Сервитут заттық құқық ретінде
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
4
1
Заттық құқықтардың жалпы сипаттамасы
6
1.1
Заттық құқықтың белгілері
6
1.2
Жер құқығындағы заттық құқықтар түрлері
8
2
Жер учаскелеріне қатысты заттық құқықтардың ерекшеліктерін зерттеу және талдау
11
2.1
Меншік құқығы
11
2.2
Жер пайдалану құқығы
18
2.3
Сервитут - заттық құқық ретінде
22
2.4
Кепіл заттық құқықтың бір түрі ретінде
25
3
Табиғи ресурстарға заттық құқықтардың таралуы
28
3.1
Табиғи ресурстар түсінігі және оларға қолданылатын заттық құқықтар
28
3.2
Жер қойнауына қатысты заттық құқықтар
35
4
Жер учаскесіне құқықтарды мемлекеттік тіркеу
40
4.1
Жер учаскелерін тіркеудің түрлері
40
4.2
Жер учаскесін тіркеудің міндеті
42
4.3
Жер учаскелеріне қатысты нормативті - құқықты құжаттар
48
5
Жұмыстың қауіпсіздігі және экологиялылығы
51
5.1
Ұйымдастыру техникасымен жұмыс істеу кезіндегі қауіпсіздік техникасының талаптары
51
5.2
Жұмыс басталар алдыңдағы еңбек қорғау талаптары
52
5.2.1
Жұмыс кезіңдегі еңбек қорғау талаптары
52
5.2.2
Авариялық жағдай болған кездегі еңбек қорғау талаптары
54
5.2.3
Жұмыс аяқталғаннан кейін еңбекті қорғау талаптары
55
5.3
Жерді пайдаланудағы экология талаптары
55
Қорытынды
60
Әдебиеттер тізімі
62
Қосымша А. Жер учаскесіне жеке меншік құқығын беретін Акт
65
Қосымша Б. Жер учаскесінің жоспары
66
Қосымша В. Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскесінің паспорты
67
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі азаматтық және жер құқығы курсы арқылы заттық құқытарды зерттеу қажеттілігмен анықталды. Ең алдымен, жер учаскесіне заттық құқық саласында қалыптасатын қоғамдық қарым-қатынастарды зерттеу кезінде құқықтың осы салаларының әр түрлі әдістерін, заттарын, принциптерін зерттей отыра, қоғамдық қатынастарда жер теліміне заттық құқық едәуір дәрежеде құқықтық реттеушілік нақты анықталмағандықтан, шешілмейтін қарама-қайшылыққа әкеп соғады.
Осы зерттеудің өзектілігі отандық заңнамадағы жер учаскесіне заттық құқықтарды терең, жан-жақты зерттеуді, қоғамдық қатынастардың осы саласындағы қолданыстағы заңнаманың жетілмеуіне байланысты туындайтын теориялық және практикалық мәселелерді шешу жолдарын іздестіруді көздейді.
Құқықтық талдау жылжымайтын мүліктің заңнамалық тұжырымдамасын біраз кемгіліктерден зардап шегеді деп көрсетеді. Шешілмеген немесе жеткіліксіз шешілмеген мәселелерге жылжымайтын мүлік объектісін және оған заттық құқықтарды қалыптастыру, жер учаскесіне және онымен тығыз байланысты жылжымайтын мүлік объектілеріне құқықтардың арақатынасы мәселелерін жатқызуға болады. Тұжырымдаманың жетілмегендігі кейбір жағдайларда жылжымайтын мүлік саласында қалыптасқан құқықтық қатынастар объектісін анықтауға мүмкіндік бермейді. Мысалы, жер құқығы объектілерін және өзге де жылжымайтын мүлік түрлеріне құқықтарды анықтау Қазақстан үшін әлі күнге дейін өзекті мәселе болып қала береді.
Дипломдық зерттеудің мақсаты отандық заңнамадағы заттық құқықтардың қалыптасуы мен дамуын талдау, заңнаманың кемшіліктері мен кемшіліктерін анықтау, жер учаскесіне заттық құқықтар туралы нормаларды одан әрі жетілдіруге бағытталған шаралар шеңберін анықтау болып табылады.
Зерттеу барысында қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу қажет болды:
Дипломдық жұмыстың мақсаты - Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша жер учаскелеріне заттық құқықтардың ерекшеліктерін талдау .
Зерттеу пәні болып жер құқығы табылады. Жер құқығы құқықтық жүйенің дербес саласы ретінде жер құқықтық қатынастарын құқықтық реттеудің әдісі болып саналады.
Зерттеу нысаны жер қатынастары болып табылады.
Дипломдық жұмыс бес тараудан тұрады, олар бірінен кейін бірі хронологиялық тәртіппен жүреді.
Бірінші тарауда - заттық құқықтардың жалпы сипаттамасы,
екінші тарауда - заттық құқықтардың ерекшеліктері, түрлері,
үшінші тарауда - табиғи ресурстарға қолданылатын заттық құқықтар, төртінші тарауда жер учаскесінің құқықтарын тіркеу және нормативті құжаттары туралы сипатталады.
Бесінші тарауда - жерді пайдаланудағы экология қауіпсіздігі мен қауіпсіздік ережелері пайымдалған.
Қойылған мақсатқа сәйкес дипломдық жұмыс барысында бірнеше негізгі міндеттер шешіледі:
- Заттық құқық ұғымын, заттық құқық түрлерін қарау;
- Меншік, жер пайдалану, сервитут және кепіл құқығын сипаттау;
- ҚР заңнамасына сәйкес құқықтық негіздегі заттық құқықтардың ерекше ерекшеліктерінің айырмашылығы;
-Табиғи ресурстарға арналған заттық құқық ерекшеліктер сипаты;
-Жер учаскесіне құқықтарды тіркеудің ерекшеліктері пайымдалды.
1 Заттық құқықтардың жалпы сипаттамасы
0.1 Заттық құқықтың белгілері
Заттық құқықтар ұғымы зат, мүлік, құқықтық қатынастар объектісі, мүліктік құқықтық қатынастар және басқа осы сияқты ұғымдармен ажырамастай байланыста. Сондықтан тек мыналарды атап өту қажет: заттық құқықтар мүліктік құқықтардың бір түрі болып табылады, зат мүліктің бір түрі ретінде заттық құқықтың объектісі болып табылады, заттар мен мүліктік игіліктер құқықтық қатынастар объектісі ұғымының негізі болады.
Заттық құқықтардың мынадай негізгі белгілері бар :
Бұл ретте нақтылай түсінетін екі жағдай бар. Біріншіден, олардың заңмен бекітілуі бұл құқықтардың занда заттық құқықтар деп аталуы қажет екенін білдірмейді. Олардың мүліктік құқықтар санатына жатқызылуы және заң актілерінде көзделуі де жеткілікті. Олар заттық құқықтардың белгілері болғанда заттық құқықтардың санатына жатқызылады. Мұндай жағдай мынаған байланысты: кейбір құқықтар қатынастардың бір түрінде заттық құқық ретінде (кепіл ұстаушының барлық басқа адамдармен қатынастарындағы кепіл құқығы), екінші түрі -- міндеттемелік құқық ретінде (кепіл ұстаушы мен кепіл берушінің қатынастарындағы кепіл құқығы) қолданылады.
Екіншіден, заңда іс - тәжірибеде кездесуі мүмкін деп саналатын заттық құқықтардың түрлеріне сілтеме ғана баянды етілген. Нақты заттық құқықтар, әрине, нақты заңдық фактілердің негізінде пайда болады;
Көптеген зерттеушілердің жол беріп отырған бір ортақ методологиялық қателігін атап көрсету керек. Көптеген авторлар заттық құқықтың белгілерін аңыктауда меншік, иелену құқығына және басқа да айқын көрінетін заттық құқықтарға сүйенеді. Ал меншік құқығынан айқын көрінетін көптеген белгілер (мысалы, затқа нақты билік ету) кейбір басқа заттық құқықтарға, мысалы, ипотека немесе сервитут кезінде толық сіңіп, жоғалып кетеді.
Заттық құқық дегеніміз - заңда баянды етілген абсолюттік мүліктік құқық[1].
Заттық құқық - субъективті азаматтық құқық, оның объектісі жеке-белгілі бір зат болып табылады. Заттай құқыққа ие адам оны ол үшін қандай да бір белгілі бір іс-әрекеттерге, басқа да міндетті адамдарға жүгінбестен, дербес жүзеге асырады. Заттық құқықтарды 2 топқа бөлуге болады: меншік құқығы және шектеулі заттық құқықтар [2].
Әр түрлі мемлекеттердегі заттық құқықтардың бұл тұйық шеңбері бірдей емес. Барлық елдердің азаматтық құқықтарында заттық құқықтар жүйесінде жетекші орын алады, ол қандай да бір елдің құқық жүйесінің орталық институты болып табылады. Бұдан басқа, бұл жүйеге кепіл құқығы, сервитуттар және пайдалану құқығы сияқты заттық құқықтар жатады.
Заттық құқықтарға осы елдің қолданыстағы заңнамасында тікелей көзделген құқықтар ғана жатады, яғни адам өзінің еркі бойынша заттық құқықтардың қандай да бір басқа түрлерін жасай алмайды.
Шектеулі заттық құқықтың болуы оның иесіне оның құқығы бұзылған жағдайда заттық талап қоюға негіз береді, бұл оны меншік құқығымен жақындастырады. ҚР Азаматтық кодексіне сәйкес шектеулі заттық құқықтардың жеткізгіштері оларды қорғауға меншік иесіне берілген талаптарды қоя алады. Иеленуді қорғау меншік иесіне қатысты болуы мүмкін. Алайда, заттық талап қою заңды иеленуді көздейді. Кейбір шектеулі заттық құқықты иеленушілердің иелену құқығы жоқ (сервитуттар, ипотеканы ұстаушылар) және демек, заттық талап қою құқығы жоқ. Бірақ заң ұқсастығы ретінде оларға негізсіз талап қою құқығын тану әділ болар еді.
Заттық құқықтың басты белгілері:
1) Мүліктік құқық.
2) Дара-анықталған зат.
3) Абсолютті құқық.
4) Заңмен бекітіледі.
5) Иелену немесе пайдалану және билік ету құқығының болуымен сипатталады.
6) Құқықтық басымдылық бар болуы.
7) Құқықтық реттіліктің бар болуы.
8) затқа тікелей әсер ету мүмкіндігі соның ішінде меншік иесін шектеу оның ішінде басқа заттық құқықтың меншік иесін немесе субъектісін шектеу.
Әрине, заттық құқықтар бір басты белгіні біріктіреді - жеке белгілі бір зат объектісі ретінде ұсынылады.
Заттық құқық ұғымы жиі қолданылғанымен, олар заң саласында жеткілікті деңгейде талданбаған. Зерттеушілер заттық құқықтың түрлерін ұсынғанымен, ториялық тұрғыда нақты дәлелденбеген. Заттық құқық ұғымы Кеңестік дәуірде о азаматтық құқықтан ығыстырылып шығарылған болатын. Себебі, сол кезде заттық құқықты мойындаған жоқ болатын. Теориялық тұрғыдан тек қана меншік құқығы абсолюттік құқық ретінде дәлелденген. Азаматтық құқық зерттеушілері қазіргі таңда заттық құқықтарды мойындап отыр. Заттық құқық ұғымы заңнамада жаңа институт ретінде көрініс тапты. Мысалы, ҚР АК 2-бөлімінде Меншік құқығы және өзге де заттық құқықтар деп аталады. АК-те меншік иелері болып табылмайтын тұлғалардың заттық құқықтарына арнайы баптар енгізілген, және азаматтық құқықтар жекеленген.
Заттық құқық дегеніміз - ол заңмен бекітілген абсолюттік мүліктік құқық, оның объектісі - дара анықталған зат. Құқық иелерінің иелену, пайдалану немесе билік жүргізу өкілеттігі бар; құқық иесіне затқа тікелей иелік ету мүмкіндігін беретін және артықшылық сипаттамалары бар құқық.
Қазақстандық ғалымдар заттық құқықтардың төмендегі белгілерін атайды:
Заттық құқық міндетті түрде заңда көзделген болуы тиіс.
Заттық құқықтар - мүліктік құқықтар болып табылады.
Заттық құқықтың абсолюттік сипаты оның қорғау құралы болып танылады.
Заттық құқық заттың соңынан ілесе жүреді.
Артықшылық құқығы - заттық және міндеттемелік құқық бәсекеге түскенде ең алдымен заттық құқық жүзеге асырылуы тиіс.
Объектілері ретінде тек жеке дараланған заттар болуы.
Затқа нақты билік етілуі, яғни затқа тікелей, үшінші жақтың араласуынсыз жүзеге асыру мүмкіндігі.
1.2 Жер құқығындағы заттық құқықтар түрлері
ҚР Конституциясында барлық табиғи ресурстардың ішінен тек жер ғана мемлекеттік және жеке меншікте бола алады деп көрсетілген [3].
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 195 - бабының 1 тармағына сәйкес жерге заттық құқықтарға меншік құқығы, жер пайдалану құқығы және басқа да заттық құқықтар жатады. Атап айтқанда, заттық құқықтардың белгілерін негізге ала отырып, жер учаскелеріне заттық құқықтарға меншік құқғынан басқа тұрақты және уақытша жер пайдалану құқығы, сервитут, кепіл жатады. Барлық аталған құқықтардың объектісі жер болып табылады. Заттық құқықтар жеке белгілермен анықталатын заттарға туындайды. Жер учаскелеріне заттық құқықтардың пайда болуының алғышарттарының бірі объектіні қалыптастыру болып табылады. Жер учаскелерін құқықтық қатынастар объектілері ретінде дараландыру қазіргі уақытта оларға кадастрлық нөмірлер беру, шекараларды анықтау, олардың орналасқан жерін анықтау үшін оларды үйлестірумен, жер учаскесінің санаты мен нысаналы мақсатын айқындаумен шешіледі. Жер учаскесін сәйкестендіру оның қажетті белгілерін жер және құқықтық кадастрға, сондай-ақ құқық белгілейтін құжаттарға енгізу жолымен жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің II бөлімі Меншік құқығы және өзге де заттық құқықтар деп аталады, Азаматтық кодексте меншік иелері болып табылмайтын адамдардың заттық құқықтарына арналған арнайы бап (195-бап) енгізілген.
Сурет 1. Жер учаскесіне таралған заттық құқықтар түрлері
Меншік құқығы дегеніміз субъектінің заң актілерімен танылатын және қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз қалауы бойынша иелену, пайдалану және оған билік ету құқығы болып саналады.
Қазақстан Республикасының Жер кодексінің II бөлімі жер учаскелерін пайдалануға байланысты жер - құқық қатынастарына арналған. Оған сәйкес жерді құқықтық пайдаланудың бес нысаны көзделген: тұрақты пайдалану; уақытша пайдалану; жер учаскелерін өтеусіз уақытша пайдалану; жер учаскелерін жалдау; бөтен жер учаскелерін шектеулі пайдалану (сервитут).
Жер пайдалану құқығы - жерді шаруашылық мақсатына сәйкес пайдалануға байланысты жер қатынастарының барлық кешенін қамтитын күрделі және алуан түрлі институт.
Жекелеген жер пайдаланушыларға заңдарда белгіленген тәртіппен берілген жер учаскелері жер пайдалану құқығының объектілері болып табылады. Жер учаскесі құқық объектісі ретінде белгілі бір аудын бар, нақты орналасқан орны бар, сыртқы шекаралармен шектелгенмөлш жердің бөлігі. Өзінің құқықтық режимі бойынша жер учаскелері жер пайдалану құқығының объектілері ретінде олардың шаруашылық мақсатына, нысаналы пайдаланылуына, жер пайдалану субъектілеріне, жер пайдалану құқығының түрлеріне (тұрақты немесе уақытша, иеліктен шығарылатын немесе иеліктен шығарылмайтын, өтеулі немесе өтеусіз сатып алынатын) байланысты бір-бірінен ерекшеленеді.
Жер пайдалану құқығы заттық құқық болып табылады. Жер пайдалану құқығына меншік құқығы туралы нормалар қолданылады, өйткені бұл Жер Кодексіне немесе заттық құқықтың табиғатына қайшы келмейді.
Аумағына қарамастан жерді жалға алу дегеніміз - бұл меншік иесінің өзіне тиесілі жылжымайтын мүлігін уақытша пайданауға жеке немесе заңды тұлғаға берген кезде жасалатын мәміле. Қол жеткізілген уағдаластықтарды негізге ала отырып, жер пайдаланушы меншік иесіне мәмілені ресімдеу барысында келісілген жалдау ақысын төлейді. Жалға алушыға меншік иесі берген жер телімін пайдалану мерзімі де шарт жасасу кезеңінде анықталады.
Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 37-бабына сәйкес уақытша өтеулі жер пайдалану (жалдау) құқығы азаматтарға , мемлекеттік емес заңды тұлғаларға, сондай-ақ халықаралық ұйымдарға берілуі мүмкін.[4]
Бөтен жер учаскесін шектеулі пайдалану (сервитут) Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 7-тарауында айқындалып жазылған. Сервитут екі түрге бөлінеді: жеке және қауымдық. Жеке сервитут азаматтық заң нормаларымен реттеледі және көрші жер учаскесі арқылы өту мен жүріп өтуді қамтамасыз ету, электр беру, байланыс және құбыр желілерін салу мен пайдалану, сумен жабдықтауды және мелиорацияны қамтамасыз ету және т. б. үшін белгіленуі мүмкін.
Қауымдық сервитуттар, егер бұл мемлекет пен жергілікті халықтың мүдделерін немесе пайдалы қазбаларға барлау жүргізу немесе геологиялық зерделеу мақсаттарын қамтамасыз ету үшін қажет болған жағдайларда, жер учаскелерін беру жөніндегі өз құзыреті шегінде облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың, аудандардың, облыстық маңызы бар қалалардың жергілікті атқарушы органдарының, аудандық маңызы бар қалалар, кенттер, ауылдар, ауылдық округтер әкімдерінің шешімдері негізінде жер учаскелерін алып қоймай белгіленуі мүмкін.
2 Жер учаскелеріне заттық құқықтардың ерекшеліктерін зерттеу және талдау
2.1 Меншік құқығы
Меншік қатынастары құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастар жүйесінде басты орын алады. Адамзат дамуының ерте кезеңдерінде пайда болған (ежелгі адамдардың өз өндіруін иемденуі) меншік кез келген қоғамдық құрылыс пен қоғамның негізін құрайды. Бір жағынан, меншікті иелену билік, соның ішінде мемлекеттік билік иелігімен байланысты. Екінші жағынан меншік иесінің жеткіліктігімен, байлығымен байланысты.
Жерге меншік құқығының басты айырмашылығы болып абсолютті жер құқығының болмауы саналады. Бір жағынан, мемлекет меншік иелеріне өз бетінше билік ету, пайдалану құқығын береді, ал екінші жағынан жердің ерекшелігіне байланысты осы құқықтарды шектеп отырады. Жерге меншік құқығы жер қатынастарының негізі мен мәнін анықтайды, жер ресурстарын тұтыну процесі мен тәсілдерін көрсетеді.
Жерге меншіктің экономикалық қатынастары жер ресурстарын иелену, пайдалану, билік ету жөнінде қалыптасады. Меншік құқығы Азаматтық Кодекстің 188 бабына сәйкес актілерімен танылатын және қорғалатын құқық субъектісінің өз қалауы бойынша өзіне тиесілі мүлікті иеленуге, пайдалануға және оған билік етуге арналған құқық. Осылайша, жерге меншік құқығы меншік иесінің иелену, пайдалану және билік ету құқықтарының триадаы арқылы көрініс табатын негізгі белгілерге ие.
Қазақстан Республикасында жерге мемлекеттік және жеке меншік танылады және бірдей қорғалады.
Сурет 2. Меншік құқығы субъектілері
Қазақстан Республикасының Жер кодексінің 22-бабына сәйкес жер учаскесіне меншік құқығы меншік құқығын беру, меншік құқығын табыстау және меншік құқығының құқықтық мирасқорлық тәртібімен ауысуы арқылы туындайды. Туындау негіздеріне бола алады:
Мемлекеттік органдардың актілері;
Азаматтық - құқықтық мәмілелер;
Қазақстан Республикасының заңнамалырнда көрсетілген өзге де негіздер.
Меншік иесі ҚР ЖК 21 бабына сәйкес өзіне тиесілі жер учаскесін иелену, пайдалану және оған билік ету құқығына тиесілі.
Мемлекеттің жер иесі ретіндегі құқықтарын Жер кодексі және Қазақстан Республикасының өзге де заңнамалық актілерінде белгіленген құзыретіне сәйкес мемлекеттік органдар жүзеге асырады.
Жер құқығы қатынастары заң мен заңды салдардың байланысы арқылы туындаған заңды фактілер негізінде туындайды. Бұдан басқа, егер жер құқықтық қатынастарының бір түрі үшін қарапайым заңдық фактінің болуы жеткілікті болса, онда басқа түрлер үшін екі немесе одан да көп фактілердің жиынтығы - заңды құрамдар қажет екенін атап өткен жөн. Бірінші жағдайда, мысалы, жер құқығы қатынастарын жасау. Екінші жағдайда - мемлекеттік органның жер учаскесін беру туралы шешімін қабылдау, жер учаскесін есепке алу және оны заттай бөлу, жер учаскесіне құқықты рәсімдеу.
Салдарға байланысты заңды фактілерді үш түрге бөлуге болады:
1) құқық белгілеуші: бұл заңды фактілерде жер құқығы қатынастырының туындауы пайда болады. Мысалы, жер учаскесіне кепіл шартын немесе жалға алу шартын жасау.
2) құқық өзгертетіндер: бұлардың жер құқықтық қатынастарында болған кезде, субъектіде, объектіде немесе құқық қатынастарының мазмұнында өзгерістер болуы мүмкін.
3) құқық тоқтатушылар: осы жағдайлардың туындауымен құқықтық қатынастар тоқтатылады. Мысалы: жалға алу мерзімінің аяқталуы, жер учаскесі иесінің кәсіпорын қызметінің тоқтатылуы және т. б.
Қазақстан Республикасы азаматтарының жеке меншігінде шаруа немесе фермер қожалығын, жеке қосалқы шаруашылығын жүргізу, орман өсіру, бағбандық, жеке тұрғын үй және саяжай құрылысын жүргізу үшін, сондай-ақ құрылысқа берілген (берілетін) немесе өндірістік және өндірістік емес, оның ішінде тұрғын үйлер, ғимараттар (құрылыстар, ғимараттар) мен олардың кешендері салынған жер учаскелері болуы мүмкін [4]. Шаруа немесе фермер қожалығын, жеке қосалқы шаруашылығын жүргізу, орман өсіру, бағбандық және саяжай құрылысы үшін берілген жер учаскесінің меншік иесі болып табылатын азамат Қазақстан Республикасының азаматтығынан шыққан кезде меншік құқығы Жер Кодексінің 66 бабының нормаларына сәйкес иеліктен шығаруғаи немес қайта рәсімдеуге жатады.
Мемлекеттік емес заңды тұлғалардың, шетелдік азаматтардың, азаматтығы жоқ адамдардың және шетелдік заңды тұлғалардың жеке меншігінде олардың мақсатына сәйкес үй жайларға (құрылыстарға) қызмет көрсетуге арналған жерлерді қоса алғанда, тауарлы ауыл шаруашылығы өндірісін жүргізу, орман өсіру үшін, құрылыс салуға берілген немесе өндірістік және өндірістік емес, оның ішінде тұрғын үйлер (құрылыстар, ғимараттар) және олардың кешендері салынған (берілетін) жер учаскелері болуы мүмкін.
Мемлекеттік меншіктегі ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскелері жеке және заңды тұлғаларға жер пайдалану құқығымен немесе ҚР Жер Кодексінде белгіленген тәртіппен жеке меншік құқығына берілуі мүмкін. Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскелері жеке меншік құқығы негізінде Қазақстан Республикасының азаматтарына шаруа немесе фермер қожалығын жүргізу үшін және Қазақстан Республикасының мемлекеттік емес заңды тұлғаларына тауарлы ауыл шаруашылығы өндірісін жүргізу және орман өсіру үшін беріледі.
Жер Кодексінің 24-бабына сәйкес ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскесіне жеке меншік құқығын беру ақылы негізде жүзеге асырылады. Шаруа немесе фермер қожалығын, тауарлы ауыл шаруашылығы өндірісін және орман өсіруді жүргізу үшін жер учаскелеріне жеке меншік құқығының берілуіне мүдделі азаматтар мен мемлекеттік емес заңды тұлғалар:
жер Кодексінің 10 және 11-баптарына сәйкес айқындалатын жер учаскесінің кадастрлық құнына тең баға бойынша жер учаскесіне жеке меншік құқығын сатып алу;
жер учаскесіне жеке меншік құқығын оның кадастрлық (бағалау) құнынан айқындалатын жеңілдікті бағамен сатып алуға құқығы бар.
Бұл ретте әкімшілік-аумақтық бірліктер бойынша жер учаскелеріне жеңілдік бағасының мөлшерін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді.
