Автор өмірі

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе

Оркестрге лайықтап түсіру дегеніміздің өзі көп еңбек талап етілетін шығармашылық процесс. Шығарманы жұмыс жасау барысында музыкалық материалдарды партитура бетіне олардың аспаптық құралына дыбыс бояуының алмасып отыруына жеке топтарды бір-бірімен салыстырып көрсетуіне байланысты орналастырудың маңызы ерекше. Оркестрге лайықтап шығармаларға іріктеп алу кезінде сол шығарманы орындауға тиіс оркестр ұжымының ойнау шеберлігін де ескерген жөн.

Оркестрге лайықтап түсірудің қыры мен сырын жетік меңгеру үшін түсірушінің мыналарды білгені абзал:

а) Аспаптардың техникалық қасиеттерін (құлақ күйі) дыбыс аумағы ойнау тәсілдері олардың нотада жазылу тәртібі:

б) аккорд пен пассаждарды (виртуозды музыкалық шығармалардың үзіндісі) орындау мүмкіншіліктерін:

в) музыканың қарапайым теориясы мен гармонияны:

г) оркестрлік фигураны, яғни функцияның жеке элементтерін талдап қолдана білуді.

Оркестрге лайықтап түсіруде шығармада ойды фактураның бөлшектерін, интонациялық шешімдерін өзгертпеу, осы күйі беруі керек. Шығарманы тыңдағанда оркестрлік ұжымның орындаушылық деңгейін білген жөн. Аспапқа түсіруіш оркестр аспаптарының техникалық, динамикалық және тембрлік қасиеттерін білумен қатар әр аспаптың тембірін ойынша елестету үшін ішкі есту қабілетін дамытқан жөн. Оркестрге лайықтап түсіру барысында шығарманың ыңғайлы үндестігін тапқан жөн. Мүмкіндігінше кілттегі белгілерін азын таңдаған дұрыс.

Жұмыстың келесі кезеңі - аспаптық шығарманың оркестірлік жоспарын құру. Мұнда жеке аспаптар мен оркестр топтарының тембрлік және динамикалық тутти мен жеке дауыс эпизоттары сияқты оркестр әдістерді қолданған жөн.

Оркестр жоспарымен жұмыс жасау барысында партитурадағы оркестр дыбысын айқындайтын екі негізгі кезеңнің өзара қарым-қатынасын, яғни шығарманың көлбеу және тікелей құрылысын білген жөн. Көлбеу жоспар шығарманың тембрлі динамикалық және фактуралық дамуында түрлі регистірлік өзгерістеріне байланысты болады. Аспаптардың түрлі тембрлік бояуын қолдану әртүрлі тақырыптардың өзара қарым-қатынасына, олардың қарама-қарсылықтарына байланысты. Оркестрге лайықтап түсірмес бұрын, шығарманың формасын жіктеп алып соңынан әуендік желісті фразаға, сөйлемге, кезеңге бөлу керек, жаңа тақырыптық материалдың пайда болуы тембр өзгерістерін талап етеді. Аспаптардың тембрлік және динамикалық мүмкіншіліктерін үнемді пайдалана білу керек.

Партитураның тікелей жоспары оркестр фактурасының функцияларының құрылуын қамтиды. Партитурадағы әр дауыс белгілі бір қызметті атқарады. Аспапқа түсірудегі оркестр фактурасының құрамды бөліктері функциялар деп аталады. Партитураны тікелей құру барысындағы аспапқа түсірушінің негізгі міндеті әуен, бас, фигурациялар, гармониялық педаль, контрапунк сияқты жеке функцияларды анықтап көрсету.

Аспаптану мен оркестірге лайықтап түсіру курсы бір-бірімен тығыз байланыста болып келеді. Себебі аспаптануда шығу тарихымен, жіктерімен, үндік болу қасиеттерімен таныссақ, түсіру курсында ол аспаптарға түсіру тәсілімен, партитура жазу өнерімен танысып, үйренеміз.

Партитураны жазуда мынадай ережелерді қолданады.

1. Шығарманың қарқынын көрсететін белгілер партитураның жоғарғы жағынан қойылады.

2. Нюанстармен динамикалық белгілер әр партия үшін нота жолдарының астына жазылады.

3. Орындаушының түрі мен тәсілдерін көрсететін белгілерін әр партияның үстіне жазылады.

4. Егер бір нота жолына екі партия жазылса, онда «біріншісінің» құйрықшасы жоғары «екіншісінің» құйрықшасы төмен жазылады.

АВТОР ӨМІРІ

Ахмет Қуанұлы Жұбанов 1906 жылы, сәуір айының 29, Қосуақтам шатқалында, Орал облысының Темір уезіндегі Темір-Уркачевск болыстығында /қазіргі Актөбе обылысы, Мұраджар ауданы/, орта шаруа семьясында дүниеге келді. 1905 жылғы революциядан кейін, көптеген орыстар мен украиндықтар аштық пен жалаңаштықтан аман қалу мақсатында қазақ жерлерін мекендеді. А. Жұбановтың әкесі Қуан жаратылысынан көпшіл адам болған. Ол қазақ ауылы үшін жаңалық болған жер аударылып келген қоныстаушылардың дәстүрлеріне еліктеді. Ол өз бетімен қазақ және орыс тілінде жазып, оқуды үйренді, "орыс үлгісімен" жер жырту, егіншіліктің зор мәнін түсінді. Оның жаңашылдыққа, тың нәрсеге деген Құштарлығы ұлына да әсерін тигізді.

АВТОРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ

Ахметтің музыкаға деген қабілеті ерте оянды. Алты жасында ол домбыра тартып, ән салды. Жеті жасында оны Уркачевскідегі екі жылдық училищеге оқуға берді. Оның алғашқы мұғалімі Құсайын Әжіғалиев жан-жақты, өте тартымды адам еді. Құхайын Әжіғалиев қазақтың ұстаз-ағартушысы Ыбырай Алтынсаринның педагогикалық көзқарасын таратушы. Ахмет тілдерді ғана игеріп қоймай, өмірде болып жатқан өзгерістерге прогрессивтік көзқараспен қарау қажет екендігін жете түсінді. Үш жыл бойы Құсайын Әжіғалиев Жұбановтардың семьясымен бірге тұрды. Ол Ахметке түрлі аспаптарда - домбыра, балалайка, мандолин, скрипка аспаптарында ойнауды үйретті.

А. Жұбанов өте зерек оқушы болды, ол көп нәрсені жан-жағындағы білімді адамдардан үйренді. Араб және парсы тілдерін өзінің жерлесі, Уфадан демалысқа келген, кейін белгілі жазушы болған Ж. Тілепбергеновтен үйренді. Ахметке үлкен әсер еткен, Орынбордағы "Хусаиния" медресесінде оқитын Құдайберген деген үлкен ағасы болды.

Ол көптеген қызықты кітаптар әкелетін. Жұбановтар үйінің балалары жан-жақты болып қалыптасуына көптеген газеттердің көмегі болды. Бұл жанұяға 1919 жылы қайғы төнеді. Ауданға тараған сүзек ауыруынан әкесі қайтыс болады, 1921 ашаршылық жылы Үйдегі малдың бәрі қырылады. Ахметке ерте бастан жұмыс істеуге тура келеді. Ол басында хатшы болып, одан кейін "Шаңырақ" оқу Үйінің меңгерушісі болып қызмет атқарады.

Консерваторияда оқып жүрген кезінде А. Жұбанов қазақ тіліңде алғашқы еңбегін жазады. Ол еңбегі "Музыка сауатының әліппесі" деп аталды. Ол негізінен әуеской музыканттарға арналған. 1931 жылғы "Әліппенің" қолжазбасы туралы А. Затаевич жылы лебіз білдіріп халық музыкасын жинап, зерттеуіне жол сілтеп тілек айтты. Бұл кездесу А. Жұбановтың шығармашылық қалыптасу жолында маңызды да шешуші рөл атқарды. Сол жылдың жазында, А. Жұбанов өз елінде 50 шақты ән мен күйді жазып алады. Бұл сібір энциклопедиясында басылып, арнайы зерттеуді қажет ететін қызықты мәлімет болды.

1932 жылы консерваторияны мерзімінен бұрын бітіріп, А. Жұбанов өнер зерттеу институтының аспирантурасына түседі. Қазір бұл оқу орны, театр, музыка және кино институты деп аталады. Музыкатану пәндерінен басқа философия, социология, экономика пәндері және шет тілдері жақсы жолға қойылған. Аспирантураны аяқтауға мүмкіндік болмады. 1933 жылдың ақпан айында ол Алматыға, жаңадан ашылған музыкалық драма техникумына жұмысқа шақырылады. А. Жұбанов оқу бөлімін меңгере жүріп, профессионалды музыкалық оқу білімінің негізін қалады. Техникумдағы ұстаздық жұмысымен қатар ол, қазақтың халық аспаптар оркестрін ұйымдастырады және осы ұжым үшін халық әндері мен күйлерін оркестрге ыңғайлап өңдейді. Оның ағартушылық іс-әрекеті арқылы болашақ сыншы, публицист және ғалым тұлғасы да қалыптасады. Концерттердің кіріспе сөзінде ол, орыс және шетел композиторларының өмірі және шығармашылығын әңгімелеп, шығармаларының мазмұнына түсінік береді және халық әндері мен күйлері туралы әңгіме қозғап, олардың орындалу ерекшеліктеріне тоқтап кетеді. Бірте-бірте атақты халық әншілері мен домбырашылары туралы мәліметтер жиналып, фольклорлық іс-әрекетін шындады. 1937 жылы "Әдебиет майданы" журналында Құрманғазы туралы очерк баслып шығарды, одан кейін басқа халық композиторлары және орындаушылары туралы очерктер де пайда болады.

ШЫҒАРМАНЫҢ ТАРИХЫ

Соғыс жылдары фортепианоға, қобызға, скрипкаға, виолончельге арналған бірнеше аспапты-камералық шығармалар жазылды. Кейіннен бұлар жеке цикл болып шықты. Фортепианоға арналған "Тәжіктің он биі", "Қазақтың сегіз биі" және қобызбен фортепианоға арналған "Бес пьеса" деп аталды. Фортепианолық циклдар, сөздің шын мағынасында биге жатпайды. Алғашында бұл циклдың кейбір нөмірлері Шарипа Түрікбаеваға арналған /соғыс жылдары, шығыс халықтарының билігін орындайтын атақты биші болған/. Бұл бишілердің әуені халықтық рухта жазылған. Пьесалар, фортопианолық миниатюра ретінде орындалып, оқушылардың педагогикалық репертуарына кірді. Бұл пьесалардың тақырыбы шығыс халық әуендері мен қазақтың күйлерінен тұрды.

Композитор мұнда халық музыкасын фортепианоға өңдеудің өзінше тәсілдерін табады. Тәжік билері тақырыптарды қарама-қарсы салыстыруы арқылы және репризалық қайталау принціпінде құрылған. Бөлімдердің ішінде регистр, саз, фактуралық құрылым ауысып жаңа тақырып пайда болады. Ырғақтың бір ыңғайлылығы және композицияның үш бөлмділігі пьесаны бүтіндеп, біріктіріп тұрады.

Ахмет Жұбановтың шығармашылығы мен аспаптық музыка саласындағы еңбектеріне тоқталу лазым. Ең алдымен, оның қазақтың тұңғыш ұлттық кәсіби композиторы екенін айту керек. Ол - Қазақстанның музыкалық мәдениетінің сан салаларында жан-жақты өлшеусіз еңбек сіңірген композитор, дирижер, музыка зерттеушісі, ұстаз, ғұлама ғалым, қоғам қайраткері, академик. Ол - Л. Хамидимен бірігіп жазған «Абай», қызы Г. Жұбанова екеуі жазған «Құрманғазы» операларының, әр түрлі жанрдағы көптеген аспаптық шығармалардың, ән-романстардың авторы, Құрманғазы атындағы Мемлекеттік халық аспаптары оркестрінің ұйымдастырушысы, көркемдік жетекшісі, алғашқы дирижері, Жамбыл атындағы Мемлекеттік қазақ филармониясын ашушы, республикалық Ғылым академиясының музыка ілімі бөлімін ұйымдастырушылардың бірі.

А. Жұбанов - аспаптық музыка саласында да өндірте еңбектер жазған композитор. Ол көптеген драмалық спектакльдерге музыка шығарды, фортепиано, қобыз, скрипка, виолончель аспаптарына арнап камералық шығармалар жазды. Фортепианоға арналған «Он тәжік биі», «Сегіз қазақ биі» мен қобыз бен фортепианоға арналған «Бес пьеса» топтамалары аспаптық музыка қорымына қосылған құнды туындылар және ол шығармалар музыкалық оқу орындарындағы оқушылар мен студенттердің репертуарынан берік орын алып, оқу құралына айналды.

Оның фортепианоға арналған би топтамаларын тек би ырғағы деп қарауға болмайды. Ол туындылардың әуен сарыны халықтық рухпен суарылған. Шығармалардың тақырыптық саз құрылымы шығыс халықтары әуездері мен қазақ күйлері желісінің құрамынан тұрады. Композитор бұл топтамаларында халық музыкасын фортепиано үнімен берудің өзіндік әдіс-тәсілін тапқан.

Тәжік билері бөлімдерінің айқын шеңбердегі шекаралық шектеулері мен репризалық қайталауларға тақырыпты салыстырмалы қарама-қарсылықта қою негізінде құрылған. Бөлімдер желісінде регистр, лад, фактуралық өрнектер алмасып келіп, жаңа тақырып дайда болып отырады. Шығармадағы тұрақты метро ырғақ пен композицияның үш бөлімділігі оның біртұтастығын сақтайды.

«№ 5 тәжік биі» тегеурінді тыныспен басты тақырыптың негізін құрайтын кіріспемен ля-мажор тональдығында басталады.

Ақ жарқын, көңілді бірінші тақырып халық мерекесінің образын жасайды.

Екінші тақырып жалпы қуанышты, шаттық көңіл күй желісін сақтап, жоғары регистрде жүреді.

Сұлу, сымбатты, әсем бейнелі үшінші тақырып алдыңғы тақырыпбына қарама-қарсы нәзік мінезде әріледі. Репризалық қайталауда бірінші тақырып анағұрлым кеңейтіле берілген.

Ғылыми еңбектері

50-ші жылдары А. Жұбанов ғылыми, ағарту және ұстаздық жұмысқа көп көңіл бөледі. Алматы мемлекеттік консерваториясы ашылған күннен бастап, халық аспаптар кафедрасын меңгерді, 1945 жылдан бастап оның директоры болды. Оның бастауымен консерваторияда дыбыс жазу кабинеті, фольклор кабинеті, музыка кітапханасы ұйымдастырылды. Республикамыздың концерттік өмірінде, мұғалімдер мен студенттердің белсене қатысуын қолдады. Олар Москвада /1949/, Берлинде /1951/, Бухаресте /1963/ өткен халықаралық фестивальдарда өнерін көрсетті. Жас жирижерлер- Ф. Мансуров және Ш. Қажғалиевтің басшылығымен студенттік оркестр және талантты қобызшы Ф. Балғаева фестивальда лауреат атақтарына ие болды.

Сонымен қатар концерваторияда А. Жұбанов Қазақ музыкасының тарихынан лекциялар оқып, дирижерлік және музыка шығармаларын оркестрмен орындауға ыңғайлау кластарын жүргізді.

А. Жұбанов, қазақ музыкасының талай ғылыми және ағарту жұмыстарын жазды. Оның ішінде тарихи және көркемдік жағынан құнды туындыларға «Ғасырлар пернесі» мен «Ғасырлар бұлбұлдары» атты кітаптары жатады. Мұнда күйшілер мен әншілердің өмірі және шығармашылығы туралы, сонымен қатар батыс Европа және орыс музыкасын насихаттап, композиторлардың шығармашылығы туралы очерктер жазды. Н. А. Римский- Корсаковтың «Менің музыкалық өмірімнің шежіресі» және А. Виноградовтың «Паганиниді кіналау» атты кітаптарын қазақ тіліне аударды.

Бұл жылдары композиторлық шығармашылығы тоқтап қалмайды. А. Жұбанов, батыс Қазақстан дәстүрінің ұлы күйшісі Құрманғазы Сағырбаев туралы опера жазу ойынан кетпейді. Оның шығармашылығын зерттеу жолында көп күш-қайрат, талай жылдар кетті.

1936 жылы «Қазақтың халық композиторы-Құрманғазы» атты кітапшасы, 1942 жыл Құрманғазы туралы жаңа мәліметтері очерк ретінде «Қазақ композиторларының өмірі мен шығармашылығы атты кітапта шықты. 1952 жылы Қазақстан композиторлар одағының пленумында, А. Жұбанов «Құрманғазы жаңа зерттеу тұрғысында» баяндамасымен шықты. 1960 жылы Құрманғазы туралы қазақ тілінде жазылған кітабы мен «Құрманғазы күйлері» атты жинағы жарық көрді. Оның сан қырлы іс-әрекетінің қорытындысы өмірінің соңғы жылдарында талай уақытын алған «Құрманғазы» операсы болуы керек еді. Композитор бұл өмірден кеткен соң, оның қызы Ғазиза Жұбанова бұл еңбекті аяқтау үшін қолына алады. Әуелі Х. Ерғалиевтің либреттосы мен А. Жұбановтың жинаған материалы бойында «Құрманғазы» операсы болуы керек еді. Композитор бұл өмірден кеткен соң, оның қызы Ғазиза Жұбанова бұл еңбекті аяқтау үшін қолына алады. Әуелі Х. Ерғалиевтің либреттосы мен А. Жұбановтың жинаған материалы бойында Ғ. Жұбанова радио опера жазады. 1976 жылы бұл шығарма эфирде берілді. 1986 жылы опера бүтіндей аяқталып, опера театрында қойылды. Бұл туындының авторлары бір әулеттен шыққан композиторлар- А. Жұбанов және Ғ. Жұбанова.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.