Мемлекетің құрылым нысаны
ҚАЗТҰТЫНУОДАҒЫ ҚАРАҒАНДЫ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика, бизнес және құқық колледжі.
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы: Құқықтану
Пәні: Мемлекет және құқық теория негіздері
Тақырыбы: Мемлекеттің құрылым нысаны және оның әртүрлігі
Орындаған: П-21қ тобының
студенті Нурмагамбетова Анель
Тексерген: оқытушы
Омирбаева А.
Қарағанды 2022
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2-4
І МЕМЛЕКЕТ НЫСАНЫ
1.1 Мемлекет нысаны, түсінігі және белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5-8
1.2 Мемлекеттің басқару нысаны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8-14
1.2.1 Монархиялық басқару нысаны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 0-14
1.2.2 Мемлекеттің екінші басқару нысаны - Республика ... ... ... ... ... ... . ... .14-16
1.3 Мемлекеттің саяси режимі жәнебелгілері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..16-17
ІІ МЕМЛЕКЕТТІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ НЫСАНЫ
2.1 Мемлекетің құрылым нысаны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18-19
2.2 Мемлекеттің әкімшілік - құрылым нысаның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ..20-21
2.2.1 Унитарлық түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22-23
2.2.2 Конфедерациялық түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23-24
2.2.3 Федерациялық түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25-27
ІІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ УНИТАРЛЫҚ МЕМЛЕКЕТ ... ... ... ... ..28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
КІРІСПЕ
Осы тақырыпты таңдағаным мемлекеттің түгелдей дерлік басқару нысанын,құрылымын біліп, зертеп, осы бастаумен кіші болсын еңбегімді білдірткім келді.Тақырыптың өзектілігі:
Әрбір ғылымның өз зерттеу пәні болады. Мемлекет және құқық теориясының пәні болып мемлекет пен құқықтың пайда болуы, дамуы мен қызмет етуінің жалпы заңдылықтары мен заң ғылымдарының негізгі түсініктерінің жүйесі болып табылады. Ол қоғамдық ғылым болған соң, оны қоғамдық құбылыстар мемлекет пен құқық құрайды. Мемлекет бұл арнайы басқару және мәжбүрлеу аппараты бар, қоғамның өкілі бола тұра, оны басқаратын және оның дамуын қамтамасыз ететін бұқаралық биліктің саяси-аумақтық, егеменді ұйымы.Мемлекет деген ойдан туған абстракция емес. Ол қоғамда нақтылы материлизацияланған құбылыс. Билік жүргізу барысында халық өз мүдделерін корғайтын мемлекет ұйымдастырды. Мемлекеттің пайда болып, қалыптасуына және арнайы формаға ие болуына дін, әдет-ғұрып, дәстүр, саяси күштер ерекше ықпалын тигізеді. Сондықтан мемлекеттің нысанының қалыптасуына қоғамда демократияның, халықтың билік жүргізуінің дәрежесін анық айқындауға болады.Нысан мәнді, мән нысанды. Мемлекеттің мәні қалыптасқан, қабылданған нысаннан өзінің көрінісін табады. Мысалы, кұл иеленуші мемлекеттердің мәні үстем, қанаушы таптың саяси билігінін диктатурасы болса, оның нысаны -- шексіз монархия. Осыған байланысты мемлекет және құқық теориясында мемлекет нысанының үлкен маңызы бар.Әлемдегі дамыған демократиялық мемлекеттер туралы айтатын болсақ олар республика немесе шектелген монархия түрінде өмір сүреді. Ал шығыс мемлекеттерінде көбінесе монархиялық басқару болғаны мәлім. Қытай,Үндістан, Египет, Англия, АҚШ мемлекеттірінің филосовтары, Аристотель,Монтескеье, Локк, Вашингтон, Де Голль мемлекеттің нысанына көп көңіл бөлген. Мемлекеттің мазмұны оның нысанынан бөлінбейді, олар бір - бірімен тығыз байланыста дамиды. Өзіміздің мемлекетіміздің де шаңырағын көтеріп, ел болғалы 20 жылдық уақыт өтсе де, үлкен жетістіктерге жеттік. Ол еліміздің демократиялық принциптегі қоғамға айналуы, мемлекеттің сыртқы нысаны мен ішкі мазмұнының диалектикалық бірлігі, мемлекетіміздің экономикалық, мәдени, рухани мазмұнына байланысты, Азия құрлығындағы дамыған елдермен саяси-экономикалық қатынастарда терезесі тең мүше болуымен көрінедіМемлекет және құқық теориясы - бұл мемлекет пен құқықтың жалпы заңдылықтары туралы, олардың мәні, мақсаты және қоғамдағы дамуы туралы жалпыланған білімдер теориясы. Мемлекеттің белгілері болып табылады:
1.Бұқаралық биліктің болуы
2.Егемендік
3.Аумақтық бөлініс
4.Құқықтың болуы
5.Салықтар жүйесі
Мемлекет нысандары - саяси өкіметті ұйымдастыру жолдары, басқару нысанын,мемлекеттік ұйымдастыру нысанын және саяси режимді қосып алады. Егер мемлекеттің негізі санаты, мемлекеттің басты заңдылық неге байланысты екенін белгілесе, мемлекет нысаны санаты - қоғамда кім және қалай басқарады, қалай ұйымдасқан және ондағы мемлекеттік билік құрылымы қалай қызмет істейді, ол аумақтың тұрғындары қалай біріккен және саяси құрылымдар мемлекетпен қалай қатынаста, қандай әдістердің және жолдардың көмегімен саяси билік жүргізілетіндігін көрсетеді. Мемлекет нысанынан көп жағдайда, қоғамдағы саяси өмірдің өзі, мемлекеттік институттардың беріктігі тәуелді. Құқық нысанына - оның құрылымы, әлеуметтік-экономикалық факторлар, сонымен бірге табиғи, климат жағдайы, ұлттық-тарихи және діни ерекшеліктер,қоғамның мәдени деңгейінің дамуы әсер етеді. Мемлекет нысандарының құрамдары (бөліктері):-Басқару нысаны - жоғарғы мемлекеттік органдардың құрылуы мен ұйымдарының тәртібі. Олардың бір-бірімен және тұрғындармен қарым-қатынастары сипаттады.Сонымен бірге, мемлекет нысанының ерекшелігіне байланысты монархиялық және республикалық болып бөлінеді.-Мемлекеттік құрылым нысаны - мемлекеттің аумақтық құрылысын, мемлекетпен оның аумақтық бөліктерінің арасындағы қарым-қатынастары көрсетіледі.Мемлекеттік құрылым нысанының түрлеріне унитарлық, федеративтік,конфедеративтік мемлекеттер жатады.-Саяси (мемлекеттік) режим - мемлекеттік билікті іске асырудың жолдар әдістерінің жүйесін көрсетеді және қоғамды басқарудың әдіс-тәсілдер жиынтығын, азаматтардың құқықтары мен еркіндіктерінің демократиялық дәрежесін айтады.Мемлекет деген ойдан туған абстракция емес. Ол қоғамда нақтылы материлизацияланған құбылыс. Билік жүргізу барысында халық өз мүдделерін корғайтын мемлекет ұйымдастырды. Мемлекеттің пайда болып, қалыптасуына және арнайы формаға ие болуына дін, әдет-ғұрып, дәстүр, саяси күштер ерекше ықпалын тигізеді. Сондықтан мемлекеттің нысанының қалыптасуына қоғамда демократияның, халықтың билік жүргізуінің дәрежесін анық айқындауға болады.Нысан мәнді, мән нысанды. Мемлекеттің мәні қалыптасқан, қабылданған нысаннан өзінің көрінісін табады. Мысалы, кұл иеленуші мемлекеттердің мәні үстем, қанаушы таптың саяси билігінін диктатурасы болса, оның нысаны -- шексіз монархия. Осыған байланысты мемлекет және құқық теориясында мемлекет нысанының үлкен маңызы бар.Әлемдегі дамыған демократиялық мемлекеттер туралы айтатын болсақ олар республика немесе шектелген монархия түрінде өмір сүреді. Ал шығыс мемлекеттірінде көбінесе монархиялық басқару болғаны мәлім. Қытай,Үндістан, Египет, Англия, АҚШ мемлекеттірінің филосовтары, Аристотель,Монтескеье, Локк, Вашингтон, Де Голль мемлекеттің нысанына көп көңілбөлген. Мемлекеттің мазмұны оның нысанынан бөлінбейді, олар бір - бірімен тығыз байланыста дамиды. Өзіміздің мемлекетіміздің де шаңырағын көтеріп, ел болғалы 20 - жыл уақыт өтсе де, үлкен жетістіктерге жеттік. Ол еліміздің демократиялық принциптегі қоғамға айналуы, мемлекеттің сыртқы нысаны мен ішкі мазмұнының диалектикалық бірлігі, мемлекетіміздің экономикалық, мәдени, рухани мазмұнына байланысты, Азия құрлығындағы дамыған елдермен саяси-экономикалық қатынастарда терезесі тең мүше болуымен көрінеді.Дипломдық жұмыстың мақсаты: мемлекеттің құрылым нысанын жан-жақты ашып көрсетуі.Дипломдық жұмыстың міндеті:- мемлекет нысаны, түсінігі және белгілерін зерттеу;- мемлекеттің құрылымы нысанына тоқталу;- мемлекеттің саяси режимі мен белгілерін қарастыру;- мемлекеттердің унитарлық, конфедерациялық, федерациялық түсінігінанықтау;-Қазақстан Республиасын унитарлық мемлекет ретінде қарастыру.Зерттеу нысаны. Мемлекеттің құрылымы нысаныДипломдық жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, үщ бөлімнен, қорытындыданжәне қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бөлімдердің атауы, құрылымыжәне мазмұны жұмыстың тақырыбына, мақсатына және міндеттеріне сәйкескеледі.Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі. ҚР Конституциясы басқа дазаңдар мен нормативтік құқықтық актілер мен қарастырылып отырған тақырыпқабайланысты әр түрлі нысандағы мәліметтер қолданылған.Жалпы осы жұмысымда әсіресе Қазақстан Республикасындағы басқару нысанынажәне құрылымын жан-жақты ашып көрсетіп ,толығырақ тоқталатын боламын.
І. МЕМЛЕКЕТ НЫСАНЫ
1.1 Мемлекет нысаны, түсінігі және белгілері
Мемлекеттің нысанына - халықаралық жағдай, мемлекеттердің арасындағы қарым-қатынастар, және абыройы күшті адамдардың істері де әсер етеді. Отарлық мемлекеттердің басқару нысанына бұрынғы метрополия мемлекеттерінің нысаныүлгі болатыны мәлім. Дамыған елдердің саяси-мемлекеттік құрылысы, олардың демократиялық іс-әрекеттері дамушы елдерге көп әсер етуі объективтік процесс. Мысалы, Ұлыбритания бүкіл Европа континентіне, Жапоня жәнеСкандинавия мемлекеттеріне өзінің шектелген конституциялық монархиясын үлгіретінде сыйлағаны белгілі. Ал АҚШ өзінің көрші мемлекеттеріне жәнетоталитарлық мемлекеттерге президенттік республикасының әсерін тигізді.Сонымен бірге мемлекеттің дамуына діни факторлар да әсерін тигізеді.Мұсылман, католик, христиан, буддистік мемлекеттердің өздеріне тәннышандары бар. Сонымен, мемлекеттің сыртқы формасын анықтау үшін көпфактілерді терең зерттеу керек. Мемлекет нысаны - бұл қоғамның басқару, мемлекеттік құрылым және саясирежим нысандарынан құралған құрылымдық ұйымдастырылуы. Басқару нысаны -бұл мемлекеттік биліктің жоғары органдарыны өкілеттіктерінІң өзарақатынасы, олардың құрамы мен кұрылу тәртібі. Басқару нысаны жоғары биліктіжалғыз адамның немесе сайланбалы алқалық органның жүзеге асыруынабайланысты ерекшеленеді. Мемлекеттің нысаны негізінде үш сыңардан тұрады;1.Мемлекеттік басқару нысаны.2.Мемлекеттік құрылымы.3.Саяси режим [1.15б.].Ал негізінде мемлекеттің нысаны тарихи кезеңмен және әрбір мемлекеттіңерекшеліктерімен байланысты екені мәлім. Сондықтан, мемлекеттің әрбірнысанының көп варианттары бар. Мемлекеттердің дамыған кезінде осы үшэлементтерінің біреуі бірінші орынға шығады. Қазіргі Ресейде мемлекеттіңекінші элементі - Ресей федерациясының негізгі принциптерін сақтау үшінШешен республикасымен соғыс әдісін қолданғаны белгілі, бұл Ресейфедерациясының мықтылығын көрсету, негізгі принциптерін сақтау үшіністелген саясат. Бұл мемлекеттің құрылым нысанын бірінші орынға қойып отыр.АҚШ 1860-1864 жылдары Солтүстік пен Оңтүстіктің арасындағы соғыс кезіндефедерацияны сақтау мақсаты мемлекетгің негізгі нысаны болды. Фашистік режимқұрылған кезде мемлекет нысанының саяси режимі бірінші орынға шығады.Бейбітшілік кезде экономикалық дамуы жоғары демократиялық мемлекеттердебасқару нысаны мемлекеттің сыртқы жағдайын белгілейді.Мемлекеттің басқару нысанына оның жоғары, орталық және жергіліктіоргандарының құрылуы, олардың карым-қатынастары қандай приициппенқалыптасты, халық оларды сайлауына қандай түрде қатысады деген сұрақтарғажауап береді. Мемлекет нысандарының арасында басқару формасы маңыздыэлемент болып саналадыМемлекеттік басқару нысаны деп қоғамда жоғарғы мемлекеттік биліктіңұйымдасуын және оған халықтың тікелей қатысуын айтады. Мемлекеттің басқарунысаны монорхия және республика болып екіге белінеді.Мемлекет нысандарының құрамдары:Басқару нысаны - жоғарғы мемлкеттік органдардың құрылуы мен ұйымдасуыныңтәртібі. Олардың бір-бірімен және тұрғындармен қарым-қатынастарысипатталады. Сонымен бірге, мемлекет нысанының ерекшелігіне байланыстымонархиялық және республикалық болып бөлінеді.Мелекеттік құрылым нысанында - мемлекеттің аумақтық құрылысын, мемлекет пеноның аумақтық бөліктерінің арасындағы қарым-қатынастары көрсетіледі.Мемлекеттік құрылым нысанының түрлеріне унитарлық, (Біртұтастық),федеративтік және конфедеративтік (достастық) мемлекеттер жатады [2.63б.].Саяси (мемлекеттік) режим - мемлекеттік билікті іске асырудың жолдары менәдістерінің жүйесін көрсетеді. Осы ерекшеліктеріне байланыстыдемократиялық, және саяси (мемлекеттік) режимдерге бөлінеді.Мемлекеттік басқарудың нысандары - мемлекеттік нысанының құрамы, ол жоғарымемлекеттік өкіметтің ұйымдасуының, оның органдарының құрылуындағы тәптіптіжәне олардың тұрғындарымен қарым-қатынас сипаттайды.Жоғары мемлекеттік билікке мемлекет басшысы жатады (монарх не президент),заң шығару органы, үкімет.Мемлекеттік құрылым нысандары - мемлекет нысанының құрамы, мемлекеттің ішкіқұрылысын сипаттайды, саяси және аумақтық бөлудің жолы, мемлекеттің барлықоргандарының белгілі қарым-қатынастыраның, оның құрайтын органдарыныңбөліктерімен келісімділігін қамтамасыз етеді.Мемлекеттің сыртқы нысаны мен ішкі нысанында мазмұны диалектикалық бірлігібайқалады. Мемлекеттің нысаны қоғамның экономикалық, мәдени, руханимазмұнына байланысты [3.95б.].Демократиялық мемлекеттер туралы айтатын болсақ, олар тек қана республиканемесе шектелген монархия түрінде өмір сүреді. Ал шығыс мемлекеттері көбінемонархия болатыны жақсы мәлім. Қытай, Үндістан, Египет (Мысыр), Англия, АҚШмемлекеттерінің философтары Аристотель, Мнтеске, Локк, Вашингтон, Де-Голльмемлекеттің нысанына көп көңіл бөлген, Мемлекеттің тарихи дамуы процесіндеоның нысанына бірнеше жағдайға географиялық, климат, тарихи факторларжатады. Егер мемлекет континентте қалыптасса немесе оның шекарасы теңізге,мұхитқа шықса бұл екі жағдайда екі мемлекеттің нысаны екі түрлі болады.Аралда орналасқан мемлекеттердің континенттік мемлекеттермен салыстырғандадемократиялық режимдері күштілеу екені байқалады. Шығыс мемлекеттердебірінші ірі цивилизация-лардың дамуы ұлы өзендермен байланысты болды:Қытайды - Хуанхэ, Египетте, Ніл, Вавилонда - Тигр және Евфрат, ҮндістандаГанг. Шығыс мемлекеттерде - монархия, Еуропада - шектелген монархия немесереспублика құрылған. Ежелгі демократиялық республикалар Жерорта теңіздіңжағасында орналасқан мемлекеттерде болғаны жақсы белгілі. Қазақстанныңгеографиялық жағдайы екі- Ресей және Қытай сияқты ірі мемлекеттерменкөршілес болуы, теңізге қашықтығы және ашық жолдың жоқтығы мемлекеттіңдамуына едәуір нұсқан келтіріп отыр.Мемлекеттің құрылысына экономикалық және саяси жағдайлар әсерін тигізді,Ежелгі - Феодалдық немесе Шығыс мемлекеттерде рулы қоғамның қалдықтары көпуақытқа дейін қамтылып келеді. (Ману заңдарында, солистік жинағында - салическая правда Орыс мемлекетінің жинағында - Русская правда). Кейіналғашқы қоғамның ыдырау процесінде ол қалдықтар жойылады да мемлекеттіңнысаны қатты өзгереді. Мысалы, Үндістанның мемлекет құрылыс туралы қатаңқағида болған: патшаның әділетті болуы жеке меншікті бұзбайтын,брахмандарды сыйлайтын және олардың айтқан ақылдарын тыңдауы мәндеттіболған. Бұл туралы Ману заңдарында Айтылған. Ресейдің феодалдықмемлекетінде халық жиналысының, соттың, рулық қауымның рөлдерді көпке дейінсақталып келеді. Саяси жағдай топтардың арасындағы қарым-қатынасшиеленіскен жағдайларда демократиялық басқару туралы айту қиын. Дағдарыскезінде көбіне мемлекетті басқару бір адамның қолында болады: Наполеон,Рузвельд, Гитлер. Пиончет. Ал мемлекеттің экономикасы жақсы дамыған кезде,жағдай тыныш уақытта демократиялық әдістер жақсы қолданатына мәлім (Греция,Рим, Швецария, Белгия).Мемлекеттің құрылымына қоғамның ұлттық құрамы, тарихи әдет-ғұрыптары немесеерекше тарихи жағдайлары да әсерін тигізді. Ресей, Үндістан Америка,Мексика мемлекеттері көп ұлттық мемлекеттерге жатады. Сондықтан олардымемлекеттік құрылымдары федерация. Ал, Жапония, Германия, Польша бір ұлттықмемлекеттер, бірақ біреулері тұтас мемлекет, екіншілері, мысалы, Германияфедерация. Бұл жағдайды анықтау үшін Германияның мемлекеттік процесін жәнетарихын жақсы білу ерек. 19 ғасырда Пруссия мен Австрияның гегемония үшінкүресі Пруссияның жеңісімен аяқталды. Бірақ феодализм кезеңінен Германиякапитализмге көшкенімен, буржуазиялық мемлекеттің қалыптасуы аяқталған жоқ.
Сондықтан қазір де немістер бірнеше тәуелді мемлекеттерден тұрады.Қазақстан жерінде көне дәуірден қазақтың арғы атасы - түріктер, бергі атасы - қыпшақтар өмір сүрген 15 ғасырда қазақ хандығы құрылып, өзінің тәуелсізмемлекеті болған. Қазақстан көп ұлттық республикаға айналуы 20 ғасырдаболды. Сондықтан Қазақстан Республикамыздың қазіргі Конституциясы біртұтас,бөлінбейтін мемлекет болып жарияланады.Мемлекеттің нысанына халықаралық жағдай, мемлекеттердің арасындағы қарым-қатынастар және абыройы күшті адамдардың істері де әсер етеді. Отарлықмемлекеттердің басқару нысанына бұранғы метрополия мемлекеттердің нысаныүлгі болатыны мәлім. Дамыған елдердің саяси-мемлекеттік құрылысы, олардыңдемократиялық іс-әрекеттері дамушы елдерге көп әсер етуі объективтікпроцесс. Мысалы, Ұлыбритания бүкіл Еуропа континентіне, Жапония жәнеСкандинавия мемлекеттеріне өзінің шектелген кнституциялық монархиясын үлгіретінде сыйлағаны белгілі. Ал АҚШ өзінің көрші мемлекеттеріне жәнепосттоталитарлық мемлекеттерге президенттік республикасының әсерін тигізді[4.62б.].Республиканың мемлекеттік құрылысына саяси күшті адамдардың қызметі жәнежүргізген саясаты әсерін тигізеді: Гитлер, Рузвельт, Шыңғыс хан, Абылай,Петр Бірінші, Ататүрік және басқаларын еске алсақ дұрыс болады. Ленинніңсаясаты бір континенттің мемлекеттеріне 70 жылдан аса уақытқа үлгі болады.Тек қана Еуразия емес, Куба, Въетнам, Корея, Африканың мемлекеттерініңтарихына ықпал жсағаны мәлім.Мемлекеттің дамуына діни факторлары да әсерін тигізді. Мұсылман, католикхристиан, буддистік мемлекеттердің өздеріне тән нышандары бар. Сонымен,мемлекеттің сыртқы формасын анықтау үшін көп фактілерді терең зерттеукерек.Оқу әдебиетінде мемлекеттің нысаны көбіне үшке бөлінеді - басқару нысаны,мемлекеттің құрылымының нысаны және саяси режим. Ал, негізінде, мемлекеттіңнысаны тарихи кезеңмен және әрбір мемлекеттің ерекшелік-терімен байланыстыекені мәлім.Сондықтан мемлекеттің әрбір нысанының көп нұсқалары бар. Мемлекеттіңдамыған кезінде осы үш элементтерінің біреуі бірінші орынға шығады.Қазіргі Ресейде мемлекеттің екінші элементі - Ресей федерациясының негізгіпринциптерін сақтау үшін Шешен республикасымен соғыс әдісін қолданғаныбелгілі. Бұл Ресей федерациясының мыктылығын көрсету, негізгі принциптерінсақтау үшін істелген саясат. Бұл мемлекеттің құрылым нысанын біріншіорынға қойып отыр. АҚШ 1860-1864 жылдары Солтүстік пен Оңтүстік арасындағысоғыс кезінде федерацияны сақтау мақсаты мемлекеттің негізгі нысаныболды. Фашистік режим құрылған кезде мемлекет нысанының саяси режимібірінші орынға шығады. Бейбітшілік кезде экономикалық дамуы жоғарыдемократиялық мемлекеттерде басқару нысаны мемлекеттің сыртқы жағдайынбелгілейді.Мемлекеттің басқару нысанына оның жоғары, орталық және жергіліктіоргандарының құрылуы, олардың қарым-қатынастары қандай принциппенқалыптасты, халық оларды сайлауына қандай түрде қатысады деген сұрақтарғажауап береді. Мемлекет нысандарының арасында басқару формасы маңыздыэлемент болып саналады. Басқару нысаны монархия және республика болып екітүрге бөлінеді.Мемлекет формасының екінші элементіне мемлекеттік құрылымының нысаныжатады. Бұл мемлекеттің әкімшілік - жергілікті бөлінуі, сол бөлімдердің бір - бірімен қатынасы және мемлекеттің және бөлімдердің арасындағыбайланыстар. Мемлекеттің құрылым - ұлттық мемлекеттік қатынастарды,әкімшілік территориялық жүйені, олардың ерекшеліктерін бейнелейді. Жоғарыдаайтып кеткендей мемлекеттер бұл элемент бойынша унитарлық, федеративтікжәне конфедеративтік мемлекеттерге бөлінеді.
1.2 Мемлекеттің басқару нысаны
Мемлекеттік басқарудың нысанына оның жоғарғы, орталық және жергіліктіоргандарының құрылуы, олардың қарым-қатынастары қандай принциппенқалыптасады, халық оларды сайлауына қандай түрде қатысады деген сұрақтарғажауап береді. Мемлекет нысандарының арасында басқару формасы маңыздыэлемент болып саналады. Басқару нысаны монархия және республика деп екітүрге бөлінеді.Монархияда жоғарғы билік бір адамның қолында болады және бұл билікмұрагерлікпен беріледі. Монархияның белгісі: мемлекетті басқаратын адамныңбилігі оған әкесінің немесе басқа туысқандарының қолынан тиеді. Сондықтаноның билігі- мұра билік. Тақтың көшуінің екі әдісі бар: шығыс және кейбірЕвропа мемлекеттерінде тақ тек ер адамдарға беріледі. Ал көпшілік Европамемлекеттерінде еркек адамдарға да әйел адамдарға да беріле береді (Ресей,Дания, Англия). Монархияның өмірбойлық берілген әдістері де болады, бұндайжағдайларда мұрагерлік заңды әдіспен берілген жоқ, мысалы: Наполеон,Каролингтердің тұқымдары, Чандрагупта, Вильгельм Оранский. Соңғы Англиядамемлекеттік төңкеріс ұқсас даңқты революциясынан кейін заңды патшаныңқолынан билікті алғаны белгілі. Монархияның үшінші түрі бар, монарх бірнешеақсүйектердің тұқымдарынан сайланады (Малайзия).Монархия екіге бөлінеді: шексіз және шектелген монархиялар. Шексіз монархия - монархтың билігін басқа мемлекеттік орган шектемейді, жоғарыда айтылғанбиліктің бәрі соның қолында. Бірақ шексіз монархияның да бірнеше түрлерібар. Ең бірінші шексіз монархия - Шығыс деспотия (Египет, Вавилон, Қытай,Жапония) монархтың қолында өте күшті экономикалық функциялары жиналған, албұл қызметі осы айтқан мемлекеттердің географиялық және ерекше экономикалықжағдайларымен байланысты.Жаңа кезеңдерде шектелген монархия конституциялық монархия деп аталды. Оныңекі түрі бар: дуалистік және парламенттік монархия. Дуалистік монархиялардамемлекетті басқарған екі топтың күші тең, буржуазиялық революцияларөткеннен кейін, оның бірінші кезеңінде бұрынғы корольдер биліктерініңжартысынан айырылады, оған біріншіден заң шығару билігі жатады.Егер мемлекетте жоғарғы және төменгі органдардың бәрі сайлаумен белгілімерзімге құрылатын болса, осындай мемлекеттік басқару формасын республикадеп атайды. Республикада мемлекеттік органдар белгілі бір мерзімге сайланыпқұрылады. Республика деген сөз көне дәуірдегі мемлекеттерде бірінші ретқолданды. Бұл термин халықпен байланысты. Мемлекетті басқаратын адамдармен органдарды халық белгілі бір кезеңге сайлайды. Сайланбаған қызметкерлермен органдар республика болмайды. Республиканың ең бірінші түрі-Греция,Афин республикасы. Олар халықты өте шектеулі түсінді, бұл республиканыңбасқару органдарына және сайлауға тек Грецияның азаматтары қатысатын, алазаматтары болып 20 жасқа толған ерекек адамдар, ата-анасы Афинаныңазаматтары, жеке меншігі бар, әскерде қызмет еткен, барлық құқықтарынпайдалана алатын адамдар саналатын.Парламенттік республика. Бұл мемлекетті басқару нысанында билікпарламенттің қолына жиналған. Кабинет пер премьер министрді парламенттіңтөменгі палатасы тағайындайды, тексереді және түсіреді. Өкімет парламенттіңалдында жауапты. Парламенттік басқару нысаны жағдайында билік жүргізуфункциясы мемлекет пен үкімет басшылары арасында бөлінген. Президент текмемлекет басшысы. Үкімет атқарушы билікті жүзеге асырады әрі парламенттегіпартиялық көпшілік негізінде құрылады. Күшті үкімет - әлсіз президент.Федерация. Құрама мемлекет бірнеше зиялы мемлекеттерден тұрады. Құрамамемлекет- күрделі мемлекет, ол федерацияның мүшелерін біріктіреді.Мемлекеттік органдар екіге бөлінеді: жалпы федерацияның органдары жәнеәрбір мүшесінің жеке органдары. Федерацияның субъекттері ішкі істерінөздері шешеді, ал федеративтік орталық органның қолында барлық ішкі-сыртқыбилік болады. Федеративтік республика халықаралық құқықтың алдында тек бірмемлекет болуға тиіс.
Мемлекеттің басқару нысаны
МонархияРеспублика
Көне шығыс мемлекеттері: Көне Афин мемлекетіВавилон, Египет, Үндістан
Көне Рим мемлекеті Римаристократиялық
Республикасы
Алғашқы феодалдық Спартааристократиялықмемлекеттер республикасы
Шектеулі монархия Орта ғасырда Қалареспубликалар
Шексіз монархия Парламенттік республика
(Австрия, Италия)
Конституциялық монархия Президенттік республика (АҚШ)
Конфедерация. Бұл өте көлемді және күрделі конфедерациялы мемлекеттердіңодағынан және халықаралық ұйымнан айыру өте қиын. Конфедерация- белгілімақсатқа жету үшін бірнеше ерікті мемлекеттердің уақытша одағы.Конфедерация мүшелері өздерінің тәуелсіздігін толық сақтайды: азаматтығын,заңдарын, мемлекеттік аппараты, сот және қаржы жүйесін, өздерінің ақшасын.Конфедерация қабылдаған шешімдерді олардың жоғарғы органдары мақұлдаукерек[5.215б.].
1.2.1 Монархиялық басқару нысаны.Монархия жоғарғы билік бір адамның қолында болады және бүкіл билікмұрагерлікпен беріледі. Монархияның белгісі: мемлекетті басқаратын адамныңбилігі оған әкесінің немесе басқа туысқандарының қолынан көшуі. Сондықтаноның билігі - мұралық билік. Тақтың көшуінің екі әдісі бар: шығыс жәнекейбір Европа мемлекеттерінде тақ тек ер адамдарға беріледі. Ал көпшілікЕвропа мемлекеттерінде еркек адамдарға да, әйел адамдарға да беріле береді(Ресей, Дания, Англия). Монархияның озбырлық жолмен де көшуі мүмкін:Наполеон, Каролингтердің тұқымдары, Вильгельм Оранский. Англияда даңқтыреволюция арқылы монархия түпкілі патшаның орнағаны белгілі. Монархияныңкөшуінің үшінші түрі бар, монарх бірнеше ақсүйектердің тұқымдарынансайланды (Малайзия). Тарихта екі монарх болған мемлекеттік басқаруформасында кездескен (Спарта). Тоталитарлық режимдерде Коммунистікпартияның басшысының билігі монархтың билігінен де күшті болды.Сонымен, монархтың билігі көбіне мұрагерлік билікке жатады, ол өзініңқызметіне құдайдан басқа ешкімнің алдында жауапты емес, ол мемлекеттіңбасшысы, құқықтың қайнар көзі, оның атынан сот, мемлекеттің атқаруфункциялары жүзеге асырылады, ол әскерді басқарады, мемлекеттің атымен шартқұрады. Монархтың бірнеше жоғары аттары мен титулдары болады, оны асыраумемлекеттің міндеті. Мысалы, Англияның короліне 1660 жылдан бастап цивилдікқағазбен парламент мұқтажына керек ақшаны беретін болды. Королдердіңсарайлары, киімдері, әскерлері мемлекеттің міндетінде болды. Королді асыраумемлекетке өте ауыр болса да, көп мемлекеттер королден және монархияданбасын тартқысы келмейді. Қазіргі Англияның королі - Елизавета II мұражалғастыратын балаларының абыройы өте күшті болмады, екі баласы және қызынекесін бұзып, ажырасып кетті. Бірақ 1997 жылы Англияның азаматтарынан"Король Англияға керек пе?" деп сұрастырғанда, 66 проценті монархия да,король де сақталсын деп жауап берді Сонымен Монархияда мемлекеттік билік тек ғана бір адамның қолында болады,билік тұқым жалғастыру арқылы беріледі. Монархия екі түрге бөлінеді:Абсолюттік (шексіз), және конституциялық (шектелген). Абсолютгік монархияда мемлекеттің басшысы монарх болып саналады, оныңқолында заң шығару, атқарушы және сот биліктері шоғырланады. Мемлекетаумағында онын билігі шексіз, ешқандай мемлекеттік тетіктермен шектелмеді,барлық министрлерді, сот, прокуратура органдарының басшыларын өзініңеркімен тағайындайды және босатуға құқылы. Монарх өзінін әрекеттері үшінешқандай органдардың алдында жауап бермейді. Абсолюттік монархия құлиеленуші мемлекеттерде қалыптасып, феодалдық мемлекеттерде де кеңіненпайдаланылады, казіргі заманда да бар. Мысалы, (Бахрейн, Бруней, Вати-кан,Катар, Біріккен Араб Эмираты, Сауд Аравиясы, Оман). Тарихта Ресей І917жылға дейін абсолюттік монархия болған.Конституциялық, (шектелген) монархияда мемлекеттік билік жүргізетінмонархтын билігі мемлекеттік органмен, негізінде парламентпен шектеледі.Мысалы, Непал, Марокко, Ұлыбритания, Нидерланды, Жапония, Бельгия т.б. Осымемлекеттердің конституциялары бойынша император, король мемлекет басшысыболғанмен, олардың биліктері заң шығару саласында билік жүргізу құқықтарышектелген. Бельгияда король мемлекет басшысы, министрлерді өзітағайындайды, ал заң шығару қос палаталы парламент құзырында. Шектелгенмонархияда атқарушы билік премьер-министрдін қолында.Шектелген монархия дуалистік және парламенттік болады. Дуалистік (дуализм -- лат. диаііз -- екі жақты) монархияда (Кувейт, Непал) монархтың билігі заңшығаратын органмен шектелген, бірақ, заңға вето қою кұқы сақталады, албасқа атқарушы билікті іс жүзіне асыруда еркіндік білдіреді, министрлердіөзі тағайындайды, үкімет монарх алдында есеп береді[6.38б.]. Билік - монарх, парламент және үкімет болып белінеді. Дуалистік монархиянегізінде абсолютгік монархиядан парламенттік монархияға өтудін негізгісатысы.Шексіз монархия - монархтың билігін басқа мемлекеттік орган шектемейді,жоғарыда айтылған биліктің бәрі соның қолында. Бірақ шексіз монархияның дабірнеше түрлері бар. Ең бірінші шексіз монархия -Шығыс деспотия (Египет,Вавилон, Қытай, Жапония). Монархтың қолында өте күшті экономикалықфункциялары жиналған, ал бұл билік осы айтқан мемлекеттердің географиялықжәне ерекше экономикалық жағдайларымен байланысты. Мысалы, Египетмемлекетінде номдардың бәрін фараон біріктіріп, Ніл өзенінде суаружұмыстарын басқаратын. Монархтың осындай қиын экономикалық қызметі өтекүшті биліктің қажет екенін туғызды. Сондықтан, фараондардың биліктерішексіз болатын: ол құдайдың тұқымы, таққа отырған кезден оған пирамидасалады, ол экономикалық, қаржы, заң шығару, діни, сот, әскери қызметтерінбасқарған. Тарихта кездескен шексіз монархияның екінші түрлері көнедәуірдегі мемлекеттерде болған. Оған Рим империясы жатады. Бүл шексізмонархия республиканың орнына келді. Императордың да билігі өте күшті,бірақ оны күшейтетін жағдайлар саяси факторлерге байланысты болған. Ортағасырларда шексіз монархия феодализмнің соңғы кезінде пайда болды. Ең күштіфеодалдық шексіз монархияларға Людовик XIV, Петр I, Екатерина II, ЕлизаветаI, Фридрих II, Үдемі Сулейман монархиялары жатады. Людовик XIV мемлекетті55 жыл басқарды (1661-1715). Оның "мемлекет деген мен" -- сөзі бүкілЕвропаға мәлім болған. Версаль сарайын салдырды, қаржыны өзі жұмсады, заңдыөзі шығарды, парламентті жинамай мемлекетті, әскерді де, сотты да өзібасқарды. Ол өмір бойы көрші мемлекеттермен соғысып, сыртқы саясатын толықөзі жүргізді. Бірақ феодализмнің шексіз монархияларының мемлекетке істегенжақсылықтары да көп еді. Қазіргі жаңа ғасырларда шексіз монархиялар өтесирек кездеседі (Бруней, Оман).Парламенттік монархияда корольдің, императордың мемлекеттік билігі заңшығару және ажарушы билік жүргізу салаларында шектеледі. Монарх үкіметбасшысы және министрлерді тағайындайды, бірақ олар парламенттің алдындажауап береді. Монархтың шығарған жарлықтары парламент бекіткеннен кейінғана іске асады. Егер парламент үкіметке сенімсіздік білдірсе үкіметқызметін доғарады, немесе монарх арқылы парламентті таратып, қайтадансайланады. Негізінде біріншісі үстемдік жасайды. Мысалы, Испанияда үкіметөзінің атқарған қызметі туралы Кортес алдында жауапты. Казақ хандығындапарламентік манархия қалыптасқанын атап кеткен жөн.Сол заманның Билер кеңесі өзінін, мемлекеттік мәртебесі бойынша ханныңбилігін шектеу құқына ие болған, көшпелі қазақ коғамының тұрмыс-тіршілігінесай қалыптасқан ұлы даланың сол кездегі парламент және ең жоғарғы соторганы ханнын ішкі және сыртқы саясат мәселелері бойынша шешім кабылдауыБилер кенесінін құптауын талап еткен. Бір сөзбен айтқанда, қазаққоғамында атқарушы билік ханның кольшда шоғырланған. Билер кеңесішығарған зандар мен шешімдерді хан іс жүзіне асырып отырған. Хан билікжүргізуді мұрагерлік жолмен кабылдағанмен мемлекеттік маңызы бар мәселелербойынша Билер кеңесінің ұйғаруынсыз шешім қабылдай алмайды. Тек тығызмәселелер бойынша тез арада шешуді талап ететін жағдайда хан өз тарапынанбатыл қимыл әрекеттер жасауға құкылы. Монархиялардың көбі шектелген монархияларға жатады. Бұлмонархияда монарх билігі басқа бір органмен немесе заңмен шектеледі.Шектелген монархия шығыс мемлекеттерінде кездеседі, мысалы, Үндістан.Үндістанның патшасы екінші кастаға жататын - критерилерге, ол брахмандардыңайтқан ақылдарын және олар құрған Кеңесін сый-лауға тиісті. Патшабрахмандардың жеке меншігіне тиісуге құқығы жоқ, оларды өлім жазасына кесеалмайды, заң шығару немесе сот функция-ларын олардың Кеңесі қатыспасаатқара алмайды. Орта ғасырларда Европа мемлекеттерінде сословиелік -- өкілдікмонархиялар пайда болды. Европа қоғамында үш сословие қалыптасқан болатын:шіркеу кызметкерлері, дворяндар және қала тұрғындары, басқаша айтқанда -буржуазия. Осы сословиелер өздерінің мүдделерін қорғайтын сословиелікорганды кұрайтын, ол Парламент, Кортес, Бас штаттар деп аталатын. Бұлоргандар қалыптасқан кезде салық жинауға келісімін беретін, одан кейінқызметін күшейтіп заң шығару ұсынысын қолына алды, кейін заң шығару билігінөзіне қаратты. Жапония мемлекетінде императордың билігін сегун деген эскериқызметкерлер шектеген болатын, бұл басқару форма сегунат деп аталды. Жаңа кезеңдерде шектелген монархия конституциялық монархия депаталады. Оның екі түрі бар: дуалистік және парламенттік монархия. Дуалистікмонархияда мемлекетті басқарған екі топтың күші тең, буржуазиялықреволюциялар өткеннен кейін, оның бірінші кезеңінде бұрынғы корольдербиліктерінің жартысынан айырылды, оған біріншіден заң шығару билігі жатады.Мысалы, Франция мемлекетінде 1791 жылғы Конституция бойынша король заңшығару билігін жоғалтты, ол ұлттық жиналыстың қолына көшті. Бірақ оныңқолында калған билігі әлі күшті еді: ол әскерді өзі басқарды, осыныпайдаланып өзінің халқына қарсы шықты, сот қызметкерлерін, министрлердіжәне атқару билікті өзіне бағындырды, шығарған заңдарға тыйым салды жәнепарламентті таратуға құқығы болды. Сонымен, мемлекеттік билік екігебөлінді: парламент буржуазияның мүдделерін қорқады, ал король феодалдардың.Бірақ, тарихи процесс объективтік түрінде парламентті жеңіске жеткізді де,дуалистік монархия парламенттік монархияға айналды. Парламенттік монархиябірінші Англияда құрылды. Даңқты революциядан кейін Құкық туралы Билльдеген (1689ж.) конституциялық заңда осы мемлекеттік басқару нысаны пайдаболды. Қазір Европа мемлекеттерінің көбі осыған жатады: Бельгия, Норвегия,Швеция, Дания. Бұл мемлекеттерде монарх - мемлекеттің басшысы. Олпарламенттің келісімінсіз көп мәселелерді шеше алмайды. Парламенттіңтөменгі палатасына көп орын алған саяси партия өзінің өкіметін құрады. Солпартияның басшысы премьер-министр болып тағайындалады. Премьер-министркабинетін өзі құрастырады, король оған тек келісім береді. Кабинет королдіңалдында емес, парламенттің алдында жауапты. 1997 жылы Англиядаконсервативтік партия сайлауда лейбористерден жеңіліп 18 жыл Англияныбасқарғаннан кейіи оппозицияға кетті. Парламент королдің мұқтажына керекақшаны береді, оның жеке өміріне де қатысады. Бірақ көп мемлекеттер мо-нархтың құқықтарын шектесе де, бұл ескілік немесе керек емес мемлекеттіңэлементі деп санамайды. Монарх - мемлекеттің көркі, тұрақ-тылығы, сәні,ертеден келс жатқан әдет ғұрыптары. Сондықтан, кейбір мемлекеттер жойылғанмонархияларды қайтадан орнына қалыптастырғаны мәлім (Испания 1975, Англия).Қазіргі Ресей, Грузия, Болгария, Румыния мемлекеттерінің патша тұқымдары,тірі халықтың арасында монархияны қалпына келтіру деген пікірді білдіргенадамдар және саяси партияларда бар. Сонымен, монарх топтардың, саясипартиялардың арасындағы арбитрі және тұрақты саяси режимінің кепілдігіболып көрінеді. Монархтың өмірін реттейтіп әдет-ғұрыптардың көбін халықжақсы көреді: парламенттің бірінші сессиясын ашу процедурасы, мем-лекеткекелген қонақтарды қарсы алу, мемлекеттің атымен мерекелерімен құттықтау,монарх сарайларының өмірін реттейтін әдеттер[7.215б.].
1.2.2 Мемлекеттің екінші басқару нысаны - Республика Егер мемлекетте жоғарғы және төменгі органдардың бәрі сайлауменбелгілі мерзімге құрылатын болса, осында мемлекеттік басқару формасы-республика деп аталады. Республика деген сөз көне дәуірдегі мемлекеттерде бірінші ретқолданды. Бұл термин халықпен байланысты. Мемлекетті басқаратын адамдар меноргандарды халық бір белгілі кезеңге сайлайды. Сайланбаған қызметкерлер меноргандар республикада болмайды. Республикаиың ең бірінші түрі - Греция,Афин республикасы. Олар халықты өте шектеулі түсінді, бұл республиканыңбасқару органдарына және сайлауға тек Грецияның азаматтары қатысатын. Алазаматтары болып 20 жасқа толған еркек адамдар, ата-анасы Афинаныңазаматтары, жеке меншігі бар, әскерде қызмет еткен, барлық құқықтарынпайдалана алатын адамдар саналатын. Сонымен, әйел адамдар, метистер, шетелдердің азаматтары және құлдар саяси өмірге қатынасқан жоқ. Грецияныңнегізгі органы - халық жиналысы, ол барлық кызметкерлерді сайлаған, оларданесеп алатын, мемлекеттің негізгі мәселелерін шешетін, заң шығарды. Басқаоргандар 500 жүздік Кеңес, гелиэй, қызметкерлер, стратегтер, белгіліуақытқа ғана сайланатын және халық жиналысының алдында жауапты болатын.Антикалық республиканың аристократтық түріне Рим және Спарта республикасыжатады. Бұларда сайлауға және мемлекетті басқаруға азаматтардың бәрі емес,тек қана ақсүйектері жіберіледі. Орта ғасырларда республика өте сирек кездеседі, көбіне ол республика -- қала (Псков, Новгород, Бремен, Любск, Венеция, Фло-ренция). Жаңа кезеңде республиканың екі түрі кездеседі: президенттік жәнепарламенттік республикалар. Президенттік республиканы АҚШ 1787 жылғыКонституциясында бекіткен. Олар Англияның корольдерінен көп озбырлық,заңсыздық көргесін, абыройлы билікті орнатуды анық түсінді. Деспотиялықрежим құрылмауы үшін биліктің бөліну принциптерін енгізді. Сонымен,мемлекеттің жаңа басқару формасын ойлап шығарды. Президенттік республикадабилік үшке бөлінеді: заң шығару парламенттің қолында, атқару билік-президент пен өкіметтің қолында, ал сот билігі тәуелсіз сот органдарында.Президентті халық сайлайды. АҚШ-та 4 жылда бір рет президенттік сайлауыөтеді. Президент- мемлекеттің бірінші басшысы, өкіметті өзі басқарады,Сенаттың келісімімеп министрлерді тағайындайды, әскер оған бағынады.Президент-республика бірлігінің тұтастығының символы. Кейбір президенттікреспубликаларда президентпен қатар премьер-министр үкіметті басқарады.Көбіне оны президенттің өзі тағайындайды және ол президенттің алдындажауапты. Парламенттің өкіметті тарататын құқығы жоқ. Кейбір мсмлекеттердепрезидент премьер-министрден басқа бірнешс министрлерді өзі тағайындайды,ал қалған министрлерді премьер-министрдің өзі парламенттің келісіміментағайындайды. Мемлексттің Заң шығару билігі парламенттің қолында, жәнепарламент белгілі қызметкерлерді және жоғарғы сотты тағайындағандакелісімін береді. Сот билігі ерекше сот органдарының қолында. Сотқызметкерлері президенттік республикаларда белгілі уақытқа немесе өмірбойлы тағайындалады. Оларды тағайындайтын заңдарды әрбір мемлекеттердеерекше, бірақ бұл процеске президент те, парламент те қатысады. Үш билікбір-біріне тең болуға тиіс деп көп конституцияларда жазылған, ол үшеуініңара-қатысын реттеп отыратын президенттің билігі. Президенттік республикалардың варианттары көп, олардың бірінежартылай президенттік республика жатады (мысалы: 1958 жылғы Конституциясыбойынша Франция, Турция). Парламенттік республика. Бұл мемлекетті басқару нысанында билікпарламенттің қолына жиналған. Кабинет пен премьер-министрді парламенттіңтөменгі палатасы тағайындайды, тексереді және түсіреді. Өкімет парламенттіңалдында жауапты. Парламенттік басқару нысаны жағдайында билік жүргізуфункциясы мемлекет пен үкімет басшылары арасында бөлінетін. Президенттікмемлекет басшысы. Үкімет атқарушы билікті жүзеге асырады, әрі парламенттегіпартиялық көпшілік негізінде құрылады. Күшті үкімет - әлсіз президент.Сонымен, өкімет парламенттің сенімі болған кезде ол өзінің қызметін істейалады, ал болмаған жағдайда отставкаға шығады. Мұндай республикалардапрезидент мемлекеттің басшысы, оның биліктері өте аз. Парламенттікреспубликаларға Италия жатады.Сонымен Республикада жоғарғы мемлекеттік биліктің қалыптасуы сайлау арқылыбір мерзімге дейін құрылады. Монархиямен салыстырғанда республика жоғарғысатыда прогрессивтік басқарудың формасы болып табылады. Республиканыңмынандай сипаттары бар:Мемлекет басшысы сайлау арқылы өкілеттілікке ие болды.Мемлекет басшысы өзінін, функцияларын арнайы белгіленген мерзімде атқарады.
Мемлекет басшысымен қатар жоғарғы өкілеттілік орган өзінің функцияларынатқарады.
Демократиялық мемлекеттер, өз кезегінде төмендегідей түрлерге бөлінеді:
1) парламенттік, бұл мемлекетте саяси өмірдегі шешуші рөл парламентсайлаған үкіметке тиесілі болады:
2) президенттік. бұл мемлекетте сайланған ел басшысы үкіметтің де басшысыболып табылады, сол себепті, ол үкімет мүшелерін тағайындайды және олардықызметінен босатады:
3) аралас. бұл мемлекетте үкіметті президент пен парламент бірлесе отырыпқұрайды.Президенттік республикада АҚШ, Қазақстан, Ресей президент мемлекет басшысы,үкімет президенттің алдында жауап береді, ол мемлекеттін жоғарғылауазымдарын тағайындайды және олар президенттің өкілі болып саналады(мысалы, Казақстанда әкімдер). Мемлекет басшысы қарулы күштердің басқолбасшысы, парламент шығарған заңдарды бекітеді. Теориялык мағанадапрезидент парламентті тарқатуға құқы жоқ. Бірак, практикада көптегенелдерде бар (Қазақстан).Парламенттік республикада заң шығарушы орган -- парламент ең жоғары органболып табылады. Парламент президентті және үкіметті сайлау құқына ие. Оларбилікті іске асыруда парламенттін алдында жауапты. Егер парламент үкіметкесенімсіздік білдіретін болса, қызметін доғарулары тиіс. Мұндай жағдайдапрезидент парламентті таратуға құқы бар. Парламентгік басқару жұйесіИталияда, Германияда, Индияда, Турцияда, Финляндияда калыптасқан.Қазан төңкерісіне дейінгі мерзімде қалыптасқан саяси-құқықтык ой-пікірнегізінде парламенттік республиканы жақтағаны ашық байқалады. Мысалы, XXғасырдың басында ірі қайраткер және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экономика, бизнес және құқық колледжі.
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы: Құқықтану
Пәні: Мемлекет және құқық теория негіздері
Тақырыбы: Мемлекеттің құрылым нысаны және оның әртүрлігі
Орындаған: П-21қ тобының
студенті Нурмагамбетова Анель
Тексерген: оқытушы
Омирбаева А.
Қарағанды 2022
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2-4
І МЕМЛЕКЕТ НЫСАНЫ
1.1 Мемлекет нысаны, түсінігі және белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5-8
1.2 Мемлекеттің басқару нысаны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8-14
1.2.1 Монархиялық басқару нысаны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 0-14
1.2.2 Мемлекеттің екінші басқару нысаны - Республика ... ... ... ... ... ... . ... .14-16
1.3 Мемлекеттің саяси режимі жәнебелгілері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..16-17
ІІ МЕМЛЕКЕТТІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ НЫСАНЫ
2.1 Мемлекетің құрылым нысаны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18-19
2.2 Мемлекеттің әкімшілік - құрылым нысаның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ..20-21
2.2.1 Унитарлық түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22-23
2.2.2 Конфедерациялық түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23-24
2.2.3 Федерациялық түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25-27
ІІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ УНИТАРЛЫҚ МЕМЛЕКЕТ ... ... ... ... ..28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
КІРІСПЕ
Осы тақырыпты таңдағаным мемлекеттің түгелдей дерлік басқару нысанын,құрылымын біліп, зертеп, осы бастаумен кіші болсын еңбегімді білдірткім келді.Тақырыптың өзектілігі:
Әрбір ғылымның өз зерттеу пәні болады. Мемлекет және құқық теориясының пәні болып мемлекет пен құқықтың пайда болуы, дамуы мен қызмет етуінің жалпы заңдылықтары мен заң ғылымдарының негізгі түсініктерінің жүйесі болып табылады. Ол қоғамдық ғылым болған соң, оны қоғамдық құбылыстар мемлекет пен құқық құрайды. Мемлекет бұл арнайы басқару және мәжбүрлеу аппараты бар, қоғамның өкілі бола тұра, оны басқаратын және оның дамуын қамтамасыз ететін бұқаралық биліктің саяси-аумақтық, егеменді ұйымы.Мемлекет деген ойдан туған абстракция емес. Ол қоғамда нақтылы материлизацияланған құбылыс. Билік жүргізу барысында халық өз мүдделерін корғайтын мемлекет ұйымдастырды. Мемлекеттің пайда болып, қалыптасуына және арнайы формаға ие болуына дін, әдет-ғұрып, дәстүр, саяси күштер ерекше ықпалын тигізеді. Сондықтан мемлекеттің нысанының қалыптасуына қоғамда демократияның, халықтың билік жүргізуінің дәрежесін анық айқындауға болады.Нысан мәнді, мән нысанды. Мемлекеттің мәні қалыптасқан, қабылданған нысаннан өзінің көрінісін табады. Мысалы, кұл иеленуші мемлекеттердің мәні үстем, қанаушы таптың саяси билігінін диктатурасы болса, оның нысаны -- шексіз монархия. Осыған байланысты мемлекет және құқық теориясында мемлекет нысанының үлкен маңызы бар.Әлемдегі дамыған демократиялық мемлекеттер туралы айтатын болсақ олар республика немесе шектелген монархия түрінде өмір сүреді. Ал шығыс мемлекеттерінде көбінесе монархиялық басқару болғаны мәлім. Қытай,Үндістан, Египет, Англия, АҚШ мемлекеттірінің филосовтары, Аристотель,Монтескеье, Локк, Вашингтон, Де Голль мемлекеттің нысанына көп көңіл бөлген. Мемлекеттің мазмұны оның нысанынан бөлінбейді, олар бір - бірімен тығыз байланыста дамиды. Өзіміздің мемлекетіміздің де шаңырағын көтеріп, ел болғалы 20 жылдық уақыт өтсе де, үлкен жетістіктерге жеттік. Ол еліміздің демократиялық принциптегі қоғамға айналуы, мемлекеттің сыртқы нысаны мен ішкі мазмұнының диалектикалық бірлігі, мемлекетіміздің экономикалық, мәдени, рухани мазмұнына байланысты, Азия құрлығындағы дамыған елдермен саяси-экономикалық қатынастарда терезесі тең мүше болуымен көрінедіМемлекет және құқық теориясы - бұл мемлекет пен құқықтың жалпы заңдылықтары туралы, олардың мәні, мақсаты және қоғамдағы дамуы туралы жалпыланған білімдер теориясы. Мемлекеттің белгілері болып табылады:
1.Бұқаралық биліктің болуы
2.Егемендік
3.Аумақтық бөлініс
4.Құқықтың болуы
5.Салықтар жүйесі
Мемлекет нысандары - саяси өкіметті ұйымдастыру жолдары, басқару нысанын,мемлекеттік ұйымдастыру нысанын және саяси режимді қосып алады. Егер мемлекеттің негізі санаты, мемлекеттің басты заңдылық неге байланысты екенін белгілесе, мемлекет нысаны санаты - қоғамда кім және қалай басқарады, қалай ұйымдасқан және ондағы мемлекеттік билік құрылымы қалай қызмет істейді, ол аумақтың тұрғындары қалай біріккен және саяси құрылымдар мемлекетпен қалай қатынаста, қандай әдістердің және жолдардың көмегімен саяси билік жүргізілетіндігін көрсетеді. Мемлекет нысанынан көп жағдайда, қоғамдағы саяси өмірдің өзі, мемлекеттік институттардың беріктігі тәуелді. Құқық нысанына - оның құрылымы, әлеуметтік-экономикалық факторлар, сонымен бірге табиғи, климат жағдайы, ұлттық-тарихи және діни ерекшеліктер,қоғамның мәдени деңгейінің дамуы әсер етеді. Мемлекет нысандарының құрамдары (бөліктері):-Басқару нысаны - жоғарғы мемлекеттік органдардың құрылуы мен ұйымдарының тәртібі. Олардың бір-бірімен және тұрғындармен қарым-қатынастары сипаттады.Сонымен бірге, мемлекет нысанының ерекшелігіне байланысты монархиялық және республикалық болып бөлінеді.-Мемлекеттік құрылым нысаны - мемлекеттің аумақтық құрылысын, мемлекетпен оның аумақтық бөліктерінің арасындағы қарым-қатынастары көрсетіледі.Мемлекеттік құрылым нысанының түрлеріне унитарлық, федеративтік,конфедеративтік мемлекеттер жатады.-Саяси (мемлекеттік) режим - мемлекеттік билікті іске асырудың жолдар әдістерінің жүйесін көрсетеді және қоғамды басқарудың әдіс-тәсілдер жиынтығын, азаматтардың құқықтары мен еркіндіктерінің демократиялық дәрежесін айтады.Мемлекет деген ойдан туған абстракция емес. Ол қоғамда нақтылы материлизацияланған құбылыс. Билік жүргізу барысында халық өз мүдделерін корғайтын мемлекет ұйымдастырды. Мемлекеттің пайда болып, қалыптасуына және арнайы формаға ие болуына дін, әдет-ғұрып, дәстүр, саяси күштер ерекше ықпалын тигізеді. Сондықтан мемлекеттің нысанының қалыптасуына қоғамда демократияның, халықтың билік жүргізуінің дәрежесін анық айқындауға болады.Нысан мәнді, мән нысанды. Мемлекеттің мәні қалыптасқан, қабылданған нысаннан өзінің көрінісін табады. Мысалы, кұл иеленуші мемлекеттердің мәні үстем, қанаушы таптың саяси билігінін диктатурасы болса, оның нысаны -- шексіз монархия. Осыған байланысты мемлекет және құқық теориясында мемлекет нысанының үлкен маңызы бар.Әлемдегі дамыған демократиялық мемлекеттер туралы айтатын болсақ олар республика немесе шектелген монархия түрінде өмір сүреді. Ал шығыс мемлекеттірінде көбінесе монархиялық басқару болғаны мәлім. Қытай,Үндістан, Египет, Англия, АҚШ мемлекеттірінің филосовтары, Аристотель,Монтескеье, Локк, Вашингтон, Де Голль мемлекеттің нысанына көп көңілбөлген. Мемлекеттің мазмұны оның нысанынан бөлінбейді, олар бір - бірімен тығыз байланыста дамиды. Өзіміздің мемлекетіміздің де шаңырағын көтеріп, ел болғалы 20 - жыл уақыт өтсе де, үлкен жетістіктерге жеттік. Ол еліміздің демократиялық принциптегі қоғамға айналуы, мемлекеттің сыртқы нысаны мен ішкі мазмұнының диалектикалық бірлігі, мемлекетіміздің экономикалық, мәдени, рухани мазмұнына байланысты, Азия құрлығындағы дамыған елдермен саяси-экономикалық қатынастарда терезесі тең мүше болуымен көрінеді.Дипломдық жұмыстың мақсаты: мемлекеттің құрылым нысанын жан-жақты ашып көрсетуі.Дипломдық жұмыстың міндеті:- мемлекет нысаны, түсінігі және белгілерін зерттеу;- мемлекеттің құрылымы нысанына тоқталу;- мемлекеттің саяси режимі мен белгілерін қарастыру;- мемлекеттердің унитарлық, конфедерациялық, федерациялық түсінігінанықтау;-Қазақстан Республиасын унитарлық мемлекет ретінде қарастыру.Зерттеу нысаны. Мемлекеттің құрылымы нысаныДипломдық жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, үщ бөлімнен, қорытындыданжәне қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бөлімдердің атауы, құрылымыжәне мазмұны жұмыстың тақырыбына, мақсатына және міндеттеріне сәйкескеледі.Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі. ҚР Конституциясы басқа дазаңдар мен нормативтік құқықтық актілер мен қарастырылып отырған тақырыпқабайланысты әр түрлі нысандағы мәліметтер қолданылған.Жалпы осы жұмысымда әсіресе Қазақстан Республикасындағы басқару нысанынажәне құрылымын жан-жақты ашып көрсетіп ,толығырақ тоқталатын боламын.
І. МЕМЛЕКЕТ НЫСАНЫ
1.1 Мемлекет нысаны, түсінігі және белгілері
Мемлекеттің нысанына - халықаралық жағдай, мемлекеттердің арасындағы қарым-қатынастар, және абыройы күшті адамдардың істері де әсер етеді. Отарлық мемлекеттердің басқару нысанына бұрынғы метрополия мемлекеттерінің нысаныүлгі болатыны мәлім. Дамыған елдердің саяси-мемлекеттік құрылысы, олардың демократиялық іс-әрекеттері дамушы елдерге көп әсер етуі объективтік процесс. Мысалы, Ұлыбритания бүкіл Европа континентіне, Жапоня жәнеСкандинавия мемлекеттеріне өзінің шектелген конституциялық монархиясын үлгіретінде сыйлағаны белгілі. Ал АҚШ өзінің көрші мемлекеттеріне жәнетоталитарлық мемлекеттерге президенттік республикасының әсерін тигізді.Сонымен бірге мемлекеттің дамуына діни факторлар да әсерін тигізеді.Мұсылман, католик, христиан, буддистік мемлекеттердің өздеріне тәннышандары бар. Сонымен, мемлекеттің сыртқы формасын анықтау үшін көпфактілерді терең зерттеу керек. Мемлекет нысаны - бұл қоғамның басқару, мемлекеттік құрылым және саясирежим нысандарынан құралған құрылымдық ұйымдастырылуы. Басқару нысаны -бұл мемлекеттік биліктің жоғары органдарыны өкілеттіктерінІң өзарақатынасы, олардың құрамы мен кұрылу тәртібі. Басқару нысаны жоғары биліктіжалғыз адамның немесе сайланбалы алқалық органның жүзеге асыруынабайланысты ерекшеленеді. Мемлекеттің нысаны негізінде үш сыңардан тұрады;1.Мемлекеттік басқару нысаны.2.Мемлекеттік құрылымы.3.Саяси режим [1.15б.].Ал негізінде мемлекеттің нысаны тарихи кезеңмен және әрбір мемлекеттіңерекшеліктерімен байланысты екені мәлім. Сондықтан, мемлекеттің әрбірнысанының көп варианттары бар. Мемлекеттердің дамыған кезінде осы үшэлементтерінің біреуі бірінші орынға шығады. Қазіргі Ресейде мемлекеттіңекінші элементі - Ресей федерациясының негізгі принциптерін сақтау үшінШешен республикасымен соғыс әдісін қолданғаны белгілі, бұл Ресейфедерациясының мықтылығын көрсету, негізгі принциптерін сақтау үшіністелген саясат. Бұл мемлекеттің құрылым нысанын бірінші орынға қойып отыр.АҚШ 1860-1864 жылдары Солтүстік пен Оңтүстіктің арасындағы соғыс кезіндефедерацияны сақтау мақсаты мемлекетгің негізгі нысаны болды. Фашистік режимқұрылған кезде мемлекет нысанының саяси режимі бірінші орынға шығады.Бейбітшілік кезде экономикалық дамуы жоғары демократиялық мемлекеттердебасқару нысаны мемлекеттің сыртқы жағдайын белгілейді.Мемлекеттің басқару нысанына оның жоғары, орталық және жергіліктіоргандарының құрылуы, олардың карым-қатынастары қандай приициппенқалыптасты, халық оларды сайлауына қандай түрде қатысады деген сұрақтарғажауап береді. Мемлекет нысандарының арасында басқару формасы маңыздыэлемент болып саналадыМемлекеттік басқару нысаны деп қоғамда жоғарғы мемлекеттік биліктіңұйымдасуын және оған халықтың тікелей қатысуын айтады. Мемлекеттің басқарунысаны монорхия және республика болып екіге белінеді.Мемлекет нысандарының құрамдары:Басқару нысаны - жоғарғы мемлкеттік органдардың құрылуы мен ұйымдасуыныңтәртібі. Олардың бір-бірімен және тұрғындармен қарым-қатынастарысипатталады. Сонымен бірге, мемлекет нысанының ерекшелігіне байланыстымонархиялық және республикалық болып бөлінеді.Мелекеттік құрылым нысанында - мемлекеттің аумақтық құрылысын, мемлекет пеноның аумақтық бөліктерінің арасындағы қарым-қатынастары көрсетіледі.Мемлекеттік құрылым нысанының түрлеріне унитарлық, (Біртұтастық),федеративтік және конфедеративтік (достастық) мемлекеттер жатады [2.63б.].Саяси (мемлекеттік) режим - мемлекеттік билікті іске асырудың жолдары менәдістерінің жүйесін көрсетеді. Осы ерекшеліктеріне байланыстыдемократиялық, және саяси (мемлекеттік) режимдерге бөлінеді.Мемлекеттік басқарудың нысандары - мемлекеттік нысанының құрамы, ол жоғарымемлекеттік өкіметтің ұйымдасуының, оның органдарының құрылуындағы тәптіптіжәне олардың тұрғындарымен қарым-қатынас сипаттайды.Жоғары мемлекеттік билікке мемлекет басшысы жатады (монарх не президент),заң шығару органы, үкімет.Мемлекеттік құрылым нысандары - мемлекет нысанының құрамы, мемлекеттің ішкіқұрылысын сипаттайды, саяси және аумақтық бөлудің жолы, мемлекеттің барлықоргандарының белгілі қарым-қатынастыраның, оның құрайтын органдарыныңбөліктерімен келісімділігін қамтамасыз етеді.Мемлекеттің сыртқы нысаны мен ішкі нысанында мазмұны диалектикалық бірлігібайқалады. Мемлекеттің нысаны қоғамның экономикалық, мәдени, руханимазмұнына байланысты [3.95б.].Демократиялық мемлекеттер туралы айтатын болсақ, олар тек қана республиканемесе шектелген монархия түрінде өмір сүреді. Ал шығыс мемлекеттері көбінемонархия болатыны жақсы мәлім. Қытай, Үндістан, Египет (Мысыр), Англия, АҚШмемлекеттерінің философтары Аристотель, Мнтеске, Локк, Вашингтон, Де-Голльмемлекеттің нысанына көп көңіл бөлген, Мемлекеттің тарихи дамуы процесіндеоның нысанына бірнеше жағдайға географиялық, климат, тарихи факторларжатады. Егер мемлекет континентте қалыптасса немесе оның шекарасы теңізге,мұхитқа шықса бұл екі жағдайда екі мемлекеттің нысаны екі түрлі болады.Аралда орналасқан мемлекеттердің континенттік мемлекеттермен салыстырғандадемократиялық режимдері күштілеу екені байқалады. Шығыс мемлекеттердебірінші ірі цивилизация-лардың дамуы ұлы өзендермен байланысты болды:Қытайды - Хуанхэ, Египетте, Ніл, Вавилонда - Тигр және Евфрат, ҮндістандаГанг. Шығыс мемлекеттерде - монархия, Еуропада - шектелген монархия немесереспублика құрылған. Ежелгі демократиялық республикалар Жерорта теңіздіңжағасында орналасқан мемлекеттерде болғаны жақсы белгілі. Қазақстанныңгеографиялық жағдайы екі- Ресей және Қытай сияқты ірі мемлекеттерменкөршілес болуы, теңізге қашықтығы және ашық жолдың жоқтығы мемлекеттіңдамуына едәуір нұсқан келтіріп отыр.Мемлекеттің құрылысына экономикалық және саяси жағдайлар әсерін тигізді,Ежелгі - Феодалдық немесе Шығыс мемлекеттерде рулы қоғамның қалдықтары көпуақытқа дейін қамтылып келеді. (Ману заңдарында, солистік жинағында - салическая правда Орыс мемлекетінің жинағында - Русская правда). Кейіналғашқы қоғамның ыдырау процесінде ол қалдықтар жойылады да мемлекеттіңнысаны қатты өзгереді. Мысалы, Үндістанның мемлекет құрылыс туралы қатаңқағида болған: патшаның әділетті болуы жеке меншікті бұзбайтын,брахмандарды сыйлайтын және олардың айтқан ақылдарын тыңдауы мәндеттіболған. Бұл туралы Ману заңдарында Айтылған. Ресейдің феодалдықмемлекетінде халық жиналысының, соттың, рулық қауымның рөлдерді көпке дейінсақталып келеді. Саяси жағдай топтардың арасындағы қарым-қатынасшиеленіскен жағдайларда демократиялық басқару туралы айту қиын. Дағдарыскезінде көбіне мемлекетті басқару бір адамның қолында болады: Наполеон,Рузвельд, Гитлер. Пиончет. Ал мемлекеттің экономикасы жақсы дамыған кезде,жағдай тыныш уақытта демократиялық әдістер жақсы қолданатына мәлім (Греция,Рим, Швецария, Белгия).Мемлекеттің құрылымына қоғамның ұлттық құрамы, тарихи әдет-ғұрыптары немесеерекше тарихи жағдайлары да әсерін тигізді. Ресей, Үндістан Америка,Мексика мемлекеттері көп ұлттық мемлекеттерге жатады. Сондықтан олардымемлекеттік құрылымдары федерация. Ал, Жапония, Германия, Польша бір ұлттықмемлекеттер, бірақ біреулері тұтас мемлекет, екіншілері, мысалы, Германияфедерация. Бұл жағдайды анықтау үшін Германияның мемлекеттік процесін жәнетарихын жақсы білу ерек. 19 ғасырда Пруссия мен Австрияның гегемония үшінкүресі Пруссияның жеңісімен аяқталды. Бірақ феодализм кезеңінен Германиякапитализмге көшкенімен, буржуазиялық мемлекеттің қалыптасуы аяқталған жоқ.
Сондықтан қазір де немістер бірнеше тәуелді мемлекеттерден тұрады.Қазақстан жерінде көне дәуірден қазақтың арғы атасы - түріктер, бергі атасы - қыпшақтар өмір сүрген 15 ғасырда қазақ хандығы құрылып, өзінің тәуелсізмемлекеті болған. Қазақстан көп ұлттық республикаға айналуы 20 ғасырдаболды. Сондықтан Қазақстан Республикамыздың қазіргі Конституциясы біртұтас,бөлінбейтін мемлекет болып жарияланады.Мемлекеттің нысанына халықаралық жағдай, мемлекеттердің арасындағы қарым-қатынастар және абыройы күшті адамдардың істері де әсер етеді. Отарлықмемлекеттердің басқару нысанына бұранғы метрополия мемлекеттердің нысаныүлгі болатыны мәлім. Дамыған елдердің саяси-мемлекеттік құрылысы, олардыңдемократиялық іс-әрекеттері дамушы елдерге көп әсер етуі объективтікпроцесс. Мысалы, Ұлыбритания бүкіл Еуропа континентіне, Жапония жәнеСкандинавия мемлекеттеріне өзінің шектелген кнституциялық монархиясын үлгіретінде сыйлағаны белгілі. Ал АҚШ өзінің көрші мемлекеттеріне жәнепосттоталитарлық мемлекеттерге президенттік республикасының әсерін тигізді[4.62б.].Республиканың мемлекеттік құрылысына саяси күшті адамдардың қызметі жәнежүргізген саясаты әсерін тигізеді: Гитлер, Рузвельт, Шыңғыс хан, Абылай,Петр Бірінші, Ататүрік және басқаларын еске алсақ дұрыс болады. Ленинніңсаясаты бір континенттің мемлекеттеріне 70 жылдан аса уақытқа үлгі болады.Тек қана Еуразия емес, Куба, Въетнам, Корея, Африканың мемлекеттерініңтарихына ықпал жсағаны мәлім.Мемлекеттің дамуына діни факторлары да әсерін тигізді. Мұсылман, католикхристиан, буддистік мемлекеттердің өздеріне тән нышандары бар. Сонымен,мемлекеттің сыртқы формасын анықтау үшін көп фактілерді терең зерттеукерек.Оқу әдебиетінде мемлекеттің нысаны көбіне үшке бөлінеді - басқару нысаны,мемлекеттің құрылымының нысаны және саяси режим. Ал, негізінде, мемлекеттіңнысаны тарихи кезеңмен және әрбір мемлекеттің ерекшелік-терімен байланыстыекені мәлім.Сондықтан мемлекеттің әрбір нысанының көп нұсқалары бар. Мемлекеттіңдамыған кезінде осы үш элементтерінің біреуі бірінші орынға шығады.Қазіргі Ресейде мемлекеттің екінші элементі - Ресей федерациясының негізгіпринциптерін сақтау үшін Шешен республикасымен соғыс әдісін қолданғаныбелгілі. Бұл Ресей федерациясының мыктылығын көрсету, негізгі принциптерінсақтау үшін істелген саясат. Бұл мемлекеттің құрылым нысанын біріншіорынға қойып отыр. АҚШ 1860-1864 жылдары Солтүстік пен Оңтүстік арасындағысоғыс кезінде федерацияны сақтау мақсаты мемлекеттің негізгі нысаныболды. Фашистік режим құрылған кезде мемлекет нысанының саяси режимібірінші орынға шығады. Бейбітшілік кезде экономикалық дамуы жоғарыдемократиялық мемлекеттерде басқару нысаны мемлекеттің сыртқы жағдайынбелгілейді.Мемлекеттің басқару нысанына оның жоғары, орталық және жергіліктіоргандарының құрылуы, олардың қарым-қатынастары қандай принциппенқалыптасты, халық оларды сайлауына қандай түрде қатысады деген сұрақтарғажауап береді. Мемлекет нысандарының арасында басқару формасы маңыздыэлемент болып саналады. Басқару нысаны монархия және республика болып екітүрге бөлінеді.Мемлекет формасының екінші элементіне мемлекеттік құрылымының нысаныжатады. Бұл мемлекеттің әкімшілік - жергілікті бөлінуі, сол бөлімдердің бір - бірімен қатынасы және мемлекеттің және бөлімдердің арасындағыбайланыстар. Мемлекеттің құрылым - ұлттық мемлекеттік қатынастарды,әкімшілік территориялық жүйені, олардың ерекшеліктерін бейнелейді. Жоғарыдаайтып кеткендей мемлекеттер бұл элемент бойынша унитарлық, федеративтікжәне конфедеративтік мемлекеттерге бөлінеді.
1.2 Мемлекеттің басқару нысаны
Мемлекеттік басқарудың нысанына оның жоғарғы, орталық және жергіліктіоргандарының құрылуы, олардың қарым-қатынастары қандай принциппенқалыптасады, халық оларды сайлауына қандай түрде қатысады деген сұрақтарғажауап береді. Мемлекет нысандарының арасында басқару формасы маңыздыэлемент болып саналады. Басқару нысаны монархия және республика деп екітүрге бөлінеді.Монархияда жоғарғы билік бір адамның қолында болады және бұл билікмұрагерлікпен беріледі. Монархияның белгісі: мемлекетті басқаратын адамныңбилігі оған әкесінің немесе басқа туысқандарының қолынан тиеді. Сондықтаноның билігі- мұра билік. Тақтың көшуінің екі әдісі бар: шығыс және кейбірЕвропа мемлекеттерінде тақ тек ер адамдарға беріледі. Ал көпшілік Европамемлекеттерінде еркек адамдарға да әйел адамдарға да беріле береді (Ресей,Дания, Англия). Монархияның өмірбойлық берілген әдістері де болады, бұндайжағдайларда мұрагерлік заңды әдіспен берілген жоқ, мысалы: Наполеон,Каролингтердің тұқымдары, Чандрагупта, Вильгельм Оранский. Соңғы Англиядамемлекеттік төңкеріс ұқсас даңқты революциясынан кейін заңды патшаныңқолынан билікті алғаны белгілі. Монархияның үшінші түрі бар, монарх бірнешеақсүйектердің тұқымдарынан сайланады (Малайзия).Монархия екіге бөлінеді: шексіз және шектелген монархиялар. Шексіз монархия - монархтың билігін басқа мемлекеттік орган шектемейді, жоғарыда айтылғанбиліктің бәрі соның қолында. Бірақ шексіз монархияның да бірнеше түрлерібар. Ең бірінші шексіз монархия - Шығыс деспотия (Египет, Вавилон, Қытай,Жапония) монархтың қолында өте күшті экономикалық функциялары жиналған, албұл қызметі осы айтқан мемлекеттердің географиялық және ерекше экономикалықжағдайларымен байланысты.Жаңа кезеңдерде шектелген монархия конституциялық монархия деп аталды. Оныңекі түрі бар: дуалистік және парламенттік монархия. Дуалистік монархиялардамемлекетті басқарған екі топтың күші тең, буржуазиялық революцияларөткеннен кейін, оның бірінші кезеңінде бұрынғы корольдер биліктерініңжартысынан айырылады, оған біріншіден заң шығару билігі жатады.Егер мемлекетте жоғарғы және төменгі органдардың бәрі сайлаумен белгілімерзімге құрылатын болса, осындай мемлекеттік басқару формасын республикадеп атайды. Республикада мемлекеттік органдар белгілі бір мерзімге сайланыпқұрылады. Республика деген сөз көне дәуірдегі мемлекеттерде бірінші ретқолданды. Бұл термин халықпен байланысты. Мемлекетті басқаратын адамдармен органдарды халық белгілі бір кезеңге сайлайды. Сайланбаған қызметкерлермен органдар республика болмайды. Республиканың ең бірінші түрі-Греция,Афин республикасы. Олар халықты өте шектеулі түсінді, бұл республиканыңбасқару органдарына және сайлауға тек Грецияның азаматтары қатысатын, алазаматтары болып 20 жасқа толған ерекек адамдар, ата-анасы Афинаныңазаматтары, жеке меншігі бар, әскерде қызмет еткен, барлық құқықтарынпайдалана алатын адамдар саналатын.Парламенттік республика. Бұл мемлекетті басқару нысанында билікпарламенттің қолына жиналған. Кабинет пер премьер министрді парламенттіңтөменгі палатасы тағайындайды, тексереді және түсіреді. Өкімет парламенттіңалдында жауапты. Парламенттік басқару нысаны жағдайында билік жүргізуфункциясы мемлекет пен үкімет басшылары арасында бөлінген. Президент текмемлекет басшысы. Үкімет атқарушы билікті жүзеге асырады әрі парламенттегіпартиялық көпшілік негізінде құрылады. Күшті үкімет - әлсіз президент.Федерация. Құрама мемлекет бірнеше зиялы мемлекеттерден тұрады. Құрамамемлекет- күрделі мемлекет, ол федерацияның мүшелерін біріктіреді.Мемлекеттік органдар екіге бөлінеді: жалпы федерацияның органдары жәнеәрбір мүшесінің жеке органдары. Федерацияның субъекттері ішкі істерінөздері шешеді, ал федеративтік орталық органның қолында барлық ішкі-сыртқыбилік болады. Федеративтік республика халықаралық құқықтың алдында тек бірмемлекет болуға тиіс.
Мемлекеттің басқару нысаны
МонархияРеспублика
Көне шығыс мемлекеттері: Көне Афин мемлекетіВавилон, Египет, Үндістан
Көне Рим мемлекеті Римаристократиялық
Республикасы
Алғашқы феодалдық Спартааристократиялықмемлекеттер республикасы
Шектеулі монархия Орта ғасырда Қалареспубликалар
Шексіз монархия Парламенттік республика
(Австрия, Италия)
Конституциялық монархия Президенттік республика (АҚШ)
Конфедерация. Бұл өте көлемді және күрделі конфедерациялы мемлекеттердіңодағынан және халықаралық ұйымнан айыру өте қиын. Конфедерация- белгілімақсатқа жету үшін бірнеше ерікті мемлекеттердің уақытша одағы.Конфедерация мүшелері өздерінің тәуелсіздігін толық сақтайды: азаматтығын,заңдарын, мемлекеттік аппараты, сот және қаржы жүйесін, өздерінің ақшасын.Конфедерация қабылдаған шешімдерді олардың жоғарғы органдары мақұлдаукерек[5.215б.].
1.2.1 Монархиялық басқару нысаны.Монархия жоғарғы билік бір адамның қолында болады және бүкіл билікмұрагерлікпен беріледі. Монархияның белгісі: мемлекетті басқаратын адамныңбилігі оған әкесінің немесе басқа туысқандарының қолынан көшуі. Сондықтаноның билігі - мұралық билік. Тақтың көшуінің екі әдісі бар: шығыс жәнекейбір Европа мемлекеттерінде тақ тек ер адамдарға беріледі. Ал көпшілікЕвропа мемлекеттерінде еркек адамдарға да, әйел адамдарға да беріле береді(Ресей, Дания, Англия). Монархияның озбырлық жолмен де көшуі мүмкін:Наполеон, Каролингтердің тұқымдары, Вильгельм Оранский. Англияда даңқтыреволюция арқылы монархия түпкілі патшаның орнағаны белгілі. Монархияныңкөшуінің үшінші түрі бар, монарх бірнеше ақсүйектердің тұқымдарынансайланды (Малайзия). Тарихта екі монарх болған мемлекеттік басқаруформасында кездескен (Спарта). Тоталитарлық режимдерде Коммунистікпартияның басшысының билігі монархтың билігінен де күшті болды.Сонымен, монархтың билігі көбіне мұрагерлік билікке жатады, ол өзініңқызметіне құдайдан басқа ешкімнің алдында жауапты емес, ол мемлекеттіңбасшысы, құқықтың қайнар көзі, оның атынан сот, мемлекеттің атқаруфункциялары жүзеге асырылады, ол әскерді басқарады, мемлекеттің атымен шартқұрады. Монархтың бірнеше жоғары аттары мен титулдары болады, оны асыраумемлекеттің міндеті. Мысалы, Англияның короліне 1660 жылдан бастап цивилдікқағазбен парламент мұқтажына керек ақшаны беретін болды. Королдердіңсарайлары, киімдері, әскерлері мемлекеттің міндетінде болды. Королді асыраумемлекетке өте ауыр болса да, көп мемлекеттер королден және монархияданбасын тартқысы келмейді. Қазіргі Англияның королі - Елизавета II мұражалғастыратын балаларының абыройы өте күшті болмады, екі баласы және қызынекесін бұзып, ажырасып кетті. Бірақ 1997 жылы Англияның азаматтарынан"Король Англияға керек пе?" деп сұрастырғанда, 66 проценті монархия да,король де сақталсын деп жауап берді Сонымен Монархияда мемлекеттік билік тек ғана бір адамның қолында болады,билік тұқым жалғастыру арқылы беріледі. Монархия екі түрге бөлінеді:Абсолюттік (шексіз), және конституциялық (шектелген). Абсолютгік монархияда мемлекеттің басшысы монарх болып саналады, оныңқолында заң шығару, атқарушы және сот биліктері шоғырланады. Мемлекетаумағында онын билігі шексіз, ешқандай мемлекеттік тетіктермен шектелмеді,барлық министрлерді, сот, прокуратура органдарының басшыларын өзініңеркімен тағайындайды және босатуға құқылы. Монарх өзінін әрекеттері үшінешқандай органдардың алдында жауап бермейді. Абсолюттік монархия құлиеленуші мемлекеттерде қалыптасып, феодалдық мемлекеттерде де кеңіненпайдаланылады, казіргі заманда да бар. Мысалы, (Бахрейн, Бруней, Вати-кан,Катар, Біріккен Араб Эмираты, Сауд Аравиясы, Оман). Тарихта Ресей І917жылға дейін абсолюттік монархия болған.Конституциялық, (шектелген) монархияда мемлекеттік билік жүргізетінмонархтын билігі мемлекеттік органмен, негізінде парламентпен шектеледі.Мысалы, Непал, Марокко, Ұлыбритания, Нидерланды, Жапония, Бельгия т.б. Осымемлекеттердің конституциялары бойынша император, король мемлекет басшысыболғанмен, олардың биліктері заң шығару саласында билік жүргізу құқықтарышектелген. Бельгияда король мемлекет басшысы, министрлерді өзітағайындайды, ал заң шығару қос палаталы парламент құзырында. Шектелгенмонархияда атқарушы билік премьер-министрдін қолында.Шектелген монархия дуалистік және парламенттік болады. Дуалистік (дуализм -- лат. диаііз -- екі жақты) монархияда (Кувейт, Непал) монархтың билігі заңшығаратын органмен шектелген, бірақ, заңға вето қою кұқы сақталады, албасқа атқарушы билікті іс жүзіне асыруда еркіндік білдіреді, министрлердіөзі тағайындайды, үкімет монарх алдында есеп береді[6.38б.]. Билік - монарх, парламент және үкімет болып белінеді. Дуалистік монархиянегізінде абсолютгік монархиядан парламенттік монархияға өтудін негізгісатысы.Шексіз монархия - монархтың билігін басқа мемлекеттік орган шектемейді,жоғарыда айтылған биліктің бәрі соның қолында. Бірақ шексіз монархияның дабірнеше түрлері бар. Ең бірінші шексіз монархия -Шығыс деспотия (Египет,Вавилон, Қытай, Жапония). Монархтың қолында өте күшті экономикалықфункциялары жиналған, ал бұл билік осы айтқан мемлекеттердің географиялықжәне ерекше экономикалық жағдайларымен байланысты. Мысалы, Египетмемлекетінде номдардың бәрін фараон біріктіріп, Ніл өзенінде суаружұмыстарын басқаратын. Монархтың осындай қиын экономикалық қызметі өтекүшті биліктің қажет екенін туғызды. Сондықтан, фараондардың биліктерішексіз болатын: ол құдайдың тұқымы, таққа отырған кезден оған пирамидасалады, ол экономикалық, қаржы, заң шығару, діни, сот, әскери қызметтерінбасқарған. Тарихта кездескен шексіз монархияның екінші түрлері көнедәуірдегі мемлекеттерде болған. Оған Рим империясы жатады. Бүл шексізмонархия республиканың орнына келді. Императордың да билігі өте күшті,бірақ оны күшейтетін жағдайлар саяси факторлерге байланысты болған. Ортағасырларда шексіз монархия феодализмнің соңғы кезінде пайда болды. Ең күштіфеодалдық шексіз монархияларға Людовик XIV, Петр I, Екатерина II, ЕлизаветаI, Фридрих II, Үдемі Сулейман монархиялары жатады. Людовик XIV мемлекетті55 жыл басқарды (1661-1715). Оның "мемлекет деген мен" -- сөзі бүкілЕвропаға мәлім болған. Версаль сарайын салдырды, қаржыны өзі жұмсады, заңдыөзі шығарды, парламентті жинамай мемлекетті, әскерді де, сотты да өзібасқарды. Ол өмір бойы көрші мемлекеттермен соғысып, сыртқы саясатын толықөзі жүргізді. Бірақ феодализмнің шексіз монархияларының мемлекетке істегенжақсылықтары да көп еді. Қазіргі жаңа ғасырларда шексіз монархиялар өтесирек кездеседі (Бруней, Оман).Парламенттік монархияда корольдің, императордың мемлекеттік билігі заңшығару және ажарушы билік жүргізу салаларында шектеледі. Монарх үкіметбасшысы және министрлерді тағайындайды, бірақ олар парламенттің алдындажауап береді. Монархтың шығарған жарлықтары парламент бекіткеннен кейінғана іске асады. Егер парламент үкіметке сенімсіздік білдірсе үкіметқызметін доғарады, немесе монарх арқылы парламентті таратып, қайтадансайланады. Негізінде біріншісі үстемдік жасайды. Мысалы, Испанияда үкіметөзінің атқарған қызметі туралы Кортес алдында жауапты. Казақ хандығындапарламентік манархия қалыптасқанын атап кеткен жөн.Сол заманның Билер кеңесі өзінін, мемлекеттік мәртебесі бойынша ханныңбилігін шектеу құқына ие болған, көшпелі қазақ коғамының тұрмыс-тіршілігінесай қалыптасқан ұлы даланың сол кездегі парламент және ең жоғарғы соторганы ханнын ішкі және сыртқы саясат мәселелері бойынша шешім кабылдауыБилер кенесінін құптауын талап еткен. Бір сөзбен айтқанда, қазаққоғамында атқарушы билік ханның кольшда шоғырланған. Билер кеңесішығарған зандар мен шешімдерді хан іс жүзіне асырып отырған. Хан билікжүргізуді мұрагерлік жолмен кабылдағанмен мемлекеттік маңызы бар мәселелербойынша Билер кеңесінің ұйғаруынсыз шешім қабылдай алмайды. Тек тығызмәселелер бойынша тез арада шешуді талап ететін жағдайда хан өз тарапынанбатыл қимыл әрекеттер жасауға құкылы. Монархиялардың көбі шектелген монархияларға жатады. Бұлмонархияда монарх билігі басқа бір органмен немесе заңмен шектеледі.Шектелген монархия шығыс мемлекеттерінде кездеседі, мысалы, Үндістан.Үндістанның патшасы екінші кастаға жататын - критерилерге, ол брахмандардыңайтқан ақылдарын және олар құрған Кеңесін сый-лауға тиісті. Патшабрахмандардың жеке меншігіне тиісуге құқығы жоқ, оларды өлім жазасына кесеалмайды, заң шығару немесе сот функция-ларын олардың Кеңесі қатыспасаатқара алмайды. Орта ғасырларда Европа мемлекеттерінде сословиелік -- өкілдікмонархиялар пайда болды. Европа қоғамында үш сословие қалыптасқан болатын:шіркеу кызметкерлері, дворяндар және қала тұрғындары, басқаша айтқанда -буржуазия. Осы сословиелер өздерінің мүдделерін қорғайтын сословиелікорганды кұрайтын, ол Парламент, Кортес, Бас штаттар деп аталатын. Бұлоргандар қалыптасқан кезде салық жинауға келісімін беретін, одан кейінқызметін күшейтіп заң шығару ұсынысын қолына алды, кейін заң шығару билігінөзіне қаратты. Жапония мемлекетінде императордың билігін сегун деген эскериқызметкерлер шектеген болатын, бұл басқару форма сегунат деп аталды. Жаңа кезеңдерде шектелген монархия конституциялық монархия депаталады. Оның екі түрі бар: дуалистік және парламенттік монархия. Дуалистікмонархияда мемлекетті басқарған екі топтың күші тең, буржуазиялықреволюциялар өткеннен кейін, оның бірінші кезеңінде бұрынғы корольдербиліктерінің жартысынан айырылды, оған біріншіден заң шығару билігі жатады.Мысалы, Франция мемлекетінде 1791 жылғы Конституция бойынша король заңшығару билігін жоғалтты, ол ұлттық жиналыстың қолына көшті. Бірақ оныңқолында калған билігі әлі күшті еді: ол әскерді өзі басқарды, осыныпайдаланып өзінің халқына қарсы шықты, сот қызметкерлерін, министрлердіжәне атқару билікті өзіне бағындырды, шығарған заңдарға тыйым салды жәнепарламентті таратуға құқығы болды. Сонымен, мемлекеттік билік екігебөлінді: парламент буржуазияның мүдделерін қорқады, ал король феодалдардың.Бірақ, тарихи процесс объективтік түрінде парламентті жеңіске жеткізді де,дуалистік монархия парламенттік монархияға айналды. Парламенттік монархиябірінші Англияда құрылды. Даңқты революциядан кейін Құкық туралы Билльдеген (1689ж.) конституциялық заңда осы мемлекеттік басқару нысаны пайдаболды. Қазір Европа мемлекеттерінің көбі осыған жатады: Бельгия, Норвегия,Швеция, Дания. Бұл мемлекеттерде монарх - мемлекеттің басшысы. Олпарламенттің келісімінсіз көп мәселелерді шеше алмайды. Парламенттіңтөменгі палатасына көп орын алған саяси партия өзінің өкіметін құрады. Солпартияның басшысы премьер-министр болып тағайындалады. Премьер-министркабинетін өзі құрастырады, король оған тек келісім береді. Кабинет королдіңалдында емес, парламенттің алдында жауапты. 1997 жылы Англиядаконсервативтік партия сайлауда лейбористерден жеңіліп 18 жыл Англияныбасқарғаннан кейіи оппозицияға кетті. Парламент королдің мұқтажына керекақшаны береді, оның жеке өміріне де қатысады. Бірақ көп мемлекеттер мо-нархтың құқықтарын шектесе де, бұл ескілік немесе керек емес мемлекеттіңэлементі деп санамайды. Монарх - мемлекеттің көркі, тұрақ-тылығы, сәні,ертеден келс жатқан әдет ғұрыптары. Сондықтан, кейбір мемлекеттер жойылғанмонархияларды қайтадан орнына қалыптастырғаны мәлім (Испания 1975, Англия).Қазіргі Ресей, Грузия, Болгария, Румыния мемлекеттерінің патша тұқымдары,тірі халықтың арасында монархияны қалпына келтіру деген пікірді білдіргенадамдар және саяси партияларда бар. Сонымен, монарх топтардың, саясипартиялардың арасындағы арбитрі және тұрақты саяси режимінің кепілдігіболып көрінеді. Монархтың өмірін реттейтіп әдет-ғұрыптардың көбін халықжақсы көреді: парламенттің бірінші сессиясын ашу процедурасы, мем-лекеткекелген қонақтарды қарсы алу, мемлекеттің атымен мерекелерімен құттықтау,монарх сарайларының өмірін реттейтін әдеттер[7.215б.].
1.2.2 Мемлекеттің екінші басқару нысаны - Республика Егер мемлекетте жоғарғы және төменгі органдардың бәрі сайлауменбелгілі мерзімге құрылатын болса, осында мемлекеттік басқару формасы-республика деп аталады. Республика деген сөз көне дәуірдегі мемлекеттерде бірінші ретқолданды. Бұл термин халықпен байланысты. Мемлекетті басқаратын адамдар меноргандарды халық бір белгілі кезеңге сайлайды. Сайланбаған қызметкерлер меноргандар республикада болмайды. Республикаиың ең бірінші түрі - Греция,Афин республикасы. Олар халықты өте шектеулі түсінді, бұл республиканыңбасқару органдарына және сайлауға тек Грецияның азаматтары қатысатын. Алазаматтары болып 20 жасқа толған еркек адамдар, ата-анасы Афинаныңазаматтары, жеке меншігі бар, әскерде қызмет еткен, барлық құқықтарынпайдалана алатын адамдар саналатын. Сонымен, әйел адамдар, метистер, шетелдердің азаматтары және құлдар саяси өмірге қатынасқан жоқ. Грецияныңнегізгі органы - халық жиналысы, ол барлық кызметкерлерді сайлаған, оларданесеп алатын, мемлекеттің негізгі мәселелерін шешетін, заң шығарды. Басқаоргандар 500 жүздік Кеңес, гелиэй, қызметкерлер, стратегтер, белгіліуақытқа ғана сайланатын және халық жиналысының алдында жауапты болатын.Антикалық республиканың аристократтық түріне Рим және Спарта республикасыжатады. Бұларда сайлауға және мемлекетті басқаруға азаматтардың бәрі емес,тек қана ақсүйектері жіберіледі. Орта ғасырларда республика өте сирек кездеседі, көбіне ол республика -- қала (Псков, Новгород, Бремен, Любск, Венеция, Фло-ренция). Жаңа кезеңде республиканың екі түрі кездеседі: президенттік жәнепарламенттік республикалар. Президенттік республиканы АҚШ 1787 жылғыКонституциясында бекіткен. Олар Англияның корольдерінен көп озбырлық,заңсыздық көргесін, абыройлы билікті орнатуды анық түсінді. Деспотиялықрежим құрылмауы үшін биліктің бөліну принциптерін енгізді. Сонымен,мемлекеттің жаңа басқару формасын ойлап шығарды. Президенттік республикадабилік үшке бөлінеді: заң шығару парламенттің қолында, атқару билік-президент пен өкіметтің қолында, ал сот билігі тәуелсіз сот органдарында.Президентті халық сайлайды. АҚШ-та 4 жылда бір рет президенттік сайлауыөтеді. Президент- мемлекеттің бірінші басшысы, өкіметті өзі басқарады,Сенаттың келісімімеп министрлерді тағайындайды, әскер оған бағынады.Президент-республика бірлігінің тұтастығының символы. Кейбір президенттікреспубликаларда президентпен қатар премьер-министр үкіметті басқарады.Көбіне оны президенттің өзі тағайындайды және ол президенттің алдындажауапты. Парламенттің өкіметті тарататын құқығы жоқ. Кейбір мсмлекеттердепрезидент премьер-министрден басқа бірнешс министрлерді өзі тағайындайды,ал қалған министрлерді премьер-министрдің өзі парламенттің келісіміментағайындайды. Мемлексттің Заң шығару билігі парламенттің қолында, жәнепарламент белгілі қызметкерлерді және жоғарғы сотты тағайындағандакелісімін береді. Сот билігі ерекше сот органдарының қолында. Сотқызметкерлері президенттік республикаларда белгілі уақытқа немесе өмірбойлы тағайындалады. Оларды тағайындайтын заңдарды әрбір мемлекеттердеерекше, бірақ бұл процеске президент те, парламент те қатысады. Үш билікбір-біріне тең болуға тиіс деп көп конституцияларда жазылған, ол үшеуініңара-қатысын реттеп отыратын президенттің билігі. Президенттік республикалардың варианттары көп, олардың бірінежартылай президенттік республика жатады (мысалы: 1958 жылғы Конституциясыбойынша Франция, Турция). Парламенттік республика. Бұл мемлекетті басқару нысанында билікпарламенттің қолына жиналған. Кабинет пен премьер-министрді парламенттіңтөменгі палатасы тағайындайды, тексереді және түсіреді. Өкімет парламенттіңалдында жауапты. Парламенттік басқару нысаны жағдайында билік жүргізуфункциясы мемлекет пен үкімет басшылары арасында бөлінетін. Президенттікмемлекет басшысы. Үкімет атқарушы билікті жүзеге асырады, әрі парламенттегіпартиялық көпшілік негізінде құрылады. Күшті үкімет - әлсіз президент.Сонымен, өкімет парламенттің сенімі болған кезде ол өзінің қызметін істейалады, ал болмаған жағдайда отставкаға шығады. Мұндай республикалардапрезидент мемлекеттің басшысы, оның биліктері өте аз. Парламенттікреспубликаларға Италия жатады.Сонымен Республикада жоғарғы мемлекеттік биліктің қалыптасуы сайлау арқылыбір мерзімге дейін құрылады. Монархиямен салыстырғанда республика жоғарғысатыда прогрессивтік басқарудың формасы болып табылады. Республиканыңмынандай сипаттары бар:Мемлекет басшысы сайлау арқылы өкілеттілікке ие болды.Мемлекет басшысы өзінін, функцияларын арнайы белгіленген мерзімде атқарады.
Мемлекет басшысымен қатар жоғарғы өкілеттілік орган өзінің функцияларынатқарады.
Демократиялық мемлекеттер, өз кезегінде төмендегідей түрлерге бөлінеді:
1) парламенттік, бұл мемлекетте саяси өмірдегі шешуші рөл парламентсайлаған үкіметке тиесілі болады:
2) президенттік. бұл мемлекетте сайланған ел басшысы үкіметтің де басшысыболып табылады, сол себепті, ол үкімет мүшелерін тағайындайды және олардықызметінен босатады:
3) аралас. бұл мемлекетте үкіметті президент пен парламент бірлесе отырыпқұрайды.Президенттік республикада АҚШ, Қазақстан, Ресей президент мемлекет басшысы,үкімет президенттің алдында жауап береді, ол мемлекеттін жоғарғылауазымдарын тағайындайды және олар президенттің өкілі болып саналады(мысалы, Казақстанда әкімдер). Мемлекет басшысы қарулы күштердің басқолбасшысы, парламент шығарған заңдарды бекітеді. Теориялык мағанадапрезидент парламентті тарқатуға құқы жоқ. Бірак, практикада көптегенелдерде бар (Қазақстан).Парламенттік республикада заң шығарушы орган -- парламент ең жоғары органболып табылады. Парламент президентті және үкіметті сайлау құқына ие. Оларбилікті іске асыруда парламенттін алдында жауапты. Егер парламент үкіметкесенімсіздік білдіретін болса, қызметін доғарулары тиіс. Мұндай жағдайдапрезидент парламентті таратуға құқы бар. Парламентгік басқару жұйесіИталияда, Германияда, Индияда, Турцияда, Финляндияда калыптасқан.Қазан төңкерісіне дейінгі мерзімде қалыптасқан саяси-құқықтык ой-пікірнегізінде парламенттік республиканы жақтағаны ашық байқалады. Мысалы, XXғасырдың басында ірі қайраткер және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz