СӨЙЛЕУ МӘДЕНИЕТІ ЖӘНЕ ШЕШЕНДІК ӨНЕР

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.Х.Дулати атындағы тараз өңірлік университеті
Өнер және спорт факультеті
Мәдениет және өнер кафедрасы

КУРСТЫҚ ЖОБА
Мәдени-тынығу бағдарламасы жанр және түрі бойынша технологиясы пәні бойынша
Тақырыбы: CӨЙЛЕУ ШЕБЕРЛІГІ ЖӘНЕ ТІЛ МӘДЕНИЕТІ

Орындаған: Құрманәлі Ж.Ж.
Қабылдаған: аға оқытушы Рустембеков М.К.

Қорғауға жіберілді ____________________20____ж.
Жоба қорғалды __________________20__ж.
Комиссия мүшелері:__А. Қ. Қабиева___ ________________
аты-жөніқолы
________Ермуратова А.Т._____________________________
аты-жөніқолы

Тараз,2022

Мәдениет және өнер кафедрасы
КДР-6В11117 тобының білімгеріне.курстық жұмыс
Мәдени-тынығу бағдарламасы жанр және түрі бойынша технологиясы пәні бойынша
ТАПСЫРМА
1. Тақырып: CӨЙЛЕУ ШЕБЕРЛІГІ ЖӘНЕ ТІЛ МӘДЕНИЕТІ
2. Тапсырманың арнайы нұсқауы: мысал арқылы ойды жеткізу
3. Есеп айырысудың негізгі бөлімдері
және түсіндірме жазба (жұмыс)
Толтыру графигі

көлемі, %
Орындалу мерзімі
Кіріспе
10%
27.10
I. .ТАРАУ.
40%
27.10
1.1.
15%
29.10
1.2.
25%
29.10
ІІ.II.ТАРАУ
62%
30.10
2.1
42%
30.10
2.2.
20%
1.11
ІІІ. ТАРАУ
93%
2.11
3.1.
83%
2.11
3.2.
10%
5.11
Қорытынды
20%
8.11
Әдебиеттер тізімі
10%
8.11
4. Графикалық материалдардың тізімі
-
-
5. Жобаны (жұмысты) тіркеу
-
-
6. Қорғау

Тапсырма кафедра отырысында мақұлданды ____________20___ж. Хаттама № _____
Жетекші: аға оқытушы ____________ Рустембеков М.К.
қолтаңба
Тапсырма орындалуға қабылданды __________20

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I.Тарау.СӨЙЛЕУ МӘДЕНИЕТІ ЖӘНЕ ШЕШЕНДІК ӨНЕР ... ..4
1.1. Сөйлеу мәдениеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
II.ТАРАУ. CӨЙЛЕУ ШЕБЕРЛІГІ ЖӘНЕ ТІЛ МӘДЕНИЕТІ ... ... ... ... ...14
2.1.Ауызша және жазбаша сөйлеу мәдениеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...24
III.ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
IY. ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26

КІРІСПЕ
Егер қазақтың феодалдық қоғамындағы шешендік өнердің басты иелері ру басы-билер болды десек, ежелгі дәуір шешендігі деп атап өткен тараудағыдай, қол бастаған батырлардың, ел басқарған көсемдердің, халықтың рухани демеушісі болған ақын-жыраулардың, халық арасынан шығып, артына өшпес мұра қалдырған ғұлама ғалымдардың даналық сөздерін қайда қоямыз? Шешендік сөз дегеніміз- тауып айтылған тапқыр сөз, ақылға қозғау салып, ой түсіретін даналық сөз, қиялға әсер етіп, сезіміңді қозғайтын көрікті де, әсерлі сөз, бұра тартпас дәлелімен тамсандырып, таңдай қақтыратын білігір-білімді сөз, өтіп кеткен не өтіп жатқан оқиғаны жанды суреттей көз алдыңа алып келетін суретті сөз, тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін жеткізетін терең мағыналы түйінді сөз. Шешендік өнерді ғылым ретінде әдебиетшілер де, тілшілер де қарастырып келеді. Шешендік өнер екі ғылымға да ортақ. Мынау әдебиеттің нысанасы деп үзілді-кесілді пікір айтқандарға қосылуға болмайды. Шешендік туралы сөз қозғағанда, әрине, оның тақырыптық-мазмұндық ерекшелігіне тоқтамай өту мүмкін емес. Таза тілдік көркемдік тәмсілдер тақырыптық, мазмұндық, идеялық ерекшеліктерден туындайтыны анық. Керісінше, көркем тілсіз шешендік сөз болмайды. Зерттеу мақсатында әдебиет пен тілге айырылатын терминдерді қалыптастыру тұрғысынан