Жер Кодексінің 24-бабының 4-тармағына сәйкес және осы кодекстің 24-бабының 2-тармағында көрсетілген жер учаскелерін сатып алу кезінде сомаларды төлеу жер учаскесіне жеке меншік иесінің жазбаша өтініші бойынша он жылға дейін бөліп төлеу рұқсат етіледі. Жер учаскелерін бөліп төлеу арқылы алған тұлғаларға жер учаскесінің сатып алу бағасы толық төленгенге дейін мәмілелер жасауға (сату, жалға немесе өтеусіз пайдалануға беру, шаруашылық жүргізуші субъектілердің жарғылық капиталдарына салым немесе жарна ретінде беру) тыйым салынады. Жер учаскесін кепілге беруге оның сатып алу бағасының кемінде елу проценті төленген кезде жол беріледі. Бұл ретте сатып алу бағасы төленген жер учаскесінің бір бөлігі ғана кепіл нысанасы бола алады.
Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскесінің меншік иесі болып табылатын азамат Қазақстан Республикасының азаматтығынан шыққан кезде жер учаскесі мемлекет меншігіне қайтарылуға тиіс не жер учаскесіне құқық бір жыл ішінде 10 жылға дейінгі мерзімге жалдау шартымен уақытша жер пайдалану құқығына қайта рәсімделуге тиіс. Жер учаскесін мемлекет меншігіне қайтарған кезде меншік иесіне осы учаске мемлекеттен сатып алынған жер учаскесінің бағасы жер учаскелерін сатудан түсетін қаражат есебінен төленеді. Жергілікті атқарушы орган жер учаскесін оның рұқсатымен сатып алудан бас тартқан жағдайда мұндай учаске Қазақстан Республикасының азаматына сатылуы мүмкін [4]1.
Мемлекеттік билік органдарына, мемлекеттік ұйымдар мен мекемелерге берілген, қорғаныс мұқтажы үшін пайдаланылатын, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар алып жатқан, сауықтыру және тарихи-мәдени мақсаттағы, орман және су қорлары, елді мекендер жеріндегі ортақ пайдалану, қордағы, оның ішінде арнайы жер қорының жер учаскелері, кенттер мен ауылдық елді мекендер жанындағы жайылымдық және шабындық алқаптар, сондай-ақ жеке меншікке берілмеген шалғайдағы жайылымдар мен басқа да жерлер мемлекет меншігінде болады.
ҚР Жер Кодексінің 26-бабына сәйкес мынадай жер учаскелері жеке меншік құқығына берілмейді:
қорғаныс және мемлекеттік қауіпсіздік үшін;
мемлекет меншігіндегі қорғаныс өнеркәсібі мұқтаждары үшін;
Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасын қорғау және күзету, кеден мұқтаждары үшін тұрғызылған инженерлік-техникалық құрылыстар, коммуникациялар;
ерекше қорғалатын табиғи аумақтар;
орман қоры;
су қоры;
магистральдық темір жол желілері және ортақ пайдаланудағы автомобиль жолдары алып жатқан жер учаскелері жеке меншікте бола алмайды. Бұл тізімге жеке меншік құқығындағы үйлер мен ғимараттар алып жатқан және оларға қызмет көрсету үшін қажетті жер учаскелері кірмейді. Азаматтар мен мемлекеттік емес заңды тұлғалардың бөлек меншігіне халықтың мұқтажына пайдаланылатын жайылымдық және шабындық алқаптар, ортақ пайдаланудағы жолдар, оның ішінде шаруашылықаралық және қонысаралық маңызы бар, сондай-ақ ортақ пайдаланудағы жер учаскелеріне қол жеткізуге арналған жолдар, ортақ пайдаланудағы суландыру құрылыстары алып жатқан жер учаскелері берілмейді.
Мемлекет меншігінде орналасқан жерлердегі жер учаскелері біріншіден, жеке меншікке өтеусіз не сату арқылы беріледі, екіншіден тұрақты немесе уақытша жер пайдалануға беріледі, және Жер кодексі немесе өзге де заңнамалық актілерде белгіленген негіздер арқылы ұйымдастырылады.
Меншік құқығы - құқықтық қатынастардың әрбір қатысушысының экономикалық іс-әрекеттері негізінде жатқан маңызды субъективті құқық. Қоғам мен мемлекеттің тануы бойынша ұжымдық немесе жеке еңбекпен жасалған табиғи ресурстар мен заттардың сондай-ақ өзге де мүліктің кімге тиесілі болуына қарай бүкіл қоғамның, оның барлық әлеуметтік жіктері мен қабаттарының, әрбір жеке адамның материалдық қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкіндіктері мен шектері айқындалады. Ал бұған байланысты болып тұрған саяси биліктің сипаты, беріктігі, идеологиясы және қоғамның бірлік дәрежесі. Жалпы мойындаған аксиоманың саяси және идеологиялық қондырманың қоғамның экономикалық базисінен тәуелділігі туралы тұжырым қызмет етеді, оның негізінде мүліктің тиесілілігінің бекітілген бөлінуі жатыр. Бірақ кері тәуелділік бар - қондырманың өзгеруі, саяси билік мүлікті бөлуде маңызды түбегейлі өзгерістер туғызады, ең алдымен, - меншік қатынастарында, бұл қоғамдық қатынастардың құрылыс саласындағы кейінгі өзгерістерді қайта тудырады.
Барлық айтылғандар барлық қоғамдағы меншік қарым-қатынасының түбегейлі маңыздылығын атап көрсетеді. Қоғам өзгереді, ал меншіктің маңыздылығы өзгеріссіз жоғары.
Жер учаскесіне ортақ меншік екі түрі - үлестік және бірлескен болуы мүмкін. Егер неке шартында не олардың арасындағы өзге шартта осы учаскенің өзге режимі белгіленбесе, ерлі-зайыптылар сатып алған жер учаскесі ортақ бірлескен меншікке айналады.
Иелену құқығы жерді нақты иеленуді жүзеге асырудың заңдық жағынан қамтамасыз етілген мүмкіндігін білдіреді. Пайдалану құқығы жердің табиғи пайдалы қасиеттерін берудің заңды қамтамасыз етілген мүмкіндігін білдіреді. Билік ету құқығы жердің заңды тағдырын анықтаудың заңды қамтамасыз етілген мүмкіндігін білдіреді. Меншік иесі меншік иесінің құқығына нұқсан келтіретін іс-әрекеттерден тартынуға міндетті барлық субъектілермен абсолютті құқықтық қатынаста болады.
Өз кезегінде, меншік иесі басқа меншік иелерінің құқықтарын бұзатын іс-әрекеттерден бас тартуға өзара міндеттілікпен ауыртпалық салады.
Өз құқықтарын негізге ала отырып, меншік иесі төмендегі көрсетілген құқықтарға ие:
белгілі бір іс-әрекеттер жасау, яғни жер учаскесінде өз бетінше шаруашылық жүргізу;
онда құрылыстар мен ғимараттар салу, егін өсіру және т. б.
басқа тұлғалар тарапынан белгілі бір тәртіп талаптарына жер учаскесіне қол сұғылмаушылықты сақтау, жер учаскесіне қол жеткізу құқығын қамтамасыз ету;
жер қорғау талаптарын бұзатын әрекеттер жасамау.
Меншіктің субъективті құқығының бұзылуы оны қорғау бойынша қорғау құқықтық қатынастарының туындауына әкеп соғады. Заң бұзылған құқықты мәжбүрлеп қалпына келтіруді қамтамасыз етеді.
Алайда оларға тиесілі құқықтарды жүзеге асыру табиғи объект ретінде жерге, қоршаған табиғи ортаға, сондай-ақ басқа адамдардың құқықтары мен заңды мүдделеріне зиян келтірмеуі тиіс.
Тек осы ортақ императивті сақтауға меншік иесінің жерді иелену, пайдалану және оған билік ету жөніндегі өз құқықтарын еркін және дербес жүзеге асыруы негізделуі тиіс.
Жерге меншік құқығын шектеу оның табиғи шығу тегімен, функционалдық ерекшеліктерімен, кеңістіктегі шектеулермен, басқа материалдық объектілердің ауыстырылмауымен, сондай-ақ мемлекеттің жер саясатының басымдықтарымен, мақсаттарымен және міндеттеріне байланысты. Шектеулер меншік құқығының кез келген элементін - иелену құқығын немесе пайдалану құқығын немесе билік ету құқығын қозғауы мүмкін.
Меншік құқығын шектеу мінез-құлықтың белгілі бір түрлеріне тыйым салу не нұсқамалар, міндеттер енгізу арқылы көрсетіледі. Тұрақты сипаты бар негізгі шектеулерге міндеттер жатады:
жерді оның нысаналы мақсатына қатаң сәйкестікте пайдалану;
өзінің шаруашылық қызметінің нәтижесінде қоршаған табиғи ортаға зиян келтіруге және экологиялық жағдайдың нашарлауына жол бермеу;
жерді қоршаған орта жағдайының нашарлауына алып келетін тәсілдермен және құралдармен пайдалануға жол бермеу;
топырақтың құнарлы қабатын алу құнарлы қабаттың біржола жоғалуын болдырмау үшін қажет болған жағдайларды қоспағанда, алуға жол бермеу;
сервитуттар беруді қамтамасыз ету;
жерді, қорғалатын табиғи аумақтарды, санитарлық-қорғалатын, су қорғау және қорғау аймақтарының басқа да түрлерін пайдаланудың ерекше режимін сақтау.
Бұдан басқа, жерге меншік құқығы уақытша шектелуі мүмкін, мысалы, тозған жерлерді шаруашылық айналымнан шығару түрінде.
Белгіленген шектеулер бүкіл қоғамның мүдделерін, жердің әлеуметтік-экономикалық маңыздылығы мен ерекшеліктерін ескере отырып, жерге меншік құқығының қолданылу шектерін және мазмұнын нақтылайды.
Қазақстан Республикасының Жер кодексінде жер учаскелерін беру тәртібін регламенттейтін атқарушы билік органдарының актілерінде және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының актілерінде, сондай-ақ жер учаскелері нысанасы болып табылатын шарттарда, сонымен қатар мемлекеттік жер кадастрының құжаттарында және жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы құжаттарда жер санатын көрсету мүмкіндігі көзделген.
Қазақстан Республикасының жер заңдары Қазақстан Республикасының Үкіметіне мемлекеттік меншіктегі жерлерді белгілі бір санаттарға жатқызу жөніндегі, сондай-ақ оларды бір санаттан екіншісіне ауыстыру жөніндегі міндеттерді жүктейді.
Атқарушы билік органдарына Жер Кодексі Қазақстан меншігіндегі жер учаскелерін қандай да бір санатқа жатқызуы белгілі бір міндеттерді бекітеді. Жеке меншіктегі жерлер ауыл шаруашылығы мақсатына арналған және өзге нысаналы мақсаттағы жерлерге бөлінеді.
Қазақстан Республикасының Жер кодексінде жерге меншікті анықтауға үлкен көңіл бөлінген.
Қазақстан Республикасының Жер кодексі азаматтар мен заңды тұлғалардың жер учаскелерін меншікке сатып алу құқығын шектемейді және мемлекет меншігіндегі жер учаскелерін беруге рұқсат береді. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Жер кодексі шетел азаматтарының, азаматтығы жоқ тұлғалардың, сондай-ақ шетелдік заңды тұлғалардың жер учаскелерін меншікке сатып алу құқықтарын шектейді. Аталған тұлғалардың шекара маңындағы аумақтарда және Қазақстанның өзге де белгіленген ерекше аумақтарында орналасқан жер учаскелерін меншік құқығында иеленуіне жол берілмейді. Шекара маңындағы аумақтардың тізбесін Қазақстан Республикасының Мемлекеттік шекарасы туралы заңнамаға сәйкес, ҚР Президенті белгілейді. ҚР Үкіметі шекара маңындағы аумақтардың тізбесін белгілегенге дейін аталған аумақтарда орналасқан жер учаскелерін шетел азаматтарының, азаматтығы жоқ адамдардың және шетелдік заңды тұлғалардың меншігіне беруге жол берілмейді.
Қазақстан Республикасының Жер кодексі қандай да бір меншіктегі жердің құрамын айқындайды. Кодекске сәйкес, заңдармен танылған жер учаскелері, жерге мемлекеттік меншіктің бөлінуі кезінде пайда болған жер учаскелері, Қазақстанның меншік құқығы, сондай-ақ азаматтық заңдарда көзделген негіздер бойынша Қазақстан Республикасы сатып алған жер учаскелері мемлекеттік меншікте болады.
Қазақстан Республикасының Жер кодексінде меншік иелерінің жер учаскелерін пайдалану жөніндегі құқықтары мен міндеттері айқын белгіленген.
Белгіленген құқықтар бойынша мыналарды байқауға болады:
жер учаскесінің меншік иесі жер учаскесіндегі кең таралған пайдалы қазбаларды, тұщы жер асты суларын, сондай-ақ жабық су айдындарын өз мұқтажы үшін пайдалануға құқылы;
жер учаскелерінің нысаналы мақсатына сәйкес және қала құрылысы регламенттерінің, құрылыс, экологиялық, санитарлық-гигиеналық, өртке қарсы және өзге де ережелердің талаптарын сақтай отырып тұрғын, өндірістік, мәдени-тұрмыстық және өзге де ғимараттар, құрылыстар салуға пайдалану;
ережелерге сәйкес суару, құрғату, мелиоративтік жұмыстарды жүргізу; экологиялық, құрылыс, санитарлық-гигиеналық талаптарға сәйкес тоғандар мен басқа да жабық су қоймаларын салу.
Жер учаскелерінің меншік иелерінің құқықтарымен қатар Кодексте белгіленген міндеттері бар. Қазақстан Республикасының Жер кодексінде белгіленген міндеттер бөлігінде ұсынылатын талаптар мүлдем түсінікті, өйткені бұл заңнамалық актіде бірінші кезекте жерді қорғауға басымдық беріледі. ҚР Жер кодексінде белгіленген меншік иелерінің жер учаскесін пайдаланудағы міндеттері:
меншік иелері жер учаскелерін олардың нысаналы мақсатына және жердің қандай да бір санатына тиесілігіне сәйкес пайдалануға;
жер учаскесінде белгіленген межеаралық, геодезиялық белгілерді заңдарға сәйкес сақтауға,
жерді қорғау жөніндегі іс-шараларды жүзеге асыруға, орманды, су объектілерін пайдалану тәртібін сақтауға,
жер үшін төлемдерді уақытылы жүргізуге, жер учаскелерін пайдалану кезінде қала құрылысы регламенттерінің, құрылыс, экологиялық, санитарлық-гигиеналық, өртке қарсы нормативтердің талаптарын сақтауға,
тиісті санаттағы жерлерде топырақтың ластануына, қоқыстануына, тозуына және құнарлылығының нашарлауына жол бермеу.
Жер учаскелеріне меншік құқығы меншік иесі өз жер учаскесін басқа тұлғаларға иеліктен шығарған кезде не меншік иесі жер учаскесінің меншік иесінен мәжбүрлеп алып қоюға байланысты жер учаскесіне меншік құқығынан бас тартқан кезде тоқтатылады.
2.2 Жер пайдалану құқығы
Қазақстан Республикасында жер пайдалану құқығы деп азаматтың мемлекет меншігіндегі жер учаскесін белгілі бір уақыт ішінде иелену және пайдалану құқығы танылады. Бұл ретте жер пайдалану құқығы тұрақты (өмір бойы) немесе уақытша, иеліктен шығарылатын немесе иеліктен шығарылмайтын, өтеулі немесе өтеусіз сатып алынатын болуы мүмкін.
Уақытша өтеулі жер пайдалану (жалдау) құқығы қысқа мерзімді (5 жылға дейін) және ұзақ мерзімді (5 жылдан 49 жылға дейін) болуы мүмкін. Жер учаскесін пайдалану құқығын куәландыратын құжат - тұрақты жер пайдалану құқығын беретін мемлекеттік акт немесе уақытша өтеулі (ұзақ мерзімді, қысқа мерзімді) жер пайдалану құқығын беретін мемлекеттік акт немесе уақытша өтеусіз жер пайдалану құқығын беретін мемлекеттік акт.
Жер пайдалану құқығы заңнамада оның мазмұнына, жер-құқықтық реттеу жүйесіндегі мәні мен орнына айтарлықтай әсер еткен өзгерістерге қарамастан, заң санаты ретінде бірнеше мағынада қолданылуы жалғасуда:
жерге меншік құқығы институтымен тығыз байланысты жер құқығы саласының институты;
құқықтық қатынастардың кең ауқымдағы табиғатт ыпайдалану бөлігі;
меншік иесінің немесе жер пайдаланушының құқықтық өкілеттігінің бірі;
белгілі бір құқықтық қатынастарды туындататын заңды факт;
жер құқығы қатынастарының дербес түрі.
Жер пайдалану құқығы - жерге мемлекеттік меншік құқығынан туындайтын туынды заттық құқық, бөтен затқа заттық құқықтың ең негізгі бір түрі болып табылады, өйткені оның объектісі мемлекет меншігіндегі жер учаскелері ғана болады.
Жер кодексінде "жер пайдалану құқығы" термині тар мағынада пайдаланылады: тек мемлекеттік меншіктегі жерлерге қатысты. Бұл ретте жер пайдалану құқығы мемлекеттік жерлерге қатысты заттық құқық ретінде жеке қаралатын өзінің бірнеше түрі немесе түрлері болады.
Жер пайдалану құқығы жер пайдаланудың әртүрлі нысандары мен түрлерін қамтитын күрделі құқықтық институт ретінде көрінеді, жерге мемлекеттік меншік құқығын іске асыру тәсілі, азаматтар мен заңды тұлғалардың жер құқықтарын қамтамасыз ету мен іске асырудың маңызды нысаны болып табылады.
Осы заттық құқық арқылы айналымға мемлекет меншігіндегі жер учаскесі мен жеке меншікке берілмейтін жер учаскесі азаматтық айналымға енгізіледі.
Сурет 3. Жер пайдалану құқығының субъектілері
ҚР жер кодексіне сәйкес жер пайдалану құқығының субъектілері 3 сызбада көрсетілген.
Ұлттық жер пайдаланушылар - Қазақстан Республикасының азаматтары және қазақстандық заңды тұлғалар, оның ішінде шетел қатысатын кәсіпорындар.
Шетелдік жер пайдаланушылар - шетелдік азаматтар, шетелдік заңды тұлғалар, шет мемлекеттер, халықаралық бірлестіктер мен ұйымдар. Шетелдік жер пайдаланушыларға азаматтығы жоқ адамдар да теңестіріледі.
Тұрақты жер пайдаланушылар - жер пайдалану құқығы мерзімсіз сипатта болатын тұлғалар.
Уақытша жер пайдаланушылар-жер пайдалану құқығы белгілі бір мерзімге шектелген тұлғалар.
Бастапқы жер пайдаланушылар - жер пайдалану құқығы мемлекеттен тікелей не басқа да бастапқы жер пайдаланушылардан осы құқықты иеліктен айыру тәртібімен алынған тұлғалар.
Кейінгі жер пайдаланушылар - осы мәртебені өзінде сақтайтын бастапқы жер пайдаланушыдан кейінгі жер пайдалану туралы шарт негізінде уақытша жер пайдалану құқығын алған тұлғалар.
Заңдарда белгіленген тәртіппен жекелеген нақты жер пайдаланушыларға берілетін жер учаскелері жер пайдалану құқығының объектілері болып табылады. Жер учаскесі нақты заңдық маңызы бар белгілермен сипатталады: мөлшері, орналасқан жері, нысаналы мақсаты, топырақтың түрі мен сапасы, жер қорының қай түріне жататындығымен сипатталады. Жер учаскелерінің жер пайдалану құқығының объектілері ретіндегі құқықтық режимі олардың нысаналы мақсатына, шаруашылық пайдаланылуына, жер пайдалану құқығының түрлеріне байланысты ерекшеленеді.
Пайдаланудағы жер учаскелерінің мөлшері мынадай факторлардың жиынтығына байланысты болады:
ауданның, облыстың жерпен қамтамасыз етілу деңгейі;
суармалы немесе суарылмаушылық;
нысаналы мақсаты;
өндірістік-шаруашылық және өзге де қызметтің сипаты мен ауқымы; жер пайдалану құқығы субъектісінің құқықтылығының бағыты және т. б.
Өнеркәсіп, көлік және басқа да ауыл шаруашылығына арналмаған мақсаттар үшін азаматтар мен заңды тұлғаларға берілетін жер учаскелерінің мөлшері, әдетте, қызметтің осы түрлері үшін заңдарда белгіленген тәртіппен бекітілген жер бөлу нормалары бойынша айқындалады. Заңнамада жеке меншікке тегін берілетін жер учаскелерінің мөлшері нормаланған. Жер учаскелері Қазақстан Республикасының азаматтарына жеке меншікке мынадай мөлшерде тегін беріледі:
ауылдық жерлерде жеке үй (қосалқы) шаруашылығын жүргізу үшін (үй жанындағы және егістік телімдерді қоса алғанда) - суарылмайтын жерлерге 0,25 гектар және суармалы жерлерге 0,15 гектар;
жеке тұрғын үй құрылысы үшін 0,10 гектар;
бағбандық, сондай-ақ саяжай құрылысы үшін 0,12 гектар.
Бұған қарағанда ауыл шаруашылығы өндірісінің әртүрлі түрлерін неғұрлым тиімді ұйымдастыру үшін қажетті жер учаскелерінің оңтайлы мөлшері әзірленбеген және заңнамалық деңгейде бекітілмеген. Жер массивтерінің шекті мөлшері әр жағдайда жеке және еркін анықталады. Бұл мәселе бойынша Жер кодексі жалпы талаптарды белгілеумен шектеледі және оның нақты шешімі жергілікті өкілді және атқарушы органдардың құзыретіне жатқызылады. Қолданыстағы Жер кодексі жеке меншікте болатын жер учаскелерінің шекті мөлшерлерін жергілікті жағдайлар мен ерекшеліктерге байланысты облыстық (республикалық маңызы бар қалалар мен астананың) өкілді және атқарушы органдардың бірлескен шешімдерімен бекітіледі деп таниды.
Жобалық игергенге дейін уақытша жер пайдалану құқығына ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды, магистральдық темір жолдарды, жалпыға ортақ пайдаланылатын автомобиль жолдарын және магистральдық құбырларды дамыту үшін белгіленген тәртіппен резервке қойылған, сондай-ақ бекітілген сәулет-қала құрылысы және (немесе) құрылыс құжаттамасына сәйкес әкімшілік және әлеуметтік маңызы бар объектілерді (әуежайлар, аэродромдар, вокзалдар, станциялар, ортақ пайдаланылатын жолдар, мемлекеттік органдардың әкімшілік ғимараттары) салуға арналған жер учаскелері кіреді.
Су объектілерінің және су шаруашылығы құрылыстарының су қорғау аймақтары мен белдеулеріндегі жер учаскелері режимге қойылатын белгіленген талаптарды сақтау шартымен ҚР Жер кодексіне сәйкес жеке және заңды тұлғаларға уақытша пайдалануға берілуі мүмкін.
ҚР азаматтарына жер пайдалану құқығын беру жер комиссиясының шешімі негізінде жүргізіледі. Бұл азаматтардың өтініші бойынша немесе нақты жер учаскесіне меншік құқығын беруден дәлелді бас тартқаннан кейін жасалады.
Ұсынылған құжаттарды қарау кезінде жер учаскесінің көлемі мен нысаналы мақсаты, оған қатысты ауыртпалықтар мен шектеулер, оның бөлінетіндігі мен бөлінбеуі анықталады. Осы құжаттарды қарап шыққаннан кейін жер учаскесіне құқық түрі анықталады. Сосын жер учаскесіне тиісті құқық куәләндырушы құжаттар рәсімі басталады.
Жер пайдалану құқығын куәландыратын құжат берілгеннен кейін азаматтардың жер заңнамасында белгіленген тәртіппен жергілікті атқарушы органдардың шешімі негізінде осы жер учаскесін жеке меншікке сатып алу құқығы пайда болады. Әмбебап құқықтық мирасқорлық - мұрагерлік тәртібімен жер пайдалану құқығы ауысқан кезде (жер учаскесі уақытша ұзақ мерзімді немесе қысқа мерзімді жер пайдалану құқығымен тиесілі азамат қайтыс болған жағдайда) жер пайдалану құқығы Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасында көзделген тәртіппен мұраға алынады. Жер пайдаланушылар өздеріне тиесілі уақытша жер пайдалану құқығын (мысалы, сату) иеліктен шығаруға құқылы, егер ҚР Жер кодексінің 37-бабына сәйкес мемлекеттен уақытша өтеулі ұзақ мерзімді жер пайдалану құқығын сатып алған болса. Егер бұл учаске қосалқы шаруашылық, жеке тұрғын үй құрылысына, бағбандық, саяжай құрылысын жүргізуге арналған болса, жария ету процесінде жария ету субъектісіне жер учаскесіне жеке меншік құқығын тану мүмкін екендігін білу маңызды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
4
1
Заттық құқықтардың жалпы сипаттамасы
6
1.1
Заттық құқықтың белгілері
6
1.2
Жер құқығындағы заттық құқықтар түрлері
8
2
Жер учаскелеріне қатысты заттық құқықтардың ерекшеліктерін зерттеу және талдау
11
2.1
Меншік құқығы
11
2.2
Жер пайдалану құқығы
18
2.3
Сервитут - заттық құқық ретінде
22
2.4
Кепіл заттық құқықтың бір түрі ретінде
25
3
Табиғи ресурстарға заттық құқықтардың таралуы
28
3.1
Табиғи ресурстар түсінігі және оларға қолданылатын заттық құқықтар
28
3.2
Жер қойнауына қатысты заттық құқықтар
35
4
Жер учаскесіне құқықтарды мемлекеттік тіркеу
40
4.1
Жер учаскелерін тіркеудің түрлері
40
4.2
Жер учаскесін тіркеудің міндеті
42
4.3
Жер учаскелеріне қатысты нормативті - құқықты құжаттар
48
5
Жұмыстың қауіпсіздігі және экологиялылығы
51
5.1
Ұйымдастыру техникасымен жұмыс істеу кезіндегі қауіпсіздік техникасының талаптары
51
5.2
Жұмыс басталар алдыңдағы еңбек қорғау талаптары
52
5.2.1
Жұмыс кезіңдегі еңбек қорғау талаптары
52
5.2.2
Авариялық жағдай болған кездегі еңбек қорғау талаптары
54
5.2.3
Жұмыс аяқталғаннан кейін еңбекті қорғау талаптары
55
5.3
Жерді пайдаланудағы экология талаптары
55
Қорытынды
60
Әдебиеттер тізімі
62
Қосымша А. Жер учаскесіне жеке меншік құқығын беретін Акт
65
Қосымша Б. Жер учаскесінің жоспары
66
Қосымша В. Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскесінің паспорты
67
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі азаматтық және жер құқығы курсы арқылы заттық құқытарды зерттеу қажеттілігмен анықталды. Ең алдымен, жер учаскесіне заттық құқық саласында қалыптасатын қоғамдық қарым-қатынастарды зерттеу кезінде құқықтың осы салаларының әр түрлі әдістерін, заттарын, принциптерін зерттей отыра, қоғамдық қатынастарда жер теліміне заттық құқық едәуір дәрежеде құқықтық реттеушілік нақты анықталмағандықтан, шешілмейтін қарама-қайшылыққа әкеп соғады.
Осы зерттеудің өзектілігі отандық заңнамадағы жер учаскесіне заттық құқықтарды терең, жан-жақты зерттеуді, қоғамдық қатынастардың осы саласындағы қолданыстағы заңнаманың жетілмеуіне байланысты туындайтын теориялық және практикалық мәселелерді шешу жолдарын іздестіруді көздейді.
Құқықтық талдау жылжымайтын мүліктің заңнамалық тұжырымдамасын біраз кемгіліктерден зардап шегеді деп көрсетеді. Шешілмеген немесе жеткіліксіз шешілмеген мәселелерге жылжымайтын мүлік объектісін және оған заттық құқықтарды қалыптастыру, жер учаскесіне және онымен тығыз байланысты жылжымайтын мүлік объектілеріне құқықтардың арақатынасы мәселелерін жатқызуға болады. Тұжырымдаманың жетілмегендігі кейбір жағдайларда жылжымайтын мүлік саласында қалыптасқан құқықтық қатынастар объектісін анықтауға мүмкіндік бермейді. Мысалы, жер құқығы объектілерін және өзге де жылжымайтын мүлік түрлеріне құқықтарды анықтау Қазақстан үшін әлі күнге дейін өзекті мәселе болып қала береді.
Дипломдық зерттеудің мақсаты отандық заңнамадағы заттық құқықтардың қалыптасуы мен дамуын талдау, заңнаманың кемшіліктері мен кемшіліктерін анықтау, жер учаскесіне заттық құқықтар туралы нормаларды одан әрі жетілдіруге бағытталған шаралар шеңберін анықтау болып табылады.
Зерттеу барысында қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу қажет болды:
Дипломдық жұмыстың мақсаты - Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша жер учаскелеріне заттық құқықтардың ерекшеліктерін талдау .
Зерттеу пәні болып жер құқығы табылады. Жер құқығы құқықтық жүйенің дербес саласы ретінде жер құқықтық қатынастарын құқықтық реттеудің әдісі болып саналады.
Зерттеу нысаны жер қатынастары болып табылады.
Дипломдық жұмыс бес тараудан тұрады, олар бірінен кейін бірі хронологиялық тәртіппен жүреді.
Бірінші тарауда - заттық құқықтардың жалпы сипаттамасы,
екінші тарауда - заттық құқықтардың ерекшеліктері, түрлері,
үшінші тарауда - табиғи ресурстарға қолданылатын заттық құқықтар, төртінші тарауда жер учаскесінің құқықтарын тіркеу және нормативті құжаттары туралы сипатталады.
Бесінші тарауда - жерді пайдаланудағы экология қауіпсіздігі мен қауіпсіздік ережелері пайымдалған.
Қойылған мақсатқа сәйкес дипломдық жұмыс барысында бірнеше негізгі міндеттер шешіледі:
- Заттық құқық ұғымын, заттық құқық түрлерін қарау;
- Меншік, жер пайдалану, сервитут және кепіл құқығын сипаттау;
- ҚР заңнамасына сәйкес құқықтық негіздегі заттық құқықтардың ерекше ерекшеліктерінің айырмашылығы;
-Табиғи ресурстарға арналған заттық құқық ерекшеліктер сипаты;
-Жер учаскесіне құқықтарды тіркеудің ерекшеліктері пайымдалды.
1 Заттық құқықтардың жалпы сипаттамасы
0.1 Заттық құқықтың белгілері
Заттық құқықтар ұғымы зат, мүлік, құқықтық қатынастар объектісі, мүліктік құқықтық қатынастар және басқа осы сияқты ұғымдармен ажырамастай байланыста. Сондықтан тек мыналарды атап өту қажет: заттық құқықтар мүліктік құқықтардың бір түрі болып табылады, зат мүліктің бір түрі ретінде заттық құқықтың объектісі болып табылады, заттар мен мүліктік игіліктер құқықтық қатынастар объектісі ұғымының негізі болады.
Заттық құқықтардың мынадай негізгі белгілері бар :
Бұл ретте нақтылай түсінетін екі жағдай бар. Біріншіден, олардың заңмен бекітілуі бұл құқықтардың занда заттық құқықтар деп аталуы қажет екенін білдірмейді. Олардың мүліктік құқықтар санатына жатқызылуы және заң актілерінде көзделуі де жеткілікті. Олар заттық құқықтардың белгілері болғанда заттық құқықтардың санатына жатқызылады. Мұндай жағдай мынаған байланысты: кейбір құқықтар қатынастардың бір түрінде заттық құқық ретінде (кепіл ұстаушының барлық басқа адамдармен қатынастарындағы кепіл құқығы), екінші түрі -- міндеттемелік құқық ретінде (кепіл ұстаушы мен кепіл берушінің қатынастарындағы кепіл құқығы) қолданылады.
Екіншіден, заңда іс - тәжірибеде кездесуі мүмкін деп саналатын заттық құқықтардың түрлеріне сілтеме ғана баянды етілген. Нақты заттық құқықтар, әрине, нақты заңдық фактілердің негізінде пайда болады;
Көптеген зерттеушілердің жол беріп отырған бір ортақ методологиялық қателігін атап көрсету керек. Көптеген авторлар заттық құқықтың белгілерін аңыктауда меншік, иелену құқығына және басқа да айқын көрінетін заттық құқықтарға сүйенеді. Ал меншік құқығынан айқын көрінетін көптеген белгілер (мысалы, затқа нақты билік ету) кейбір басқа заттық құқықтарға, мысалы, ипотека немесе сервитут кезінде толық сіңіп, жоғалып кетеді.
Заттық құқық дегеніміз - заңда баянды етілген абсолюттік мүліктік құқық[1].
Заттық құқық - субъективті азаматтық құқық, оның объектісі жеке-белгілі бір зат болып табылады. Заттай құқыққа ие адам оны ол үшін қандай да бір белгілі бір іс-әрекеттерге, басқа да міндетті адамдарға жүгінбестен, дербес жүзеге асырады. Заттық құқықтарды 2 топқа бөлуге болады: меншік құқығы және шектеулі заттық құқықтар [2].
Әр түрлі мемлекеттердегі заттық құқықтардың бұл тұйық шеңбері бірдей емес. Барлық елдердің азаматтық құқықтарында заттық құқықтар жүйесінде жетекші орын алады, ол қандай да бір елдің құқық жүйесінің орталық институты болып табылады. Бұдан басқа, бұл жүйеге кепіл құқығы, сервитуттар және пайдалану құқығы сияқты заттық құқықтар жатады.
Заттық құқықтарға осы елдің қолданыстағы заңнамасында тікелей көзделген құқықтар ғана жатады, яғни адам өзінің еркі бойынша заттық құқықтардың қандай да бір басқа түрлерін жасай алмайды.
Шектеулі заттық құқықтың болуы оның иесіне оның құқығы бұзылған жағдайда заттық талап қоюға негіз береді, бұл оны меншік құқығымен жақындастырады. ҚР Азаматтық кодексіне сәйкес шектеулі заттық құқықтардың жеткізгіштері оларды қорғауға меншік иесіне берілген талаптарды қоя алады. Иеленуді қорғау меншік иесіне қатысты болуы мүмкін. Алайда, заттық талап қою заңды иеленуді көздейді. Кейбір шектеулі заттық құқықты иеленушілердің иелену құқығы жоқ (сервитуттар, ипотеканы ұстаушылар) және демек, заттық талап қою құқығы жоқ. Бірақ заң ұқсастығы ретінде оларға негізсіз талап қою құқығын тану әділ болар еді.
Заттық құқықтың басты белгілері:
1) Мүліктік құқық.
2) Дара-анықталған зат.
3) Абсолютті құқық.
4) Заңмен бекітіледі.
5) Иелену немесе пайдалану және билік ету құқығының болуымен сипатталады.
6) Құқықтық басымдылық бар болуы.
7) Құқықтық реттіліктің бар болуы.
8) затқа тікелей әсер ету мүмкіндігі соның ішінде меншік иесін шектеу оның ішінде басқа заттық құқықтың меншік иесін немесе субъектісін шектеу.
Әрине, заттық құқықтар бір басты белгіні біріктіреді - жеке белгілі бір зат объектісі ретінде ұсынылады.
Заттық құқық ұғымы жиі қолданылғанымен, олар заң саласында жеткілікті деңгейде талданбаған. Зерттеушілер заттық құқықтың түрлерін ұсынғанымен, ториялық тұрғыда нақты дәлелденбеген. Заттық құқық ұғымы Кеңестік дәуірде о азаматтық құқықтан ығыстырылып шығарылған болатын. Себебі, сол кезде заттық құқықты мойындаған жоқ болатын. Теориялық тұрғыдан тек қана меншік құқығы абсолюттік құқық ретінде дәлелденген. Азаматтық құқық зерттеушілері қазіргі таңда заттық құқықтарды мойындап отыр. Заттық құқық ұғымы заңнамада жаңа институт ретінде көрініс тапты. Мысалы, ҚР АК 2-бөлімінде Меншік құқығы және өзге де заттық құқықтар деп аталады. АК-те меншік иелері болып табылмайтын тұлғалардың заттық құқықтарына арнайы баптар енгізілген, және азаматтық құқықтар жекеленген.
Заттық құқық дегеніміз - ол заңмен бекітілген абсолюттік мүліктік құқық, оның объектісі - дара анықталған зат. Құқық иелерінің иелену, пайдалану немесе билік жүргізу өкілеттігі бар; құқық иесіне затқа тікелей иелік ету мүмкіндігін беретін және артықшылық сипаттамалары бар құқық.
Қазақстандық ғалымдар заттық құқықтардың төмендегі белгілерін атайды:
Заттық құқық міндетті түрде заңда көзделген болуы тиіс.
Заттық құқықтар - мүліктік құқықтар болып табылады.
Заттық құқықтың абсолюттік сипаты оның қорғау құралы болып танылады.
Заттық құқық заттың соңынан ілесе жүреді.
Артықшылық құқығы - заттық және міндеттемелік құқық бәсекеге түскенде ең алдымен заттық құқық жүзеге асырылуы тиіс.
Объектілері ретінде тек жеке дараланған заттар болуы.
Затқа нақты билік етілуі, яғни затқа тікелей, үшінші жақтың араласуынсыз жүзеге асыру мүмкіндігі.
1.2 Жер құқығындағы заттық құқықтар түрлері
ҚР Конституциясында барлық табиғи ресурстардың ішінен тек жер ғана мемлекеттік және жеке меншікте бола алады деп көрсетілген [3].
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 195 - бабының 1 тармағына сәйкес жерге заттық құқықтарға меншік құқығы, жер пайдалану құқығы және басқа да заттық құқықтар жатады. Атап айтқанда, заттық құқықтардың белгілерін негізге ала отырып, жер учаскелеріне заттық құқықтарға меншік құқғынан басқа тұрақты және уақытша жер пайдалану құқығы, сервитут, кепіл жатады. Барлық аталған құқықтардың объектісі жер болып табылады. Заттық құқықтар жеке белгілермен анықталатын заттарға туындайды. Жер учаскелеріне заттық құқықтардың пайда болуының алғышарттарының бірі объектіні қалыптастыру болып табылады. Жер учаскелерін құқықтық қатынастар объектілері ретінде дараландыру қазіргі уақытта оларға кадастрлық нөмірлер беру, шекараларды анықтау, олардың орналасқан жерін анықтау үшін оларды үйлестірумен, жер учаскесінің санаты мен нысаналы мақсатын айқындаумен шешіледі. Жер учаскесін сәйкестендіру оның қажетті белгілерін жер және құқықтық кадастрға, сондай-ақ құқық белгілейтін құжаттарға енгізу жолымен жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің II бөлімі Меншік құқығы және өзге де заттық құқықтар деп аталады, Азаматтық кодексте меншік иелері болып табылмайтын адамдардың заттық құқықтарына арналған арнайы бап (195-бап) енгізілген.
Сурет 1. Жер учаскесіне таралған заттық құқықтар түрлері
Меншік құқығы дегеніміз субъектінің заң актілерімен танылатын және қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз қалауы бойынша иелену, пайдалану және оған билік ету құқығы болып саналады.
Қазақстан Республикасының Жер кодексінің II бөлімі жер учаскелерін пайдалануға байланысты жер - құқық қатынастарына арналған. Оған сәйкес жерді құқықтық пайдаланудың бес нысаны көзделген: тұрақты пайдалану; уақытша пайдалану; жер учаскелерін өтеусіз уақытша пайдалану; жер учаскелерін жалдау; бөтен жер учаскелерін шектеулі пайдалану (сервитут).
Жер пайдалану құқығы - жерді шаруашылық мақсатына сәйкес пайдалануға байланысты жер қатынастарының барлық кешенін қамтитын күрделі және алуан түрлі институт.
Жекелеген жер пайдаланушыларға заңдарда белгіленген тәртіппен берілген жер учаскелері жер пайдалану құқығының объектілері болып табылады. Жер учаскесі құқық объектісі ретінде белгілі бір аудын бар, нақты орналасқан орны бар, сыртқы шекаралармен шектелгенмөлш жердің бөлігі. Өзінің құқықтық режимі бойынша жер учаскелері жер пайдалану құқығының объектілері ретінде олардың шаруашылық мақсатына, нысаналы пайдаланылуына, жер пайдалану субъектілеріне, жер пайдалану құқығының түрлеріне (тұрақты немесе уақытша, иеліктен шығарылатын немесе иеліктен шығарылмайтын, өтеулі немесе өтеусіз сатып алынатын) байланысты бір-бірінен ерекшеленеді.
Жер пайдалану құқығы заттық құқық болып табылады. Жер пайдалану құқығына меншік құқығы туралы нормалар қолданылады, өйткені бұл Жер Кодексіне немесе заттық құқықтың табиғатына қайшы келмейді.
Аумағына қарамастан жерді жалға алу дегеніміз - бұл меншік иесінің өзіне тиесілі жылжымайтын мүлігін уақытша пайданауға жеке немесе заңды тұлғаға берген кезде жасалатын мәміле. Қол жеткізілген уағдаластықтарды негізге ала отырып, жер пайдаланушы меншік иесіне мәмілені ресімдеу барысында келісілген жалдау ақысын төлейді. Жалға алушыға меншік иесі берген жер телімін пайдалану мерзімі де шарт жасасу кезеңінде анықталады.
Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 37-бабына сәйкес уақытша өтеулі жер пайдалану (жалдау) құқығы азаматтарға , мемлекеттік емес заңды тұлғаларға, сондай-ақ халықаралық ұйымдарға берілуі мүмкін.[4]
Бөтен жер учаскесін шектеулі пайдалану (сервитут) Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 7-тарауында айқындалып жазылған. Сервитут екі түрге бөлінеді: жеке және қауымдық. Жеке сервитут азаматтық заң нормаларымен реттеледі және көрші жер учаскесі арқылы өту мен жүріп өтуді қамтамасыз ету, электр беру, байланыс және құбыр желілерін салу мен пайдалану, сумен жабдықтауды және мелиорацияны қамтамасыз ету және т. б. үшін белгіленуі мүмкін.
Қауымдық сервитуттар, егер бұл мемлекет пен жергілікті халықтың мүдделерін немесе пайдалы қазбаларға барлау жүргізу немесе геологиялық зерделеу мақсаттарын қамтамасыз ету үшін қажет болған жағдайларда, жер учаскелерін беру жөніндегі өз құзыреті шегінде облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың, аудандардың, облыстық маңызы бар қалалардың жергілікті атқарушы органдарының, аудандық маңызы бар қалалар, кенттер, ауылдар, ауылдық округтер әкімдерінің шешімдері негізінде жер учаскелерін алып қоймай белгіленуі мүмкін.
2 Жер учаскелеріне заттық құқықтардың ерекшеліктерін зерттеу және талдау
2.1 Меншік құқығы
Меншік қатынастары құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастар жүйесінде басты орын алады. Адамзат дамуының ерте кезеңдерінде пайда болған (ежелгі адамдардың өз өндіруін иемденуі) меншік кез келген қоғамдық құрылыс пен қоғамның негізін құрайды. Бір жағынан, меншікті иелену билік, соның ішінде мемлекеттік билік иелігімен байланысты. Екінші жағынан меншік иесінің жеткіліктігімен, байлығымен байланысты.
Жерге меншік құқығының басты айырмашылығы болып абсолютті жер құқығының болмауы саналады. Бір жағынан, мемлекет меншік иелеріне өз бетінше билік ету, пайдалану құқығын береді, ал екінші жағынан жердің ерекшелігіне байланысты осы құқықтарды шектеп отырады. Жерге меншік құқығы жер қатынастарының негізі мен мәнін анықтайды, жер ресурстарын тұтыну процесі мен тәсілдерін көрсетеді.
Жерге меншіктің экономикалық қатынастары жер ресурстарын иелену, пайдалану, билік ету жөнінде қалыптасады. Меншік құқығы Азаматтық Кодекстің 188 бабына сәйкес актілерімен танылатын және қорғалатын құқық субъектісінің өз қалауы бойынша өзіне тиесілі мүлікті иеленуге, пайдалануға және оған билік етуге арналған құқық. Осылайша, жерге меншік құқығы меншік иесінің иелену, пайдалану және билік ету құқықтарының триадаы арқылы көрініс табатын негізгі белгілерге ие.
Қазақстан Республикасында жерге мемлекеттік және жеке меншік танылады және бірдей қорғалады.
Сурет 2. Меншік құқығы субъектілері
Қазақстан Республикасының Жер кодексінің 22-бабына сәйкес жер учаскесіне меншік құқығы меншік құқығын беру, меншік құқығын табыстау және меншік құқығының құқықтық мирасқорлық тәртібімен ауысуы арқылы туындайды. Туындау негіздеріне бола алады:
Мемлекеттік органдардың актілері;
Азаматтық - құқықтық мәмілелер;
Қазақстан Республикасының заңнамалырнда көрсетілген өзге де негіздер.
Меншік иесі ҚР ЖК 21 бабына сәйкес өзіне тиесілі жер учаскесін иелену, пайдалану және оған билік ету құқығына тиесілі.
Мемлекеттің жер иесі ретіндегі құқықтарын Жер кодексі және Қазақстан Республикасының өзге де заңнамалық актілерінде белгіленген құзыретіне сәйкес мемлекеттік органдар жүзеге асырады.
Жер құқығы қатынастары заң мен заңды салдардың байланысы арқылы туындаған заңды фактілер негізінде туындайды. Бұдан басқа, егер жер құқықтық қатынастарының бір түрі үшін қарапайым заңдық фактінің болуы жеткілікті болса, онда басқа түрлер үшін екі немесе одан да көп фактілердің жиынтығы - заңды құрамдар қажет екенін атап өткен жөн. Бірінші жағдайда, мысалы, жер құқығы қатынастарын жасау. Екінші жағдайда - мемлекеттік органның жер учаскесін беру туралы шешімін қабылдау, жер учаскесін есепке алу және оны заттай бөлу, жер учаскесіне құқықты рәсімдеу.
Салдарға байланысты заңды фактілерді үш түрге бөлуге болады:
1) құқық белгілеуші: бұл заңды фактілерде жер құқығы қатынастырының туындауы пайда болады. Мысалы, жер учаскесіне кепіл шартын немесе жалға алу шартын жасау.
2) құқық өзгертетіндер: бұлардың жер құқықтық қатынастарында болған кезде, субъектіде, объектіде немесе құқық қатынастарының мазмұнында өзгерістер болуы мүмкін.
3) құқық тоқтатушылар: осы жағдайлардың туындауымен құқықтық қатынастар тоқтатылады. Мысалы: жалға алу мерзімінің аяқталуы, жер учаскесі иесінің кәсіпорын қызметінің тоқтатылуы және т. б.
Қазақстан Республикасы азаматтарының жеке меншігінде шаруа немесе фермер қожалығын, жеке қосалқы шаруашылығын жүргізу, орман өсіру, бағбандық, жеке тұрғын үй және саяжай құрылысын жүргізу үшін, сондай-ақ құрылысқа берілген (берілетін) немесе өндірістік және өндірістік емес, оның ішінде тұрғын үйлер, ғимараттар (құрылыстар, ғимараттар) мен олардың кешендері салынған жер учаскелері болуы мүмкін [4]. Шаруа немесе фермер қожалығын, жеке қосалқы шаруашылығын жүргізу, орман өсіру, бағбандық және саяжай құрылысы үшін берілген жер учаскесінің меншік иесі болып табылатын азамат Қазақстан Республикасының азаматтығынан шыққан кезде меншік құқығы Жер Кодексінің 66 бабының нормаларына сәйкес иеліктен шығаруғаи немес қайта рәсімдеуге жатады.
Мемлекеттік емес заңды тұлғалардың, шетелдік азаматтардың, азаматтығы жоқ адамдардың және шетелдік заңды тұлғалардың жеке меншігінде олардың мақсатына сәйкес үй жайларға (құрылыстарға) қызмет көрсетуге арналған жерлерді қоса алғанда, тауарлы ауыл шаруашылығы өндірісін жүргізу, орман өсіру үшін, құрылыс салуға берілген немесе өндірістік және өндірістік емес, оның ішінде тұрғын үйлер (құрылыстар, ғимараттар) және олардың кешендері салынған (берілетін) жер учаскелері болуы мүмкін.
Мемлекеттік меншіктегі ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскелері жеке және заңды тұлғаларға жер пайдалану құқығымен немесе ҚР Жер Кодексінде белгіленген тәртіппен жеке меншік құқығына берілуі мүмкін. Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскелері жеке меншік құқығы негізінде Қазақстан Республикасының азаматтарына шаруа немесе фермер қожалығын жүргізу үшін және Қазақстан Республикасының мемлекеттік емес заңды тұлғаларына тауарлы ауыл шаруашылығы өндірісін жүргізу және орман өсіру үшін беріледі.
Жер Кодексінің 24-бабына сәйкес ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскесіне жеке меншік құқығын беру ақылы негізде жүзеге асырылады. Шаруа немесе фермер қожалығын, тауарлы ауыл шаруашылығы өндірісін және орман өсіруді жүргізу үшін жер учаскелеріне жеке меншік құқығының берілуіне мүдделі азаматтар мен мемлекеттік емес заңды тұлғалар:
жер Кодексінің 10 және 11-баптарына сәйкес айқындалатын жер учаскесінің кадастрлық құнына тең баға бойынша жер учаскесіне жеке меншік құқығын сатып алу;
жер учаскесіне жеке меншік құқығын оның кадастрлық (бағалау) құнынан айқындалатын жеңілдікті бағамен сатып алуға құқығы бар.
Бұл ретте әкімшілік-аумақтық бірліктер бойынша жер учаскелеріне жеңілдік бағасының мөлшерін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді.
Жер Кодексінің 24-бабының 4-тармағына сәйкес және осы кодекстің 24-бабының 2-тармағында көрсетілген жер учаскелерін сатып алу кезінде сомаларды төлеу жер учаскесіне жеке меншік иесінің жазбаша өтініші бойынша он жылға дейін бөліп төлеу рұқсат етіледі. Жер учаскелерін бөліп төлеу арқылы алған тұлғаларға жер учаскесінің сатып алу бағасы толық төленгенге дейін мәмілелер жасауға (сату, жалға немесе өтеусіз пайдалануға беру, шаруашылық жүргізуші субъектілердің жарғылық капиталдарына салым немесе жарна ретінде беру) тыйым салынады. Жер учаскесін кепілге беруге оның сатып алу бағасының кемінде елу проценті төленген кезде жол беріледі. Бұл ретте сатып алу бағасы төленген жер учаскесінің бір бөлігі ғана кепіл нысанасы бола алады.
Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскесінің меншік иесі болып табылатын азамат Қазақстан Республикасының азаматтығынан шыққан кезде жер учаскесі мемлекет меншігіне қайтарылуға тиіс не жер учаскесіне құқық бір жыл ішінде 10 жылға дейінгі мерзімге жалдау шартымен уақытша жер пайдалану құқығына қайта рәсімделуге тиіс. Жер учаскесін мемлекет меншігіне қайтарған кезде меншік иесіне осы учаске мемлекеттен сатып алынған жер учаскесінің бағасы жер учаскелерін сатудан түсетін қаражат есебінен төленеді. Жергілікті атқарушы орган жер учаскесін оның рұқсатымен сатып алудан бас тартқан жағдайда мұндай учаске Қазақстан Республикасының азаматына сатылуы мүмкін [4]1.
Мемлекеттік билік органдарына, мемлекеттік ұйымдар мен мекемелерге берілген, қорғаныс мұқтажы үшін пайдаланылатын, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар алып жатқан, сауықтыру және тарихи-мәдени мақсаттағы, орман және су қорлары, елді мекендер жеріндегі ортақ пайдалану, қордағы, оның ішінде арнайы жер қорының жер учаскелері, кенттер мен ауылдық елді мекендер жанындағы жайылымдық және шабындық алқаптар, сондай-ақ жеке меншікке берілмеген шалғайдағы жайылымдар мен басқа да жерлер мемлекет меншігінде болады.
ҚР Жер Кодексінің 26-бабына сәйкес мынадай жер учаскелері жеке меншік құқығына берілмейді:
қорғаныс және мемлекеттік қауіпсіздік үшін;
мемлекет меншігіндегі қорғаныс өнеркәсібі мұқтаждары үшін;
Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасын қорғау және күзету, кеден мұқтаждары үшін тұрғызылған инженерлік-техникалық құрылыстар, коммуникациялар;
ерекше қорғалатын табиғи аумақтар;
орман қоры;
су қоры;
магистральдық темір жол желілері және ортақ пайдаланудағы автомобиль жолдары алып жатқан жер учаскелері жеке меншікте бола алмайды. Бұл тізімге жеке меншік құқығындағы үйлер мен ғимараттар алып жатқан және оларға қызмет көрсету үшін қажетті жер учаскелері кірмейді. Азаматтар мен мемлекеттік емес заңды тұлғалардың бөлек меншігіне халықтың мұқтажына пайдаланылатын жайылымдық және шабындық алқаптар, ортақ пайдаланудағы жолдар, оның ішінде шаруашылықаралық және қонысаралық маңызы бар, сондай-ақ ортақ пайдаланудағы жер учаскелеріне қол жеткізуге арналған жолдар, ортақ пайдаланудағы суландыру құрылыстары алып жатқан жер учаскелері берілмейді.
Мемлекет меншігінде орналасқан жерлердегі жер учаскелері біріншіден, жеке меншікке өтеусіз не сату арқылы беріледі, екіншіден тұрақты немесе уақытша жер пайдалануға беріледі, және Жер кодексі немесе өзге де заңнамалық актілерде белгіленген негіздер арқылы ұйымдастырылады.
Меншік құқығы - құқықтық қатынастардың әрбір қатысушысының экономикалық іс-әрекеттері негізінде жатқан маңызды субъективті құқық. Қоғам мен мемлекеттің тануы бойынша ұжымдық немесе жеке еңбекпен жасалған табиғи ресурстар мен заттардың сондай-ақ өзге де мүліктің кімге тиесілі болуына қарай бүкіл қоғамның, оның барлық әлеуметтік жіктері мен қабаттарының, әрбір жеке адамның материалдық қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкіндіктері мен шектері айқындалады. Ал бұған байланысты болып тұрған саяси биліктің сипаты, беріктігі, идеологиясы және қоғамның бірлік дәрежесі. Жалпы мойындаған аксиоманың саяси және идеологиялық қондырманың қоғамның экономикалық базисінен тәуелділігі туралы тұжырым қызмет етеді, оның негізінде мүліктің тиесілілігінің бекітілген бөлінуі жатыр. Бірақ кері тәуелділік бар - қондырманың өзгеруі, саяси билік мүлікті бөлуде маңызды түбегейлі өзгерістер туғызады, ең алдымен, - меншік қатынастарында, бұл қоғамдық қатынастардың құрылыс саласындағы кейінгі өзгерістерді қайта тудырады.
Барлық айтылғандар барлық қоғамдағы меншік қарым-қатынасының түбегейлі маңыздылығын атап көрсетеді. Қоғам өзгереді, ал меншіктің маңыздылығы өзгеріссіз жоғары.
Жер учаскесіне ортақ меншік екі түрі - үлестік және бірлескен болуы мүмкін. Егер неке шартында не олардың арасындағы өзге шартта осы учаскенің өзге режимі белгіленбесе, ерлі-зайыптылар сатып алған жер учаскесі ортақ бірлескен меншікке айналады.
Иелену құқығы жерді нақты иеленуді жүзеге асырудың заңдық жағынан қамтамасыз етілген мүмкіндігін білдіреді. Пайдалану құқығы жердің табиғи пайдалы қасиеттерін берудің заңды қамтамасыз етілген мүмкіндігін білдіреді. Билік ету құқығы жердің заңды тағдырын анықтаудың заңды қамтамасыз етілген мүмкіндігін білдіреді. Меншік иесі меншік иесінің құқығына нұқсан келтіретін іс-әрекеттерден тартынуға міндетті барлық субъектілермен абсолютті құқықтық қатынаста болады.
Өз кезегінде, меншік иесі басқа меншік иелерінің құқықтарын бұзатын іс-әрекеттерден бас тартуға өзара міндеттілікпен ауыртпалық салады.
Өз құқықтарын негізге ала отырып, меншік иесі төмендегі көрсетілген құқықтарға ие:
белгілі бір іс-әрекеттер жасау, яғни жер учаскесінде өз бетінше шаруашылық жүргізу;
онда құрылыстар мен ғимараттар салу, егін өсіру және т. б.
басқа тұлғалар тарапынан белгілі бір тәртіп талаптарына жер учаскесіне қол сұғылмаушылықты сақтау, жер учаскесіне қол жеткізу құқығын қамтамасыз ету;
жер қорғау талаптарын бұзатын әрекеттер жасамау.
Меншіктің субъективті құқығының бұзылуы оны қорғау бойынша қорғау құқықтық қатынастарының туындауына әкеп соғады. Заң бұзылған құқықты мәжбүрлеп қалпына келтіруді қамтамасыз етеді.
Алайда оларға тиесілі құқықтарды жүзеге асыру табиғи объект ретінде жерге, қоршаған табиғи ортаға, сондай-ақ басқа адамдардың құқықтары мен заңды мүдделеріне зиян келтірмеуі тиіс.
Тек осы ортақ императивті сақтауға меншік иесінің жерді иелену, пайдалану және оған билік ету жөніндегі өз құқықтарын еркін және дербес жүзеге асыруы негізделуі тиіс.
Жерге меншік құқығын шектеу оның табиғи шығу тегімен, функционалдық ерекшеліктерімен, кеңістіктегі шектеулермен, басқа материалдық объектілердің ауыстырылмауымен, сондай-ақ мемлекеттің жер саясатының басымдықтарымен, мақсаттарымен және міндеттеріне байланысты. Шектеулер меншік құқығының кез келген элементін - иелену құқығын немесе пайдалану құқығын немесе билік ету құқығын қозғауы мүмкін.
Меншік құқығын шектеу мінез-құлықтың белгілі бір түрлеріне тыйым салу не нұсқамалар, міндеттер енгізу арқылы көрсетіледі. Тұрақты сипаты бар негізгі шектеулерге міндеттер жатады:
жерді оның нысаналы мақсатына қатаң сәйкестікте пайдалану;
өзінің шаруашылық қызметінің нәтижесінде қоршаған табиғи ортаға зиян келтіруге және экологиялық жағдайдың нашарлауына жол бермеу;
жерді қоршаған орта жағдайының нашарлауына алып келетін тәсілдермен және құралдармен пайдалануға жол бермеу;
топырақтың құнарлы қабатын алу құнарлы қабаттың біржола жоғалуын болдырмау үшін қажет болған жағдайларды қоспағанда, алуға жол бермеу;
сервитуттар беруді қамтамасыз ету;
жерді, қорғалатын табиғи аумақтарды, санитарлық-қорғалатын, су қорғау және қорғау аймақтарының басқа да түрлерін пайдаланудың ерекше режимін сақтау.
Бұдан басқа, жерге меншік құқығы уақытша шектелуі мүмкін, мысалы, тозған жерлерді шаруашылық айналымнан шығару түрінде.
Белгіленген шектеулер бүкіл қоғамның мүдделерін, жердің әлеуметтік-экономикалық маңыздылығы мен ерекшеліктерін ескере отырып, жерге меншік құқығының қолданылу шектерін және мазмұнын нақтылайды.
Қазақстан Республикасының Жер кодексінде жер учаскелерін беру тәртібін регламенттейтін атқарушы билік органдарының актілерінде және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының актілерінде, сондай-ақ жер учаскелері нысанасы болып табылатын шарттарда, сонымен қатар мемлекеттік жер кадастрының құжаттарында және жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы құжаттарда жер санатын көрсету мүмкіндігі көзделген.
Қазақстан Республикасының жер заңдары Қазақстан Республикасының Үкіметіне мемлекеттік меншіктегі жерлерді белгілі бір санаттарға жатқызу жөніндегі, сондай-ақ оларды бір санаттан екіншісіне ауыстыру жөніндегі міндеттерді жүктейді.
Атқарушы билік органдарына Жер Кодексі Қазақстан меншігіндегі жер учаскелерін қандай да бір санатқа жатқызуы белгілі бір міндеттерді бекітеді. Жеке меншіктегі жерлер ауыл шаруашылығы мақсатына арналған және өзге нысаналы мақсаттағы жерлерге бөлінеді.
Қазақстан Республикасының Жер кодексінде жерге меншікті анықтауға үлкен көңіл бөлінген.
Қазақстан Республикасының Жер кодексі азаматтар мен заңды тұлғалардың жер учаскелерін меншікке сатып алу құқығын шектемейді және мемлекет меншігіндегі жер учаскелерін беруге рұқсат береді. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Жер кодексі шетел азаматтарының, азаматтығы жоқ тұлғалардың, сондай-ақ шетелдік заңды тұлғалардың жер учаскелерін меншікке сатып алу құқықтарын шектейді. Аталған тұлғалардың шекара маңындағы аумақтарда және Қазақстанның өзге де белгіленген ерекше аумақтарында орналасқан жер учаскелерін меншік құқығында иеленуіне жол берілмейді. Шекара маңындағы аумақтардың тізбесін Қазақстан Республикасының Мемлекеттік шекарасы туралы заңнамаға сәйкес, ҚР Президенті белгілейді. ҚР Үкіметі шекара маңындағы аумақтардың тізбесін белгілегенге дейін аталған аумақтарда орналасқан жер учаскелерін шетел азаматтарының, азаматтығы жоқ адамдардың және шетелдік заңды тұлғалардың меншігіне беруге жол берілмейді.
Қазақстан Республикасының Жер кодексі қандай да бір меншіктегі жердің құрамын айқындайды. Кодекске сәйкес, заңдармен танылған жер учаскелері, жерге мемлекеттік меншіктің бөлінуі кезінде пайда болған жер учаскелері, Қазақстанның меншік құқығы, сондай-ақ азаматтық заңдарда көзделген негіздер бойынша Қазақстан Республикасы сатып алған жер учаскелері мемлекеттік меншікте болады.
Қазақстан Республикасының Жер кодексінде меншік иелерінің жер учаскелерін пайдалану жөніндегі құқықтары мен міндеттері айқын белгіленген.
Белгіленген құқықтар бойынша мыналарды байқауға болады:
жер учаскесінің меншік иесі жер учаскесіндегі кең таралған пайдалы қазбаларды, тұщы жер асты суларын, сондай-ақ жабық су айдындарын өз мұқтажы үшін пайдалануға құқылы;
жер учаскелерінің нысаналы мақсатына сәйкес және қала құрылысы регламенттерінің, құрылыс, экологиялық, санитарлық-гигиеналық, өртке қарсы және өзге де ережелердің талаптарын сақтай отырып тұрғын, өндірістік, мәдени-тұрмыстық және өзге де ғимараттар, құрылыстар салуға пайдалану;
ережелерге сәйкес суару, құрғату, мелиоративтік жұмыстарды жүргізу; экологиялық, құрылыс, санитарлық-гигиеналық талаптарға сәйкес тоғандар мен басқа да жабық су қоймаларын салу.
Жер учаскелерінің меншік иелерінің құқықтарымен қатар Кодексте белгіленген міндеттері бар. Қазақстан Республикасының Жер кодексінде белгіленген міндеттер бөлігінде ұсынылатын талаптар мүлдем түсінікті, өйткені бұл заңнамалық актіде бірінші кезекте жерді қорғауға басымдық беріледі. ҚР Жер кодексінде белгіленген меншік иелерінің жер учаскесін пайдаланудағы міндеттері:
меншік иелері жер учаскелерін олардың нысаналы мақсатына және жердің қандай да бір санатына тиесілігіне сәйкес пайдалануға;
жер учаскесінде белгіленген межеаралық, геодезиялық белгілерді заңдарға сәйкес сақтауға,
жерді қорғау жөніндегі іс-шараларды жүзеге асыруға, орманды, су объектілерін пайдалану тәртібін сақтауға,
жер үшін төлемдерді уақытылы жүргізуге, жер учаскелерін пайдалану кезінде қала құрылысы регламенттерінің, құрылыс, экологиялық, санитарлық-гигиеналық, өртке қарсы нормативтердің талаптарын сақтауға,
тиісті санаттағы жерлерде топырақтың ластануына, қоқыстануына, тозуына және құнарлылығының нашарлауына жол бермеу.
Жер учаскелеріне меншік құқығы меншік иесі өз жер учаскесін басқа тұлғаларға иеліктен шығарған кезде не меншік иесі жер учаскесінің меншік иесінен мәжбүрлеп алып қоюға байланысты жер учаскесіне меншік құқығынан бас тартқан кезде тоқтатылады.
2.2 Жер пайдалану құқығы
Қазақстан Республикасында жер пайдалану құқығы деп азаматтың мемлекет меншігіндегі жер учаскесін белгілі бір уақыт ішінде иелену және пайдалану құқығы танылады. Бұл ретте жер пайдалану құқығы тұрақты (өмір бойы) немесе уақытша, иеліктен шығарылатын немесе иеліктен шығарылмайтын, өтеулі немесе өтеусіз сатып алынатын болуы мүмкін.
Уақытша өтеулі жер пайдалану (жалдау) құқығы қысқа мерзімді (5 жылға дейін) және ұзақ мерзімді (5 жылдан 49 жылға дейін) болуы мүмкін. Жер учаскесін пайдалану құқығын куәландыратын құжат - тұрақты жер пайдалану құқығын беретін мемлекеттік акт немесе уақытша өтеулі (ұзақ мерзімді, қысқа мерзімді) жер пайдалану құқығын беретін мемлекеттік акт немесе уақытша өтеусіз жер пайдалану құқығын беретін мемлекеттік акт.
Жер пайдалану құқығы заңнамада оның мазмұнына, жер-құқықтық реттеу жүйесіндегі мәні мен орнына айтарлықтай әсер еткен өзгерістерге қарамастан, заң санаты ретінде бірнеше мағынада қолданылуы жалғасуда:
жерге меншік құқығы институтымен тығыз байланысты жер құқығы саласының институты;
құқықтық қатынастардың кең ауқымдағы табиғатт ыпайдалану бөлігі;
меншік иесінің немесе жер пайдаланушының құқықтық өкілеттігінің бірі;
белгілі бір құқықтық қатынастарды туындататын заңды факт;
жер құқығы қатынастарының дербес түрі.
Жер пайдалану құқығы - жерге мемлекеттік меншік құқығынан туындайтын туынды заттық құқық, бөтен затқа заттық құқықтың ең негізгі бір түрі болып табылады, өйткені оның объектісі мемлекет меншігіндегі жер учаскелері ғана болады.
Жер кодексінде "жер пайдалану құқығы" термині тар мағынада пайдаланылады: тек мемлекеттік меншіктегі жерлерге қатысты. Бұл ретте жер пайдалану құқығы мемлекеттік жерлерге қатысты заттық құқық ретінде жеке қаралатын өзінің бірнеше түрі немесе түрлері болады.
Жер пайдалану құқығы жер пайдаланудың әртүрлі нысандары мен түрлерін қамтитын күрделі құқықтық институт ретінде көрінеді, жерге мемлекеттік меншік құқығын іске асыру тәсілі, азаматтар мен заңды тұлғалардың жер құқықтарын қамтамасыз ету мен іске асырудың маңызды нысаны болып табылады.
Осы заттық құқық арқылы айналымға мемлекет меншігіндегі жер учаскесі мен жеке меншікке берілмейтін жер учаскесі азаматтық айналымға енгізіледі.
Сурет 3. Жер пайдалану құқығының субъектілері
ҚР жер кодексіне сәйкес жер пайдалану құқығының субъектілері 3 сызбада көрсетілген.
Ұлттық жер пайдаланушылар - Қазақстан Республикасының азаматтары және қазақстандық заңды тұлғалар, оның ішінде шетел қатысатын кәсіпорындар.
Шетелдік жер пайдаланушылар - шетелдік азаматтар, шетелдік заңды тұлғалар, шет мемлекеттер, халықаралық бірлестіктер мен ұйымдар. Шетелдік жер пайдаланушыларға азаматтығы жоқ адамдар да теңестіріледі.
Тұрақты жер пайдаланушылар - жер пайдалану құқығы мерзімсіз сипатта болатын тұлғалар.
Уақытша жер пайдаланушылар-жер пайдалану құқығы белгілі бір мерзімге шектелген тұлғалар.
Бастапқы жер пайдаланушылар - жер пайдалану құқығы мемлекеттен тікелей не басқа да бастапқы жер пайдаланушылардан осы құқықты иеліктен айыру тәртібімен алынған тұлғалар.
Кейінгі жер пайдаланушылар - осы мәртебені өзінде сақтайтын бастапқы жер пайдаланушыдан кейінгі жер пайдалану туралы шарт негізінде уақытша жер пайдалану құқығын алған тұлғалар.
Заңдарда белгіленген тәртіппен жекелеген нақты жер пайдаланушыларға берілетін жер учаскелері жер пайдалану құқығының объектілері болып табылады. Жер учаскесі нақты заңдық маңызы бар белгілермен сипатталады: мөлшері, орналасқан жері, нысаналы мақсаты, топырақтың түрі мен сапасы, жер қорының қай түріне жататындығымен сипатталады. Жер учаскелерінің жер пайдалану құқығының объектілері ретіндегі құқықтық режимі олардың нысаналы мақсатына, шаруашылық пайдаланылуына, жер пайдалану құқығының түрлеріне байланысты ерекшеленеді.
Пайдаланудағы жер учаскелерінің мөлшері мынадай факторлардың жиынтығына байланысты болады:
ауданның, облыстың жерпен қамтамасыз етілу деңгейі;
суармалы немесе суарылмаушылық;
нысаналы мақсаты;
өндірістік-шаруашылық және өзге де қызметтің сипаты мен ауқымы; жер пайдалану құқығы субъектісінің құқықтылығының бағыты және т. б.
Өнеркәсіп, көлік және басқа да ауыл шаруашылығына арналмаған мақсаттар үшін азаматтар мен заңды тұлғаларға берілетін жер учаскелерінің мөлшері, әдетте, қызметтің осы түрлері үшін заңдарда белгіленген тәртіппен бекітілген жер бөлу нормалары бойынша айқындалады. Заңнамада жеке меншікке тегін берілетін жер учаскелерінің мөлшері нормаланған. Жер учаскелері Қазақстан Республикасының азаматтарына жеке меншікке мынадай мөлшерде тегін беріледі:
ауылдық жерлерде жеке үй (қосалқы) шаруашылығын жүргізу үшін (үй жанындағы және егістік телімдерді қоса алғанда) - суарылмайтын жерлерге 0,25 гектар және суармалы жерлерге 0,15 гектар;
жеке тұрғын үй құрылысы үшін 0,10 гектар;
бағбандық, сондай-ақ саяжай құрылысы үшін 0,12 гектар.
Бұған қарағанда ауыл шаруашылығы өндірісінің әртүрлі түрлерін неғұрлым тиімді ұйымдастыру үшін қажетті жер учаскелерінің оңтайлы мөлшері әзірленбеген және заңнамалық деңгейде бекітілмеген. Жер массивтерінің шекті мөлшері әр жағдайда жеке және еркін анықталады. Бұл мәселе бойынша Жер кодексі жалпы талаптарды белгілеумен шектеледі және оның нақты шешімі жергілікті өкілді және атқарушы органдардың құзыретіне жатқызылады. Қолданыстағы Жер кодексі жеке меншікте болатын жер учаскелерінің шекті мөлшерлерін жергілікті жағдайлар мен ерекшеліктерге байланысты облыстық (республикалық маңызы бар қалалар мен астананың) өкілді және атқарушы органдардың бірлескен шешімдерімен бекітіледі деп таниды.
Жобалық игергенге дейін уақытша жер пайдалану құқығына ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды, магистральдық темір жолдарды, жалпыға ортақ пайдаланылатын автомобиль жолдарын және магистральдық құбырларды дамыту үшін белгіленген тәртіппен резервке қойылған, сондай-ақ бекітілген сәулет-қала құрылысы және (немесе) құрылыс құжаттамасына сәйкес әкімшілік және әлеуметтік маңызы бар объектілерді (әуежайлар, аэродромдар, вокзалдар, станциялар, ортақ пайдаланылатын жолдар, мемлекеттік органдардың әкімшілік ғимараттары) салуға арналған жер учаскелері кіреді.
Су объектілерінің және су шаруашылығы құрылыстарының су қорғау аймақтары мен белдеулеріндегі жер учаскелері режимге қойылатын белгіленген талаптарды сақтау шартымен ҚР Жер кодексіне сәйкес жеке және заңды тұлғаларға уақытша пайдалануға берілуі мүмкін.
ҚР азаматтарына жер пайдалану құқығын беру жер комиссиясының шешімі негізінде жүргізіледі. Бұл азаматтардың өтініші бойынша немесе нақты жер учаскесіне меншік құқығын беруден дәлелді бас тартқаннан кейін жасалады.
Ұсынылған құжаттарды қарау кезінде жер учаскесінің көлемі мен нысаналы мақсаты, оған қатысты ауыртпалықтар мен шектеулер, оның бөлінетіндігі мен бөлінбеуі анықталады. Осы құжаттарды қарап шыққаннан кейін жер учаскесіне құқық түрі анықталады. Сосын жер учаскесіне тиісті құқық куәләндырушы құжаттар рәсімі басталады.
Жер пайдалану құқығын куәландыратын құжат берілгеннен кейін азаматтардың жер заңнамасында белгіленген тәртіппен жергілікті атқарушы органдардың шешімі негізінде осы жер учаскесін жеке меншікке сатып алу құқығы пайда болады. Әмбебап құқықтық мирасқорлық - мұрагерлік тәртібімен жер пайдалану құқығы ауысқан кезде (жер учаскесі уақытша ұзақ мерзімді немесе қысқа мерзімді жер пайдалану құқығымен тиесілі азамат қайтыс болған жағдайда) жер пайдалану құқығы Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасында көзделген тәртіппен мұраға алынады. Жер пайдаланушылар өздеріне тиесілі уақытша жер пайдалану құқығын (мысалы, сату) иеліктен шығаруға құқылы, егер ҚР Жер кодексінің 37-бабына сәйкес мемлекеттен уақытша өтеулі ұзақ мерзімді жер пайдалану құқығын сатып алған болса. Егер бұл учаске қосалқы шаруашылық, жеке тұрғын үй құрылысына, бағбандық, саяжай құрылысын жүргізуге арналған болса, жария ету процесінде жария ету субъектісіне жер учаскесіне жеке меншік құқығын тану мүмкін екендігін білу маңызды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz