл нормалар занда тікелей көрсетіледі немесе заңның жалпы мағынасынан туындайды. Құқық қағидалары заң шығарушы үшін алға қоятын идеялар ретінде бола тұрып, құқық нормаларын жетілдіру жолдарын анықтайды. Қағидалардың арқасында құқық жүйесі адам мен қоғамның маңызды мүдделері мен қажеттіліктеріне бейiмделедi.
Ф. Энгельстің мына пiкiрiне ден қоялық: ... Қағидалар табиғатқа және адамзат тарихына қолданылмайды, олардан дерексіздендiрiледi: табиғат пен адамзат қағидаларға лайықталмайды, керісінше қағидалар табиғат пен тарихқа қаншалықты сәйкес келсе, соншалықты ғана дұрыс болады. Сонымен, қағида термині негiз, яғни негізгі бастама деген мағынаны қызмет саласының негіздерін құрайтын және заңда белгіленген бастама ережелер ретінде қарастырылады.
Профессорлар Н.А. Селиванов пен В.А. Снетковтың редакциялығындағы еңбекте қылмыстық процесс қағидаларының мынадай анықтамасы келтiрiледi: қылмыстық процесс қағидалары бұл қылмыстық процестің ең маңызды қасиеттері мен заңдылықтары туралы негiзгi, бастама идеялары. Бұл тұрғыдан олар орындалуы мiндеттi құқыктық канондар ретінде бағаланады.
Қандай да болсын ережелердi қылмыстық процестік іс жүргізу құқығы категориясына жатқызу үшін олар мына талаптарға сай келуі тиіс:
1. олар (ережелер) анықтау, тергеу, прокуратура және сот органдарының ұйымдастырылуы мен қызметінде негiзгi, бастапқы сәттерді айқындап, олардан өз кезегінде жеке дара сипатты ережелер туындайды;
2. қағидалардың өздерінде адамдардың ерік берiлген немесе мiндеттi iс қимылдарының барлық жактары және құқықтық норманың барлык элементтері (болжам, диспозиция, санкция) тұжырымдалуы тиiс емес;
3. негiз қалаушы айқындамаларға еркін мазмұн беруге болмайды, өйткені олар қылмыстық іс жүргізу логикасымен объективті түрде байланысты;
4. қағидалар категориясына жатқызылған ережелер объективті және субьективті негіздерді бірдей дәрежеде ұштастыруға тиiс (мазмұн объективті, заң сөзінің нысанасы субьективті);
5. қағида ережелерінің мәнiне орнықтылық, тұрақтылық тән болуға тиіс (құқық нормалары өзгертіледі, заңдар ауыстырылады, ал қағидалар сақталады);
6. өктем, әмірлі сипатта болуға тиіс;
7. қылмыстық іс жүргізу құқығы жүйесiнде басым жағдайда болуға тиiс.
Сонымен, Қазақстандық ғалым Е.Е. Ерешевтiң ойынша, қылмыстық iс жүргізу қағидалары - қылмыстық сот iсiн жүргiзудiң тәртiбi негiзделген және оның маңызды сипаттары мен белгілерін көрсететін заңда бекiтiлген бастама ережелер болып табылады. Бұл қағидалардың маңызы осы аталған тұжырымның өзiнен туындайды. Бiрiншiден, қылмыстық іс жүргізу қызметі осы қағидаларға негізделген және олар қылмыстық процестің ең манызды жақтарын сипаттап көрсетедi. Екiншiден, кылмыстық іс жүргізу органдары осы қағидаларды басшылыққа ала отырып өз қызметін атқарады және бұл қағидаларды қатан сақтауға міндетті. Үшiншiден (Жана Қазақстан Республикасының Қылмыстық процестік кодексінің 9 - бабында айтылғандай), бұл қағидаларды сақтамау оның аты мен мәнiне қарай, іс жүргізудің барысында шығарылған шешімдерді бұзуға және осы кезде жиналған iстiң материалдарының заңды күшi жоқ деп табуға әкеліп соқтырады.
Қағидаларды кең мағынада талқылаудың маңызы келесiде тұжырымдалған:
- бiрiншiден, қылмыстық iс жүргiзу құқығы жүйесiндегi қағидалар орталық жетекшi орын алады, олар бiр-бiрiмен тығыз және үйлесiмдi байланысқан бастапқы, әуелгi нормалар, олар құқықтық ұйғарым сияқты құрылады және нормативтiк мiнез-құлықты болады;
- екiншiден, қағидалар iс жүргiзу құқығының негiзгi бағыттарын, даму перспективаларын анықтайды, қылмыстық процестiң әлуметтiк тағайындалуын, оның табиғатын және жүйесiн түсiнуге кiлт болып табылады;
- үшiншiден, қағидалар қолданыстағы заңнаманың өзгертiлуiмен және толықтыруымен байланысты сөйлемдердiң тұрақтылығын анықтаудағы басты өлшеуiш ретiнде шығады және процесуалдық нормалардың дұрыс талқылануына мүмкiндiк тудырады. Қылмытық процесс қағидаларының басты маңызы осыда тұрады деп сенiмдiлiкпен бекiтуге болады.
Процессуалды құқықтық жүйесiнде қағидалар басшылық орын алады, әрдайым бiр-бiрiнен шығарылмайтын және қағидаларының мәнi нақтыланған және бағынылған нормалармен қамтылып жүзеге асады. Ортақтақтың жоғары дәрежесiмен ие болған, басқа ережелерде қалыптасқан қылмыстық құқықтық әсер етудiң бiр тектiк жүйесiне күрделi мән беретiн процессуалдық нормалардың барлық жүесiнiң дәл өзiн көрсетедi.
Процессуалдық нормалардың барлық жүйесiнiң дәл өзiн көрсеткен, ортақтықтың жоғары дәрежесiмен ие болған және басқа ережелерде қалыптасқан қылмыстық құқықтық әсер етудiң бiр тектiк жүйесiне күрделi мән беретiн қағидалар.
Дәл осы қарым-қатынас барлық қылмыстық iстер бойынша жалпы және нақтылайтын нормалардың бiртектiгiн және қылмыстық сот өндiрiсiнде заңдылықтың сақталуын қамтамасыз етедi.
Қылмыстық процестiң қағидалары барлық сатыда жүзеге асырылады, олар әр сатыда шешiлетiн мәселе бойынша жиi кездеседi. Бiрақта, олар әдiл сот қағидалары да болғандықтан сот өнiрiс сатысында толығымен жүзеге асырылады.
Қағидалар мазмұны бойынша объективтi, сонымен қатар қоғамдық және мемлекеттiк өмiрдiң заңдылықтарын көрсетедi.
Адам және тиiстi мемлекеттiк органдар қылмыстық сот өндiрiсiнiң адресаты болып табылады. Тиiстi мемлекеттiк органдар қылмыстық процестегi орнатылған қағидалар негiзiнде жүргiзуi және олардың бұзылған салдарын қалына келтiруi тиiс. Сондықтан, адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын тану, сақтау және қорғау мемлекеттiң мiндетi.
Қылмыстық процестiң қағидалары - қылмыстық процестiң құрылымын, оның мәнiн, сонымен қатар алдында тұрған мақсаттарының орындалуын қамтамасыз ететiн, Конституция мен ҚПК-де бекiтiлген негiздеушi құқықтық ереже.
Құқық қағидалары қоғамда басшылық ететiн құқықтық көзқарастарды, пiкiрлердi ғана көрсетпей, сонымен бiрге құқықтық қатынастың қатысушыларына тиiстi талаптар қояды: судьяларға, прокурорларға және адвокаттарға, жәбiрленушi мен айыптаушыға, азаматтық талапкер мен азаматтық жауапкерге. Сондықтан құқық қағидалары - құқықтық қатынастарды реттейтiн маңызды құрал.
Қылмыстық сот өндiрiсi қағидаларының жүйесi. Салалық қылмыстық процесс заңнамасы ҚР Конституциясының қағидалары кез келген сот өндiрiсi сатысында жүзеге асыру шектерiн дамытып, нақтылап және өзгеде салалық қағидалармен толықтырады. Сондықтан әдебиеттерде арнайы қағидалардан гөрi Конституциялық қағидаларды ерекше белгiлейдi.
Арнайы қағидалардың қатарына мыналар кiредi: ҚР Конституциясының 23, 24, 12, 25, 31 баптары. Қылмыстық процестегi конституциялық қағидаларды ҚР Конституциясында бекiтiлген қылмыстық процестiң құрылымын, мәнiн және мiнез - құлқын анықтайтын негiз қалаушы құқықтық пiкiрлер ретiнде қарастыруға болады. Олар қылмыстық процестiң фундаментi мен базасын құрайды.
Заңдылық. (ҚР Конституциясының 1, 4, 34, 77, 78 баптары; ҚР ҚПК-нің 10 б.) - Қоғамдық және мемлекеттiк өмiрде жүзеге асырылатын жалпы құқықтық және жалпы мемлекеттiк қағида, барлық құқық салаларының жетекшi қағидасы. Бұл қағида ҚР Конституциясының көптеген баптарында негiзделедi. Конституция жоғары заңи күшiне ие болып, ҚР барлық территориясында жүзеге асырылатындығы 4 бапта көрсетiлген. 1 бапта Қазақстан өзiн демократиялық, зайырлы құқықтық және әлеуметтiк мемлекет деп көрсетедi. 34 бапта ҚР заңнамасын сақтау, ары және намысын құрметтеу мiндеттiлiгi жарияланған.
Әдiл сот саласында бұл қағида мынаны бiлдiредi:
- бiрiншiден, сот әдiлдiгiн тек қана соттар жүзеге асырады;
- екiншiден, соттар сот әдiлдiгiн жүзеге асыру барысында тәуелсiз және Конституция мен өзге де заңдарға бағынады;
- үшiншiден, сот талқылауы барысында материалды және процессуалды заңдылықты дұрыс қолдану;
- төртiншiден, сот iстерi бойынша өндiрiс тәртiбi ҚР заңдарымен орнатылған.
Заңдылықты сақтау талабы ҚПК - нің барлық нормаларын сақтауын, қылмыстық заңның және басқа материалдық заңдардың дұрыс орындалуын бiлдiредi.
Заңдлық соттың, прокурордың, тергеу органдарының iс жүргiзу қызметiнде сақталуы мiндеттi. Сондықтан қылмыстық iс жүргiзу заңында тек қана қылмыстық iс бойынша тергеудi және соттық қарауды жүзеге асыратын тұлғалардың құқықтары мен мiндеттерi ғана емес және қылмыстық процестiң өзге де субъектiлерiнiң құқықтары мен мiндеттерi көрсетiлген(айыпталушы, жәбiрленушi, қорғаушы және т.б.).
Сот өзiнiң құзыретiне қарамастан әдiл сотты заң негiзiнде және заңға сәйкес жүзеге асырады. Сот тек өзi ғана заңды сақтамай сонымен қатар тараптардың қызметiн олардың құқықтары мен мiндеттерi негiзiнде қамтамасыз етедi.
Алдын ала тергеу сатысында заңдылықтың талаптары дегенiмiз қылмыстық iс жүргiзуге жауапты тұлғалардың (тергеушi, анықтаушы, прокурор), алдын ала тергеудiң басқа да қатысушыларының (сезiктi, айыпталушы, жәбiрленушi және т.б.) және заңдарға ведомствалық бақылауды жүргiзетiн субъектiлердiң (тергеу бөлiмiнiң бастығы, анықтау органының бастығы, прокурор, сот) заңға сәйкес қызметiн орындауы.
Қоғамдық қатынастарды сотта анықтауда және алдын ала тергеуде реттеу барысында заңдылықтың күйi заңдардың жүйесi ретiндегi тиiстi құқықтық база мен себеп болған. Дұрыс заңдардың бар болуы - заңдылықтың iрге тасы, бiрақта әлi заңдылық емес. Қылмыстық сот өндiрiсiндегi заңдылық қағидасы қоғамдық қатынастардың барлық қатысушыларының заңдарды бас тартпай орындауына, азаматтардың талаптарын және мемлекеттiк органдардың қызметтерiн құқық нормаларының талаптарына сәйкестендiруге бағытталған.