алғанда, шешендік сөз әдебиеттің аясына енеді де, шешендік өнер сөйлеу тәсілдерінің жиынтығын құрап, тіл мәдениеті, стилистика сияқты ғылымдармен жақындасып тілдің аясына енеді. Шешендік өнер деген терминнің өзі әу баста латын тілінен алынып, әдемі, сенімді сөйлей білу қабілеті деген мағынада жұмсалады. Әдемі, сенімді сөйлей білу қабілеті шешеннің сөз таңдау, сөз тіркестерін әдемі, әуезді, әсерлі құру, бейнелегіш-суреттегіш құралдарды шебер қолдану дағдыларынан қалыптасады. Сондықтан шешендік өнер және мәнерлеп оқу пәнін жүргізу кезінде студенттерге қазақтың би-шешендерінің сөздерінен тапсырмалар беріліп оны өз беттерімен талдауға үйретіледі. Сондай-ақ бүгінгі студент ертеңгі сыныптардағы оқушылардың алдында дәріс беретін сөз шебері болғандықтан аудиториядағы сабақ айту кезінде шешендік сөз өнерінде сөйлеуге де дағдыландырылады

I.Тарау.СӨЙЛЕУ МӘДЕНИЕТІ ЖӘНЕ ШЕШЕНДІК ӨНЕР
Ол жоғары дүниетанымға, ғылым мен білімдегі терең білімге, халықтың өмірі мен әдет-ғұрыптарын тез білуге, жалпы адамзаттың рухани мәдениетін, ойдың кеңдігіне негізделген.Демек, жас жігітке қажет шешендік өнер-бұл тыңдаушылардың рухани әлемін сөйлеу сұлулығымен, образдардың жарықтығымен, мақал-мәтелдердің, басқа да қабілеттердің-қарым-қатынастың, туа біткен қасиеттердің ұшқынымен, сондай-ақ өскелең ұрпақты тәрбиелеумен, үлгілі жандармен, ұлы туындылармен толтыратын және баурап алатын өнер.өзіндік дүниетанымның нәтижесі.Ел алдында шебер, шешен сөйлеу көп еңбекті, оқуды және оқуды қажет етеді. Шешендерде, негізінен, сөздің көркемдігі табиғи түрде ойлар ағымынан туындайды. Көркемдік талғам мен шешендік өнерді дұрыс қолдана алатын адам ғана эстетикалық әсер ету күшіне ие бола алады. Сонда сөйлеуді және шешендік өнерді сынауды үйренуге бола ма, әлде оған жазған дұрыс па? осыған байланысты әйгілі шешен, шалфей Цицерон: "қалам-көркем сөздің ең жақсы жаттықтырушысы. Біз басқалардан үйренуге, ең бастысы тең болуға тырысуымыз керек. Бар Жақсылықты алуға тырысыңыз. Тек көзге көрінетін нәрсе ғана емес, ең бастысы-сіздің шынайы шеберлігіңізге жету. Бұл еліктеу болмауы керек. Жақын арада тұрсаң, қанша жоғары температура мен ылғалдылық, көш. Халық алдында сөйлеу үшін өзіңіздің "бейнеңіз", стиліңіз болуы керек.Егер басқа өнер саласындағы әйгілі шебер кездейсоқ бір нәрсені дұрыс жасамаса, онда ол мұны әдейі жасады немесе денсаулығына байланысты қалды... Егер сіз Шешенстаннан осындай осалдықты тапсаңыз, онда оны жай ақымақтық деп санаңыз, ал ақымақ кешірім болмайды. Себебі адам көңіл-күйге немесе іштің ауырсынуына байланысты ақымақ болмайды". Қазіргі уақытта қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесін көтеру, барлық қаракөз ағайындылардың ана тілінде сөйлеуіне қол жеткізу басты проблемалардың бірі болып табылады. Біздің ұлдарымыз бен қыздарымызды тек тіл үйрену кезінде ғана ұмытылатын балабақшаларда, үйлерде, мектептерде, жоғары оқу орындарында бай тіл қоры бар қазақ тілінде сөйлеу мәдениетіне үйрету. Содан кейін, үйде де, көшеде де, қоғамдық орындарда да бірқатар жастар бір-бірімен сөйлеседі, сөйлеседі, қарым-қатынас жасайды, қазақ тілінің қадір-қасиетін түсінбейді. Олай болса, шешендік өнер, сөйлеу мәдениеті, ауызша, жазбаша сөйлеу - бұл әдептіліктің ең биік шыңы. Өмір, өмір адамдардан бір-бірімен байланысуды талап етеді. Оларды түсінудің негізгі құралы-тіл. Әр адам дұрыс сөйлей білуі, қарым-қатынас мәдениетін игеруі, оны өз бойында қалыптастыруы керек. Қарым-қатынас дегеніміз-адамдардың отбасымен, өсіп келе жатқан, қоршаған ортамен, елмен, жермен, дәстүрлер мен мәдениеттің қазыналарымен тірі және жанды байланысы. Қарым-қатынаста өмір салты, адамдардың жаны көрінеді. Этика-қарым-қатынастағы,қарым-қатын астағы мәдениеттің тірегі. Мәдениет-рухани және материалдық, тәрбиелік және сенсорлық қасиеттерді көрсететін адамдардың белгілерінің жиынтығы. Мәдениеттің Туы-бұл адамзат идеалымен үйлесетін, осы ұлтпен бірге пайда болатын және дамитын тіл. Өз тарихын, ұлттық дәстүрлерін, туған жерін, тілін бағалайтын адам ғана мәдениетке айналады. Сөйлеу мәдениеті-сөзді орынды қолдана білу, оны біріктіріп, үндестіру, емле мен тыныс белгілерінің ережелерін дұрыс сақтау, ғасырлар бойы сақталған тілдің сұлулығын, тарихын және сұлулығын сақтау.Егер сөйлеу, тілдік әдістер, тіл мәдениеті туралы айтатын болсақ, онда тілдік әдістер арқылы адамның пікірі мен ойларын білдіру сөйлеу деп аталады. Адамның анатомиялық мүшелері сөйлеуге қатысады, бірақ ол адамның психикалық қабілетімен, әлеуметтік тәжірибесімен тығыз байланысты. Сөйлеу үшін құрылған тілдік әдістер ұзақ уақыт бойы адамдардың қарым-қатынас тәжірибесі негізінде қалыптасты.
Тілдік амалдар - сөз тудыру, сөйлем құрау ережелері. Олар - көпшілікке ортақ, объективті категориялар. Соның нәтижесінде тіл - жұрттың бәріне бірдей түсінікті қатынас құралы. Сөйлеудің әр коммуникативтік жағдайына сәйкес ыңғайланған стилі болады. Тіл мәдениеті - тіл білімінің әдеби тілінің нормасы мен оның дамуын, сөйлеу тілімен қарым-қатынасын зерттейді. Тіл мәдениетінің тілдің басқа салаларынан айырмашылығы оның күнделікті өмірде тілдің қолдану, жазу, сөйлеу мәдениетімен жақсы қарым-қатынаста болуы. Тіл мәдениеті қамтитын тілдік норманың 3 түрі:
1. Тілдік норма (лексика, сөз жасамдық, грамматика, дыбысталу нормасы).
2. Этика - сөз нормалары (сөйлеу этикасының ережелері).
3. Коммуникативті норма (сөйлеу қарым-қатынасының тиімділік қағидалары).
Сөйлеу мәдениеті орфоэпикалық нормаға негізделген. Күнделікті қарым-қатынаста сөйлеу мәдениетінің негізгі қағидалары - сөйлеу әдебі, тыңдай білу әдебі, мәдениет мәйегі ескерілуі тиіс.
Сөйлеу әдебі.
Сөйлегенде мынадай нәрселер ескерілуі тиіс:
1. Орфоэпия заңдылықтарын сақтап, сөзді орынды қолдану.
2. Қолды сермеуге, қатты күлуге, мәнсіз майысуға, аса қатты сөйлеуге немесе міңгірлеуге болмайды.
3. Өзің туралы айта беру, барлық сөзді өзіңнен бастау - әдепсіздік, білмейтін нәрсе туралы айтудың қажеті жоқ.
4. Қатты сөйлеп тұрған адамға қатты жауап берудің қажеті жоқ, байыппен сөйлеу керек.
Тыңдай білу әдебі.
Тыңдай білуде мыналарды басты назарда ұстау керек:
Кісімен сөйлескенде оның жүзіне сыпайылықпен назар сап, айтайын деген ойын сабырмен тыңдап, асықпай, сөзінің аяғын күткен дұрыс. Сөйлесіп тұрғанда мән бермеу, теріс айналу, сағатқа қарау, шыдамсыздану әдепсіздікке жатады. Өзгелердің сөзіне рұқсатсыз араласпау керек. Қажет болғанда, "ғапу етіңіз, сөзіңізді бөлемін" деп барып, айту керек. Келіспейтін жағдайда шыдамдылықпен тыңдап, пікіріңді орнықты, дәлелмен сабырлы жеткізе білу керек. Тыңдау екі түрлі болады:
1. Үндемей, сөйлеушінің сөзін бөлмей тыңдау.
2. Сөзге араласып, өзара ой алмасып отырып тыңдау. Сөйлеуші адамның мінез- құлқы, жасы, жынысы, әлеуметтік жағдайы ескерілуі тиіс.
Мәдениет мәйегі. Адамның жанын білуге деген ұмтылыс, ойлауға деген ұмтылыс, жүрекпен қарым-қатынас жасау үрдісі, кәрілікті құрметтейтін, жастықты жасыратын, мейірімділікті құрметтейтін, Балаға мейірімділік, атасына қамқорлық, ағасына қамқорлық, ағасына мұқият қарау-рухани өмірдің, әдептіліктің, мәдениеттің басты көрінісі. - Мен сенің Білгеніңді қаламайтынымды Білгеніңді қаламаймын, Мен сенің Білгеніңді қаламайтынымды қаламаймын, Мен сенің Білгеніңді қаламайтынымды қаламаймын, Мен сенің Білгеніңді қалаймын, Білгеніңді қалаймын, Білгеніңді қалаймын, сен менің қалағанымды білгім келеді. Тіл табыса білу-өнер. Ауызша сөйлеу және тыңдау мәдениеті. Сөйлеу мәдениеті ауызша сөйлеу мәдениеті мен жазбаша сөйлеу мәдениеті болып бөлінеді.
Ойдың және сөйлеудің дамуы. Әркім өзінің басындағы ойларын басқаға айтып, түсіндіру үшін оған лайықты сөз таба білуге тиісті. Егерде ондай сөз таба алмаса, ол ой иесіне де шала, түсініксіз болып қалады. Яғни, ойдың дамуы сөйлеудің дамуымен өте тығыз байланысты. Адам көп мәдениетті болу үшін үнемі сөйлеу мәдениетін жетілдіріп отырауы керек. Сыртқы сөйлеу ауызша, жазбаша болып бөлінеді. Бұлардан басқа ауызша сөйлеудің мынандай екі түрі бар:
1. Диалогтық сөйлеу.
2. Монологтық сөйлеу.
Диалогтық сөйлеу - екі немесе бірнеше адамның тілдесуі.
Монологтық сөйлеу - бір адамның сөйлеуі, әңгіме, баяндама, лекция және басқа да түрлері кездеседі. Мұнда сөйлеуші бір адам, тыңдаушы - көп халық. Осылайша сыртқы сөйлесу: ауызша диалогтық сөйлеу, ауызша монологтық сөйлеу, жазбаша сөйлеу болып бөлінеді. Адамның айтқан қандай сөзі де белгілі бір мазмұнды білдіреді және сөйлеушінің, жазушының осы мазмұнға қатынасын көрсетеді. Мұнан туатын қорытынды: сөйлеу ойды білдіріп, іштегі сезімді сыртқа шығарады. Сөйлеудің бұл сипаты - оның мәнерлілігі. Бір-бірімен қарым-қатынаста, дәрістерде, баяндамаларда қарапайым сөйлеу-көптеген мағыналы ойларға толы болғанына қарамастан, ол түсініксіз, жансыз болып шығады. Эмоционалды тон ауызша сөйлеу білдірілсе интонацией, мимикой, қимылмен. Жазбаша сөйлеуде мұндай мүмкіндіктер жоқ. Сондықтан, қағазда жазушы адам өз сөздерін мүмкіндігінше бейімдей алады, оларды өз орнында таба алады және ойынды мәнерлеп жеткізе алады. ИЯ, сөйлеу қабілеті-бұл өз ойларын жеткізе білу, олардың мазмұнын ғана емес, сонымен қатар олардың нәзіктіктерін жеткізе білу, тыңдаушының батылдығын баса көрсету. Дұрыс сөйлей білген адам өз ойын, айтқанын тыңдаушыға толық түсіндіре біледі. Адамдар оны ауызша диалогтық, ауызша монологтық және жазбаша сөйлеуде әртүрлі жолдармен жүзеге асыра алады. Бұл сөйлеу түрлерінің арасында психологиялық айырмалар да баршылық.Әлеуметтік тұрмыстық қарым-қатынастағы сөз әдебінде әр түрлі жағдаяттық тақырыптарға әнгімелескенде сіз және сен концептілерінде қаратпа, қыстырма сөздерде сөйлеу этикеті мен ерекшеліктерін айқын аңғаруға болады. Ағылшын тілінде қазір сен деп сөйлесу іс жүзінде жоқ. Оларда мұндай есімдіктің өзі де ұмытылған. Ол ХVІ ғасырдың өзінде қолданыстан қала бастап, ХVІІІ ғасырдың басында оны сыпайы сіз деген есімдік алмастырған-ды. Тіл мамандарының түсіндіруінше, көне замандағы сен сөзі тек шіркеу тілінде, көтеріңкі, лепті поэзияда ғана сақталған көрінеді. Сол себепті, оны Уа, сен! деп аударған дұрыс дейді. Кейінгі кезде орыс тіліндегі товарищ деген қаратпа сөз де ерсі естіліп, қоғамдық орындарда мужчина, женщина деген қаратпа сөздер күштеп орныға бастады. Алайда оны қазақ тіліне аударып: Еркек!, Әйел! деп айқайлар болсақ, ол өте ұятты. Сол себепті сөз мәдениетін түсінетін біздің бауырларымыз қоғамдық орындарда: Апай, Ағай, Қарындас, Інім деген қаратпа сөздерді қолданып, ол транспортта, сауда орындарында, театрда өзара қарым-қатынас тіліне сіңісіп кетті. Шіркін, сөз қадірін түсініп, сөйлеу мәдениетін сақтай білсе, біздің қазақ тілінің мазмұны өте бай, сөздері өте сұлу, мейірім, имандылыққа толы ғой. Мысалы, ірі жазушылардың көбісі ауызша сөйлеуге шебер болмаса, керісінше, бірқатар шешен адамдар өз ойын жазып жеткізуге шорқақ. Психолог-ғалым Б.М.Теплов өзінің Психология кітабында (Алматы, Қазмемоқупедбас, 1953 жыл) диалогтық, жазбаша сөйлеу туралы былай дейді: Диалогтық сөйлеуді кейде қосталған сөйлеу деп атайды. Мұның мәнісі: әңгімеге қатынасқан адам сөйлеушіге сұрақ қою, жауап қайтару, қарсы пікір айту арқылы қостап отырады, егер бұл текті қостау тоқталса, сөйлеу мен монологқа айналады, немесе адам сөйлеуді тоқтатады... Жазбаша сөйлеуді қосталмаған сөйлеу деп атауға болады. Қосталған сөз қосталмаған сөйлеуден жеңіл болады. Оңай болатын себебі - сөйлеушілер бір жай-күйді әңгімелеп отырғандықтан, қабылдап отырғаны бір нәрсе болғандықтан, бірін-бірі оңай ұғынысады; кейде сөзді айтып аяқтап болмай-ақ, не екенін түсіне қояды.Мұндай сөйлеу көп жағдайда ым-ишарамен толықтырылады. Диалог сөздің құрылысына және өрістетіп айтылу жақтарына онша көп талап қойылмайды. Ал жазба сөйлеу басқаша құрылады; онда барлығы ақырына дейін толық баяндалуы керек. Жазба сөйлеу барынша кең және байланысты түрде құрылуы қажет.
Тіл туралы халық даналығы :
* Жақсы байқап сөйлер, жаман шайқап сөйлер.
* Бір жылы сөз бітірер, мың көңілдің жарасын.
* Сөз қадірін білмеген, өз қадірін білмейді.
* Сәлемі жараспағанның, сөзі де жараспайды.
* Сөйлей білмеген кісіден үре білген ит артық.
* Сөйлей білмес жаманның - cөзі өтпес бір пышақ.
Сөз білетін адамның - әр сөзіне бір тұсақ.
Жоғарыдағы ұлылардан қалған, кейінгі ұрпағына қалдырған ізгі мұраттарымен, данышпандық, шешендік ойларынан, тілдік ұстанымдарынан, қоғам қайраткерлері, ақын-жазушылардың айтқан тіл даналығы туралы, парасат пайымдарынан ақылды ой, алғыр сөз - адамның ең жоғарғы қасиеті екенін, қастерлі тіл мәдениеті-сөз мәдениеті екенін ұғынамыз.
1.1. Сөйлеу мәдениеті
Қазіргі уақытта қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесін көтеру, барлық қаракөз ағайындылардың ана тілінде сөйлеуіне қол жеткізу басты проблемалардың бірі болып табылады. Біздің ұлдарымыз бен қыздарымызды тек тіл үйрену кезінде ғана ұмытылатын балабақшаларда, үйлерде, мектептерде, жоғары оқу орындарында бай тіл қоры бар қазақ тілінде сөйлеу мәдениетіне үйрету. Содан кейін, үйде де, көшеде де, қоғамдық орындарда да бірқатар жастар бір-бірімен сөйлеседі, сөйлеседі, қарым-қатынас жасайды, қазақ тілінің қадір-қасиетін түсінбейді. Олай болса, біздің бүгінгі әңгімеміз-тіл, сөйлеу мәдениеті, ауызша, жазбаша сөйлеу.Сөйлеу, тілдік әдістер, тіл мәдениеті адамның пікірін, ой - пікірін тілдік әдістер арқылы-сөйлеу арқылы білдіреді. Адамның анатомиялық мүшелері сөйлеуге қатысады, бірақ ол адамның психикалық қабілетімен, әлеуметтік тәжірибесімен тығыз байланысты. Сөйлеу үшін құрылған тілдік әдістер ұзақ уақыт бойы адамдардың қарым-қатынас тәжірибесі негізінде қалыптасты.Тілдік әдістер-сөзжасам ережелері, сөйлемдерді құру. Олар жалпыадамзаттық, объективті категориялар. Нәтижесінде тіл-бұл бәріне түсінікті қарым-қатынас құралы. Сөйлеу әр коммуникативті жағдайға сәйкес келетін жеке стильге ие. Тіл мәдениеті - тіл білімінің әдеби тілінің нормасы мен оның дамуын, сөйлеу тілімен қарым-қатынасын зерттейді. Тіл мәдениетінің тілдің басқа салаларынан айырмашылығы оның күнделікті өмірде тілдің қолдану, жазу, сөйлеу мәдениетімен жақсы қарым-қатынаста болуы. Тіл мәдениеті қамтитын тілдік норманың 3 түрі: 1. Тілдік норма (лексика, сөз жасамдық, грамматика, дыбысталу нормасы). 2. Этика - сөз нормалары (сөйлеу этикасының ережелері). 3. Коммуникативті норма (сөйлеу қарым-қатынасының тиімділік қағидалары). Сөйлеу мәдениеті орфоэпикалық нормаға негізделген. Ойдың және сөйлеудің дамуы әркім өзінің басындағы ойларын басқаға айтып, түсіндіру үшін оған лайықты сөз таба білуге тиісті. Егерде ондай сөз таба алмаса, ол ой иесіне де шала, түсініксіз болып қалады. Яғни, ойдың дамуы сөйлеудің дамуымен өте тығыз байланысты. Адам өзінің сөйлеу мәдениетін жетілдірмейінше, жоғары ақыл мәдениетіне жете алмайды. Сыртқы сөйлеу ауызша, жазбаша болып бөлінеді. Бұлардан басқа ауызша сөйлеудің мынандай екі түрі бар:
1. Диалогтық сөйлеу.
2. Монологтық сөйлеу.
Диалогтық сөйлеу - екі немесе бірнеше адамның тілдесуі. Монологтық сөйлеу - бір адамның сөйлеуі, әңгіме, баяндама, лекция және басқа да түрлері кездеседі. Мұнда сөйлеуші бір адам, тыңдаушы - көп халық. Осылайша сыртқы сөйлесу: ауызша диалогтық сөйлеу, ауызша монологтық сөйлеу, жазбаша сөйлеу болып бөлінеді. Адамның айтқан қандай сөзі де белгілі бір мазмұнды білдіреді және сөйлеушінің, жазушының осы мазмұнға қатынасын көрсетеді. Мұнан туатын қорытынды: сөйлеу ойды білдіріп, іштегі сезімді сыртқа шығарады. Сөйлеудің бұл сипаты - оның мәнерлілігі. Өзара тілдескенде, лекция, баяндама жасағанда мәнерсіз сөйлеу - ол қаншама мазмұнды ойға толы болса да, әсерсіз, жансыз болып шығады. Ауызша сөйлеудің эмоциялық реңкі интонациямен, мимикамен, ишаралармен білдіріледі. Жазбаша сөйлеуде мұндай мүмкіндіктер жоқ. Сол себепті қағазға жазушы адам өз сөздерін барынша қиыстырып, оларды өз орнына тауып қойып, ойын мәнерлі түрде жеткізе алады. Иә, сөйлей білу - өз ойыңды кемстіріп тұрып айтып бере білу, оның мазмұнын ғана баяндап қоймай, нәзік сырларын сол қалпында жеткізіп, тыңдаушының етжүрегін елжірете білу. Дұрыс сөйлей білген адам өз ойын, айтқанын тыңдаушыға толық түсіндіре біледі. Адамдар оны ауызша диалогтық, ауызша монологтық және жазбаша сөйлеуде әртүрлі жолдармен жүзеге асыра алады. Бұл сөйлеу түрлерінің арасында психологиялық айырмалар да баршылық. Мысалы, ірі жазушылардың көбісі ауызша сөйлеуге шебер болмаса, керісінше, бірқатар шешен адамдар өз ойын жазып жеткізуге шорқақ. Психолог - ғалым Б.М.Теплов өзінің Психология кітабында (Алматы, Қазмемоқупедбас, 1953 жыл) диалогтық, жазбаша сөйлеу туралы былай дейді: Диалогтық сөйлеуді кейде қосталған сөйлеу деп атайды. Мұның мәнісі: әңгімеге қатынасқан адам сөйлеушіге сұрақ қою, жауап қайтару, қарсы пікір айту арқылы қостап отырады, егер бұл текті қостау тоқталса, сөйлеу мен монологқа айналады, немесе адам сөйлеуді тоқтатады... Жазбаша сөйлеуді қосталмаған сөйлеу деп атауға болады. Қосталған сөз қосталмаған сөйлеуден жеңіл болады. Онай болатын себебі - сөйлеушілер бір жай-күйді әңгімелеп отырғандықтан, қабылдап отырғаны бір нәрсе болғандықтан, бірін-бірі оңай ұғынысады; кейде сөзді айтып аяқтап болмай-ақ, не екенін түсіне қояды... Мұндай сөйлеу көп жағдайда ым-ишарамен толықтырылады. Қорыта айтқанда, диалог сөздің құрылысына және өрістетіп айтылу жақтарына онша көп талап қойылмайды. Ал жазба сөйлеу басқаша құрылады; онда барлығы ақырына дейін толық баяндалуы керек. Жазба сөйлеу барынша кең және байланысты түрде құрылуы қажет. Сөйлеу мәдениетіндегі шешендік өнер Ел алдында шебер, шешен сөйлеу көп еңбектену, оқып, үйренуді талап етеді. Шешен адамдарда негізінен, сөз көркемдігі ой тасқынынан табиғи түрде туындап жатады. Көркемдік талғам мен шешендік тәсілдерді дұрыс пайдалана білген адам ғана эстетикалық әсер ету күшіне ие бола алады. Сонда шешендік өнерге көп сөйлеп, оны сынатып үйренуге болады ма, әлде оған жазып дайындалған дұрыс па? бұл орайда әйгілі шешен, данагөй Цицерон былай дейді: Қалам - көркем сөздің ең жақсы жаттықтырушысы. Басқалардан үйренуде ең өнеге тұтарлығына теңесуге ұмтылу керек. Өзің үлгі еткен шешеннің жақсысының бәрін алуға тырыс. Оңайын, көзге түсіп тұрғанын ғана емес, ең маңыздысы - шынайы шеберлігіне жету. Ол еліктеу болып кетпеуі керек. Мықтыға қанша ұқсап тұрсаң да, көшірме түпнұсқадан ылғи да көш төмен болады. Халық алдында сөйлеу үшін сөзіңнің өзіндік бейнесі, өз мәнері болғаны абзал. Егер өнердің басқа саласындағы аты мәлім шебер бір ісін кездейсоқ дағды-дағысынан нашар орындап қалған болса, оны ол өзі әдейі жасады ма, не денсаулығына байланысты сөйтіп қалды, дей салады... Ал, егер шешеннен сондай бір осалдық тапсыншы, оны тек ақымақтық деп санайды, ал ақымаққа кешірім болмайды. Өйткені адам көңіл-күйге немесе іші ауырғанға байланысты ақымақ болмайды. Сөзді тыңдай білмеу кейбір адамдардың ерсі мінездері бар: басқаның сөзіне құлақ қоймайтын, өзіне айтылған сөзді аяғына дейін тыңдай білмейтін, өзгелердің сөзіне ретсіз араласып, әңгіменің шырқын бұзатын. Содан сөйлеп отырған адам кейде қақалып - шашалып, тұтығып та қалады. Әрбір адам өз басындағы осы кемшіліктер мен күресе білсе, біздің сөйлеу мәдениетіміз де одан әрі дами түсер еді. Және де кейбір адамдар диалогтық сөйлеудің талаптарын орындай бермейді. Содан көп сөйлеп, бір сөзді сан мәрте қайталап, тыңдаушысын жалықтырып та алады. Олардың ішінде өзіне қойылған сұрауларға, қарсы пікірлерге жауап бермей, өз ойын тәптіштеп айта беретіндері де кездеседі. Бұл да сөйлеу мәдениетіндегі әдепсіздік. Қаратпа сөз хақында ағылшын тілінде қазір сен деп сөйлесу іс жүзінде жоқ. Оларда мұндай есімдіктің өзі де ұмытылған. Ол ХҮІ ғасырдың өзінде қолданыстан қала бастап, ХҮІІІ ғасырдың басында оны сыпайы сіз деген есімдік алмастырған-ды. Тіл мамандарының түсіндіруінше, көне замандағы сен сөзі тек шіркеу тілінде, көтеріңкі, лепті поэзияда ғана сақталған көрінеді. Сол себепті, оны Уа, сен! деп аударған дұрыс дейді. Кейінгі кезде орыс тіліндегі товарищ деген қаратпа сөз де ерсі естіліп, қоғамдық орындарда мужчина, женщина деген қаратпа сөздер күштеп орныға бастады. Алайда оны қазақ тіліне аударып: Еркек!, Әйел! деп айқайлар болсақ, ол өте ұятты. Сол себепті сөз мәдениетін түсінетін біздің бауырларымыз қоғамдық орындарда: Апай, Ағай, Қарындас, Інім деген қаратпа сөздерді қолданып, ол транспортта, сауда орындарында, театрда өзара қарым-қатынас тіліне сіңісіп кетті. Шіркін, сөз қадірін түсініп, сөйлеу мәдениетін сақтай білсе, біздің қазақ тілінің мазмұны өте бай, сөздері өте сұлу, мейірім, имандылыққа толы ғой.
Тіл туралы халық даналығы * Жақсы байқап сөйлер, жаман шайқап сөйлер. * Бір жылы сөз бітірер, мың көңілдің жарасын. * Сөз қадірін білмеген, өз қадірін білмейді. * Сәлемі жараспағанның, сөзі де жараспайды. * Сөйлей білмеген кісіден үре білген ит артық. * Сөйлей білмес жаманның, Сөзі өтпес бір пышақ. Сөз білетін адамның, Әр сөзіне бір тұсақ.

II.ТАРАУ. CӨЙЛЕУ ШЕБЕРЛІГІ ЖӘНЕ ТІЛ МӘДЕНИЕТІ
Сөйлеуге дайындық-спикердің қызметіндегі өте маңызды және жауапты іс. "Көптеген шешендер өз қойылымдарын дайындай алмай үлкен қателік жібереді" дейді Д.Карнеги. Спектакльге дайындық туралы айтатын болсақ, күнделікті дайындық пен нақты дайындықты анықтау қажет.Күнделікті дайындық кең мағынада өзін-өзі тәрбиелеуді қамтиды: жаңа біліммен толықтыру, ғылым мен техника салаларынан мәліметтер жинау, газеттерде, журналдарда, радио-теледидарда Жарияланымдар алу, көркем әдебиетті оқу, ғылыми-публицистикалық материалдар. Нағыз шешендік шеберлікті сәтті ететін нәрсе-бұл ұмтылыс, жаңа білім іздеу. Шешенстанның күнделікті дайындығы сөйлеу техникасын игеруді де қамтиды. Сөйлеу техникасының негізгі элементтері: сөздік тыныс алу, қарқын, дикция, әр дыбыстың, буынның, сөздің нақты айтылу деңгейі. Сөйлеу техникасын меңгеру сөздер арасындағы байланыстарды жақсырақ жеткізуге мүмкіндік береді.Нақты сөйлеуге дайындық шешендік шеберліктің бір түрімен ерекшеленеді. Үндеудің мазмұнды болуы үшін шешен алдын-ала дайындықта мыналарды ескеруі керек: кім алдында кім сөйлейді, бұл аудиторияны қандай сұрақтар қызықтырады, мазунда жаңа ақпарат жеткілікті ме? Ол сонымен қатар оның тақырыбына, мақсатына, спикердің алдында тұрған міндеттеріне, оның жеке ерекшеліктеріне, аудитория құрамына байланысты болады.Кез-келген сөйлеуге дайындық сөздің тақырыбын анықтаудан басталады. Әр түрлі жағдайлар болуы мүмкін. Кейде тапсырылады сөзі нақты тақырыбында. Бұл жағдайда спикер оны нақтылап, нақтылауы керек. Сөйлеуді дайындай бастағанда, сөйлеушінің мақсатын анықтау керек. Баяндамашы қандай мақсатта сөйлейтінін нақты түсінуі керек. Нақты мақсаттар қою қабілеті шешендік өнерді қабылдауды жеңілдетеді, тыңдаушылардың назарын аударады.Ауызша және жазбаша сөйлеу мәдениетін арттыру-бұл ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.