Пияз көшетті өсіру

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ ЗЕРТТЕУ УНИВЕРСИТЕТІ КОММЕРЦИЯЛЫҚ ЕМЕС АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫ
Жеміс-көкөніс және жаңғақ шаруашылығы кафедрасы

РЕФЕРАТ

Тақырыбы: Шалқан пиязды өсіру технологиясы

Орындаған: Жұмағұл А. ПВ-309Қ

Қабылдаған: Джумадилова Г. Б.

Алматы 2022 жыл

Жоспар

1. Кіріспе

2. Негізгі бөлім

2. 1. Шалқан пияз биологиялық ерекшеліктері мен маңызы

2. 2. Шалқан пиязды өсіру технологиясы

3. Қорытынды

4. Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе

Пияздар негізінен Орта Азияда және Қап (Кавказ) тауы елдерінде өседі. Ең кең тарағаны - басты немесе шалқан пияз. Пияз өндірудің көлемі бойынша әлем елдерінің ішінде жетекшілік мына елдердің үлесінде (мың. т. ) : Қытай (19047), Үндістан (5500), АҚШ (3669), Түркия (2000) .

Қазақстанда 2004 жылы пияздың егіс көлемі 18 мың гектардай болды. Пияздың негізгі егіс көлемі Алматы, Жамбыл және Оңтүстік Қазақстан облыстарында орналасқан (82%) : шаруа қожалықтарында -40 %, тұрғындардың шаруашылықтарында - 42 %, Ең жоғары өнім Алматы облысында (219, 9 ц/га), Қазақстанның солтүстігінде пиязды 0, 5 мың гектар жерге өсіреді. Шалқан пияздан басқа бұл жерде батун пиязын, порей пиязын, шалот пиязын, алтай (қат-қабатты) пиязын және сарымсақты өсіреді.

Шалқан пияз - пияздың ең көп тараған түрі. Оның түйнегі мен жапырақты сабағы болады. Түйнекте ақуыз, клетка қабығы және минералды тұздар болады. Басты пияздың сорттары ащы, шала ащы және тәтті болып бөлінеді. Пияздың ащы болуы оның құрамындағы эфир майларының түріне байланысты. Пиязда С витамині мол. Тәтті пияздар нашар сақталынады. Толық піспеген пиязды жинағанда оны кептіреді. Пиязды ауаның температурасы 0-30°С аралығында, ал салыстырмалы ылғалдылығы 70-75% жерде сақтаған жөн. Пияздың ащы сорттары егер жақсылап кептірілген болса қыс бойы қалыпты үй температурасында да ұзақ уақыт сақталынады. Пияздың сыртқы құрғақ қабаты қалың әрі тығыз болса соғұрлым ұзақ сақталынады.

2. 1. Шалқан пияз биологиялық ерекшеліктері мен маңызы.

Шалқан пияз - Allium cepa L. Бұл пияздың отаны - Орта Азия. Пияз көне заманнан белгілі. Пиязда 18 % құрғақ зат, 12 %-ға дейін қанттар, 2 % шамасында ақуыз, 0, 4-0, 5% май және Е. С. А дәрумендері бар. Пиязды ежелден бағалы дәрілік өсімдік деп санаған. Ол ас қорытуды жақсартады, асқазан шырынының бөлінуін күшейтеді. Пиязға ерекше иісті эфир майы береді. Одан басқа пияз бен сарымсақта фитонцид бар ауру қоздыратын бактериялардың өсуін тежейтін ұшпа зат. Басты пиязды өсіріп алынатын бадана - өте қысқарған шошақ тәрізді - түпшік деп аталынатын сабақтан және оған тығыз, біріне-бірі қысыла орналасқан етті қабыршақтан тұрады. Қабыршақтың жоғарғы бөлігі жұқа келеді, тығыздалады және жалған сабақ құрады.

Сыртқы қабыршақтары бірте-бірте солады да, жамылғыға айналады. Олар сары, қоңыр, қызғылт көгілдір, ал кейде ақ түсті болады. Етті қабыршақтар - қоректік заттар жинайтын орын-түпшікте құрылатын және жаңа өсімдіктер беретін, бір немесе бірнеше бүршіктерді орап тұрады. Бүршіктердің саны пияздың ұрықтылығы дегенді анықтайды, ол өз кезегімен сұрыпқа және бадананың көлеміне тәуелді. Ұсақ баданада әдетте бір ұрықтық, ірілерінде - 2-3 және одан да көп ұрықтық болады. Тығыз себілгенде баданалар ұсақтау болып өседі және олардың көбі бір ұрықтық жұрнақты қалыптастырады. Ұрықтылық - пияздың ұялылығын анықтайды. Көп ұялы пияз мықты болып дамиды, көп жапырақты келеді және көптеген ұсақ баданаларды қалыптастырады. Көбінесе оны көктетіп жапырағын алуға, ал бір ұяласын шалқан (репка) алуға пайдаланады. Пияздың жапырақтары етті қабыршақтың жалғасы сияқты. Олар түтікті, үшкірленген, ұзындығы 20-50 см болады.

Гүлді сабақтың орта тұсы қампайса, оны сабақтану дейді, гүл шоғыры - шар тәрізді шатырша, гүлдері қос жынысты. Пияздың жемісі - 2-4 тұқымды үш қырлы қауашақ. Тұқымы - қарашық - ұсақ (1000-ның массасы 3, 5-4, 0 г), қара, пирамида пішіндес, беті әжімді. Тығыз және ұзақ бөртетін қабықты болғандықтан, тұқымы өте баяу өнеді. Тұқым өнгенде жерден топса сияқты қабыстырылған тұқым жарнағы шығады. Біраздан соң ол түзеледі де, тік өседі. Пияз топырақ ылғалдылығына өте жоғары талап қойғанымен, суды аз мөлшерде пайдаланады. Бұл түксіз деуге болатын, аздаған шашақ тамырларының аса тереңге (40-50 см) бойламауымен және олардың сору күшінің әлсіздігімен түсіндіріледі.

Пияздың жылуға талабы жоғары емес. Тұқымы 2-4 ⁰ С-да өне бастайды, бірақ ол үшін оңтайлы температура 18-20 о С. Ересек өсімтіктері 6-7 ⁰ С үсікке шыдайды. Үсікке пияздың ащы сұрыптары төзімдірек. Жапырақтары 18-20 ⁰ С жақсы өседі. Бадананың қалыптасуына жоғары температура ықпал жасағанымен, жапырақтарының өсуі баяулайды. Аса жоғары емес (5-7 ⁰ С) оң температурада тамыр жүйесі, жер бетіндегі бөлігіне қарағанда тезірек дамиды, сондықтан себу мен отырғызуды ертерек жүргізуге тырысу керек, сонда жоғары температура басталғанша тамыр жүйесі жақсы қалыптасып үлгереді.

Қазылынып алынған бадананың аязға төзімділігі кемиді. Пісіп жетілмеген бадана жеңіл үскіріктермен зақымдануы мүмкін, сақталуы нашарлайды, ал толық піскендері сақтаған кезде 3 о С үскірікке шыдай алады. Пияз көлеңкені жақтырмайды. Ұзақ күн бадананың өсуіне және пісуіне, оның тыныштық кезеңіне өтуіне қолайлы ықпал жасайды. Пияз топырақ құрылымынына және құнарлығына үлкен талап қояды-борпаң, қара шіріндісі көп, қоректік заттарға бай топырақта жақсы өседі.

Пияздың ең көп тараған түрі - шалқан пияз. Оның түйнегі мен жапырақты сабағы болады. Түйнекте белок, клетка қабығы және минералды тұздар болады. Шалқан пияздың сорттары ащы, шала ащы және тәтті болып бөлінеді. Пияздың ащы болуы оның құрамындағы эфир майларының түріне байланысты. Пиязда С витаминдері мол. Тәтті пияздар нашар сақталынады. Толық піспеген пиязды жинағанда оны кептіреді. Пиязды ауаның температурасы 0-30°С аралығында, ал салыстырмалы ылғалдылығы 70-75% жерде сақтаған жөн. Пияздың ащы сорттары егер жақсылап кептірілген болса қыс бойы қалыпты үй температурасында да ұзақ уақыт сақталынады. Пияздың сыртқы құрғақ қабаты қалың әрі тығыз болса соғұрлым ұзақ сақталынады.

Пияз өсіріп алынатын бадана тегіс, ұзын немесе домалақ пішінде болады, қысқа сабақтан және оған тығыз, біріне-бірі қысыла орналасқан етті қабыршақтан тұрады. Қабыршақтың жоғары бөлігі жұқа, жалған сабақ құрайды. Сыртқы қабыршақтары бірте-бірте өледі де, жамылғыға айналады. Олар сары, қоңыр, қызғылт-көгілдір, ал кейде ақ түсті болады. Пияздың жапырақтары етті қабыршақтың жалғасы сияқты. Олар түтікті, үшкірленген, ұзындығы 20 - 50 см, 18 - 20 ^o С-та жақсы өседі. Гүл шоғыры - шар тәрізді шатырша, гүлдері қос жынысты. Тұқымы - қарашық, ұсақ (1000 данасының салм. 3, 5 - 4, 0 г), қара, пирамида пішіндес, 2 - 4 ^o С-та өне бастайды. Тығыз және ұзақ бөртетін қабықты болғандықтан тұқымы өте баяу өнеді. Құнарлы, қарашірігі мол, қышқыл емес, қоректік заттарға бай, арамшөптерден тазартылған топырақта жақсы өседі. Қазылып алынған бадананың аязға төзімділігі кемиді, толық піскендері 3 ^о С суыққа шыдай алады. Үсікке пияздың ащы сорттары төзімдірек келеді.

Бадананың құрамында (сортына қарай) 2, 4 - 14% қант, 2 - 13, 9 мг% С витамині, 18% құрғақ зат, 2%-дың шамасында белок, эфир майы; жапырағында - 25 - 47, 7 мг% С витамині және 1, 3 - 5, 9% А провитамині бар.

Құрамындағы эфир майының мөлшеріне, дәмінің ащылығына қарай Пияздың сорттарын 3 топқа - ащы, жартылай ащы және тәтті деп бөледі.

Ащы сорттарында құрғақ заттың, қанттың және эфир майының мөлшері көбірек болады. Пиязды ауыспалы егісте көкөніс және егіс танабынан кейін отырғызып, жапырақтары сарғайған кезде жинайды. Шабындықта және жайылымдарда Пияз отырғызбаған абзал, өйткені Пияз мал сүтінің дәмін өзгертіп, жағымсыз дәм береді. Пияз ежелден бағалы дәрілік өсімдік деп саналған. Ол ас қорытуды жақсартады, асқазан шырынының бөлінуін күшейтеді. Пиязға эфир майы ерекше иіс береді. Одан басқа пияз бен сарымсақта фитонцид бар, ол ауру қоздыратын бактериялардың өсуін тежейтін ұшпа зат.

Біріншіден, ас қорытуға жақсы әсерін тигізеді. Пияздың иісі өте жағымсыз екенін бәріміз жақсы білгілі. Алайда бұл көкөністің бойындағы ең құндысы да осы. Пияздың бойындағы эфир майы ауру қоздыратын - құрт, бактерияларды жояды. Сондықтан оны салатқа, бірінші және екінші тағамға, жалпы сәйкес келеді деген барлық тағам түрлеріне қосып, үнемі пайдаланған жөн.

Атересклероз, ми тамырлары ауруларына пияз сөлі мен балды араластырып (1:1), бір ас қасықтан күніне үш рет ауқаттанардан сағат жарым уақыт бұрын немесе содан екі-үш сағат кейін қабылдайды. Пияз сөлі мен кесінділері әр түрлі жараларға, соның ішінде ұзақ уақыттан бері бітіп болмаған жарақатқа, күйген жерге жақса, тиімді әсері тез байқалады.

Сүйелдер мен іріңді жараларға пияздың жылытылған ұсақ кесінділерін кір сабынмен араластырып (2:1) жағып, үстінен бинтпен орап тастайды. Бинтті күн сайын ауыстыру қажет.

Пияздың сөлі салқын тигеннен болатын ауруларға (тұмау, мұрынның бітелуі т. б) өте жақсы көмектеседі. Ол үшін сөл мен балды 1:1 араластырып, ас қасықпен күніне үш-төрт рет ішу керек. Егер тамақ ауырса, осы қоспаны бір шай қасықпен күніне үш-төрт рет ішеді. Тұмау болғанда пияздың сөлін мұрынның айналасына жағады немесе туралған пиязды екі-үш минут иіскеу керек. Бұл тәсілді ауру жаңа басталғанда қолданған өте тиімді.

Туралған пиязды шағын ыдысқа салып, бала ұйықтаған кезде (тұмау болғанда) бас жағына қойса, мұрнының ашылып, жақсы ұйықтауына көмектеседі.

Қатты жөтелден арылмасаңыз, пияздың көмегіне жүгініңіз. Ол үшін әйнек бөтелкені туралған пиязбен толтырып, бөтелкенің сыртын қамырмен қаптап, духовкаға салыңыз. Сырты пісті-ау деген кезде духовканы өшіріп, суығанын күтіңіз. Содан кейін қамырынан аршып, бөтелкедегіні үлкендер екі ас қасықтан күніне 3-4 рет қабылдайды, ал балаларға бір ас қасықтан берсе де болады. Мұндай ем созылмалы гастриті барларға да зиянын тигізбейді.

Шамамен 50 грамм мейізге 200 мл қайнаған су құйып, жарты сағат қоя тұрады. Сосын оған бірнеше пияздың сығып алынған сөлін (үш ас қасық көлемінде) араластырады. Бұл тұнбаны жөтел кезінде күніне бір рет жатар алдында бір жұтым шамасында қабылдап алған жөн. Сонда жөтелден тез құтыласыз.

Қан қысымы жоғары адамдарға (гипертоник) күніне бір-екі пияз жеп тұрған өте пайдалы. Бір ескертер жай, асқазаны ауыратындарға пияздың таза өзінің сөлін пайдалануға болмайды. Бірнеше пиязды ұсақтап турап, оны басыңызға қалың етіп салып, он минут шамасында ұстаңыз. Сосын басыңызды шайып алсаңыз, шаш құрамы жақсарып, шаштың түсуі тоқтайды.

Пияздың басты (қатпарлы) пияз, батун-пияз, корей-пияз, шнитт-пияз, шалот-пияз т. б. түрлері бар. Ең кең тарағаны - шалқан пияз, оның түйнегі мен жапырақты сабағы болады. Түйнекте белок, клетка қабығы және минералды тұздар болады. Шалқан пияздың сорттары ащы, жартылай ащы және тәтті болып бөлінеді. Пияздағы ащы дәм оның құрамында болатын эфир майынан. Пияздағы С витаминінің көлемі 10 мг %. Ауру жұқтырмайтын (бактерицидтік) және қырқұлаққа қарсы қасиеттері бар. Жартылай ащы және ащы пияздарды көбінесе орталық белдеуде және солтүстікте өсіреді. Шалқан пияздың ең жақсы ащы сорттарының қатарына: Бессоновский, Ростовский, кубастый, Ростовский репчатый, Арзамасский, Стригуновский, Мстерский, Тимирязевский пияздары, жартылай ащы сорттарына - Цитауский, Қаратал, Луганский пияздары жатады. Пияздың тәтті және жартылай ащы сорт- тарын (Испанский, Каба және басқа пиязда көбінесе еліміздің оңтүстігінде өсіреді, өйткені орталық белдеуле, сондай-ақ солтүстікте олар пісіп үлгірмейді. Тәтті пияздар жартылай ащы және ащы пияздарға қарағанда нашар сақталады. Пиязды күзде ауа-райы құрғақ кезде сабақтары қурай бастағанда жинайды. Оны сәл қысқалау етіп сабағын қалдыра кеседі. Толық телегей пиязды құрғақ, жылы жерде келтіреді.

Пиязды 0°С-ден 3°С-ге дейінгі температурада ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 70-75% жерде сақтаған жөн. Пияздың ащы сорттары кез келген құрғақ әрі салқын жерде, тіпті, әдеттегі үй жағдайында да қыс бойы, жаңа өнімді жинағанша, жақсы сақталады, тек оны сақтаудың алдында жақсылан кептіру керек. Пиязды кеуіл кетуден және бүлінуден сақтайтын құрғақ қабығы болады. Құрғақ қабық қалың әрі тығыз болса, пияз соғұрлым жақсы сақталады. Баста пиязды асқа көк күйізде де, қайнатылған, қуырылған, консервіленген, кептірілген күйлерінде де пайдалана береді. Пияз турағанда көзден жас аңлау үшін пышақты салқын сумен шайын отыру керек.

Шалқан пияздың немесе көпжылдық пияздар - батун-пияз, шнитт-пияздың сабағы көк пиязда кеңінен пайдаланылады, Шалқан пияздың көк сабақ алынатын ең жақсы сорттары - Арзамасский, Бессоновский, Спасский пияз дары. Көк пияздың құрамында 30 мг % С витамині және каротин (А провитамині) болады. Көк пияз ды жыл бойы өсіруге болады, оның құндылығы да осында. Тамаққа көк пиязды жаңа жиналған күйінде, сондай-ақ оны начинка жасағанда найдаланады. Көк пияздың ең жақсысын тұқым-пияздан, яғни шалқан пияздың түйнектерінен алады. Көк пиязды сабағының ұзындығы 35-40 см-ге жеткенде жинайды. Оны салқын жерде сақтау керек, жазда тез қурай, сарғайып кететін болғандықтан 3 күннен артық сақтауға болмайды. 0°С температурада көк пиязды сыртқы түрін өзгертпей және дәмдік қасиеттерін жоғалтпай 10 күнге дейін сақтауға болады.

2. 2. Шалқан пиязды өсіру технологиясы.

Шалқан пияздың өсінді кезеңі ұзақ сұрыптарын екі жылдық дақылдай екпе көшетпен өсіреді, қысқасын да солай, сонымен бірге бір жылдық дақыл ретінде танапқа тұқымды тікелей сеуіп те өсіреді Шалқан пиязды екпе көшеттен өсіру - ең кең тараған тәсіл. Мұндайда тұқымнан азықтық шалқанға дейін 2 жыл дамиды, ал тұқымына дейін - 3 жыл. Бірінші жылы тұқымынан пиязшық-көшет алынады. Екінші жылы пиязшық - көшеттен шалқан пияз (азықтық және аналық) өсіріледі, ал үшінші жылы шалқан пияз аналықтан - тұқым. Пияз көшетті өсіру. Пияз көшет деп тұқымнан бір жылда (маусымда) өсіріліп алынған ұсақ пиязды (диаметрі 1-3 см) айтады. Ең дұрысы оны көң енгізілген, өздерінен кейін танапты арамшөптерден таза қалдыратын, ерте жиналатын дақылдардан кейін орналастыру. Бұл жағынан пияз үшін ең жақсы алғы дақылдар - бұршақ тұқымдастарының өкілі, қияр, ерте пісетін орамжапырақ, картоп.

Пияз көшетті пияздан кейін өсіруге болмайды, себебі ол пияз шыбынымен және қара күйемен зақымданады. Ауыспалы егісте оны өз орнына 3 жылдан кейін қайтаруға болады. Пиязды су жайлатын жерлерде өсіру жоғары нәтиже береді. Топырақты өңдеу әдеттегідей. Күзде алғы дақылды жинағаннан кейін сыдыра жыртады, қыркүйекте сүдігер көтереді. 100 ц өніммен пияз көшет 31 кг азот, 9 кг фосфор, 7 кг калий алып шығады. Егер алғы дақылға көң енгізілмеген болса, онда сүдіргердің әр гектарына жақсы шіріген көңнің 30-40 т, суперфосфаттың 3-3, 5 ц, хлорлы калийдің 0, 5 ц енгізеді. Жас қиды қолдануға болмайды. Ол жапырақ массасының дамуын күшейтеді де, бадананың пісуін кешеуілдетеді және қысқы сақталуын нашарлатады. Ерте көктемде, жұмыс бастау мүмкіндігіне қарай, танапты тісті тырмалармен екі ізбен өңдейді. Жуан мойынды бадана болмауы және олардың толық пісуі үшін тұқымды мүмкіндігіне қарай сәуірдің соңы мамырдың басында себеді. Себу мөлшері гектарына 70-80 кг.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.