Ысқырғыш жебелер

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Әлкей Марғұлан атындағы Павлодар Мемлекеттік Педагогикалық
Университеті

Реферат

Тақырып: Мөде шаньюйдің тарихи портреті

Орындаған: Мурсалимов М.А.
Қабылдаған: Садыкова А.М.

Павлодар 2022ж.
Жоспар
Кіріспе
Негізгі бөлім
Ысқырғыш жебелер
Мөде шаньюйдің саяси-құқықтық көзқарастары

Кіріспе

Еліміздің ежелгі тарихындағы тарихи оқиғалар туралы сөз қозғағанда біз, ең алдымен, көне ғұндарды еске аламыз. Аталған кезеңнің аса көрнекті тұлғаларының бірі -- Мөде қаған. Мөде қаған жайлы мəліметтердің көбі бірсарынды болып келеді, қазіргі кезде бұл тақырыпта жаңаша сипатта ғылыми-зерттеу жұмыстарының болмауы себепті Мөденің тарихы мен саяси құқықтық ой-пікірлері туралы сөз қозғағанда кеңес дəуірінде жарық көрген еңбектерге жүгінеміз [1]. Тарихта ғұндар аты кеңінен белгілі. Осынау жоғалып кеткен халықтың аты - жауынгерліктің, қаталдық пен таңылықтың бейнесіндей көрінеді. Атилла бастаған ғұндар Еуропа елдеріне жортуыл-жорық жасап, оларды құлазытып кетеді, олар халықтарды ұлы қоныс аударуын бастайды. Б.з. дейінгі дәуірдің соңғы ғасырлары мен б.з. алғашқы ғасырларында Орта Азияны, оның ішінде Қазақстан жерін мекендеген азиялық ғұндар тайпалары онша мәлім емес. Тарихи әдебиетте олар хунну немесе сюнну деген атпен белгілі. Ежелгі қазақ жерінің кезінде орасан зор жер аумағын қоныс мекен еткен, біздің жыл санауымызға дейінгі екінші ғасырда бой көтеріп, біздің жыл санауымыздың 216 жылына дейін өмір сүрген Ғұн ұлысы 24 тайпадан тұрған. Бұл тайпалардың басын біріктіріп бір орталыққа қаратқан, Ғұн ұлысының шаңырағын көтерген әйгілі Мөде шаньюй.
Атақты ғұн тайпаларының өсіп-өнген және тарихи аренаға көтерілген жері Орталық Азия деп саналады. зерттеулердің есебі өзенінің аңғарында Археологиялық Селенгі онын салаларының жағалауларында 1500-ден астам қорымдары мен жайлары белгілі. Ал тұрақты мекен Қазақстанның Оңтүстік және Жетісу жеріне ғұндар б.з.б. II - I ғғ. келе бастаған. Ғұн мемлекеті саяси жағынан бытыранкы, экономикалык жағынан әлсіз, Этникалық жағынан ала- кұла бірікпеген ел болды. Олардың жаулап алған жерлерінде наразылық көрсетіп отырған, өз іштерінде де саяси билік үшін талас-тартыстар туып отырды. Ғұндардың өз іштеріндегі болып жатқан бұл талас- тартыстарды кытай өкіметі қалай да болмасын пайдаланып қалуға әрекет жасап отырған.
Қазақстанның онтүстік батыс және Арал бойына Ғұн тайпаларының келе бастаган екінші толқыны б.з. I ғ. басталады. Олардың көрсетілген жерге келуі алан, ас тайпаларын батыска, Каспий теңізіне қарай жылжуға мәжбүр еткен. Кейіннен олар Дунай аркылы Батыс Еуропаға дейін кетеді. Олар бірқатар тайпаларды бағындырып, екіншілерін сонынан ертіп, Сырдария бойы мен Арал өңіріне, Орталық және Батыс Қазақстан аймақтарына басып енеді. Б.з. IV-ғасырында олар Еуропадан бой көрсетеді. Зерттеулердін басым көпшілігінің пікіріне үңілсек, ғұндар түріктердің арғы ата- бабалары, олардың Қазақстан жеріне келіп кіруіне байланысты, шығыс ираннын канды тайпаларының түріктенуі басталады. Б.з. I мыңжылдығының бірінші жартысынан Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан тайпаларының антропологиялық тұрпаты өзгереді де, монгол тұрпаттылар пайда бола бастайды. Ғұндардың этникалык шыгу тегі, тілі осы кунге дейін далелденбей отыр. Қытай деректері өздерінің солтүстігін мекендеген тайпаларды сюннюлар (солтүстіктегілер) және дунхулар деп атаған. Осы сюнну сөзі тайпанын атына айналган секілді, ол кейіннен хунга немесе ғұнға айналып отыр. Қытайлардын баска бір жылнамаларында өздерінің терістігіндегі көріші түркі тілдес тайпаларды да далалыктар деп те атаган. Сонымен қытай жылнамалары мен археологиялык зерттеулеуге караганда, б.з.б. IV және III гасырларда Қытайдын солтүстігінде Байқалдан Ордосқа дейінгі аралықты мекендеген күшті Ғұн тайпаларыныц бірлестігі құрылады, олар өздерінің көрші жатқан халыктарын басып алумен бірге Кытай жеріне шабуыл жасайды. Бұл жағдай кытай патшасының наразылығын туғызып отырған. Сөйтіп, ғұндар мен кытай өкіметінің арасында бір- біріне алма кезек жасалган ұрыс-талас, соғыстар олардың ұрпактарының арасында 300 жылдан астам уакытқа созылған. Жылнамалар бойынша, ғұн тайпаларының бірігіп саяси күшейген кезі б.з.б. II ғ. мен І ғ. аралығында Мөде ханның билік жүргізген кезі. Онын жасаған реформалары ғұндарды қуатты мемлекетке айналдырған. Оның тұсында елдің шығысында Лиаухы өзенінен батыста Памир тауына дейінгі солтүстік Байкал келінен онтустікке, ұлы қорғанға дейінгі ұланғайыр өңірге үстемдік жүргізген ғұндар көшпеліелі мал шаруашылығымен айналысқан. Сонымен қатар олар өте жауынгер халык болған. Олардын тегеуріні шығыста Қытайдың елін, жерін қорғау үшін ұлы Қытай корганын салуға мәжбүр еткен. Батыста Рим империясының құлауына да себепші болған Ғұндар еді. Олардын тізесі баткан кытайлар Ғұндар туралы өз шежіре-тарихында мол Деректер калдырған. Ғұн мемлекетінің құрылуы мен оның күшеюі Мөде тәңірқұттың (шаньюй) атымен байланысты.
Әйгілі Мөде шаньюйдің есімінің мән-мағынасына келетін болсақ, осыдан бір ғасыр бұрын Түмен сөзінің этимологиясына ғылыми талдаулар жасалған тұста Моду (Мөде) сөзінің этимологиясы да ғалымдардың зердесінен өткен болатын. Сөйтіп Моду деген түркі-моңғол тіліндегі бахадүр сөзімен байланысты деп пайымдалды әрі аталған пікір қолдау тауып онан әрі дами түсті. Сондай зерттеудің бірінде Жапон ғалымы Сиратори Куракичи: Моду деген даңқты атты түркі-моңғол тіліндегі бағдo (Bagdo) немесе Боғдо (Bogdo) сөзімен байланысты қарастырды.
Тарихта дала заңы бойынша алғашқы көшпелілер мемлекетін құрған ғұндар болатын. Оның негізін ғұн мемлекетін құрған Мөде шаньюйдің дунхуларға жауабында жер мемлекеттің негізі дегенді келтіреді. Олар негізін қалаған көшпелі мемлекеттердің құрылымы мен қоғамдық жүйесі, әскери-соғыс өнері кейінгі дала мемлекеттеріне өнеге болып қалды. Модэнің дәуірі - ғұндарда ерлік жырын тудырған бір жарқын заман. Оның бар өмірі Қытайдың озбырлық ісімен алысып, оны жеңіп шығуға не тең түсуге арналған.
Ысқырғыш жебелер

Б.з.д. III ғасырдың соңғы онжылдықтарында әскери көсем - шаньюй басқарған ғұн тайпаларының одағы, және бағынышты тайпалармен бірге дәстүрлі қарым-қатынастардың бұрын-соңды болмаған күйреуін бастан кешіріп, қарапайым варварлар мемлекетінің пайда болуымен аяқталды. Сыма Цянь ғұн державасының бастауы болған даладағы оқиғаларды тарихи шежіреден гөрі эпикалық ертегі үлгісінде баяндайды. Оның әңгімесінде алыс жайлауларда туған аңыздардың жаңғырығы сақталған. Бұл кезде дунху тайпалары күшейіп, юечжи тайпалары өз шыңына жетті. Сюннулар арасында шаньюй Тоумань еді, ол Циньді жеңе алмай, солтүстікке қарай жылжиды. Он жылдан астам уақыт өтті. Мэн Тянь қайтыс болды, чжухоулар Циньге қарсы көтеріліске шықты, Орта мемлекетте дүрбелең орнады, шекаралық қалаларға қоныстанған халық қайтып оралды. Содан кейін сюннулар өзін еркін сезініп, қайтадан Хуанхэнің оңтүстік жағалауына өтіп, бұрынғы бекінген шекара сызығы бойынша Орта мемлекетке көршілес бола бастады. Шаньюйдің үлкен ұлы болды - Маодун есімді мұрагері. Кейінірек шаньюйге сүйікті яньчжидан кіші ұл туады, шаньюй Маодунды жойып, кенже ұлын мұрагер етіп тағайындауды ұйғарады. Содан кейін ол Маодунды юэчжилерге кепіл ретінде аманат етіп жіберді, Маодун оларға жеткен бойда, Тоумань кенет юэчжилерге шабуыл жасайды. Юэчжилер Маодунды өлтірмек болды, бірақ ол әдемі жылқыны иемденіп, шаба жөнеле, қайта оралады. Тоумань оның ерлігін бағалап, қол астындағы он мың атты әскерді Маодунға берді. Содан кейін Маодун минди (ысқыратын) жебелерін жасауға бұйрық беріп, өзінің салт аттыларын садақ атуға (осы жебелермен) үйрете бастады: Ысқыратын жебенің бағытына бірден атпағанның басы алынады. Маодун жабайы құстар мен аңдарды аулауға шығып, ысқыратын жебелер ұшқан бағытқа атпағандардың әрқайсысының басын кесіп тастайды. Ақырында Маодун өзінің тамаша атына ысқыратын жебені атып жіберді, оның кейбір серіктері оны атуға батылы жетпеді. Атты атпағандарды Маодун дереу өлтірді. Біраз уақыттан кейін Маодун сүйікті жарына ысқыратын жебе оқтайды. Оның кейбір серіктері қатты қорқып, атуға батылы бармады, Маодун оларды да өлтірді. Біраз уақыттан кейін Маодун аңға шығып, шаньюйдің тамаша атына ысқыратын жебесін жіберді, айналасындағылардың бәрі оған оқ жаудырды. Сонда Маодун оның барлық серіктерінің жұмысқа жарамды екенін түсінді. Бірде (өзі) әкесі Туманмен аң аулап жүргенде, ол Туманға ысқыратын жебе атады, оның барлық қасындағылар да сол бағытта ысқырған жебелерді атып, Шаньюй Туманды өлтірді. Содан Маодун өгей шешесін, інісін, өзіне бағынбаған беделді адамдарды өлтіріп, өзін шаньюй деп жариялады. Маодун шаньюй атанған тұста дунху тайпалары күшті әрі берекелі болды. Маодунның әкесін өлтіріп, орнына отырғанын білген олар Маодунға күніне мың ли жүгіре алатын Тоуманның атын алғылары келетінін хабарлау үшін шабарман жібереді. Маодун қол астындағылармен ақылдаса бастады. Олардың бәрі: Күніне мың ли жүгіретін жылқы - Сюннулардың қазынасы, оны бермеңіз! - деді. Маодун оларға: Басқа мемлекетпен көршілес тұрып, оған бір жылқыны аяп бермеуге бола ма? - деді. Және ол дунхуға күніне мың ли жүгіретін атты берді. Маодунның олардан қорқады деп ойлап, біраз уақыттан кейін дунху Маодунға шаньюйдің бір әйелін алғылары келетінін тағы да хабаршы жібереді. Маодун серіктерінен тағы да сұрады, олардың барлығы ашуланып: Дунху мінез-құлық ережелерін білмейді, сондықтан олар сізден яньчжиды талап етеді. Оларға шабуыл жасайық. Маодун: Басқа мемлекеттің көршісінде тұрып, оған бір әйелді аяу мүмкін бе? - деп жауап берді. Және сүйікті жарын дунхуға берді. Дунху билеушісі одан бетер мақтанышпен батыстан Сюнну жеріне басып кірді. Сюнну және Дунху арасында мың жылдан астам адам қоныстанбаған қаңырап бос қалған жерлер болды, адамдар осы аймақтың шетінде ғана өмір сүріп, оуто (шекаралық күзет) елді құрады. Дунху Маодунға хабаршы жіберіп: Тастанды жерлер жатыр. Оуто бекеттерінің сыртында, арамыздағы шекара қызметін атқаратын сюннулар жете алмайды, біз оларға иелік еткіміз келеді. Маодун қайтадан қол астындағылардан сұрады. Кейбіреулері: Осы қараусыз қалған жерлерді беруге де, бермеуге де болады. Сонда Маодун қатты ашуланып: Жер - мемлекеттің негізі, оны қалай бересің! - дейді. Және осы жерлерді беруге кеңес бергендердің барлығының басын кесіп тастады. Содан кейін Маодун атқа мініп, жинауға белгіленген уақытқа кешігіп келгендердің барлығының басын кесуді бұйырды, содан кейін шығысқа жылжыды, күтпеген жерден дунхуға соққы жасады. Бұрын Маодунға кемсіте қараған дунху шабуылға дайын емес еді. Маодун өз жасақтарының басында дунхуларға шабуыл жасап, оларды талқандап, басшысын өлтіріп, көптеген адамдарды, мал-мүлкін басып алды. Қайтып оралған Маодун батыстағы юечжи тайпаларына дереу шабуыл жасап, оларды қуып жіберді; оңтүстігінде Хуанхэнің оңтүстігіндегі жерлерді қосып алып, лоуфань мен байян тайпаларын басып алды. Циньдық Мэн Тянь олардан тартып алған сюнну жерлерін толығымен қайтарып, Ханьмен бұрынғы шекараны бойлай орнатты. Хуанхэнің оңтүстігіндегі бекініс шебі Чжаоно және Фуши қалаларына жетті, содан кейін Янь мен Дай жерлеріне басып кірді. Бұл кезде хань әскерлері Сян Юя әскерлеріне қарсы соғысып жатты. Орта мемлекет жаугершіліктен шаршады, сондықтан Маодун күшеюге мүмкіндік алды; оның үш жүз мыңнан астам садақшысы болды [2, б. 37-39].

Мөде шаньюйді саяси-құқықтық көзқарастары

Маодун тұсында ғұндар бұрынғыдан да күшейіп, солтүстікте барлық варварларды бағындырып алды, ал оңтүстігінде олар Орта мемлекетке күш-қуатымен тең келетін мемлекет құрады. Мөденің нақты айтқан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.