Тергеушiлер мен анықтау органдары үшiн заңдылық талаптарын сақтау дегенiмiз қылмысты тез және толық тергеудi қамтамасыз ету, барлық тергеу әрекеттерi негiзiнде дәлелдемелердi жинау және зерттеудi қатаң заңдарға сәйкес жүргiзу болып табылады. Осы мақсаттарда ҚР ҚПК-де заңмен рұқсат етiлген барлық процессуалдық әрекеттердiң және процессуалдық шешiмдердiң өндiрiстерi нақты көрсетiлген. Оның негiзiнде олар тек қана қылмыстық iс жүргiзу заңының талаптарын ғана емес, сонымен қатар қылмыстық заң талаптарын дәл сақтауға мiндеттi.
Бiрақ алдын ала тергеу өндiрiсiнде заңдарды сақтау және орындау талаптары қылмыстық процестiң басқа да сатыларында сияқты тек қана қылмыстық iс бойынша өндiрiс жүргiзетiн субъектiлiрге ғана емес, сонымен бiрге қылмыстық өндiрiс саласына тартылған азаматтарға, олардың қорғаушылары мен өкiлдерiне, сарапшыға, мамандарға және т. б. көрсетiлген. Сонымен қатар, азаматтар қылмыстық процеске дер кезiнде түсу үшiн тергеушi және iс бойынша өндiрiс жүргiзушi өзге де субъектiлер мiндеттi:
А) дер кезiнде олардыi iчке қатысу рұқсаты жайлы шешiм қабылдау (мысалы, тергеушiмен адамды айыпталушы ретiнде жауапқа тарту туралы дәлелдi қаулы шығару, кiнәсiн мойындап келу және т.б.);
Б) оларға берiлген құқықтар мен мiндеттердi түсiндiру;
В) тиiстi құқықтарын жүзеге асыру мүмкiндiгiң қамтамасыз ету. Бұл талаптар қазiргi уақытта тек қана ҚПК-де ғана емес және ҚР Конституциясының ережелерiнде тiкелей негiзделген (12-бап).
Конституцияның 4-бабының 4-тармағына сәйкес азаматтардың құқықтарына, бостандықтары мен мiндеттерiне қатысты ресми түрде жарияланбаған нормативтiк құқықтық актiлердi соттардың және олармен өздерiнiң шешiмдерiн тұрақтандыруға құқығы жоқ.
Сот бiрiншi, апелляциялық, қадағалау сатыларында Конституцияның 78-бабының талаптарын орындалғанда тиiстi заң немесе өзге де нормативтiк құқықтық акт Конституциямен баяндв етiлген адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтiредi деп тапса, осы актiнi Конституциялық емес деп тану туралы ұсыныспен Конституциялық еңеске iстi қарастыру барысында кез келген уақытта жүгiнуге құқылы. Сонымен қатар соттар 29.12.1995 ж. ҚР Президентiнiң "ҚР Конституциялық Кеңесi туралы" Конституциялық заң күшi бар жарлығының 22-бабына сәйкес Конституциялық Кеңеске жүгiну ережелерi мен мазмұнын қатаң сақтауға мiндеттi.
Заңдылық - ол қолдану саласы өте кең қағида. Ол қылмыстық процестiң барлық кезеңдерi мен институттарына, барлық субъектiлерiне қатысты болып, барлық әрекеттер мен процесуалдық шешiмдерге таралып, басқа қағидаларға және олардың фактiлiк жүзеге асырылуына әсер етедi. Сондықтан бұл қағида қылмыстық процестiң басқа қағидаларының арасында маңызы зор.
Қағидалардың барлығы және әрқайсысы заңдылықты жүзеге асырып, олардың бұзылуы заңдылықтың бұзылуы деп есептеледi.
1.2 Сот төрелігін соттың ғана жүзеге асыруы
(ҚР Конституциясының 75, 76-баптары; ҚР ҚПК-нің 11-б.) Осы қағидада айтылған: "ҚР-да қылмыстыұ iстер бойынша сот әдiлдiгiн тек соттар жүзеге асырады. Сот өкiлеттiгiнiң болса да иемденуi заңда көзделген жауаптылыққа әкеп соқтырады." Адамның кiнәлi екендiгi заңды күшiне енген сот үкiмiмен танылғанша ол жасалған қылмысқа кiнәлi емес деп есептеледi. Тек сот өзiнiң үкiмiнде тұлғаның кiнәлi деп санап, қылмыстық жазаны тағайындайды.
ҚР-да қылмыстық iстер бойынша әдiл сотты:
- ҚР-ның Жоғарғы Соты;
- Облыстық және оларға теңестiрiлген соттар;
- Аудандық (қалалық) және оларға теңестiрiлген соттар;
- Әскери соттар жүзеге асырады.
Бұл қағида, соттың әдiл сотты жүзеге асыру ерекше құқығын бiрде-бiр соттық емес мемлекеттiк органдарға өтуiн болдыртпайды. Соттың құзыретi заңмен анықталады. Тек қана сот тұлғаны жасалған қылмысы үшiн кiнәлi деп жаза тағайындауға, медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шарасын немесе тәртiптiк мәжбүрлеу шараларын қолдануға, төменгi тұрған соттың шешiмiнiң күшiн жоюға немесе өзгертуе құқылы. Бұл қағиданың мазмұнына соттың қызметi оның барлық нысанында жүзеге асырылуы кiредi, яғни бiрiншi сатыдағы соттардың iстерiн шешу, сондай-ақ апелляциялық, қадағалау тәртiбiнде талқылау немесе жаңадан ашылған жағдайлар.
Тек осы сот қызметiнiң нысаны әдiл соттың құрамын құрайды, осы қызмет тек сот функциясы және басқа мемлекеттiк органдар мен қоғамдық ұйымдардың қызметi болып табылмайды.
Сотқа әдiл сотты жүзеге асыру үшiн ерекше құзыреттер берiлген, өйткенi тек сот тараптардың бәсекелестiк және тең құқықтарын қамтамасыз етiп, iстiң мән-жайын толық, жан-жақты және объективтi зерттейдi және ешбiр мемлекеттiк органдардың мұндай құзыреттерi жоқ. Бұл қағида заңмен реттелiнiп сот өндiрiсiнде заңдылықты қамтамасыз етiп, қылмыстық iстердiң заңды және негiздi шешiлуiнiң кепiлдiктерiн қамтамасыз етуге бағытталған, сондай-ақ қылмыстық iстi дұрыс шешу жауаптылығын сотқа жүктейдi.
ҚР ҚПК-нiң нормаларына сәйкес, мысалы, қылмыстық сот өндiрiсiнiң және әдiл сот қағидаларының барлық жүйесi сот талқылауы сатысында жүзеге асырылады. Қылмыстық сот өндiрiсiнiң бұл сатысында басқа сатыларға қарағанда айыпталушы, оның қорғаушысы және заңды өкiлiне, жәбiрленушiге, азаматтық талапкер мен азаматтық жауапкерге және олардың өкiлдерiне кең құқықтар берiлген. Бұның бәрi сотқа объективтi шындыққа жету үшiн және әдiл шешiм қабылдауға мүмкiндiк бередi.
Қағиданың маңыздылығы:
1) ешқандай өзге мемлекеттiк және қоғамдық органдар соттың юрисдикциясына жататын қылмыстық iстердi қарастырып шеше алмайды;
2) сотқа дейiнгi дайындық анықтау және алдын ала тергеу әлi әдiлеттiлiк болып табылмайды;
3) тек сот тұлғаны кiнәлi немесе кiнәлi емес деп танып және айыптайтын немесе ақтайтын шешiм шығарады;
4) заңды күшiне енген сот қаулылары ҚР - ның барлық тұлғаларына, жеке, лауазымды тұлғаларға және заңды тұлғаларға мiндеттi;
5) сот қаулылары тек жоғары тұрған сотпен заңда көзделген тәртiппен алынып тасталуы немесе өзгертiлуi мүмкiн;
6) тек соттың сот iстерi бойынша жаза тағайындау құқығы бар.
Бұл қағиданың маңыздылығы тек қана заңи тұрғыда ғана емес және саяси тұрғыда. Оның қызметi қылмыстық iстiң заңды және негiздi шешуiне керектi кепiлдiктер жасап, заңмен реттелетiн сот өндiрiсiндегi заңдылықты қамтамасыз етуге бағытталған.
1.3 Адам және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға тікелей байланысты принциптер
Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау (ҚР Конституциясының 13, 17 баптары, "Азаматтық және саяси құқықтар туралы" халықаралық пактiнiң 14 б., ҚР ҚПК 12 б.). Бұл қағиданың мәнi "Азаматтық және саяси құқықтар туралы" халықаралық пактiнiң 14 б-да көрсетiлген: "Әркiм өзiне байланысты қылмыстық айып бойынша әдiл және жария талқылауға заңды негiзде құрылған сотқа жүгiнуге құқылы". Адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау қылмыстық процессуалдық нормалардың жүйесiмен қамтамасыз етiледi:
- прокурор, тергеушi, анықтау органы қылмыс белгiлерi жайлы жеткiлiктi мәлiметтер болғанда, жасалған қылмыс немесе дайындалып жатқан қылмыс туралы арыз (хабарлама) түскен кезде тексерушi әрекеттер жасауға мiндеттi, қылмыстық iстi қозғап, тергеу, жиналған дәлелдемелер негiзiнде қылмыскердi қылмыстық жауаптылыққа тарту, материалдарды iстi қарастыру үшiнсотқа жiберу;
- iс бойынша прокурор, тергеушi, анықтаушы iстiң мән жайларын анықтап және зерттеуге барлық дәлелдемелердi және iс ұшiн маңызы бар мән - жайларды заңда көрсетiлген әдiстер мен құралдарды қолдана отырып анықтауға, тексеруге және бағалауға мiндеттi;
- ҚР ҚПК - нiң 317, 396 баптары прокурордың сот отырысына қатысу тәртiбi мен шарттарын, фактiлiк мәлiметтер және материалдық құқықтық номалармен мәнiсiн көрсетiп, маңызды функцияны орындау үшiн орнатады.
Сондай-ақ мүдделi тұлғалардың еркiне байланысты прокурор өзiнiң қызметiн өзгерте алмайды (мысалы, айыптау тарабынан қорғау тарабына өту).
Бұл қағиданың құрама бөлiгi болып заңмен көрсетiлген соттылығының өзгермеуi табылады. Бұл ереже ҚР Конституцияның 77 бабы былай көрсетiлген: "Озiне заңмен көзделген соттылығын оның келiсiмiнсiз ешкiмнiң өзгертуiне болмайды ".
Барлық заңмен бұзылған, бiреудiң құқықтарына нұқсан келтiрiлген шешiмдер мен әрекеттерге сотқа шағымдануға болады.
Мелекеттiк органдар, ұйымдар, лауазымды және басқа да тұлғалар азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, сотқа арыздану арқылы жүзеге асырылады.
Жеке адамның абыройы мен қадір-қасиетін құрметтеу (ҚР Конституциясының 17-б., 10.05.1948 ж. "Адам құқықтарының жалпы декларациясы " 5-б., ҚР ҚПК-13 б), ҚР Конституциясында бекiтiлген: "Адамның қадiр - қасиетiне қол сұғылмайды, ешкiмдi азаптуға, оған зорлық - зомбылық жасауға, басқадай қатыгездiк немесе адамдық қадыр - қасиетiн қорлайтындай жәбiр көрсетуге не жазалуға болмайды."
ҚР қылмыстық процесс заңында адамның абыройы мен қадiр - қасиетiн қорғауға бағытталған жеке орнатулар бұрын да орын алған болатын:
- ҚПК-де жеке айыптау iстерiн анықтау;
- Куәландыру және тергеу экспериментiн жүргiзу барысында адамның қадыр - қасиетi мен абыройын құрметтемеуге жол бермеу;
- Тергеушi сол үй-жайда тұрып жатқан адамның немесе басқа адамдардың жеке өмiрiнiң тiнту мен алу кезiнде анықталған мән-жайларының жария етiлмеуiне шаралар қолдануға мiндеттi. Осы және өзге ережелер Конституцияның нормаларын ескере отырып, қылмыстық iстер бойынша қолданылуға жатады.
Адамның абыройы мен қадыр - қасиетiн құрметтеу қағидасы өзге қағидалардан айырмашылығы мынада:
1) қылмыстық iзге түсу органдарымен келтiрiлген зардап ерекшке моральды сипатта болуы мүмкiн (мысалы, жеке басқа қол сұқпаушылық қағидасы бұзылғае ретте материалдық сипаттағы зардаптың орын алуы);
2) адамның жеке өмiрi жайлы сол адамның келiсiмiмен жасалған, қолданылған және таратылған мәлiметтер не оның әрекетi белгiлi мақсатты құруға бағытталған жағдайлар орын алған кезде бұл қағиданың бұзылуы орын алмайды;
3) қағида бұзылды деп есептеледi, егер, адамның жеке өмiрi жайлы жиналған, қолданылған және таратылған мәлiметтер оның атына зардап келтiрiп, конституциялық құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруға нұқсан тудырса, не заңмен мәлiметтердi жариялаған үшiн жауаптылық көзделсе (мысалы, асырап алу жайлы мәлiттердi асыраушының немесе асыранып алушының еркiнсiз жариялау осы қағиданың бұзылуы деп есептеледi);
4) қылмыстық процестi жүзеге асырушы органдардың қызметi қылмыстық сот өндiрiсiне тартылған тұлғаның абыройы мен қадыр - қасиетiн құрметтеу қағидасын қамтамасыз етуге бағытталған, сонымен қатар осы тұлғаның туыстары мен жақындарына осы қағиданы қамтамасыз етуге бағытталса (мысалы, айыпталушының балалары, әйелi, ата-анасы және т.б-лардың жеке өмiрi жайлы мәлiметтердi тарату оған моральдық зардап келтiрсе, абыройы мен қадыр - қасиеттi құрметтеу қағидасының бұзылуы болып саналады);
5) қылмыстық iзге түсудi ақтау негiздерi бойынша тоқтатуды бұл қағиданың бұзылғандығы деп түсiнуiмiз қажет, оның құқықтық салдары моральдық зардаптарды қалпына келтiру болып табылады.
Адамның жеке басына тиіспеушілік (ҚР Конституциясының 16-б., 10.12.1948 ж. Адам құқықтарының жалпы декларациясының 9-б., "Азаматтық және саяси құқықтар туралы " халықаралық пактiнiң 9-б., ҚР ҚПК-нiң 14-б.)
Жеке басқа тиiспеушiлiк - әрбiр азаматтың бостандықтары мен қауiпсiздiгiне құқықтық емес қол сұғушылықтардан мемлекеттiк қорғану құқығынан тұрады.
Жеке басқа тиiспеушiлiк сонымен қатар заңсыз қамауға алуға, ұстауға жол берiлмеуiн бiлдiредi. ҚР Конституциясының 16 бабында көрсетiлген: "Заңда көзделген реттерде ғана және тек соттың немесе прокурордың санкциясымен тұтқындауға және қамуда ұстауға болады, тұтқындалған адамға сотқа шағымдану құқығы берiледi."
Бұл тыйым салудан бас тарту кепiлдiктер жүйесiн қарастыратын, адам мен азаматтардың бостандықтарынан айыру заңды және негiздiлiгiн қамтамасыз ететiн кез келген нысанда заңда көрсетiлген тәртiппен жүзеге асырылуы мүмкiн. Жеке қолданылуы мүмкiн, заңмен анықталған тәртiппен сот пен прокурордың қадағалау щарттары болған ретте. Мұндай шараға тартылған тұлғаға оның заңсыздығы мен негiзсiздiгiне шағымдануға мүмкiндiк берiлген.
Жеке басқа тиiспеушiлiк қағидасы соттың, қылмыстық iзге түсу органының заңсыз ұсталған, қамалған немесе медициналық мекемеге орнатылған тұлғаны босатуды көздейдi. Адамның жеке басына тиiспеушiлiк қағидасының заңсыз бұзылуын прокурормен жүзеге асырылатын қадағалау процесiнде, қылмыстық iзге түсу органының қылмыс жағдайларын орнату кезiнде және соттың iстi қарастыру барысында орын алуы мүмкiн. Сонымен қатар қамауға алу туралы қаулысындағы мерзiмнен ұзақ мерзiмде тергеу изоляторында немесе қаулымен анықталған бас бостандығынан айыру орындарында мерзiмнен ұзақ мерзiмде қамалған тұлғаларға босату талаптары орын алады. ҚПК-нің 14 бабына сәйкес адамды 72-сағаттан артық ұстауға болмайды деп көрсетілген.
Адамның жеке басына тиiспеушiлiк қағидасының мазмұнына қылмыстық процеске қатысушы зорлық, қатал және қадыр - қасиетiн төмендететiн әрекеттерге жол берiлмейтiндiгi кiредi. Зорлық, қатал және адамның қадыр - қасиетiн төмендететiн әрекеттердiң адам мен азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарының бұзылуы орын алмайтын процесуалдық әректтерге ешқандай қатыстылығы жоқ деген ұйғарым бар. Сот өндiрiсiнде зорлық - зомбылық, қатал немесе адамның қадыр қасиетiн төмендететiн iс әрекеттерге жол беру процесуалдық әрекеттердiң заңда көрсетiлген ережелердi елеулi бұзылғандығын және осының барысында жиналған дәлелдемелiк күшi бар материалдарды жоққа шығарады. Жеке басына тиiспеушiлiк талаптары қамауға алынған тұлғаға қатысты сақталуға мiндеттi. Уақытша ұстау изоляторының шарттары қамауға алынған тұлғаның өмiрi мен денсаулығына қауiп төндiрмеуi тиiс.
Қылмыстық процесті жүргізу кезінде азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау (ҚР ҚПК-нің 15-бабы) Қылмыстық процестi жүргiзушi орган қылмыстық процеске қатысушы азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға, оларды жүзеге асыру үшiн жағдай жасауға, процеске қатысушылардың заңды заңды талаптарын қанағаттандыруға уақытылы шаралар қолдануға мiндеттi.
Жәбiрленушiнi, куәнi немесе қылмыстық процеске қатысушы өзге де адамдарды, сондай-ақ олардың отбасы мүшелерiн немесе өзге де жақын туыстарын өлтiрумен, күш қолданумен, мүлiк жоюмен немесе бүлдiрумен, не өзге де заңға қарсы қауiптi әрекеттермен қорқытқандығына жеткiлiктi негiздер болған кезде қылмыстық процестi жүргiзушi орган өз құзыретi шегiнде бұл адамдардың өмiрiн, денсаулығын, абыройын, қадыр - қасиетiн және мүлкiн қорғауға заңда көзделген шараларды қолдануға мiндеттi.
Қылмыстық процесуалдық заң қауiпсiздiк шараларына ҚР ҚПК-нiң 12-шi тарауын бөлiп көрсеткен, процесуалдық қауiпсiздiк шаралары ретiнде танылады:
1) қылмыстық процестi органның күш қолдану немесе қылмыстық заңда тыйым салынған басқа да әрекеттер қаупi шыққан адамға оны мүмкiн болатын қылмыстық жауапқа тарту туралы ресми ескерту жасауы;
2) қорғалатын адам туралы мәлiметтер алуға шек қою;
3) оның жеке басының қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету;
4) айыпталушыға (сезiктiге) қатысты қылмыстық процеске қатысушыларға қатысты күш қолдану(қолдануды ұйымдастыру) немесе өзге де қылмысты әрекеттер жасау(жасауды ұйымдастыру) мүмкiндiгiн жоққа шығаратын бұлтартпау шараларын таңдау қолданылады.
Сот талқылауына қатысушылардың қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету үшiн төрағалық етушi соттың жабық отырысын өткiзедi. Сот куәнiң, айыптау тарабының өтiнiшi бойынша, сондай-ақ куәнiң және оның жақындарының қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету мақсатында өз бастамашылығы бойынша куәдан:
1) бүркеншiк атты пайдалана отырып оның жеке басы туралы деректердi жарияламастан;
2) оны тануды болдырмайтын жағдайларда;
3) оны сот талқылауына басқа қатысушылардың көзiне көрсетпей жауап алу туралы қаулы шығаруға құқылы.
Сот талқылауына қатысушылардың қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету туралы соттың қаулысын атқару қылмыстық iзге түсу органдарына, сондай-ақ сот приставына жүктеледi.
Қылмыстық iстер бойынша өндiрiс жүргiзу барысында азаматтардың құқыұтары мен бостандықтарын қорғауды қылмыстық процестi жүргiзушi орган жүзеге асыруға мiндеттi.
Заңды талаптарды қолданудың процесуалдық құралы ретiнде қылмыстық процеске қатысушының қылмыстық процестi жүргiзушi органға өтiнiшi болып табылады. Әрбір өтiнiш қаралуға жатады, өтiнiштi қанағаттандыруда бас тарту негiзделген болуы тиiс.
Қылмыстық iстер бойынша iс жүргiзу кезiнде азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау қағидасын бұзу тұлғаға моральдық зардаппен қатар материалдық зардап тигiзуi мүмкiн. Бұл қағиданы сақтау - келтiрiлген зардаптың орнын толтыруға қажеттi шаралады қолдануды көрсетедi.
Жеке өмірге қол сұқпаушылық; хат жазысудың, телефон арқылы сөйлесудің, почта, телеграф арқылы және өзге де хабарласудың құпиялылығы (Адамдардың жалпы құқыққ декларациясы 12 бап; азаматтық және саяси құқықтар тұралы халыкаралық пакт 17 бап; ҚР ҚПК-нің 16-б) Жеке өмiрдi қорғау талабы азаматтарға қатысты барлық мәлiметтердiң олардың келiсуiнсiз жарияланбауын көрсетедi. Азаматтрдың бұл құқығын қорғау ҚР Конституциясында көрсетiлген.
Жазылған хаттардың, телефон арқылы сөйлесулердiң, телеграф және басқа да жолдармен алынған хабарлардың құпиялығымен тығыз байланысты (ҚР Конституциясының 18 б.).
Әр бір адамның өмiрi туралы ақпараттарға қол сұғылмайды. Бiрақ, қажеттiлiк туындаған жағдайларда, қылмысты анықтау мен қылмыстық iстi тергеу барысында адмның жеке өмiрiне қол сұғуға болады (телефон арқылы сөйлесулердi тыңдау, почта жөнелтiмдерiн қарау, телграф және басқа да жолдармен алынған хабарлармен танысу). Бұл жағдайларда ҚР қылмыстық процесуалдық, жедел iздестiру қызметi туралы заңдарының және басқа да заңдарының арнайы ережелерiн сақтау мiндеттi.
Мынадай процесуалдық әрекеттер: ұсталғанды жеке тiнту, оның үй-жайын тiнту, куәландыру, почта-телеграф жөнелтiлiмдерiн тұтқындау, хабарларды жол-жөнекей ұстау, тыңдау, сараптамалық зерттеулер үшiн үлгiлер алу, сараптама жүргiзу және басқа да әрекеттер тұлғаның жеке өмiрi мен ақпараттардың қайнар көзi болып табылады.
Жеке тергеу әрекеттерiн жүргiзу барысында куәгерлердiң қатысуы тұлғаның жеке өмiрiне қатысты ақпараттың жариялану қаупiн туғызады. Мұндай жағдайларда тергеу әрекетiн жүргiзетiн өкiлеттi тұлға өзге де қатысушыларға оларға анық болған мәлiметтердi жарияламауы туралы ескертiп, ол туралы қол хат алуға мiндеттi. Бұл қағиданы қамтамасыз ету мақсатында заң жеке мiнездегi мәлiметтер бар материалдарды жариялауды жабық сот отырысы барысында рұқсат етедi. Олардың ашық жариялануы тек бұл мәлiметке қатысы бар тұлғаның рұқсатымен жүзеге асырылады.
Бұл қағиданы сақтаудың кепiлi ретiнде мүдделi тұлғаның қылмыстық процестi жүргiзу органының әрекетiне сот тәртiбiмен шағымдануғы құқығы танылады.
Жеке адамның өмiрiне қол сұғумен байланысты процесуалдық әрекеттердi жүргiзудi прокурордың санкциясы немесе сот шешiмiнiң негiзiнде жүзеге асырылады.
Тұрғын үйге қол сұқпаушылық (ҚР Конституциясының 25-б; Адамдардың жалпы құқықтық декларациясының 12-б; Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакт 17-б; ҚР ҚПК-нiң 17-б.) Конституцияның 25-бабы тек қана қол сұқпаушылық қағидасының мәнiн ғана емес, сонымен қатар оны сақтамау шарттарын анық көрсеткен: "Тұрғын үйге қол сұғылмайды. Соттың шешiмiнсiз тұрғын үйден айыруға жол берiлмейдi". Конституцияның нормалары қоғамдық қатынастарды реттеудi тiкелей қолданылатын болғандықтан ҚР ҚПК-нiң 17-бабы алдын ала тергеу немесе анықтау өндiрiсiн жүргiзу барысында ҚР Конституцияның 25-бабын ескере отырып қолдануға мiндеттi.
Тәжiрибеде көп жағдайларда тұрғын үйге тiнту жүргiзу сұрақтары бойынша шешiм қабылдауды тергеу органдарына тiнтуге санкцияны прокурор бередi. Тұрғын үй - онда тұратын адамның еркiне қарсы өзге тұлғалардың немесе құқық қорғау органдарының, лауазымды тұлғалармен қандай да бiр әрекет жасауына, сонымен қатар қылмысты ашу мен анықтауға байланысты iс әрекеттер жүргiзiлетiн орын емес. Бiрақ оның иесiнiң еркiне қарсы тұрғын үйге жедел iздестiру шараларын немемсе тергеу әрекеттерiн жүргiзу процесiнде кiруге қажеттiлiк туындайтын болса прокурордың санкциясы немесе сот шешiмi бойынша жол берiледi.
Айрықша жағдайларда тұрғын үйге қол сұғу прокурордың санкциясыз немесе соттың шешiмiнсiз жүргiзiлуi мүмкiн. Бұл жағдайда прокурорға не сотқа дереу хабарлануы тиiс. Аталған ережелердi сақтамау өндiрiс жүргiзу барысында алынған барлық дәлелдемелердiң күшiн жоюға әкелiп соғады. Тұрғын үйдi қарау тек онда тұратын кәмелетке толған адамдардың келiсiмiмен немесе прокурордың санкциясымен ғана жүргiзiледi. Қажет жағдайларда тұрғын үйдi мәжбүрлеп қарау прокурордың санкциясымен жүргiзiледi.
Тұрғын үйдi тiнту де прокурор немесе оның орынбасары санкция берген тергеушiнiң дәлелдi қаулысы негiзiнде жүргiзiледi. Айрықша жағдайларда, iздестiрiлiп жатқан және алып қоюға жататын объект оны табуды ұзаққа созудан жоғалуы, бүлiнуi немесе қылмыстық мақсатта пайдалануы мүмкiн болғанда не iздестiрiлiп жатқан адам жасырынуы мүмкiн болғанда тiнту прокурордың санкциясынсыз, бiрақ жүргiзiлген тiнту туралы кейiн 24-сағаттың iшiнде оған хабарлау арқылы жүзеге асырылуы мүмкiн.
Меншікке қол сұқпаушылық (ҚР Конституциясының 26-б; Адамның жалпы құқықтық декларациясы 17-б; ҚР ҚПК-нiң 17-б.) Меншiкке қол сұқпаушылықтың Конституциялық анықтамалары келесiлерден тұрады: ҚР-ның азаматтары заңды түрде алған қандай да болсын мүлкiн жеке меншiгiнде ұстай алады. Меншiкке, оның iшiнде мұрагерлiк құқығына заңмен кепiлдiк берiледi. Соттың шешiмiнсiз ешкiмдi де өз мүлкiнен айыруға болмайды. Заңмен көзделген ерекше жағдайларда мемлекет мұқтажы үшiн мүлiктен күштеп айыру оның құны тең бағамен өтелген кезде жүргiзiлуi мүмкiн.
Қылмыстық процесс заңнамасы меншiкке қол сұқпаушылық деп келесiлердi таниды:
1) бiреуге заң бойынша танылатын мүлiктi меншiгiнен тек соттың шешiмi бойынша ғана айыруға болады;
2) iс жүргiзу әрекеттерiнiң барысында адамдардың банктегi салымдарына және басқа да мүлiктерiне тыйым салу, сондай-ақ оны алу осы кодексте көзделген жағдайлар мен тәртiп бойынша жүргiзiлуi мүмкiн.
Мүлiкке және банктегi салымдарға тыйым салу прокурордың санкциясымен немесе сот шешiмiмен ғана жүзеге асырылады.
Адамды мүлкiнен айыру шараларын жүргiзу азаматтық талапты немесе басқа да мүлiктiк жазаларды қамтамасыз ету мақсатында тәркiлеу түрiнде жүргiзiледi (ҚР ҚПК 161 бап).
II. ҚЫЛМЫСТЫҚ СОТ ІСІН ЖҮРГІЗУ ПРИНЦИПТЕРІ
2.1 Кінәсіздік презумпциясы
(ҚР Конституциясының 77-б; Адам құқықтарының жалпы декларациясының 11-б; Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактiнiң 14-б, 2-тар; ҚР ҚПК-нің19-б. )
Кiнәсiздiк қағидасы - адамның кiнәлi екендiгi заңды күшiне енген сот үкiмiмен танылғанша ол жасалған қылмысқа кiнәлi емес деп есептеледi. Әрбір қылмыстық iсте оның жеңiл және анық болуына қарамастан адамның кiнәлiлiгiн немесе кiнәсiздiгiн, ал кiнәлi болған жағдайда қандай жаза қолдану керектiгiн көрсететiн көптеген мән-жайларды анықтау қажет. Кiнәлiлiгi жеткiлiктi және толық анықталмайынша ең жеңiл жаза туралы да ой болмауы керек.
Сотта тағдырын шешiп жатқан адамның жанұясы, достары және қоғамдағы анықталған орны бар. Осының бәрi сот үкiмiмен бiр уақытта бұзылып, құрып кетуi мүмкiн. Егер үкiм дәлелденген қылмыскерге шығарылса. Онда ол iстеген әректiне өзi кiнәлi. Ал егер қателiк кетiп, кiнәсiз тұлға жауаптылықа тартылып, жазаланса, онда жағдай қиындайды. Кiнәсiз адамды ақтауға, таза атын орнатуға, тәркiленген мүлкiн қайтаруға болады, бiрақ оның жанына, адамгершiлiгiне және жақындарына келтiрiлген зардапты қалай орнына келтiруге болады? Сондықтан адамның тағдырын шешкен уақытта ол кiнәлi ма, кiнәлi емес пе соттар қателiк жiберуге тиiс емес және қателiк жiберуге құқықтары жоқ.
Кiнәсiздiк қағидасы қылмыстық сот өндiрiсiнiң қағидасы ретiнде айыпталушыға қорғану құқығын қамтамасыз етумен тығыз байланысты. Кiнәсiздiк презумпция қағидасының маңыздылығы адамның кiнәлi екендiгi заңды күшiне енген сот үкiмiмен тағылғанша ол жасаған қылмысқа кiнәлi еместiгiнде. Кiнәсiздiк презумпциясы қағидасының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан университеті
Тарих, экономика және құқық факультеті
Құқықтық пәндер кафедрасы.
6В04202- мамандығы - Құқықтану
Курстық жұмыс
Пәні: Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу құқығы
Тақырыбы: Қылмыстық процесті жүргізу принциптерінің түсінігі және түрлері
Орындаған:
Юр-31 студенті Увиньвя Қ.М.
Ғылыми жетекшісі:
з.ғ.м., аға оқытушы Самуратова А.У.
Орал, 2022
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I. ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСТІ ЖҮРГІЗУ ПРИНЦИПТЕРІНІҢ ЖАЛПЫ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Заңдылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Сот төрелігін соттың ғана жүзеге асыруы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.3 Адам және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға тікелей байланысты принциптер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
II. ҚЫЛМЫСТЫҚ СОТ ІСІН ЖҮРГІЗУ ПРИНЦИПТЕРІ ... ... ... ... ... ...2 0
2.1 Кінәсіздік презумпциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.2 Қайта соттауға және қылмыстық ізге түсуге жол берілмеуі ... ... ... ... ...22
2.3 Сот төрелігін заң мен сот алдындағы теңдік негіздерінде жүзеге асыру..23
2.4 Судьялардың тәуелсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.5 Сот процесін жүргізуді тараптардың бәсекелестігі мен тең құқықтылығы негізінде жүзеге асыру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.6 Істің мән-жайын жан-жақты, толық және обьективті зерттеу ... ... ... ... ... 28
2.7 Дәлелдемелері ішкі сенім бойынша бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.8 Күдіктінің, айыпталушының қорғану құқығын қамтамасыз ету және өзге де процесстік қағидалар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..40
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі. Қазақстан Республикасының Ата заңы Конституцияның бiрiншi бабының бiрiншi тармағына сәйкес Қазакстан Республикасы өзін демократиялык, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы адам және адамның өмірі, құкықтары мен бостандықтары болып табылады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық процесті жүргізу жүйесін жетiлдiру аясында, сот актiлерiн орындауға байланысты бірқатар бағдарламалар іске асырылып, олардың арасында бірқатар басым мәселелерді кезең - кезеңмен шешiп және белгiлi бiр он нәтижелерге қол жеткізуге мүмкiндiк алғанымызбен, елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың 2012 жыл 15 желтоқсандағы Қазақстан - 2050 стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттiң жаңа саяси бағыты Қазақстан халқына жолдауындағы Парламентке қойған тапсырыстарының бірі өзекті заң актілерінің қабылдануы қылмыстық сот iсiн жүргiзудi және, ең алдымен, қылмысқа қарсы мемлекеттiк күрес саясатын тұжырымдық тұрғыдан жаңғыртады, біздің құқықтарымызды қазіргі сын - қатерлерге өз дәрежесінде әрекет жасайтындай деңгейге көтереді деген Президентіміздің сенімі, қылмыстық іс жүргізу саясатын тиiмдi iске асыру, соның iшiнде сот актілерін атқаруға байланысты мәселелерді шешудің заңнамалық сапасы мен жанашалауга бетбұрысты жолдайды.
Осыған орай ескі Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу кодексi занды күшi жойылып, 2014 жылғы 4 шілдедегі Қазақстан Республикасының Қылмыстық - процестік кодексі қабылданып, 2015 жылы 1 қантардан бастап күшiне ендi.
Сонымен қатар, құқық қорғау органдарының жүйесі реформалануда, қылмыстық іс жүргізу құқығы саласын ізгілендіру, азаматтық қоғам институтхарын нығайту жалғасуда. Соңғы жылдар ішінде демократияландыру мәселелері жөніндегі мемлекеттік комиссия, Омбудсмен институты, Ұлттық Кеңес, бұқаралық ақпарат құралдарының Қоғамдық Кеңесі құрылды, сот төрелігі жүйесіне присяжныйлар сотын енгізу туралы заң қабылданды, барлық салаларда сыбайлас жемқорлықпен күресу күшейіп келеді. Сезсiз, аталған жағдайлардың барлығы Қазақстанда құқықтық мемлекеттiн негiзгi институттарының берiк қалыптасып жатқандығының айғағы. Сондай-ақ, аталған реформаларға байланысты қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеу алi де талай өзгерістерге ұшырайтындығы белгілі.
Бүгiнде қылмыстық саясатты ізгілендіру мейлінше қоғам өмiрiнiң кептеген салаларын қамтып келеді, жалпы жұрт таныған халықаралық нормалар мен қағидаларды қамтитын халықаралық стандарттар молынан енiп келедi. Құқықтық саясат, ел Президенті атап өткендей екi векторлық бағытта: бір жағынан қоғам және мемлекет үшін аса қауiптi қылмыс жасағаны үшін жауаптылық қатаңдатылуы қажет, екінші жағынан елiмiзде ауырлығы төмен қылмыстар үшін жазаның iзгiленуi қажет, яғни егер қылмыс аса ауыр болмаса, қоғамға қауіптілік деңгейi басым болмаған жағдайда ол адамға ізгілікпен қарау. Бұл орайда, рақымшылық және кешірім жасау ізгілікке бағытталған оң қадамдардың бірі болып отыр, ал Қазақстан Республикасының қылмыстық іс - жүргізу кодексінде орын алған қылмыстық процестің қағидаларының маңызы ерекше.
Қылмыстықпен күресуде қазіргі уақытта қылмыстылықтың алдын алу алдыңғы орыға қойылып, негізгі бастама бағытты құрайды. Осыған орай, қазіргі уақытта қылмыстылықтың алдын алуды тиiмдi ұйымдастыру, оның iшiнде қылмыскерлердiң кiнәсін әшкерелеп, анықтау, әділетті жаза тағайындау барысында қылмыстық іс жүргізу қағидаларын сақтауды камтамасыз ету мәселелерi aca маңыздылыққа ие болды. Бұл жайында ҚР Президенті 20.09.2002 жылы мақұлдаған №949 Қазақстан Республикасының Құқықтық саясаты Тұжырымдамасында: "Қылмыстық заңнамада қылмыстылықтың алдын алу және оны болдырмау, онымен күрестегі табандылық, жедел - iздестіру қызметін жетілдіру, нақты қалыптасқан оперативтік ахуалға тиiсiнше көңіл аудару, ақпараттық қамтамасыз ету мен талдау жұмысының деңгейін көтеру басым бағыттар болуы тиiс" деп нақты белгіленген.
Қағида қандай да бір теория , білім, ғылымның және тағы басқалардың негізгі бастапқы жағдайы, басшылыққа алатын ережелері. Қағида бір нәрсенің негізін, алғышартын білдірсе де, субъективтік категория, себебі адам санасында көрініс табады.
Курстық жұмыстың объектісі айыпқа тартуды топтастырудың ғылыми негіздерін белгілеуге мүмкіндік беретін теориялық қағидаларды анықтау және қылмыстық іс жүргізу қағидаларынна байланысты қатынастарды реттеу.
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеті. Жұмыстың басты мақсаты мен міндеті кiнәлiге әдiл жаза тандау немесе қылмыстық іс жүргізу құқығының сипаттағы басқа да шара тағайындаумен байланысты теориялык, нормативтік құқықтық проблемаларды кешенді түрде, кең тұрғыда талдау негiзiнде жаза институтына қатысты жазаны топтастырудың теориялық ережелерін жүйелеп шығару және сот практикасына осыған орай кепілдемелер беру болып табылады. Көрсетілген мақсатка жету үшін төмендегідей мiндеттерді шешу жолы қарастырылды:
- Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының түсінігі және маңызын ашу;
- Заңдылық және сот төрелигiн тек соттың ғана жүзеге асыруы қағидаларын зерттеу;
- Адам және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға тікелей байланысты қағидаларын анықтау;
- Қылмыстық сот iсiн жүргiзу қағидаларын талдау.
Курстық жұмыстың әдістемелік негіздерін танымның қазіргі әдістері, онын iшiнде жалпы және жалпы ғылыми да (диалектикалык, жүйелік - құрылымдык, институционалдық өлшеу, құрылымдық - функционалдық, социологиялық және т.б.), арнайы да (тарихи - заңдық, формальды - заңдық) әдістер зерттеудің методологиялық негізін құрады.
Курстық жұмыстың әдістемелік негізін Қазақстан Республикасының зандары, ережелері, шетелдік және отандық заңгерлердің ғылыми еңбектері, оқулықтар, мерзімді басылымдардың мәліметтері құрайды.
Курстық жұмыстың құрылымы зерттеу объектісін таңдауға, нысанасын ықшамдауға, қойылған мақсаты мен міндеттеріне негізделедi.
Курстық жұмыс кіріспеден 2 тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен құралған.
I. ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСТІ ЖҮРГІЗУ ПРИНЦИПТЕРІНІҢ ЖАЛПЫ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ
1.1 Заңдылық принципі
Қағида термині (латынша "principum") түсініктемесiнiң үш мағынасы бар: философиялық затты - қолданбалы және теориялық - құқықтық. Қағида ұғымының философиялық мағынасы мынада: жалпы таным негiзiне немесе әлде-бiр бiлiм саласы негiзiне алынған, заңдылықты айқындайтын және бiлдiретiн әдеттегі нәрселер теория жүзiнде талдап қорытылады.
Қағида ұғымының затты - қолданбалы мағынасы осы қызмет өзне сай келуге тиiстi негiзгi, жалпы талапты бiлдiредi. Қағиданың теориялық - құқықтық маңызы -- ақиқатты тиісті және құбылыс мәнінің талданған, объективті орын алып отырған онда қолданылатын заңдылықтарды бейнелейтін көрінісі.
Кез - келген құқықтық саланың қалыптасуы мен дамуына көңіл аудармастан бұрын, нақты құқықтық сала негізделіп негізгі бастау алып тұрған қағидаларды арнайы зерттеп, саралау кажет. Жалпы, қағида, яғни принцип деген термин латын сөздігінен туындаған және өз тілімізге аударғанда негіз, бастау деген мағынаны бiлдiреді. Н.И. Матузов пен А.В. Мальконың көзқарасы бойынша құқық қағидасы - бұл құкыктың пайда болуының, дамуының және жұмыс істеуiнiң адамгершілік және ұйымдық негізін құрайтын бастапқы, анықтаушы идеялар, ережелер, нұсқаулар.
С.С. Алексеевтің пікірінше, құқық қағидасы бұл қоғамдағы құқықтың мазмұнын, оның мәнін және мағынасын сипаттайтын алға қоятын идеялар. Бір жағынан, олар құқықтың заңдылықтарын көрсетеді, екінші жағынан, құқықтық реттеудің барлық аясында әрекет ететін және барлық субьектілерге тарайтын жалпы нормаларды білдіреді. Бұл нормалар занда тікелей көрсетіледі немесе заңның жалпы мағынасынан туындайды. Құқық қағидалары заң шығарушы үшін алға қоятын идеялар ретінде бола тұрып, құқық нормаларын жетілдіру жолдарын анықтайды. Қағидалардың арқасында құқық жүйесі адам мен қоғамның маңызды мүдделері мен қажеттіліктеріне бейiмделедi.
Ф. Энгельстің мына пiкiрiне ден қоялық: ... Қағидалар табиғатқа және адамзат тарихына қолданылмайды, олардан дерексіздендiрiледi: табиғат пен адамзат қағидаларға лайықталмайды, керісінше қағидалар табиғат пен тарихқа қаншалықты сәйкес келсе, соншалықты ғана дұрыс болады. Сонымен, қағида термині негiз, яғни негізгі бастама деген мағынаны қызмет саласының негіздерін құрайтын және заңда белгіленген бастама ережелер ретінде қарастырылады.
Профессорлар Н.А. Селиванов пен В.А. Снетковтың редакциялығындағы еңбекте қылмыстық процесс қағидаларының мынадай анықтамасы келтiрiледi: қылмыстық процесс қағидалары бұл қылмыстық процестің ең маңызды қасиеттері мен заңдылықтары туралы негiзгi, бастама идеялары. Бұл тұрғыдан олар орындалуы мiндеттi құқыктық канондар ретінде бағаланады.
Қандай да болсын ережелердi қылмыстық процестік іс жүргізу құқығы категориясына жатқызу үшін олар мына талаптарға сай келуі тиіс:
1. олар (ережелер) анықтау, тергеу, прокуратура және сот органдарының ұйымдастырылуы мен қызметінде негiзгi, бастапқы сәттерді айқындап, олардан өз кезегінде жеке дара сипатты ережелер туындайды;
2. қағидалардың өздерінде адамдардың ерік берiлген немесе мiндеттi iс қимылдарының барлық жактары және құқықтық норманың барлык элементтері (болжам, диспозиция, санкция) тұжырымдалуы тиiс емес;
3. негiз қалаушы айқындамаларға еркін мазмұн беруге болмайды, өйткені олар қылмыстық іс жүргізу логикасымен объективті түрде байланысты;
4. қағидалар категориясына жатқызылған ережелер объективті және субьективті негіздерді бірдей дәрежеде ұштастыруға тиiс (мазмұн объективті, заң сөзінің нысанасы субьективті);
5. қағида ережелерінің мәнiне орнықтылық, тұрақтылық тән болуға тиіс (құқық нормалары өзгертіледі, заңдар ауыстырылады, ал қағидалар сақталады);
6. өктем, әмірлі сипатта болуға тиіс;
7. қылмыстық іс жүргізу құқығы жүйесiнде басым жағдайда болуға тиiс.
Сонымен, Қазақстандық ғалым Е.Е. Ерешевтiң ойынша, қылмыстық iс жүргізу қағидалары - қылмыстық сот iсiн жүргiзудiң тәртiбi негiзделген және оның маңызды сипаттары мен белгілерін көрсететін заңда бекiтiлген бастама ережелер болып табылады. Бұл қағидалардың маңызы осы аталған тұжырымның өзiнен туындайды. Бiрiншiден, қылмыстық іс жүргізу қызметі осы қағидаларға негізделген және олар қылмыстық процестің ең манызды жақтарын сипаттап көрсетедi. Екiншiден, кылмыстық іс жүргізу органдары осы қағидаларды басшылыққа ала отырып өз қызметін атқарады және бұл қағидаларды қатан сақтауға міндетті. Үшiншiден (Жана Қазақстан Республикасының Қылмыстық процестік кодексінің 9 - бабында айтылғандай), бұл қағидаларды сақтамау оның аты мен мәнiне қарай, іс жүргізудің барысында шығарылған шешімдерді бұзуға және осы кезде жиналған iстiң материалдарының заңды күшi жоқ деп табуға әкеліп соқтырады.
Қағидаларды кең мағынада талқылаудың маңызы келесiде тұжырымдалған:
- бiрiншiден, қылмыстық iс жүргiзу құқығы жүйесiндегi қағидалар орталық жетекшi орын алады, олар бiр-бiрiмен тығыз және үйлесiмдi байланысқан бастапқы, әуелгi нормалар, олар құқықтық ұйғарым сияқты құрылады және нормативтiк мiнез-құлықты болады;
- екiншiден, қағидалар iс жүргiзу құқығының негiзгi бағыттарын, даму перспективаларын анықтайды, қылмыстық процестiң әлуметтiк тағайындалуын, оның табиғатын және жүйесiн түсiнуге кiлт болып табылады;
- үшiншiден, қағидалар қолданыстағы заңнаманың өзгертiлуiмен және толықтыруымен байланысты сөйлемдердiң тұрақтылығын анықтаудағы басты өлшеуiш ретiнде шығады және процесуалдық нормалардың дұрыс талқылануына мүмкiндiк тудырады. Қылмытық процесс қағидаларының басты маңызы осыда тұрады деп сенiмдiлiкпен бекiтуге болады.
Процессуалды құқықтық жүйесiнде қағидалар басшылық орын алады, әрдайым бiр-бiрiнен шығарылмайтын және қағидаларының мәнi нақтыланған және бағынылған нормалармен қамтылып жүзеге асады. Ортақтақтың жоғары дәрежесiмен ие болған, басқа ережелерде қалыптасқан қылмыстық құқықтық әсер етудiң бiр тектiк жүйесiне күрделi мән беретiн процессуалдық нормалардың барлық жүесiнiң дәл өзiн көрсетедi.
Процессуалдық нормалардың барлық жүйесiнiң дәл өзiн көрсеткен, ортақтықтың жоғары дәрежесiмен ие болған және басқа ережелерде қалыптасқан қылмыстық құқықтық әсер етудiң бiр тектiк жүйесiне күрделi мән беретiн қағидалар.
Дәл осы қарым-қатынас барлық қылмыстық iстер бойынша жалпы және нақтылайтын нормалардың бiртектiгiн және қылмыстық сот өндiрiсiнде заңдылықтың сақталуын қамтамасыз етедi.
Қылмыстық процестiң қағидалары барлық сатыда жүзеге асырылады, олар әр сатыда шешiлетiн мәселе бойынша жиi кездеседi. Бiрақта, олар әдiл сот қағидалары да болғандықтан сот өнiрiс сатысында толығымен жүзеге асырылады.
Қағидалар мазмұны бойынша объективтi, сонымен қатар қоғамдық және мемлекеттiк өмiрдiң заңдылықтарын көрсетедi.
Адам және тиiстi мемлекеттiк органдар қылмыстық сот өндiрiсiнiң адресаты болып табылады. Тиiстi мемлекеттiк органдар қылмыстық процестегi орнатылған қағидалар негiзiнде жүргiзуi және олардың бұзылған салдарын қалына келтiруi тиiс. Сондықтан, адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын тану, сақтау және қорғау мемлекеттiң мiндетi.
Қылмыстық процестiң қағидалары - қылмыстық процестiң құрылымын, оның мәнiн, сонымен қатар алдында тұрған мақсаттарының орындалуын қамтамасыз ететiн, Конституция мен ҚПК-де бекiтiлген негiздеушi құқықтық ереже.
Құқық қағидалары қоғамда басшылық ететiн құқықтық көзқарастарды, пiкiрлердi ғана көрсетпей, сонымен бiрге құқықтық қатынастың қатысушыларына тиiстi талаптар қояды: судьяларға, прокурорларға және адвокаттарға, жәбiрленушi мен айыптаушыға, азаматтық талапкер мен азаматтық жауапкерге. Сондықтан құқық қағидалары - құқықтық қатынастарды реттейтiн маңызды құрал.
Қылмыстық сот өндiрiсi қағидаларының жүйесi. Салалық қылмыстық процесс заңнамасы ҚР Конституциясының қағидалары кез келген сот өндiрiсi сатысында жүзеге асыру шектерiн дамытып, нақтылап және өзгеде салалық қағидалармен толықтырады. Сондықтан әдебиеттерде арнайы қағидалардан гөрi Конституциялық қағидаларды ерекше белгiлейдi.
Арнайы қағидалардың қатарына мыналар кiредi: ҚР Конституциясының 23, 24, 12, 25, 31 баптары. Қылмыстық процестегi конституциялық қағидаларды ҚР Конституциясында бекiтiлген қылмыстық процестiң құрылымын, мәнiн және мiнез - құлқын анықтайтын негiз қалаушы құқықтық пiкiрлер ретiнде қарастыруға болады. Олар қылмыстық процестiң фундаментi мен базасын құрайды.
Заңдылық. (ҚР Конституциясының 1, 4, 34, 77, 78 баптары; ҚР ҚПК-нің 10 б.) - Қоғамдық және мемлекеттiк өмiрде жүзеге асырылатын жалпы құқықтық және жалпы мемлекеттiк қағида, барлық құқық салаларының жетекшi қағидасы. Бұл қағида ҚР Конституциясының көптеген баптарында негiзделедi. Конституция жоғары заңи күшiне ие болып, ҚР барлық территориясында жүзеге асырылатындығы 4 бапта көрсетiлген. 1 бапта Қазақстан өзiн демократиялық, зайырлы құқықтық және әлеуметтiк мемлекет деп көрсетедi. 34 бапта ҚР заңнамасын сақтау, ары және намысын құрметтеу мiндеттiлiгi жарияланған.
Әдiл сот саласында бұл қағида мынаны бiлдiредi:
- бiрiншiден, сот әдiлдiгiн тек қана соттар жүзеге асырады;
- екiншiден, соттар сот әдiлдiгiн жүзеге асыру барысында тәуелсiз және Конституция мен өзге де заңдарға бағынады;
- үшiншiден, сот талқылауы барысында материалды және процессуалды заңдылықты дұрыс қолдану;
- төртiншiден, сот iстерi бойынша өндiрiс тәртiбi ҚР заңдарымен орнатылған.
Заңдылықты сақтау талабы ҚПК - нің барлық нормаларын сақтауын, қылмыстық заңның және басқа материалдық заңдардың дұрыс орындалуын бiлдiредi.
Заңдлық соттың, прокурордың, тергеу органдарының iс жүргiзу қызметiнде сақталуы мiндеттi. Сондықтан қылмыстық iс жүргiзу заңында тек қана қылмыстық iс бойынша тергеудi және соттық қарауды жүзеге асыратын тұлғалардың құқықтары мен мiндеттерi ғана емес және қылмыстық процестiң өзге де субъектiлерiнiң құқықтары мен мiндеттерi көрсетiлген(айыпталушы, жәбiрленушi, қорғаушы және т.б.).
Сот өзiнiң құзыретiне қарамастан әдiл сотты заң негiзiнде және заңға сәйкес жүзеге асырады. Сот тек өзi ғана заңды сақтамай сонымен қатар тараптардың қызметiн олардың құқықтары мен мiндеттерi негiзiнде қамтамасыз етедi.
Алдын ала тергеу сатысында заңдылықтың талаптары дегенiмiз қылмыстық iс жүргiзуге жауапты тұлғалардың (тергеушi, анықтаушы, прокурор), алдын ала тергеудiң басқа да қатысушыларының (сезiктi, айыпталушы, жәбiрленушi және т.б.) және заңдарға ведомствалық бақылауды жүргiзетiн субъектiлердiң (тергеу бөлiмiнiң бастығы, анықтау органының бастығы, прокурор, сот) заңға сәйкес қызметiн орындауы.
Қоғамдық қатынастарды сотта анықтауда және алдын ала тергеуде реттеу барысында заңдылықтың күйi заңдардың жүйесi ретiндегi тиiстi құқықтық база мен себеп болған. Дұрыс заңдардың бар болуы - заңдылықтың iрге тасы, бiрақта әлi заңдылық емес. Қылмыстық сот өндiрiсiндегi заңдылық қағидасы қоғамдық қатынастардың барлық қатысушыларының заңдарды бас тартпай орындауына, азаматтардың талаптарын және мемлекеттiк органдардың қызметтерiн құқық нормаларының талаптарына сәйкестендiруге бағытталған.
Тергеушiлер мен анықтау органдары үшiн заңдылық талаптарын сақтау дегенiмiз қылмысты тез және толық тергеудi қамтамасыз ету, барлық тергеу әрекеттерi негiзiнде дәлелдемелердi жинау және зерттеудi қатаң заңдарға сәйкес жүргiзу болып табылады. Осы мақсаттарда ҚР ҚПК-де заңмен рұқсат етiлген барлық процессуалдық әрекеттердiң және процессуалдық шешiмдердiң өндiрiстерi нақты көрсетiлген. Оның негiзiнде олар тек қана қылмыстық iс жүргiзу заңының талаптарын ғана емес, сонымен қатар қылмыстық заң талаптарын дәл сақтауға мiндеттi.
Бiрақ алдын ала тергеу өндiрiсiнде заңдарды сақтау және орындау талаптары қылмыстық процестiң басқа да сатыларында сияқты тек қана қылмыстық iс бойынша өндiрiс жүргiзетiн субъектiлiрге ғана емес, сонымен бiрге қылмыстық өндiрiс саласына тартылған азаматтарға, олардың қорғаушылары мен өкiлдерiне, сарапшыға, мамандарға және т. б. көрсетiлген. Сонымен қатар, азаматтар қылмыстық процеске дер кезiнде түсу үшiн тергеушi және iс бойынша өндiрiс жүргiзушi өзге де субъектiлер мiндеттi:
А) дер кезiнде олардыi iчке қатысу рұқсаты жайлы шешiм қабылдау (мысалы, тергеушiмен адамды айыпталушы ретiнде жауапқа тарту туралы дәлелдi қаулы шығару, кiнәсiн мойындап келу және т.б.);
Б) оларға берiлген құқықтар мен мiндеттердi түсiндiру;
В) тиiстi құқықтарын жүзеге асыру мүмкiндiгiң қамтамасыз ету. Бұл талаптар қазiргi уақытта тек қана ҚПК-де ғана емес және ҚР Конституциясының ережелерiнде тiкелей негiзделген (12-бап).
Конституцияның 4-бабының 4-тармағына сәйкес азаматтардың құқықтарына, бостандықтары мен мiндеттерiне қатысты ресми түрде жарияланбаған нормативтiк құқықтық актiлердi соттардың және олармен өздерiнiң шешiмдерiн тұрақтандыруға құқығы жоқ.
Сот бiрiншi, апелляциялық, қадағалау сатыларында Конституцияның 78-бабының талаптарын орындалғанда тиiстi заң немесе өзге де нормативтiк құқықтық акт Конституциямен баяндв етiлген адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтiредi деп тапса, осы актiнi Конституциялық емес деп тану туралы ұсыныспен Конституциялық еңеске iстi қарастыру барысында кез келген уақытта жүгiнуге құқылы. Сонымен қатар соттар 29.12.1995 ж. ҚР Президентiнiң "ҚР Конституциялық Кеңесi туралы" Конституциялық заң күшi бар жарлығының 22-бабына сәйкес Конституциялық Кеңеске жүгiну ережелерi мен мазмұнын қатаң сақтауға мiндеттi.
Заңдылық - ол қолдану саласы өте кең қағида. Ол қылмыстық процестiң барлық кезеңдерi мен институттарына, барлық субъектiлерiне қатысты болып, барлық әрекеттер мен процесуалдық шешiмдерге таралып, басқа қағидаларға және олардың фактiлiк жүзеге асырылуына әсер етедi. Сондықтан бұл қағида қылмыстық процестiң басқа қағидаларының арасында маңызы зор.
Қағидалардың барлығы және әрқайсысы заңдылықты жүзеге асырып, олардың бұзылуы заңдылықтың бұзылуы деп есептеледi.
1.2 Сот төрелігін соттың ғана жүзеге асыруы
(ҚР Конституциясының 75, 76-баптары; ҚР ҚПК-нің 11-б.) Осы қағидада айтылған: "ҚР-да қылмыстыұ iстер бойынша сот әдiлдiгiн тек соттар жүзеге асырады. Сот өкiлеттiгiнiң болса да иемденуi заңда көзделген жауаптылыққа әкеп соқтырады." Адамның кiнәлi екендiгi заңды күшiне енген сот үкiмiмен танылғанша ол жасалған қылмысқа кiнәлi емес деп есептеледi. Тек сот өзiнiң үкiмiнде тұлғаның кiнәлi деп санап, қылмыстық жазаны тағайындайды.
ҚР-да қылмыстық iстер бойынша әдiл сотты:
- ҚР-ның Жоғарғы Соты;
- Облыстық және оларға теңестiрiлген соттар;
- Аудандық (қалалық) және оларға теңестiрiлген соттар;
- Әскери соттар жүзеге асырады.
Бұл қағида, соттың әдiл сотты жүзеге асыру ерекше құқығын бiрде-бiр соттық емес мемлекеттiк органдарға өтуiн болдыртпайды. Соттың құзыретi заңмен анықталады. Тек қана сот тұлғаны жасалған қылмысы үшiн кiнәлi деп жаза тағайындауға, медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шарасын немесе тәртiптiк мәжбүрлеу шараларын қолдануға, төменгi тұрған соттың шешiмiнiң күшiн жоюға немесе өзгертуе құқылы. Бұл қағиданың мазмұнына соттың қызметi оның барлық нысанында жүзеге асырылуы кiредi, яғни бiрiншi сатыдағы соттардың iстерiн шешу, сондай-ақ апелляциялық, қадағалау тәртiбiнде талқылау немесе жаңадан ашылған жағдайлар.
Тек осы сот қызметiнiң нысаны әдiл соттың құрамын құрайды, осы қызмет тек сот функциясы және басқа мемлекеттiк органдар мен қоғамдық ұйымдардың қызметi болып табылмайды.
Сотқа әдiл сотты жүзеге асыру үшiн ерекше құзыреттер берiлген, өйткенi тек сот тараптардың бәсекелестiк және тең құқықтарын қамтамасыз етiп, iстiң мән-жайын толық, жан-жақты және объективтi зерттейдi және ешбiр мемлекеттiк органдардың мұндай құзыреттерi жоқ. Бұл қағида заңмен реттелiнiп сот өндiрiсiнде заңдылықты қамтамасыз етiп, қылмыстық iстердiң заңды және негiздi шешiлуiнiң кепiлдiктерiн қамтамасыз етуге бағытталған, сондай-ақ қылмыстық iстi дұрыс шешу жауаптылығын сотқа жүктейдi.
ҚР ҚПК-нiң нормаларына сәйкес, мысалы, қылмыстық сот өндiрiсiнiң және әдiл сот қағидаларының барлық жүйесi сот талқылауы сатысында жүзеге асырылады. Қылмыстық сот өндiрiсiнiң бұл сатысында басқа сатыларға қарағанда айыпталушы, оның қорғаушысы және заңды өкiлiне, жәбiрленушiге, азаматтық талапкер мен азаматтық жауапкерге және олардың өкiлдерiне кең құқықтар берiлген. Бұның бәрi сотқа объективтi шындыққа жету үшiн және әдiл шешiм қабылдауға мүмкiндiк бередi.
Қағиданың маңыздылығы:
1) ешқандай өзге мемлекеттiк және қоғамдық органдар соттың юрисдикциясына жататын қылмыстық iстердi қарастырып шеше алмайды;
2) сотқа дейiнгi дайындық анықтау және алдын ала тергеу әлi әдiлеттiлiк болып табылмайды;
3) тек сот тұлғаны кiнәлi немесе кiнәлi емес деп танып және айыптайтын немесе ақтайтын шешiм шығарады;
4) заңды күшiне енген сот қаулылары ҚР - ның барлық тұлғаларына, жеке, лауазымды тұлғаларға және заңды тұлғаларға мiндеттi;
5) сот қаулылары тек жоғары тұрған сотпен заңда көзделген тәртiппен алынып тасталуы немесе өзгертiлуi мүмкiн;
6) тек соттың сот iстерi бойынша жаза тағайындау құқығы бар.
Бұл қағиданың маңыздылығы тек қана заңи тұрғыда ғана емес және саяси тұрғыда. Оның қызметi қылмыстық iстiң заңды және негiздi шешуiне керектi кепiлдiктер жасап, заңмен реттелетiн сот өндiрiсiндегi заңдылықты қамтамасыз етуге бағытталған.
1.3 Адам және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға тікелей байланысты принциптер
Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау (ҚР Конституциясының 13, 17 баптары, "Азаматтық және саяси құқықтар туралы" халықаралық пактiнiң 14 б., ҚР ҚПК 12 б.). Бұл қағиданың мәнi "Азаматтық және саяси құқықтар туралы" халықаралық пактiнiң 14 б-да көрсетiлген: "Әркiм өзiне байланысты қылмыстық айып бойынша әдiл және жария талқылауға заңды негiзде құрылған сотқа жүгiнуге құқылы". Адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау қылмыстық процессуалдық нормалардың жүйесiмен қамтамасыз етiледi:
- прокурор, тергеушi, анықтау органы қылмыс белгiлерi жайлы жеткiлiктi мәлiметтер болғанда, жасалған қылмыс немесе дайындалып жатқан қылмыс туралы арыз (хабарлама) түскен кезде тексерушi әрекеттер жасауға мiндеттi, қылмыстық iстi қозғап, тергеу, жиналған дәлелдемелер негiзiнде қылмыскердi қылмыстық жауаптылыққа тарту, материалдарды iстi қарастыру үшiнсотқа жiберу;
- iс бойынша прокурор, тергеушi, анықтаушы iстiң мән жайларын анықтап және зерттеуге барлық дәлелдемелердi және iс ұшiн маңызы бар мән - жайларды заңда көрсетiлген әдiстер мен құралдарды қолдана отырып анықтауға, тексеруге және бағалауға мiндеттi;
- ҚР ҚПК - нiң 317, 396 баптары прокурордың сот отырысына қатысу тәртiбi мен шарттарын, фактiлiк мәлiметтер және материалдық құқықтық номалармен мәнiсiн көрсетiп, маңызды функцияны орындау үшiн орнатады.
Сондай-ақ мүдделi тұлғалардың еркiне байланысты прокурор өзiнiң қызметiн өзгерте алмайды (мысалы, айыптау тарабынан қорғау тарабына өту).
Бұл қағиданың құрама бөлiгi болып заңмен көрсетiлген соттылығының өзгермеуi табылады. Бұл ереже ҚР Конституцияның 77 бабы былай көрсетiлген: "Озiне заңмен көзделген соттылығын оның келiсiмiнсiз ешкiмнiң өзгертуiне болмайды ".
Барлық заңмен бұзылған, бiреудiң құқықтарына нұқсан келтiрiлген шешiмдер мен әрекеттерге сотқа шағымдануға болады.
Мелекеттiк органдар, ұйымдар, лауазымды және басқа да тұлғалар азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, сотқа арыздану арқылы жүзеге асырылады.
Жеке адамның абыройы мен қадір-қасиетін құрметтеу (ҚР Конституциясының 17-б., 10.05.1948 ж. "Адам құқықтарының жалпы декларациясы " 5-б., ҚР ҚПК-13 б), ҚР Конституциясында бекiтiлген: "Адамның қадiр - қасиетiне қол сұғылмайды, ешкiмдi азаптуға, оған зорлық - зомбылық жасауға, басқадай қатыгездiк немесе адамдық қадыр - қасиетiн қорлайтындай жәбiр көрсетуге не жазалуға болмайды."
ҚР қылмыстық процесс заңында адамның абыройы мен қадiр - қасиетiн қорғауға бағытталған жеке орнатулар бұрын да орын алған болатын:
- ҚПК-де жеке айыптау iстерiн анықтау;
- Куәландыру және тергеу экспериментiн жүргiзу барысында адамның қадыр - қасиетi мен абыройын құрметтемеуге жол бермеу;
- Тергеушi сол үй-жайда тұрып жатқан адамның немесе басқа адамдардың жеке өмiрiнiң тiнту мен алу кезiнде анықталған мән-жайларының жария етiлмеуiне шаралар қолдануға мiндеттi. Осы және өзге ережелер Конституцияның нормаларын ескере отырып, қылмыстық iстер бойынша қолданылуға жатады.
Адамның абыройы мен қадыр - қасиетiн құрметтеу қағидасы өзге қағидалардан айырмашылығы мынада:
1) қылмыстық iзге түсу органдарымен келтiрiлген зардап ерекшке моральды сипатта болуы мүмкiн (мысалы, жеке басқа қол сұқпаушылық қағидасы бұзылғае ретте материалдық сипаттағы зардаптың орын алуы);
2) адамның жеке өмiрi жайлы сол адамның келiсiмiмен жасалған, қолданылған және таратылған мәлiметтер не оның әрекетi белгiлi мақсатты құруға бағытталған жағдайлар орын алған кезде бұл қағиданың бұзылуы орын алмайды;
3) қағида бұзылды деп есептеледi, егер, адамның жеке өмiрi жайлы жиналған, қолданылған және таратылған мәлiметтер оның атына зардап келтiрiп, конституциялық құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруға нұқсан тудырса, не заңмен мәлiметтердi жариялаған үшiн жауаптылық көзделсе (мысалы, асырап алу жайлы мәлiттердi асыраушының немесе асыранып алушының еркiнсiз жариялау осы қағиданың бұзылуы деп есептеледi);
4) қылмыстық процестi жүзеге асырушы органдардың қызметi қылмыстық сот өндiрiсiне тартылған тұлғаның абыройы мен қадыр - қасиетiн құрметтеу қағидасын қамтамасыз етуге бағытталған, сонымен қатар осы тұлғаның туыстары мен жақындарына осы қағиданы қамтамасыз етуге бағытталса (мысалы, айыпталушының балалары, әйелi, ата-анасы және т.б-лардың жеке өмiрi жайлы мәлiметтердi тарату оған моральдық зардап келтiрсе, абыройы мен қадыр - қасиеттi құрметтеу қағидасының бұзылуы болып саналады);
5) қылмыстық iзге түсудi ақтау негiздерi бойынша тоқтатуды бұл қағиданың бұзылғандығы деп түсiнуiмiз қажет, оның құқықтық салдары моральдық зардаптарды қалпына келтiру болып табылады.
Адамның жеке басына тиіспеушілік (ҚР Конституциясының 16-б., 10.12.1948 ж. Адам құқықтарының жалпы декларациясының 9-б., "Азаматтық және саяси құқықтар туралы " халықаралық пактiнiң 9-б., ҚР ҚПК-нiң 14-б.)
Жеке басқа тиiспеушiлiк - әрбiр азаматтың бостандықтары мен қауiпсiздiгiне құқықтық емес қол сұғушылықтардан мемлекеттiк қорғану құқығынан тұрады.
Жеке басқа тиiспеушiлiк сонымен қатар заңсыз қамауға алуға, ұстауға жол берiлмеуiн бiлдiредi. ҚР Конституциясының 16 бабында көрсетiлген: "Заңда көзделген реттерде ғана және тек соттың немесе прокурордың санкциясымен тұтқындауға және қамуда ұстауға болады, тұтқындалған адамға сотқа шағымдану құқығы берiледi."
Бұл тыйым салудан бас тарту кепiлдiктер жүйесiн қарастыратын, адам мен азаматтардың бостандықтарынан айыру заңды және негiздiлiгiн қамтамасыз ететiн кез келген нысанда заңда көрсетiлген тәртiппен жүзеге асырылуы мүмкiн. Жеке қолданылуы мүмкiн, заңмен анықталған тәртiппен сот пен прокурордың қадағалау щарттары болған ретте. Мұндай шараға тартылған тұлғаға оның заңсыздығы мен негiзсiздiгiне шағымдануға мүмкiндiк берiлген.
Жеке басқа тиiспеушiлiк қағидасы соттың, қылмыстық iзге түсу органының заңсыз ұсталған, қамалған немесе медициналық мекемеге орнатылған тұлғаны босатуды көздейдi. Адамның жеке басына тиiспеушiлiк қағидасының заңсыз бұзылуын прокурормен жүзеге асырылатын қадағалау процесiнде, қылмыстық iзге түсу органының қылмыс жағдайларын орнату кезiнде және соттың iстi қарастыру барысында орын алуы мүмкiн. Сонымен қатар қамауға алу туралы қаулысындағы мерзiмнен ұзақ мерзiмде тергеу изоляторында немесе қаулымен анықталған бас бостандығынан айыру орындарында мерзiмнен ұзақ мерзiмде қамалған тұлғаларға босату талаптары орын алады. ҚПК-нің 14 бабына сәйкес адамды 72-сағаттан артық ұстауға болмайды деп көрсетілген.
Адамның жеке басына тиiспеушiлiк қағидасының мазмұнына қылмыстық процеске қатысушы зорлық, қатал және қадыр - қасиетiн төмендететiн әрекеттерге жол берiлмейтiндiгi кiредi. Зорлық, қатал және адамның қадыр - қасиетiн төмендететiн әрекеттердiң адам мен азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарының бұзылуы орын алмайтын процесуалдық әректтерге ешқандай қатыстылығы жоқ деген ұйғарым бар. Сот өндiрiсiнде зорлық - зомбылық, қатал немесе адамның қадыр қасиетiн төмендететiн iс әрекеттерге жол беру процесуалдық әрекеттердiң заңда көрсетiлген ережелердi елеулi бұзылғандығын және осының барысында жиналған дәлелдемелiк күшi бар материалдарды жоққа шығарады. Жеке басына тиiспеушiлiк талаптары қамауға алынған тұлғаға қатысты сақталуға мiндеттi. Уақытша ұстау изоляторының шарттары қамауға алынған тұлғаның өмiрi мен денсаулығына қауiп төндiрмеуi тиiс.
Қылмыстық процесті жүргізу кезінде азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау (ҚР ҚПК-нің 15-бабы) Қылмыстық процестi жүргiзушi орган қылмыстық процеске қатысушы азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға, оларды жүзеге асыру үшiн жағдай жасауға, процеске қатысушылардың заңды заңды талаптарын қанағаттандыруға уақытылы шаралар қолдануға мiндеттi.
Жәбiрленушiнi, куәнi немесе қылмыстық процеске қатысушы өзге де адамдарды, сондай-ақ олардың отбасы мүшелерiн немесе өзге де жақын туыстарын өлтiрумен, күш қолданумен, мүлiк жоюмен немесе бүлдiрумен, не өзге де заңға қарсы қауiптi әрекеттермен қорқытқандығына жеткiлiктi негiздер болған кезде қылмыстық процестi жүргiзушi орган өз құзыретi шегiнде бұл адамдардың өмiрiн, денсаулығын, абыройын, қадыр - қасиетiн және мүлкiн қорғауға заңда көзделген шараларды қолдануға мiндеттi.
Қылмыстық процесуалдық заң қауiпсiздiк шараларына ҚР ҚПК-нiң 12-шi тарауын бөлiп көрсеткен, процесуалдық қауiпсiздiк шаралары ретiнде танылады:
1) қылмыстық процестi органның күш қолдану немесе қылмыстық заңда тыйым салынған басқа да әрекеттер қаупi шыққан адамға оны мүмкiн болатын қылмыстық жауапқа тарту туралы ресми ескерту жасауы;
2) қорғалатын адам туралы мәлiметтер алуға шек қою;
3) оның жеке басының қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету;
4) айыпталушыға (сезiктiге) қатысты қылмыстық процеске қатысушыларға қатысты күш қолдану(қолдануды ұйымдастыру) немесе өзге де қылмысты әрекеттер жасау(жасауды ұйымдастыру) мүмкiндiгiн жоққа шығаратын бұлтартпау шараларын таңдау қолданылады.
Сот талқылауына қатысушылардың қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету үшiн төрағалық етушi соттың жабық отырысын өткiзедi. Сот куәнiң, айыптау тарабының өтiнiшi бойынша, сондай-ақ куәнiң және оның жақындарының қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету мақсатында өз бастамашылығы бойынша куәдан:
1) бүркеншiк атты пайдалана отырып оның жеке басы туралы деректердi жарияламастан;
2) оны тануды болдырмайтын жағдайларда;
3) оны сот талқылауына басқа қатысушылардың көзiне көрсетпей жауап алу туралы қаулы шығаруға құқылы.
Сот талқылауына қатысушылардың қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету туралы соттың қаулысын атқару қылмыстық iзге түсу органдарына, сондай-ақ сот приставына жүктеледi.
Қылмыстық iстер бойынша өндiрiс жүргiзу барысында азаматтардың құқыұтары мен бостандықтарын қорғауды қылмыстық процестi жүргiзушi орган жүзеге асыруға мiндеттi.
Заңды талаптарды қолданудың процесуалдық құралы ретiнде қылмыстық процеске қатысушының қылмыстық процестi жүргiзушi органға өтiнiшi болып табылады. Әрбір өтiнiш қаралуға жатады, өтiнiштi қанағаттандыруда бас тарту негiзделген болуы тиiс.
Қылмыстық iстер бойынша iс жүргiзу кезiнде азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау қағидасын бұзу тұлғаға моральдық зардаппен қатар материалдық зардап тигiзуi мүмкiн. Бұл қағиданы сақтау - келтiрiлген зардаптың орнын толтыруға қажеттi шаралады қолдануды көрсетедi.
Жеке өмірге қол сұқпаушылық; хат жазысудың, телефон арқылы сөйлесудің, почта, телеграф арқылы және өзге де хабарласудың құпиялылығы (Адамдардың жалпы құқыққ декларациясы 12 бап; азаматтық және саяси құқықтар тұралы халыкаралық пакт 17 бап; ҚР ҚПК-нің 16-б) Жеке өмiрдi қорғау талабы азаматтарға қатысты барлық мәлiметтердiң олардың келiсуiнсiз жарияланбауын көрсетедi. Азаматтрдың бұл құқығын қорғау ҚР Конституциясында көрсетiлген.
Жазылған хаттардың, телефон арқылы сөйлесулердiң, телеграф және басқа да жолдармен алынған хабарлардың құпиялығымен тығыз байланысты (ҚР Конституциясының 18 б.).
Әр бір адамның өмiрi туралы ақпараттарға қол сұғылмайды. Бiрақ, қажеттiлiк туындаған жағдайларда, қылмысты анықтау мен қылмыстық iстi тергеу барысында адмның жеке өмiрiне қол сұғуға болады (телефон арқылы сөйлесулердi тыңдау, почта жөнелтiмдерiн қарау, телграф және басқа да жолдармен алынған хабарлармен танысу). Бұл жағдайларда ҚР қылмыстық процесуалдық, жедел iздестiру қызметi туралы заңдарының және басқа да заңдарының арнайы ережелерiн сақтау мiндеттi.
Мынадай процесуалдық әрекеттер: ұсталғанды жеке тiнту, оның үй-жайын тiнту, куәландыру, почта-телеграф жөнелтiлiмдерiн тұтқындау, хабарларды жол-жөнекей ұстау, тыңдау, сараптамалық зерттеулер үшiн үлгiлер алу, сараптама жүргiзу және басқа да әрекеттер тұлғаның жеке өмiрi мен ақпараттардың қайнар көзi болып табылады.
Жеке тергеу әрекеттерiн жүргiзу барысында куәгерлердiң қатысуы тұлғаның жеке өмiрiне қатысты ақпараттың жариялану қаупiн туғызады. Мұндай жағдайларда тергеу әрекетiн жүргiзетiн өкiлеттi тұлға өзге де қатысушыларға оларға анық болған мәлiметтердi жарияламауы туралы ескертiп, ол туралы қол хат алуға мiндеттi. Бұл қағиданы қамтамасыз ету мақсатында заң жеке мiнездегi мәлiметтер бар материалдарды жариялауды жабық сот отырысы барысында рұқсат етедi. Олардың ашық жариялануы тек бұл мәлiметке қатысы бар тұлғаның рұқсатымен жүзеге асырылады.
Бұл қағиданы сақтаудың кепiлi ретiнде мүдделi тұлғаның қылмыстық процестi жүргiзу органының әрекетiне сот тәртiбiмен шағымдануғы құқығы танылады.
Жеке адамның өмiрiне қол сұғумен байланысты процесуалдық әрекеттердi жүргiзудi прокурордың санкциясы немесе сот шешiмiнiң негiзiнде жүзеге асырылады.
Тұрғын үйге қол сұқпаушылық (ҚР Конституциясының 25-б; Адамдардың жалпы құқықтық декларациясының 12-б; Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакт 17-б; ҚР ҚПК-нiң 17-б.) Конституцияның 25-бабы тек қана қол сұқпаушылық қағидасының мәнiн ғана емес, сонымен қатар оны сақтамау шарттарын анық көрсеткен: "Тұрғын үйге қол сұғылмайды. Соттың шешiмiнсiз тұрғын үйден айыруға жол берiлмейдi". Конституцияның нормалары қоғамдық қатынастарды реттеудi тiкелей қолданылатын болғандықтан ҚР ҚПК-нiң 17-бабы алдын ала тергеу немесе анықтау өндiрiсiн жүргiзу барысында ҚР Конституцияның 25-бабын ескере отырып қолдануға мiндеттi.
Тәжiрибеде көп жағдайларда тұрғын үйге тiнту жүргiзу сұрақтары бойынша шешiм қабылдауды тергеу органдарына тiнтуге санкцияны прокурор бередi. Тұрғын үй - онда тұратын адамның еркiне қарсы өзге тұлғалардың немесе құқық қорғау органдарының, лауазымды тұлғалармен қандай да бiр әрекет жасауына, сонымен қатар қылмысты ашу мен анықтауға байланысты iс әрекеттер жүргiзiлетiн орын емес. Бiрақ оның иесiнiң еркiне қарсы тұрғын үйге жедел iздестiру шараларын немемсе тергеу әрекеттерiн жүргiзу процесiнде кiруге қажеттiлiк туындайтын болса прокурордың санкциясы немесе сот шешiмi бойынша жол берiледi.
Айрықша жағдайларда тұрғын үйге қол сұғу прокурордың санкциясыз немесе соттың шешiмiнсiз жүргiзiлуi мүмкiн. Бұл жағдайда прокурорға не сотқа дереу хабарлануы тиiс. Аталған ережелердi сақтамау өндiрiс жүргiзу барысында алынған барлық дәлелдемелердiң күшiн жоюға әкелiп соғады. Тұрғын үйдi қарау тек онда тұратын кәмелетке толған адамдардың келiсiмiмен немесе прокурордың санкциясымен ғана жүргiзiледi. Қажет жағдайларда тұрғын үйдi мәжбүрлеп қарау прокурордың санкциясымен жүргiзiледi.
Тұрғын үйдi тiнту де прокурор немесе оның орынбасары санкция берген тергеушiнiң дәлелдi қаулысы негiзiнде жүргiзiледi. Айрықша жағдайларда, iздестiрiлiп жатқан және алып қоюға жататын объект оны табуды ұзаққа созудан жоғалуы, бүлiнуi немесе қылмыстық мақсатта пайдалануы мүмкiн болғанда не iздестiрiлiп жатқан адам жасырынуы мүмкiн болғанда тiнту прокурордың санкциясынсыз, бiрақ жүргiзiлген тiнту туралы кейiн 24-сағаттың iшiнде оған хабарлау арқылы жүзеге асырылуы мүмкiн.
Меншікке қол сұқпаушылық (ҚР Конституциясының 26-б; Адамның жалпы құқықтық декларациясы 17-б; ҚР ҚПК-нiң 17-б.) Меншiкке қол сұқпаушылықтың Конституциялық анықтамалары келесiлерден тұрады: ҚР-ның азаматтары заңды түрде алған қандай да болсын мүлкiн жеке меншiгiнде ұстай алады. Меншiкке, оның iшiнде мұрагерлiк құқығына заңмен кепiлдiк берiледi. Соттың шешiмiнсiз ешкiмдi де өз мүлкiнен айыруға болмайды. Заңмен көзделген ерекше жағдайларда мемлекет мұқтажы үшiн мүлiктен күштеп айыру оның құны тең бағамен өтелген кезде жүргiзiлуi мүмкiн.
Қылмыстық процесс заңнамасы меншiкке қол сұқпаушылық деп келесiлердi таниды:
1) бiреуге заң бойынша танылатын мүлiктi меншiгiнен тек соттың шешiмi бойынша ғана айыруға болады;
2) iс жүргiзу әрекеттерiнiң барысында адамдардың банктегi салымдарына және басқа да мүлiктерiне тыйым салу, сондай-ақ оны алу осы кодексте көзделген жағдайлар мен тәртiп бойынша жүргiзiлуi мүмкiн.
Мүлiкке және банктегi салымдарға тыйым салу прокурордың санкциясымен немесе сот шешiмiмен ғана жүзеге асырылады.
Адамды мүлкiнен айыру шараларын жүргiзу азаматтық талапты немесе басқа да мүлiктiк жазаларды қамтамасыз ету мақсатында тәркiлеу түрiнде жүргiзiледi (ҚР ҚПК 161 бап).
II. ҚЫЛМЫСТЫҚ СОТ ІСІН ЖҮРГІЗУ ПРИНЦИПТЕРІ
2.1 Кінәсіздік презумпциясы
(ҚР Конституциясының 77-б; Адам құқықтарының жалпы декларациясының 11-б; Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактiнiң 14-б, 2-тар; ҚР ҚПК-нің19-б. )
Кiнәсiздiк қағидасы - адамның кiнәлi екендiгi заңды күшiне енген сот үкiмiмен танылғанша ол жасалған қылмысқа кiнәлi емес деп есептеледi. Әрбір қылмыстық iсте оның жеңiл және анық болуына қарамастан адамның кiнәлiлiгiн немесе кiнәсiздiгiн, ал кiнәлi болған жағдайда қандай жаза қолдану керектiгiн көрсететiн көптеген мән-жайларды анықтау қажет. Кiнәлiлiгi жеткiлiктi және толық анықталмайынша ең жеңiл жаза туралы да ой болмауы керек.
Сотта тағдырын шешiп жатқан адамның жанұясы, достары және қоғамдағы анықталған орны бар. Осының бәрi сот үкiмiмен бiр уақытта бұзылып, құрып кетуi мүмкiн. Егер үкiм дәлелденген қылмыскерге шығарылса. Онда ол iстеген әректiне өзi кiнәлi. Ал егер қателiк кетiп, кiнәсiз тұлға жауаптылықа тартылып, жазаланса, онда жағдай қиындайды. Кiнәсiз адамды ақтауға, таза атын орнатуға, тәркiленген мүлкiн қайтаруға болады, бiрақ оның жанына, адамгершiлiгiне және жақындарына келтiрiлген зардапты қалай орнына келтiруге болады? Сондықтан адамның тағдырын шешкен уақытта ол кiнәлi ма, кiнәлi емес пе соттар қателiк жiберуге тиiс емес және қателiк жiберуге құқықтары жоқ.
Кiнәсiздiк қағидасы қылмыстық сот өндiрiсiнiң қағидасы ретiнде айыпталушыға қорғану құқығын қамтамасыз етумен тығыз байланысты. Кiнәсiздiк презумпция қағидасының маңыздылығы адамның кiнәлi екендiгi заңды күшiне енген сот үкiмiмен тағылғанша ол жасаған қылмысқа кiнәлi еместiгiнде. Кiнәсiздiк презумпциясы қағидасының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz