Сіңіре будандастырудың тәсілдері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:

Әбілқас Сағынов атындағы
Қарағанды техникалық университеті КеАҚ

Х және ХТ кафедрасы

КУРСтық жұмыс
Пəн: Биотехнология негіздері
Тaқырыбы: Жануарларды будандастыру тәсілдері

Қабылдаған: Аға оқытушы
Ибрайбеков Ж.Г. (баға)

Комиссия мүшелері: Орындаған: Ертаева Алуа
БТ-20-1
(Аты-жөні, қолы)

(Аты-жөні, қолы)

(Аты-жөні, қолы)

Қарағанды 2022

Әбілқас Сағынов атындағы
Қарағанды техникалық университеті КеАҚ

Факультет: ИТФ БЕКІТЕМІН
Кафедра: Х және ХТ Х және ХТ
кафедрасының меңгерушісі
А.Т. Такибаева__________
___ ______ 20__ ж.

КУРСТЫҚ ЖҰМЫСҚА
ТАПСЫРМА
Пән: Биотехнология негіздері
Студент тобы: БТ-20-1
Мамандығы: 6В05101 - Биотехнология
Т.А.Ж Ертаева Алуа Ертаевна
Жетекшісі: Ибрайбеков Жанболат Габитович
Тапсырма берілді ___ _____ 2022 ж.
Тақырыбы: Жануарларды будандастыру тәсілдері
Жоспары:
№
Элементтердің атауы
Орындау уақыты (апта №)
Жазбалар
Үлгерім белгісі
1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

Курстық жұмыс аяқталды__________________________
Жұмыс бағасы

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

Мазмұны
Кіріспе 4
1 Будандастыру 5
2 Сіңіре будандастыру.Сіңіре будандастырудың тәсілдері 7
3 Түзетуші (кірістіре, қан араластыра) будандастыру 10
4 Зауыттық, тұқым түзуші будандастыру 12
4.1 Зауыттық будандастыруды жүргізудің А.И. Овсянников ұсынған жолдары 12
5 Өнеркәсіптік будандастыру 17
6 Кезек (ауыспалы) будандастыру 20

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

Кіріспе

Будандастыру -- малдың тұқым қуалаушылық жене өзгергіштік қасиеттеріне күшті әсер ететін, адам баласының ежелден қолданып келген тәсілі. Будандастыру малдың нәсілдік қасиеттерін түбегейлі өзгерте алады, жаңа комбинативтік (қисынды құрастырылған) өзгергіштікті туғызып, нәсілдік қасиетті биологиялық тұрғыдан байытады, малдың дене бітімінің мықтылығын арттырады жене гетерозис құбылысының пайда болуына қолайлы жағдай туғызады.
Будандастыру мал өсіруде өте кең тараған тәсіл. Оның ұғымының алғашқы ғылыми анықтамасын сонау XIX ғасырда Ч. Дарвин берген болатын. Қазіргі уақытта будандастыру деп белгілі бір мақсатпен екі мал тұқымы өкілдерін бір-бірімен шағылыстыруды, сонымен қатар будандарды өзара немесе басқа топтармен шағылыстыруды айтады. Будан деп екі тұқым өкілдерін шағылыстырудан туған малды атайды.
Будандастыру-тұқымы нашар,өнімі аз мал тұқымдарын жақсарту үшін тұқымы жақсы аталық малмен шағылыстыра отырып малдың тұқымдық сапасын жақсартуға, өнімділігін арттыруға бағытталған шаралардың біртұтас жүйесі. Малды зоотехникалық тұрғыдан бағалау, тиімді белгілеріне қарай таңдау, сұрыптау, жұптау, төлді дұрыс өсіру сияқты басты-басты жұмыстардан тұрады. Тұқым жақсарту ережелері биологиялық әсіресе генетика жетістіктеріне негізделеді. Будандастырудың басты міндеттеріне малдың өнімділік және тұқымдық қасиетін жақсарту, өздерін және басқа өндірістік шаруашылықтарды қамтамасыз ету үшін сапалы тұқымды мал өсіру жатады.
Жұмыстың мақсаты. Бұл жұмыстың мақсаты будандастыру жолдарын зерттеу және будандастырудын тиімді жолдарын қолдана отырып,мал шаруашылығында мал өнімділігн арттыру жолдарын қарастыру.
Зерттеу міндеттерін мыналар кіреді:
* Будандастыру туралы түсініктеме беру.
* Будандастырудын түрлері
* Будандыру талаптары мен сұрыптау
* Будандастыру жетістіктері

1 Будандастыру

Будандастыру -- малдың тұқым қуалаушылық жене өзгергіштік қасиеттеріне күшті әсер ететін, адам баласының ежелден қолданып келген тәсілі. Будандастыру малдың нәсілдік қасиеттерін түбегейлі өзгерте алады, жаңа комбинативтік (қисынды құрастырылған) өзгергіштікті туғызып, нәсілдік қасиетті биологиялық тұрғыдан байытады, малдың дене бітімінің мықтылығын арттырады жене гетерозис құбылысының пайда болуына қолайлы жағдай туғызады.
Будандастыру мал өсіруде өте кең тараған тәсіл. Оның ұғымының алғашқы ғылыми анықтамасын сонау XIX ғасырда Ч. Дарвин берген болатын. Қазіргі уақытта будандастыру деп белгілі бір мақсатпен екі мал тұқымы өкілдерін бір-бірімен шағылыстыруды, сонымен қатар будандарды өзара немесе басқа топтармен шағылыстыруды айтады. Будан деп екі тұқым өкілдерін шағылыстырудан туған малды атайды.
Будандастыру -- жануарлардың тұқым қуалайтын белгілерін тез өзгертудің барынша тиімді әдісі ғана емес, сонымен бірге, жаңа мол өнімді тұқымдар шығарудың да тиімді әдісі.
Будандыстырудың табысқа жетуі бастапқы тұқымдарды дұрыс тандай білуге, будандастырудың мақсаттары мен түріне; ұрпағының қасиеттеріне қарай тексерілген жақсы аталықтарды жұптастыруға; будан мал үшін жақсы азықтандыру және күтіп-бағу жағдайларын жасауға байланысты.
Будандастыру мал шаруашылығында еретеден-ақ қолданылып келеді. Халықтың Шығыстан Батыс Европаға қоныс аударуы, славяндардың ата-тектерінің Шығыс халықтарымен сауда байланыстарын орнатуы жануарлардың, ең алдымен жылқының әр түрлі тұқымдарын сұрапыл түрде будандастыруға түрткі болды. Орта ғасырлардың өзінде-ақ Батыс Еуропаға шығыс жылқылары кеңінен ене бастаған, сөйтіп олар жегілетін және салт мінетін жылқылардың бастамасы болған. Бұдан сәл ертерек Испанияда будандастыру жергілікті қылшық жүнді қойларды жақсарту үшін қолданылды, оларды мериностармен жұптастырған.
Будандастыру ХVІІІ ғасырдың аяғында және XIX ғасырда капитализм дами бастаған кезеңде кеңінен қолданылды. Англияда адамдардың бір ұрпағы ішінде будандастырудың көмегімен ірі қараның, шошқаның, қойдың, жылқының 60-қа жуық тұқымы шығарылды. Жануарлардың жаңа тұқымдарын шығару әдісі ретінде будандастыру, сондай-ақ, Ресейде, Швейцарияда, Францияда және басқа да елдерде қолданылды. Стихиялы түрде өмірге келгендіктен, мал өсірудің бұл әдісінің бастапқыда ғылыми негізі болмады. Кейінірек будандастырудың мәні және мал өнімділігін жетілдірудегі оның маңызы туралы әр түрлі теориялар пайда бола бастады. Юстинус тұқымдардың константтығы теориясын ұсынды. Ол жануарлар тұқымына табиғат тұқым қуалаушылықтың мызғымас күшін берген деп есептеді және ол жануар тұқымының құндылығын екі жолмен анықтады: шығу тегінің тазалығы және жаратылуының ұзақтығы, яғни тұқымның шығу тегі неғұрлым таза болса және ол неғұрлым ертерек жаратылған болса, ол соғұрлым құнды болмақ. Алайда мұндай таза константты, шығу тегі таза жануарлар болмайды, оның үстіне олардың мал шаруашылығына керегі де жоқ. Сонсон мен Ноден будандастыру ретсіз өзгергіштікті туғызады деп көрсетті. Ол замандағы көптеген селекциөнерлер тұқымды жақсарту немесе жаңа тұқым шығару үшін будандастыру әдісін қолданудан қауіптенді. Ч. Дарвиннің айтуынша, олар шығу тегі әр түрлі тұқымдардың бағалы қасиеттерін бойына сіңірген жаңа тұқымдарды шығару мүмкін емес деген жабайы сенімде болып, таза қан және тұқымның константтығы теориясынан ажырай алмады.
Бұдан кейінгі тұқым шығару жұмыстары мұндай қауіптерді серпіп тастап, мал өсірудің аса бағалы әдісі ретінде будандастырудың ғылыми негіздерін жасады. Орыс зоотехниясының классиктері П.Н. Кулешов, М.Ф. Иванов, Е.Ф. Лискун, Д.А. Кисловский және басқалары будандастырудың ғылыми биологиялық негіздерін талдауға зор үлес қосты. П.Н. Кулешовтың дәл айтқанындай, будандастыру дегеніміз ескі түбірлерге жаңа өскіндерді телу және бұл телуден ауыл шаруашылығы мақсаттары үшін едәуір пайдалы тұқымдар алу деген сөз.
Будандастырудың әр түрлі жолдарын пайдалану арқылы мына төмендегі зоотехниялық мәселелерді шешуге болады:
1. Өнімі төмен жергілікті мал тұқымын түбегейлі өзгерту;
2. Өсіріп отырған мал тұқымының кейбір кемшіліктерін тез арада жақсарту;
3. Жаңа мал тұқымын шығару;
4. Гетерозис құбылысын барынша пайдалану.
Будандастыру алға қойған мақсат пен жететін нәтижесіне қарай бес түрге бөлінеді:
1.сіңіре (аудара) будандастыру
2. қан араластыра (түзетуші) будандастыру
3. зауыттық (тұқым түзуші) будандастыру
4. өнеркәсіптік будандастыру
5. кезек будандастыру.
2 Сіңіре будандастыру.Сіңіре будандастырудың тәсілдері

Сіңіре будандастыру деп кең мағынада бір тұқымдық топтын, негізгі өнімдік белгі, қасиеттерін екінші тұқымдық топтың қасиеттерімен ауыстыруды, яғни өнімі төмен жергілікті тұқымды өнім сапасы мен саны жоғары тұқыммен будандастыру арқылы түбегейлі өзгертуді айтады. Ол үшін жергілікті тұқымның және әр келесі ұрпақтың аналықтарын бірнеше ұрпақ бойы тек жақсартқыш тұқымның аталығымен шағылыстырады. Осы ретте жергілікті тұқымды-жақсартылатын, өнімі мол тұқымды-жақсартқыш тұқым деп атайды. Сонымен, сіңіре будандастырудың нәтижесінде жергілікті тұқым түбегейлі өзгеріп, жақсартқыш тұқымға ұқсас мол өнімді мал тобы құрылады. Оның бірте-бірте тіпті жаңа тұқымға айналуы да мүмкін.
Сіңіре будандастырудың басты артықшылығы өнімі төмен жергілікті тұқым табындарын қысқа мерзімде, қауіпсіз, тез жақсартуға болады және мұны көп шығынсыз, әсіресе қолдан ұрықтандыру кең тараған жағдайда, іске асыруға болады. Сайып келгенде, қазіргі уақытта Қазақстанда кең өріс алған биязы жүнді және қаракөл қой шаруашылығы, етті және сүтті сиыр шаруашылықтары осы сіңіре будандастыруды сәтті пайдаланудың негізінде қалыптасқан. (1 - сурет )

1 - сурет - Биязы жүнді қой(жақсартылатын) тұқымы

Ал, сіңіре будандастырудың сәтті жүруі үшін не істеу керек?
Біріншіден, жақсартқыш тұқымды дұрыс тандай білу қажет. Жақсартқыш тұқымның саны шектеулі емес. Оның біреу де, бірнешеу де болуы мүмкін. Осыған орай сіңіре будандастыру қарапайым (егер жақсартқыш тұқым біреу болса) және күрделі (егер жақсартқыш тұқым бірнешеу болса) деп екіге болінеді. Жақсартқыш тұқымдарға қойылатын негізгі талап олар мол өнімді болумен қатар, биологиялық қасиеттері (тіршілік талғамы) тұрғысынан жергілікті жағдайға бейімделе алатын болуы тиіс, яғни будандасатын тұқымдардың тіршілік талғамы мен жергілікті сыртқы орта жағдайларының әсеріне жауап беруі реакциясы арасында аса үлкен айырмашылық, қарама-қайшылық болмауы керек.
Екіншіден, сіңіре будандастыру жолын дұрыс ұйымдастыру. Сіңіре будандастырудың жергілікті жақсартылатын тұқымы мен буданның аналықтарын бірнеше ұрпақ бойы (V ұрпаққа дейін) жақсартқыш тұқымның аталығымен шағылыстырады. Мәселе нешінші ұрпаққа дейін жақсартқыш тұқыммен шағылыстыруды дұрыс шешуде, яғни сіңіре будандастырудың шегін білу керек. Бұл әдетте будандастырылып отырған екі тұқым өнімдерінің айырмашылық дәрежесіне, жергілікті малдың жақсартылуға тиісті белгілерінің тұқым қуалаушылық ерекшеліктеріне байланысты болады. Сіңіре будандастырудың шегін анықтағанда алға қойған мақсатты басшылыққа алады. Мақсат -- будандастырылып отырған екі тұқымның да жақсы жақтарын ұтымды ұштастыру. Әдетте, будандастырылып отырған екі тұқымның арасындағы айырмашылық үлкен болған сайын, сіңіре будандастыру ұзақ (4-5 - ұрпаққа дейін), ал айырмашылық аз болса, қысқа -- екінші ұрпақты алумен-ақ шектеледі. Көпшілік жағдайда сіңіре будандастырудың нәтижесінде жергілікті жақсартылатын малдың белгілерін жақсартқыш тұқымның едәуір бағалы қасиеттері біртіндеп ығыстырады да, IV-V ұрпақта будандар таза жақсартқыш тұқымның жануарларына ұқсас болып шығады.
Сіңіре будандастырудың схемасында будандастырудың тек ұрғашылары көрсетіліп, еркектері көрсетілмеген. Себебі еркек будандар "өз ішінде" өсіргенге дейін, келесі ұрпақ алуға қатыстырылмайды. Үшіншіден, сіңіре будандастыру барысында будандарды тыянақты сұрыптау мен жұп таңдау үздіксіз жүргізілуі қажет. Төртіншіден, мүмкіншілігінше әр ұрпақка жақсы бағып-күту мен азықтандыру жағдайын туғызу керек.
Сіңіре будандастыруда әр келесі буындағы ұрпақтың будандарында жақсартқыш тұқым қанының үлесі артады. Қанның үлесі деген не? Қандылық ұғымы зоотехнияға генетиканың ғылымы ретінде дамуынан әлдеқайда бұрын пайда болған. Ол өткен ғасырлардағы мал шаруашылығында пайда болып, практикаға будандар "өз ішінде" өсіріледі енгізілген. Алайда қан үлесі ұғымын осы заманғы генетика тұрғысынан да түсіндіруге болады. Мысалы, бестужев тұқымы мен жергілікті малды сіңіре будандастырғанда оның қан үлесі былайша өзгерген: F1-де бестужев малы қанының үлесі 12, Ғ2-де - 34, Ғ3-те - 78 және т.с.с. (2-сурет)

2-сурет-Бестужев тұқымы мен жергілікті малды сіңіре будандастырылған түрі

Бірқатар ұрпақта сіңіру жылдамдығы тұқым қуалайтын белгілер жұбының санына байланысты, будандастырылатын тұқымдарды осыларға қарап ажыратады. Будандастыруға мұндай белгілер қаншама аз қатысатын болса, сіңіру соншама тезірек жүреді. Бір тұқымның екінші тұқымды толық сіңіруі кездеспейді деуге болады. Бірде-бір селекциөнер будандастыру барысында алдына мұндай міңдет қоймайды. III-ІV ұрпақтың жоғары қанды будандары міндетті түрде аборигендік жергілікті малдың бағалы қасиеттерін -- төзімділігін, өсірілетін ауданға бейімделгіштігін сақтауы тиіс. Аз өнімді белгілі бір тұқымға жатпайтын ірі қара табынын зауыттық таза тұқымды табынға айналдыру үшін 22 жыл (4-5 ұрпақ) қажет болады. Бұл процесс шошқада 6-7 жылға, қойда -- 4-5 жылға созылады.
Жақсартатын тұқым қаны үлесінің артуы будандардың өнімділігін арттырудың кепілі емес. Будандардың қан үлесін (тұқымдылығын) өсіру таңдаулы жануарларды мақсатты түрде сұрыптауға және олар үшін тиісті азықтандыру және күтіп-бағу жағдайларын түзуге ұштасуы тиіс.
Сіңіре будандастыру әдісі қарапайым, аса тиімді, жаппай қолдануға қолайлы. Осыған байланысты оны өнімділігі төмен, кеш жетілетін жануарларды өзгерту үшін кеңінен пайдаланады. Ресейдің Ульянов, Куйбышев облыстарындағы, Татарстан мен Башқұртстандағы жергілікті малды бестужев тұқымымен жақсарту сіңіре будандастыруды ойдағыдай қолдануға мысал бола алады. Смоленск облысындағы жергілікті малды симментал тұқымымен, қырғыз малын швиц тұқымымен, сібір малын остфриз тұқымымен, қара-ала малды голштин тұқымымен сіңіре будандастыру сәтті өтті.
Шошқа шаруашылығында, қой шаруашылығында және жылқы шаруашылығында сіңіре будандастыруды пайдалану арқылы жақсы нәтижелер алынған.

3 Түзетуші (кірістіре, қан араластыра) будандастыру

Түзетуші (кірістіре, қан араластыра) будандастыру. Түзетуші немесе кірістіре будандастыру дегеніміз -- қолда бар зауыттық тұқымның өнімділік және асыл тұқымдық қасиеттерін одан әрі жетілдіру үшін жүргізіледі. Яғни түзетуші (қан араластыра) немесе кірістіре будандастыру -- жалпы өнімділік қасиеттері жақсы, жергілікті жағдайға бейімделген мал тұқымының негізгі қалпын сақтай отырып, тез арада кейбір кемшіліктерін жою немесе кейбір өнімділік белгілерін жедел жетілдіру үшін қолданылады.
Түзету (кірістіру, кан араластыру) әдісі жемісті болу үшін, біріншіден, жақсартқыш тұқымда жергілікті малда жетіспейтін қасиет өте жақсы жетілген болуымен қатар, өнімдік бағыты, типі мен шыққан тегі жағынан оған мейлінше ұқсас болуы керек. Екіншіден, жергілікті тұқымды жақсартқыш тұқыммен бір-ақ рет шағылыстырады. Алынған будандар бірнеше ұрпақ бойы (әдетте ү.шінші-төртіншіден аспайды) тек жергілікті тұқыммен жұптастырылады.
Осы екі шарттың арқасыңда жергілікті тұқымның негізгі қалпы сақталуына мүмкіншілік туады. Үшіншіден, будандар мұқият сұрыпталып, олардан үйлесімді жұп құрылып отырады. Төртіншіден, әдеттегідей өнім бағытына сәйкес бағып-күту мен азықтандыру ұйымдастырылады. Жұмыстың қорытынды кезеңінде негізгі тұқымның қан үлесі 78 және жақсартушы тұқымның кан үлесі 18 болатын будан жануарлар ұнамды типтің белгілеріне ие болады.
Түзетуші (кірістіре, кан араластыра) будандастыру дастырудан біршама айырмашылығы бар. Біріншіден, кірістіре будандастыруда будандардың еркегі бірінші ұрпақтан бастап-ақ көбеюге қатысады. Екіншіден, кез-келген ұрпақ буданының тегінде (алыну жолында) жақсартқыш тұқым таза күйінде бір-ақ рет қолданылған.
Кірістіре (қан араластыра) будандастыру елімізде мал шаруашылығының барлық саласында дерлік кең көлемде қолданылып отырған тәсілдің бірі. Мысалы, биязы жүнді қой тұқымдарын австралия мериносымен, сүтті бағыттағы сиыр тұқымдарын голштинофриз, швиц тұқымдарымен кірістіре будандастыру жүріп жатыр.
Дегенмен де қан араластыру әдісін қолданғанда аса сақтық, білгірлік керек. Себебі бұл будандастыруда тұқымдар "жақсар-тылатын" екіншісін -- "жақсартқыш" деп шартты түрде ғана бөлінеді. Әйтпесе, жергілікті тұқымның жақсы жақтары көп. Сондықтан жақсартқыш тұқымға мән бермеушілік, будандарды ретсіз пайдалану мен кездейсоқ жұптау жергілікті мал тұқымын жақсартудың орнына, аздыруға әкеп соқтыратыны әр уақытта есте болуы керек.
Кірістіре будандастыруды пайдалануда жануарларды негізгі белгілері жөнінен қатаң сұрыптап, жұп тандайды, өйткені будандардың бәрі бірдей бағалы бола бермейді, көбіне күшті өзгергіштік байқалады. Сондықтан олардың жақсыларын таңдай білу керек. Кіріспе будандастыру арқылы қазіргі тұқымдардың бәрі дерлік жақсартылған. Бестужев тұқымын шығаруда бірқатар шетелдік тұқымдардың қанын құю әлднеше рет қолданылғаны жоғарыда айтылады. Симментал және вильстермаш малының қанын құю бестужев тұқымының бағалы қасиеттерін жетілдіруге зор ықпал етті. Сонымен қатар кейде кірістіре будандастыру әдісі жануарлардың жаңа тұқымын шығаруға да мүмкіндік береді.
Қазіргі кезде жоғары сапалы шошқа етіне деген сұраныстың артуы олармен жүргізілетін, селекция әдістерін жетілдіруді, тұқымды таза өсіру, сондай-ақ әр түрлі тұқымдарды будандастыру жолымен синтетикалық іздер калыптастыруды, олардың негізінде шошқаның жаңа етті тұқымдары мен гибрид типтерін шығаруды қажет етеді. Мұндай жұмысты көптеген ғылыми мекемелер ойдағыдай жүргізуде. Ростов облысында П.Е. Ладанның басшылығымен етті шошканың дон және ростов шошқалары деген екі тобы шығарылған. Дон шошқасы тез жетілгіштігіне және жақсы көбею қасиеттеріне қарай мұқият сұрыпталған солтүстік кавказ тұқымы мен етінің сапасы өте жақсы, бірақ дене бітімі аса нәзік пьетрен тұқымының аталық іздерін будандастыру нәтижесінде шығарылған. (3-сурет) []

3 - сурет

Жаңа тұқымның стандарттары да жасалған. Бақылау үшін бордакылауға қойьшған төлдің тәулігіне қосатын орташа массасы 670-700 г, 1 кг қосымша массаға жұмсалатын азық -- 3,8-3,9 азық өлшемі, 4-9 ай аралығындағы торайлардың сойыс шығымы (массасы 100 кг) - 62-63%. Ресейде В.Т. Гориннің, П.И. Корнеевтің, В.Д. Кабановтың және т.б. басшылығымен 73 базалық шаруашылықтарда өнеркәсіптік технология жағдайларындағы гибридтеу жүйесінде пайдалануға жарамды шошқаның арнайы етті тұқымын шығаруға бағытталған жұмыс аяқталып келеді. Мұнда бордақылауда жануарлар тәулігіне 700-750 г салмақ қосады, 1 кг қосымша салмаққа 3,8-3,9 азық өлшемі жұмсалады. Тұқымда 5 аймақгық тип калыптастырылған.

4 Зауыттық, тұқым түзуші будандастыру

Бұл әдіс мал тұқымын шығару үшін қолданылады. Қазіргі мал тұқымдарының басым көпшілігі будандастырудың осы түрімен шығарылған. Зауыттық будандастыру жаңа мал тұқымын шығару тәсілдерінің ішіндегі ұтымдысы болғанымен, оны іске асыру өте күрделі, қоғамнан қажетті мөлшерде қаражат бөлуді, тыянақты білімділікті және іскерлікті талап етеді. Осыған орай, мал тұқымын шығару жұмысы қоғамның әлеуметтік-экономикалық сұранысы негізінде, белгілі бір жоспармен жүргізіледі.
Зауыттық будандастырудың қалыпты бір жолы болмайды. Ол будандастырылуға қатысқан мал тұқымдарының саны мен сапасына қарай және жергілікті жер жағдайы мен бағып-күту, азықтандыру ерекшеліктеріне байланысты өзгеріп тұрады.
Біздің еліміздің мал шаруашылығы үшін зауыттық будандастырудың айрықша маңызы бар. Қазақстандағы әр түрлі экономикалық, табиғи-климаттық аймақтардың әрқайсысы үшін арнайы маманданған мол өнімді мал тұқымдары болуы қажет. Жануарлардың жақсы, жаңа тұқымдарына деген қажеттілік барған сайын артып отыр. Ірі қараның етті тұқымдарын, бекон шошқаларын, таулы аудандар үшін кроссбред үлгісіндегі қойларды, спорттық мақсаттағы жылқыларды шығару жөніндегі мәселе де күн тәртібінде түр. Мал шаруашылығын өнеркәсіптік негізге көшіруге байланысты жаңа технологияға жарамды тұқымдарды шығару міндеті қойылған. Желіннің пішіні, сүтінің тез және оңай сауылуы, желінсау секілді ауруларға төзімділігі жөнінен жақсы селекциядан еткен, дене бітімі мықты жануарлардың жоғары интенсивті тез жетілгіш жаңа типтері қажет болып отыр.
Зауыттық будандастыруды төрт кезеңге болуге болады: бірінші кезең -- тұқымдық топ түзу, селекциялық ізденіс (жоспарланған ұнамды типтегі жануарларды шығару); екінші кезең -- будан ұрпақта жануарлардың қажетті нәсілдік қасиеттерінің типін нығайту, ол үшін жақын туыстық жұптастыру қолдану; үшінші кезең -- будандарды "өз ішінде" өсіру, тұқым құрылымын жасау, туыс емес жаңа аталық іздер мен аналық ұялар қалыптастыру; төртінші кезең -- ұйымдастыру кезеңі (тұқымды бекіту, оның өсу аймағын анықтау т.с.с.

4.1 Зауыттық будандастыруды жүргізудің А.И. Овсянников ұсынған жолдары

Қазіргі генетика ғылымының жетістіктері мен еліміз және дүние жүзі бойынша жаңа мал тұқымын шығару тәжірибелерін жинақтай отырып, А.И. Овсянников (1970) зауыттық будандастыруды жүргізудің мына төмендегі жолын ұсынады:
1. Болашақ жаңа тұқымның ұнамды типі белгіленеді. Мұнда қоғамның экономикалық қажеттігінен туып отырған жаңа талап, қалаған өнім бағытындағы мал тұқымдарының табиғи биологиялық мүмкіншіліктері және мал азықтандыру, бағып-күтудің нақтылы жағдайлары басшылыққа алына отырып, болашақ жаңа тұқым малының дене бітімі, өнімдік ерекшеліктері (жергілікті тұқымнан артықшылықтары) нақтылы анықталады.
2. Будандастырылатын мал тұқымдарын, олардың ұнамды өкілдерін және жұмыс жүргізілетін шаруашылыктарды таңдап, белгілеу. Будандастыруға қатысатын мал санына байланысты зауыттық будандастыруда қарапайым (екі-ақ тұқым қатысса) және күрделі (бірнеше тұқым қатысса) деп екі түрге бөлінеді. Осы арада "Қайсысы дұрыс?" - деген занды сұрақ туады. Бұл селекциөнерлердің алдына қойған мақсаты мен будандас-тырылатын мал тұқымдарының өнімдік ерекшеліктеріне байланысты. Егер көздеген мақсатқа (қалаған ұнамды типке) екі тұқымның малын шағылыстыру арқылы-ақ жету мүмкіншілігі болса, үшінші тұқымды араластырудың қажеті жоқ. Ал, егер екі тұқымның будандары болашақ жаңа тұқымның ұнамды типіне толық сәйкес келмесе, үшінші, қажет болса төртінші, бесінші т.т. тұқыммен будандастырылады. Есте болатын мәселе, будандастырылуға қатыстырылған мал тұқымдарының саны көбейген сайын, алынған будандардың гетерозиготалылығы (гендерінің әр тектілігі) арта түсіп, олардың белгілерін ұрпақтан ұрпаққа бекіту қиындай береді.
3. Будандастырудың жалпы жүйесі алдын ала жасалынады. Мұнда әр ұрпақтың будандарын алу және оларды пайдалану тәртібі нақтылы белгіленеді. Әрине, жұмыс барысында қажет болса, мұның бәріне өзгерістер енгізіледі. Бұл -- жаңа тұқым шығарудың ізденіс кезеңі, яғни болашақ тұқымның тілеген мақсатқа сәйкес ұнамды типін алу кезеңі.
4. Мақсатты ізденіс негізінде алынған ұнамды типтің нәсілдік және өнімдік қасиеттерін ұрпақтан ұрпаққа бекіту. Мұның негізгі жолдарына ұнамды типтерден біртекті жұп құру, туыстас малды өзара шағылыстыру, одан алынған ұрпақты қатаң сұрыптау сияқты күрделі істер негіз болады.
5. Болашақ мал тұқымының нәсілдік құрылымын қалып-астыру - өзіндік генотиптік және фенотиптік ерекшеліктері бар, бір-бірімен туыстық қатынасы жоқ, кем дегенде 5-6 аталық із және 1-2 аналық ұя құру.
Осы жоғарыда сипатталған әдістеме негізінде жүргізілген будандастыру арқылы алынған мал тобы жергілікті тұқым малынан өнімі жағынан айқын артықшылығы болса ғана, оны жаңа тұқым ретінде бекітуге болады.
Сонымен, зауыттық будандастыру деп шағылыстырылған мал тұқымдарының тиімді қасиеттерін ұтымды ұштастырған немесе кейбір жаңа қасиеттері бар, артық өнім беретін жаңа мал тұқымын шығару үшін қолданылатын будандастыруды айтады.
А.И. Овсянников ауыл шаруашьшығы жануарларының жаңа тұқымдарын шығару әдістерін үлкен үш топқа бөледі:
1) тұқымаралық будандастыруды қолданбай-ақ, зауыттық тұқымдар шығару. Бұл әдістің жеке мысалдарына шетелдік тұқымдардың жануарларын әкелу негізінде жаңа тұқымдар шығару жатады;
2) екі немесе бірнеше зауыттық тұқымды біріктіру арқылы
жаңа тұқым шығару;
3) жоспарлы будандастыру жолымен жаңа тұқым шығару.
Малдың жаңа тұқымдарын шығарудың екі әдісі бар:
а) бастапқы жануарлар саны көп болғанда;
б) бастапқы жануарлар саны аз болғанда.
М.Ф. Иванов бірінші әдісті, яғни көптеген жануарлармен
жұмыс жүргізуді барынша тиімді әдіс деп есептеді. Ал өзі болса, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.