Мерзімді еңбекақыны есептеу
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
6
1
ЕҢБЕКАҚЫНЫ ТӨЛЕУДЕ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРДІҢ АЙЛЫҒЫН ЕСЕПТЕУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ
8
1.1
Еңбекақының түрлері мен нысандары
8
1.2
Еңбекақы жүйелері және тариф жүйесі
13
1.3
Есеп саясатының концептуалды негіздері мен қалыптасуы
15
2
ЕҢБЕКАҚЫ БОЙЫНША ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫҢ БАСҚАРУШЫЛЫҚ ЕСЕБІ
22
2.1
РостМеталлГрупп ЖШС-сінің өндірістік процесіне қысқаша сипаттама және негізгі экономикалық көрсеткіштерін бағалау
22
2.2
Еңбекақының басқарушылық талдамалық және топтамалық есебі
32
2.3
Еңбекақыдан ұсталатын және шегерілетін сомалар есебі мен құжатталуы
41
3
ЕҢБЕК ПЕН ОНЫҢ ТӨЛЕМАҚЫСЫН ТАЛДАУ
50
3.1
Еңбек пен оның төлемақысын талдау
50
3.2
Еңбек өнімділігін және еңбекақы төлеу қорын пайдалануды талдау
52
ҚОРЫТЫНДЫ
55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
57
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда ел экономикасының нарықтық жолға көшуіне байланысты жаңа кәсіпкерлік қызметтердің пайда бола бастауына сәйкес бухгалтерлік есептің маңызы мен ролі арта түсуде. Осыған орай бухгалтерлік есептің мазмұны мен құрылымына өзгерістер енгізілді. Еліміздегі жүргізіліп отырған бухгалтерлік есеп жұмысы толығымен халықаралық қаржылық есеп беру талаптарына сай орындалады. Міне осыларды ескере отырып бұрын есепші деп саналып келген бухгалтер маманы ұйымның қаржылық жағдайын анықтап, бағалап, есептеп отыру мен қатар ұйымның алдағы уақыттағы экономикалық әл-ауқатын дамыту жолдарын жоспарлай білу қажет. Сондықтан кез-келген елде бухгалтер мамандарын барынша білімді етіп даярлау сол елдегі ұйымдардың экономикалық жағынан тұрақты дамуына кепілдік береді.
Еңбек және еңбекақы есебі - жұмысшылар санының өзгеруі, жұмыс уақытының шығындары, жұмысшылар категориясы, өндірістік шығын сияқты мағлұматтар түгел қамтылатын дәл әрі оперативтік деректерді талап ететін аса маңызды да күрделі жұмыстардың бірі болып табылады.
Еңбек және еңбекақы деректері өндірістік процесті оперативті басқару үшін қажет. Қазақстан Республикасы Еңбек Кодексінің 5-бабына сәйкес жұмыс беруші мен жұмысшылар арасындағы еңбек қатынасы нормативті құқықтық актілермен, еңбек заңына сәйкес бекітілген ұжымдық келісімшартпен реттеледі.[1]
Ұйым дербес болғанымен заңға сәйкес штат кестесі, формалары және еңбекақы, сыйақы жүйесі белгіленеді.
Әрбір қызметкердің еңбекақылық табысы ұйым қызметінің түпкілікті қорытындысына байланысты оның еңбекке қосқан үлесі бойынша анықталады. Ол салықпен реттеледі және ең жоғары көлеміне шектеу қойылмайды.
Өнім өндіруде, еңбек құралын сатуда, бюджетке төлемдер мен сақтандыру органдары мен басқа да төлемдер мен салықтандыру органдары мен басқа да төлемдерді анықтағанда, уақытылы және дұрыс жүргізілген бухгалтерлік есептің маңызы орасан зор.
Мекемелер арасында болатын, жан-жақты есептесулер ақшаның көмегімен іске асырылады.
Оның көмегімен таза кіріс алу мақсатында жұмсалған өндірістік босалқылар алынады. Соның арқасында, айналым қаржылары тоқталмай, өндірістің қызмет нәтижесінде аяқталатын процеске ықпалы зор.
Еңбек - адамдардың өмірі үшін қажетті материалдық, рухани және басқа да құндылықтар жасауға бағытталған адам қызметі. Еңбек бұрынғыдай қазіргі шаруашылық жағдайда да өндіріс процесінің негізгі элементі болып табылады. Еңбексіз материалдық игіліктерді өндіру мүмкін емес. Бірақ материалдық игіліктер өндірісі үшін бір ғана еңбек аз, оны өндіру үшін халықта көліктер, станоктар, шикізат және материалдар, яғни өндіріс құралдары болуы керек. Еңбек пен өндіріс құралдары біріккенде ғана өндірістік процесс немесе материалдық игілік өндірісі туындайды. Осыдан келіп, еңбек - өндіріс процесінің маңызды элементі болып табылады. Еңбеккерлердің материалдық және моральдық қажеттіліктерін қанағаттандырудың негізгі көзі де еңбек. Еңбекақы - еңбек үшін оның күрделілігіне, саны мен сапасына сәйкес төленетін ұлттық табыстың бір бөлігі.
Еңбек және оның төлемінің есебі еңбек өнімділігінің өсуіне, өнімнің өзіндік құнының төмендеуіне, оның сапасының көтерілуіне және еңбек тәртібін орнатуға сай болуы тиіс.
Қазіргі халықаралық стандартқа көшу қарсаңында бухгалтерлік есеп және аудит жұмысына қойылатын талап өте күрделі.Ол шетел тәжірибесін тиімді қолдану, бухгалтерлік ақпаратты жедел өңдеу, бір жүйеге келтіру.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі мынада: еңбекақы саласындағы тұрақсыз жағдайға байланысты қазіргі экономика осы салада міндетті өзгерістерді талап етеді. Экономикадағы тұрақсыз жағдайдың әсерінен кәсіпорындар еңбекке ақы төлеудің қажетті нысандары мен жүйелерін табуға және пайдалануға тура келеді, олардың көмегімен ұйым басшысы еңбек қызметімен айналысатын қызметкерлердің мүдделерін ғана қанағаттандыра алмайды. Сонымен қатар, қазіргі уақытта ұйымдағы еңбек ақы өнімділігін арттыру да өте маңызды мәселе болып отыр.
Зерттеу пәні еңбекақының басқарушылық есебін және талдауын ұйымдастыру болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты еңбекақыны ұйымдастырудың басқарушылық есебін зерттеу, мекеменің төлем қабілеттілігін және қаржылық тұрақтылығын талдаудың арқасында қаржылық жағдайына баға беру.
РостМеталлГруп ЖШС-нің негізінде дипломдық жұмысымның алдына қойылған негізгі міндеттері:
1) Ұйымдардағы еңбекақының басқарушылық есебінің ұйымдастырылуы және қолданылуы - бұл бөлімде еңбекақы төлеудің түрлерін, формаларын және жүйелерін;
2) еңбекақы бойынша есеп айырысу бөлімінде ұйымның жалпы сипаттамасын, қызметкермен есеп айырысудың синтетикалық және аналитикалық есебін, жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамы және жұмыс уақытын пайдалану есебін, құжаттық рәсімдеу және негізгі, қосымша еңбекақы есептерін, жеке табыс салығы, әлеуметтік салық және басқа да салықтар есебін;
3) Үшінші бөлімде еңбекақы есебінің талдауы, оның ішінде:
oo еңбек өнімділігін және еңбекақы төлеу қорын пайдалануды талдау;
- еңбек пен оның төлемақысын талдауды қарастырдым.
Зерттеу объектісі ретінде РостМеталлГрупп Жауапкершілігі Шектеулі Серіктестігі алынды.
Зерттеу нәтижесінде кәсіпорындағы қызметкерлерді ынталандырудың тиімді жүйесін әзірлеу бойынша ұсыныстар ұсынылды.
Жұмыстың көлемі мен құрылымы. Бұл дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЕҢБЕКАҚЫНЫ ТӨЛЕУДЕ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРДІҢ АЙЛЫҒЫН ЕСЕПТЕУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ
0.1 Еңбекақының түрлері мен нысандары
Жұмысшының еңбекақысы - орындалған жұмыстың сапасы мен санына, ауырлығына (күрделілігіне) байланысты анықталады.
Жалпы жұмысшылар мен қызметкерлерге есептелетін енбекақы негізгі және қосымша деп аталатын екі түрге бөлінеді. [2]
Негізгі еңбек ақы -- жұмысшылар мен қызметкерлердің нақтылы жұмыста болған уақытына, яғни олардың істеген жұмысына, атқарған қызметіне төленеді. Негізгі еңбекақыға мына тәмендегі аталғандар жатады:
1. Мерзімді және кесімді еңбекақы.
2. Сыйлықтар мен сыйақылар.
3. Үстеме сыйлықтар.
Қосымша еңбекақыға -- еңбек заңына сәйкес шарттарда қаралып белгіленген, жұмысшылар мен қызметкерлердің жұмыс істемеген, қызмет атқармаған уақытына төленетін төлемдер жатады. Бұндай төлемдер қатарына;
1. Жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек демалысы үшін төленетін төлемдер.
2. Жұмысшылар мен қызметкерлердің мемлекеттік, қоғамдық жұмыстарды атқарғаны үшін төленетін төлемдер.
3. Жас сәбилі аналарға берілетін демалысқа, баланы тамақтандыру үшін берілетін үзілістерге төленетін төлемдер.
4. Жас өспірімдердің қысқартылған жұмыс уақытына төленетін төлемдер.
5. Жұмысшылар мен қызметкерлердің кінәсінсіз жұмыстың тоқтап қалған уақытына төленетін төлемдер.
6. Тегін көрсетілген немесе тегін берілетін қызметтермен заттың құны.
7. Жоғары немесе арнаулы оқу орындарында және басқа да мамандығын көтеру курсына жіберілген уақытына байланысты жұмысшылар мен қызметкерлерге төленетін төлемдері.
8. Әскери жиындарға қатысқаны үшін сондай-ақ демалыс немесе мейрам күндері кезекшілік атқаратын адамдарға төленетін төлемдер және тағы да
басқалар жатады.
Өндіріс пен құрылыста халық шаруашылығының басқа да салаларында еңбекақы есептеудің және оны төлеудің мерзімді және кесімді деп аталатын екі нысаны (формасы) қолданылады.
Мерзімді еқбекақы жұмысшылар мен қызметкердің жұмыс істеген уақытына, сағаттык немесе күндік еңбекақы мөлшері бойынша өнім өндіргені немесе өндірмегеніне қарамастан, яғни оның жұмыста болған уақытына төленеді. Мерзімдік еңбекақы өндірген өнімі мен істегсн жұмысын мөлшерлеуге болмайтын, яғни атқарған жұмысының көлемі мен санын анықтау мүмкін емес болып есептелетін инженерлік-техникалық жұмыстағы жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеуге негізделген.
Мысалы: автоматтандырылған өндірісте машина жөндейтін жұмысшылар мен кызметкерлерге ұйымның басшыларына қаржы және есеп бөлімінің қызметкерлеріне, тағы басқаларға. Мерзімдік еңбекақының төмендегідей түрлері бар:
1.Жай мерзімді;
2. Мерзімді сыйлықты.
Жай мерзімді жүйесі бойынша -- жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы жұмыс істеген уақытына тарифте немесе штатта көрсетілген мөлшері бойынша төленеді.
Мерзімді сыйлықты - жұмысшылар мен қызметкерелерге олардың тарифте немесе штатта көрсетілген тұрақты еңбекақысына қосымшалардың өндірген өнімдерінің көлеміне, санына, сапасына және тағы да басқа көрсеткіштердің өсуіне қарай сыйлық беру болып табылады.
Кесімді еңбекақы -- жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек өнімділігін өсіруге, өнімді өндіруге кеткен еңбек уақытын қысқартуға ынталандыру мақсатына қолданылады. Еңбекақы есептеудің және төлеудің кесімді түрін қолданғанда жұмысшылар мен қызметкерлерге тиісті еңбекақы, олардың өндірген өнімінің көлемін немесе санын тариф бойынша белгіленген өлшем бірлігіне қарастырылған яғни белгіленген кесімді бағаға көбейту арқылы табылады. Кесімді баға белгіленген жұмыс уақытында өндірілуге тиісті өнім көлемі мен сапасына негізделіп белгіленеді. Уақыт мөлшері бір жұмысты орындауға керекті, яғни қажет болатын, адамсағат, адамкүн өлшемінде көрсетілген уақыт болып саналады. Өнім өндіру мөлшері жұмысшылар мен қызметкерлердің белгілі бір уақыт аралығында жасап шығаратын, өндіретін өнімінің санымен немесе көлемімен анықталады.
Кесімді еңбекақының мынадай жүйелері бар:
oo тікелей кесімді;
oo кесімді сыйлықты;
oo үдемелі кесімді;
oo аккордтық;
oo жанама кесімді. [3]
Жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақыны есептеудің тікелей кесімді жүйесі бойынша бір жұмысшының немесе бір бригаданың өндірген өнімінің, істеген жұмысының бәрі тек қана белгіленген еңбек бағасымен есептеледі. Бұл жүйе бойынша еңбекақы мөлшері -- бұл құжатта көрсетілген, өндірілген өнімнің санын сол өнімнің бір данасына қарастырылған яғни белгіленген еңбек бағасына көбейту арқылы табады.
Мекемелерде жұмысшылар мен қызметкерлерге кесімді сыйақылар өндірісте өнім өндіруді санымен сапалық жағынан артығымен орындағаны, өнім өндіру барысында шикізаттар мен материалдарды, отындар мен энергияны үнемді де ұтымды пайдаланғаны үшін оларга төлеуге тиісті еңбекақысына қосымша сыйақы ретінде төленеді. Ұйымдарда немесе оның бөлімшелерінде жұмысшылар мен қызметкерлерге сыйақы төлеу жайлы ереже болуы қажет.
Мекемелерде жұмысшылар мен қызметкерлерге кесімді еңбекақыны есептеудің үдемелі кесімді жүйесі бойынша төлем - өнім өндіруге белгілі бір мөлшерден артық көлемде өндірген өнімдері үшін қосымша сыйақы ретінде төленеді. Бұл жүйе көп жағдайда қиын да күрделі, ауыр болып саналатын операциялар мен жұмыстарды орындағандары үшін және еңбек өнімділігін белгілі бір дәрежеден артық орындау қиынға түсетін өндіріс орындарында қолданылады. Жалпы бұл жүйе кез келген ұйымдарда қолданыла бермейді. Кесімді еңбекақының аккордтық жүйесі - ұйымдарда жұмысшылар мен кызметкерлерге еңбекақы төлеуде қолданылады. Кесімді еңбекақының бұл жүйесі жоғары сапалы өндірген өнімнің және орындаған жұмыстың санына, көлеміне қарай алдын ала кесімді баға қоюды қажет етеді. Сондай-ақ бұл жүйе бойынша еңбекақы төлеу үшін алдын ала атқарылатын жұмыстың көлемі мен сапасы анықталуы тиіс. Кесімді еңбекақының аккордтық жүйесі бойынша жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы есептеу көбіне құрылыс салушы ұйымдарда, жөндеу жұмысымен айналысатын ұйымдарда және жүктерді тиеп түсірумен айналысатын өнеркәсіп орындарында қолданылады. Бұл жүйе бойынша еңбекақы есептеу шаруашылықта жұмысшылар мен қызметкерлер санын қысқартып еңбек өнімділігін арттыруға мүмкіншілік береді.
Халық шаруашылығының әр түрлі салаларыңдағы кәсіпорындарда жұмысшылар мен қызметкерлерге кесімді еңбекақы есептеудің тағы бір жүйесі жанама кесімді жүйе болып табылады. Бұл жүйе бойынша қосымша енбекақы шаруашылықтың негізгі жұмысшылары мен қызметкерлеріне емес, оларға қызмет ететін көмекші өндірістің жұмысшыларына төленеді. Яғни бұл жүйе бойынша еңбекақы ұйымдағы станоктардың, жабдықтардың, тағы да басқа құралдардың тоқтамай жұмыс істеп, белгіленген мөлшерден артық өнім өндіргені үшін слесарьларға, операторларға және жөндейтін және оларды жұмысқа дайындайтын басқа да жұмысшыларға төленеді.
Мерзімді еңбекақыны есептеу
Мерзімдік еңбекақыға жұмысшылар мен қызметкерлердің түнгі уақытта істеген жұмысына есептелетін қосымша төлем, мерзімнен тыс уақытта істеген жұмысына есептелетін қосымша төлем, демалыс немесе қосымша мейрам күніне төленетін төлемдер, жұмыстың ауырлығы мен зияндығына төленетін косымша төлем, өнім өндірудегі ақауға байланысты төлемдер, біреудің орнына жұмысты атқарғаны үшін төленетін төлем, тағы басқа төлемдер және өзіне белгіленген жұмыс уақытында істегеніне есептелетін төлемдер жатады. Халық шаруашылығының әр түрлі салаларындағы ұйымдарда қызметкерлерге төленетін мерзімдік еңбекақы толтырылған табельдердің негізінде ай бойғы қызмет атқарған (белгілі бір есеп айырмасын) уақытқа есептеледі.
Негізінде мерзімдік еңбекақы бойынша есеп айырысатын уақыт есебіне күнтізбелік (календарлық) ай, күн немесе сағат алынады. Егер тұрақты еңбекақы алатын жұмысшылар мен қызметкерлер толық бір ай қызмет атқаратын немесе жұмыс істеген болса, онда оларға штаттық кестеде қаралған немесе мекеменің басшылығы бекіткен мөлшерде еңбекақы сомасы толығымен төленеді. Егер ай сайын тұрақты мөлшерде еңбекақы алатын жұмысшылар мен қызметкерлер есепті айда бірнеше күн жұмысқа немесе қызметке келе алмай қалған болса, онда оларға төленуге тиісті еңбекақы сомасы ол жұмысшы мен қызметкердің толық ай жұмыс істеуіне тиісті белгіленген соманы сол айдағы жұмыс күндерінің санына бөліп алынған нәтижені, яғни сол айдағы бір күнге тиісті еңбекақы сомасын сол айдағы жұмысшының немесе қызметкердің жұмыс істеген күндерінің санына көбейту арқылы табылады.
Мысалы: РостМеталлГруп ЖШС-нің негізінде сәуір айында 22 жұмыс күні бар, айына 110 000 теңге тұрақты еңбекақы алатын жұмысшы, сол айдағы 15 күн жұмыс істеп, 4 күн ауырып қалған және 3 күн қоғамдық жұмыс атқарған делік. Жұмысшылар мен қызметкерлердің ауырып қалған күніне, жәрдемақы бюджеттен (әлеуметтік қордан) төленеді. Ал қалған 18 күні үшін (15 күн жұмыс істегені +3 күн қоғамдық жұмыс атқарғаны) еңбекақы ұйымның есебінен төленеді.
Бұл соманы анықтау үшін бір айға белгіленген тұрақты еңбекақы мөлшерін, яғни 11000 теңгені осы айдағы жұмыс күнінің санына яғни 22 күнге бөлеміз (11000022). Содан кейін алынған нәтижені (5000 тенге) жұмыс істеген және қоғамдық жұмыс атқарған күндері сандарының қосындысына көбейтеміз. Бұл жағдайда жоғарыдағы мысалымызда көрсетілген жұмысшының сәуір айында тиісті мерзімді еңбекақы сомасы 90000 теңге болады. (5000х(15+3)) =90000 теңге.
Ұйымдарда жұмысшылар мен қызметкерлерге мерзімдік еңбекақы жұмыс істеген күні мен сағатына байланысты төленетін жағдайларда, олардың бір күнге немесе бір сағатқа белгіленген сомасын нақтылы жұмыс істеген күндері мен қоғамдық жұмыстағы басқадай қосымша еңбекақы төленуге тиісті күндердің немесе сағаттардың жұмысына көбейту арқылы табылады.
Кесімді еңбекақыны есептеу
Ұйымдарда кесімді еңбекақы төлеу жүйесі бойынша жұмысшылар мен қызметкерлерге төленетін еңбекақы олардың өндірген өнімдері мен істеген жұмысының, атқарған қызметінің саны мен көлемі жайлы жазылған алғашқы құжаттар бойынша есептеледі. Ол үшін алғашқы құжаттарда көрсетілген өндіріп шығарған өнімдер мен істелген жұмыстардың және дайындалған детальдардың, сондай-ақ тағы да басқа операциялардың жалпы саны мен көлемі, олардың бір данасын жасап шығаруға, өндіруте белгілеген бағаға көбейтеді.
Ұйымдарда тапсырманы жеке адам орындаған, яғни операция немесе өнім өндіру басынан аяғына дейін бір жұмысшының немесе қызметкердің қолынан өтетін жағдайда мұндай әдісті қолдану ыңғайлы болып табылады. Кесімді еңбекақы жұмысшылар мен қызметкерлердің бригада бойынша істеген жұмысына төленетін жағдайда жоғарыда аталған алғашқы құжаттарға әр жұмысшы мен қызметкердің жұмыс істеген уақыты, мамандық дәрежесі, бригада болып өндірген өнімі мен істеген жұмысының көлемі мен саны және олардың бір данасын жасауға, өндіруге белгіленген бағасы көрсетіліп жазылады.
Жалпы бригада бойынша өндірілген өнімдер мен істелген жұмыстардың саны мен көлемін, олардың бір данасын өндіріп шығаруға (жасап шығаруға, орындауға) белгіленген бағаға көбейту арқылы сол бригада мүшелерінің еңбекақысы есептеліп шығарылады. Бригаданың жаллы табысы ондағы жүмысшылар мен қызметкерлердің арасында олардың мамандық дәрежесіне және жұмыс істеген уақытына сәйкес бөлінеді. Ол үшін алдымен барлық бригада мүшелерінің жұмысқа қатысқан уақыты (ай, күн, сағат) табылады. Содан соң жұмысшылар мен қызметкерлердің мамандық дәрежесіне сәйкес тариф бойынша бір сағатқа белгіленген еңбекақы мөлшері олардың жұмыс істеген сағаттарының санына көбейтіледі. Осының нәтижесінде бригада мүшелерінің әрқайсысының тариф бойынша есептелетін еңбекақысының жалпы сомасы табылады. Алғашқы құжаттар бойынша есептелген бригада мүшелеріне тиісті еңбекақы сомасының жоғарыда көрсетілген тариф бойынша есептелген еңбекақының жалпы сомаларының қосындысына қатынасы қосымша табыс коэффициенті болып табылады. Осыдан кейін тариф бойынша жұмысшылар мен қызметкерлердің әрқайсысына есептелген еңбекақы сомасы осы коэффициентке көбейтіліп, әр жұмысшының немесе қызметкердің орындаған жұмысы мен өндірген өнімінің саны мен оның мамандық дәрежесіне байланысты еңбекақысы табылады.
Егер мекемелерде өнім өндірудің тапсырмасын артығымен орындағаны, жұмыс істеу барысында ақау жібермегені, күрделі де қиын жұмысты атқарғаны, тағы басқалар үшін сыйақы берілетін болса, онда ол сома бригаданың жұмысшылары мен қызметкерлерінің арасында олардың кесімді еңбекақы сомасына үйлесімді (пропорционалды) түрде бөлінеді. Кейбір жұмысшылар мен қызметкерлер бір айдың ішінде бірнеше бригаданың құрамында жұмыс атқаруы мүмкін.
Мұндай жағдайда әрбір жұмысшы өзінің істеген жұмысы туралы мәлімет жазады. Осы деректі мәлімет негізінде сол жұмысшының немесе қызметкердің есепті айдағы еңбекақысы есептеліп шығарылады. Жоғарыда жалпы көрсетілген бригаданың табысын жұмысшылар мен қызметкерлердің арасында олардың жұмыс істеген уақыты мен олардың мамандық дәрежесіне қарай бөлу әдісі, бригада мүшесінің барлығын бірдей адал ниетпен жұмыс істеуге ынталандырмайды.
Соған байланысты соңғы кезде еңбекақы сомасын бригада мүшелерінің арасында олардың еңбекке қатысу коэффициентіне қарай бөлу әдісі кеңінен қолданылуда. Ол үшін бригададағы жұмысшылар мен қызметкерлердің әр-бір мүшелеріне ай сайын олардың еңбекке қатысу коэффищіентін анықтайды.
Жұмысты жақсы істеген, еңбек өнімділігін арттырған жұмысшылар мен қызметкерлерге жоғарылату коэффициенті беріледі де, ал еңбек тәртібі мен техникалық қауіпсіздік ережесін бұзғаны үшін және құрал-саймандарға немқұрайлы қарағаны, тағы басқа кемшіліктері үшін төмендету коэффициенті беріледі. Жұмыстағы жетістіктері мен жіберілген кемшіліктерінің әрқайсысына байланысты ұйымдарда әр түрлі төмендету және жоғарылату коэффициенті қарастырылады.
Мекемелердегі жұмысшылар мен қызметкерлерге негізгі деп аталатын кесімді және мерзімді еңбекақыдан басқа әр түрлі қосымша еңбекақы болып табылатын бір жолғы сыйақылар және жәрдемақылар төленуі мүмкін.
8.1 Еңбекақы жүйелері және тариф жүйесі
Өндірістік - шаруашылық қызмет барысында шаруашылық субъектінің еңбек ұжымы мен жұмысшыларға еңбек келісім шартына негізделген қарым - қатынастар пайда болады. Оларға сондай - ақ уақытша еңбек шарты, азаматтық - құқықтық келісім шарт және істелетін жұмыспен қызметке байланысты келісімдер жатады.
Жалақы - өте маңызды экономикалық рычаг, оның көмегімен еңбек пен тұтыну өлшенеді. Шаруашылық жүргізуші субъектінің түріне қарамастан әр жұмысшының табысы оның субъектінің жұмысын аяқтауға қосқан жеке үлесімен анықталады және салықпен реттеледі.
Жалақы тұтынушылардың табысының басым бөлігін құрайтындықтан тұтыну тауарларына сұранысқа және оларға бағаның өсуіне қатты ықпал етеді. Номиналды, яғни қолма - қол және нағыз жалақы деп бөлінеді.
Номиналды жалақы - жалдамалы еңбек жұмысшысының өзінің күндік, апталық, айлық еңбегі үшін алатын ақшасының сомасы. Номиналды жалақының көлеміне қарай жалақы деңгейін білуге болады, тек адамның тұтынушылық деңгейімен бақуаттылығын біле алмаймыз.
Нағыз жалақы - алған ақшаға сатып алатын өмірлік қажеттіліктер мен қызметтер. Ол номиналды жалақымен тікелей байланысты және заттардың бағасы мен ақшалай қызметтер құнына тәуелді.
Жалақы өнімнің өзіндік құнын шығаратын бір элемент, сондықтан оны есептеуді дұрыс ұйымдастыру еңбек өнімділігінің артуына, өнімнің өзіндік құнының түсуіне алып келеді.
Еңбек есебінің маңызды элементі болып еңбектің күрделілігіне, жұмысшылар мен қызметкерлердің мамандық дәрежесіне қарай жұмыстың әр түріне кететін жұмыс уақытының мөлшерін анықтау болып саналады. Жұмыстың күрделілігіне қарай еңбекақының мөлшері тарифтік жүйеде қаралады. Тариф жүйесінің негізгі элементтері болып мыналар табылады:
- тарифтік кесте;
- тарифтік еңбекақы мөлшері;
- тарифтік мамандық анықтамалары.
Осыларға негізделіп жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбекақы мөлшерінің үлгілі кестесі жасалады. Тариф жүйесінің көмегімен жұмыстың барлық түрі күрделілігіне және көп еңбек сіңіруді қажет ететіндігіне қарай топтастырылады және жұмысшылар мен қызметкерлердің мамандық дәрежесіне қарай оларға тариф бойынша әр түрлі еңбекақы мөлшері белгіленеді. Тарифте мамандықтар бойынша өндірістің қай саласында болмасын негізгі жұмыстың әрбір түріне, жұмыстың күрделілігімен қаншалықты еңбек етуіне керекті ұқыптылықпен жауапкершілікке қарай берілген разрядтар көрсетіледі. Сонымен қатар тарифте әрбір атқаратын жұмыстың нақты түрлеріне мінездеме беріледі және жұмысшылар мен қызметкерлердің өзіне берілген разрядқа ие болуына керекті еңбек дағдысы мен біліміне де мінездеме береді.
Тарифтік кестеде - жұмысшылар мен қызмсткерлердің әрбір топтарының арасында төленуге тиісті еңбек мөлшерінің арақатынасы айқындалады. Тарифтік кестеде: тарифтік еңбекақы (сағаттық, күндік, айлық) осы өндіріс саласында өте қарапайым және жеңіл бірінші дәрежелі болып саналатын жұмысқа төленетін мөлшерде бекітіледі. Жоғары дәрежелі еңбекке төленетін еңбекақы бірінші дәрежелі еңбекке төленетін еңбекақы мөлшерімен осы қарастырып отырған дәрежелі еңбектің арақатынасының тарифтік коэффициентін, бірінші дәрежелі еңбекке төленетін еңбекақы мөлшеріне көбейту арқылы анықталады.
Тарифтік кестеде тарифтік еңбекақы жұмыстың түріне қарап кесімді және мерзімді еңбекақы болып екіге бөлінеді.
Тарифтік мерзімді еңбекақы мөлшері бір сағатқа белгіленеді. Кесімді еңбек бағасы белгілі тарифтік баға бойынша бір сағатқа белгіленген немесе бір сағатқа тиісті еңбекақы мөлшерін сол сағатта өндірілген өнім көлсміне, орындалған жұмыстың мөлшеріне бөлу арқылы табылады немесе бір өнімге кеткен уақытқа көбейту арқылы табылады. Уақыт мөлшері мен өндірілетін өнім мөлшері, көлемі, барлық өндіріс саласында техникалық мөлшерлеу үдірісін (процесін) жүргізу кезінде анықталады.
Еңбекақының кесімді ақы формасы мынадай жүйелерге бөлінеді:
oo тікелей кесімді ақы;
oo үдемелі кесімді ақы;
oo кесімді сыйақы;
oo жанама кесімді ақы;
oo көтеріңкі кесімді ақы.
Тікелей кесімді ақыда - жалақы көлемі тек шығарылған бұйымдардың санына және бұйым бірлігінің белгіленген бағалауына байланысты анықталады. Үдемелі кесімді ақы - белгіленген нормадан тыс өндірген өнімі үшін кесімділікті - жұмысшыларды көтермелеуде қарастырады. Нормадан тыс жасалған өнім үшін жұмысшыға тікелей кесімді бағалау бойынша еңбекақысын есептейді, ал нормадан тыс - үдемелі өсетін баға бойынша, бірақ екі мәрте кесімді бағалаудан аспауы керек.
Кесімді сыйақыда - жұмысшының кесімді еңбекақы сомасына қоса қол жеткізген сандық және сапалық көрсеткіштеріне сыйақы есептеледі.
Еңбекке жанама кесімді ақы жүйесінде - жабдықта және жұмыс орнында қызмет ететін көмекші және басқа жұмысшыларға негізгі жұмысшылар өндіретін өнім есебінен жанама кесімді бағалау бойынша еңбекақы есептеледі.
Көтеріңкі ақы жүйесінде - атқарылатын жұмыстың көлемі бұрын белгіленеді. Еңбек белгіленген мерзімде орындалуына қарай бағаланады. Еңбекақының жалпы сомасы, жұмыстың аяқталған мерзімі және сыйақы көлемі көрсетіліп, орындалатын жұмысқа наряд жазылады. Көбінесе көтермелеу еңбекақы жүйесі құрылыс жұмыстарында қолданылады.
Кесімді ақы сияқты мерзімдік ақы жеке және ұжымдық негізінде іс жүзіне асырылады. Бригадалық форма әдетте орындаушының бірін-бірі алмастырушылығы мен қызметтерді қоса атқарылуын қажет ететін жағдайда жүзеге асырылады. Мұнда бригада ұжымы кәсіби шеберлік пен қызметті қоса атқарғаны үшін белгіленген үстеме ақы мен қосымша ақы бойынша, жұмыстың жалпы нәтижесіне бригаданың әр мүшесінің нақты қосатын үлесіне қарай еңбекақы мен сыйақының көлемін анықтау бойынша үлкен құқыққа ие болады.
8.2 Есеп саясатының концептуалды негіздері мен қалыптасуы
Есеп саясаты - деп ұйымдарда іс-тәжірибе қолданылатын бухгалтерлік есеп объекгілерін жіктеп, жүргізуге арналған өрісі кең ішкі ережелер жүйесін айтады.
Қаржылық қорытынды есеп дайындау мен тапсыру жөніндегі жекелеген факторларға сай жалтты бухгалтерлік есеп ережелеріне ауытқымайтын жағдайда дайындалатын есеп саясатының атқаратын ролі өте зор.
Есеп саясаты көпсатылы бухгалтерлік есеп ережелерінің жаллы талабына сай жасалынып, мұның өзі ұйымдардың бухгалтерлік есеп жөніндегі ішкі ереже мен әдістер жүйесіне жатаы.
Ұйымдар мен мекемелерде жасалынып қалыптасатын есеп саясаты бухгалтерлік есеп жөніндегі принциптерден, ереже - нұсқаулардан, әдістер мен әртүрлі ішкі операциялар маңызынан құрылады. Мұның барлығы қаржылық есеп жүйесін жүйелеп тапсыру мақсатындағы шындық көрсеткіштерді дәлелдеу мақсатында іске асырылады.
Каржылық жағдай мен мұндағы болып тұратын өзгерістерді, шаруашылық қызметінің жағдайын дәлелді түрде іске асырып, алдын-ала қойылған талаптарға жауап беру үшін ұйымдар басшылары бухгалтерлік есеп жөніндегі көпсатылы принциптер мен әдістер ішінен ең қажеттілерін таңдап, бұларды қолдану жөніндегі тұжырымдама (концепция) дайындауға міндетті.
Есеп саясатының түпкі мақсаты - нарық пен базарлы саудаға түсетін ұтымды жолдарды анықтау, өндірісті ары қарай модернизациялау, жаңа және сапалы өнімдер өндіруге ықпал ету, қаржылық күйреу жағдайын болдырмау, материалды активтер мен басқа да құндылықтарды дұрыс бағалау мен есептен шығару, резервтік қорлар көздерін көбейту, өндірістік шығындар тиімділігін ұтымды басқару болып табылады. Түпкі мақсаттың ең дәлелдісі ұйымдардың таза пайдамен қызмет атқаруын қамтамасыз ету. [4]
Сондықтан, қандайда болмасын ұйымдардың таза пайдамен қызмет атқарып, жұмыс істеуіне ең әуелі ұйымдардың өзі, үлес қосушы акционерлер мен қаржы салымшы инвесторлар, дайын өнімдерді сатып алушылар, несиелендірушілер мүдделі болып табылады.
Тәжірибе тұрғысынан қарағанда ұйымдардың есеп саясаты ішкі есеп жүргізу варианттарын тандау құқысын толық түсіну мен игеру, негізгі және айналым қаражаттарын бағалау мен есептен шығару, материалды емес және материалды активтерге амортизация мен тозу сомаларын есептеу, қолданылатын қажетті синтетикалық счеттар тізімін жасау, тауарлы-материалды құндылықтарды бағалау мен сату, шығындарды реттеп басқару жөніндегі көптеген әдістер ішінен осы ұйымға тән қолданбалы әдістердің ең тиімдісін таңдай отырып, бухгалтерлік есеп жүйесін жүргізу мақсаты қойылады.
Есеп жүйесін ұйымдастыру ұйымдар мен мекемелерде әр түрлі жағдайда қалыптасады, мұның үшін технологиялық бағытпен техникалық жағдайларды толық меңгеру негізінде көп вариантты есеп саясатының ішінен ең қажетті және тиімді жолдарын жасау қажеттілігі туындайды. Есеп саясатының оптималды және бір бағытты типтік варианты болмайды. Есеп саясаты негізінен қаржы есебінің өрісінде жасалынады. Алайда қаржы есебі баскарушылық және салық есебімен тікелей байланыста болатындығын, және есептің бұл түрлері арасында гармониялық үйлесімділіктің сақталуын есте сақтаған жөн. Бухгалтерлік есепттің жоғарыда айтылған әрбір түрлерінің өз ерекшеліктері мен жүргізу әдістері болатындықтан, қаржылық есепті корытындылау қызмет қолданбалы негізгі бағыттан ауытқымауы керек.
Ұйымдардың есеп саясаты бұларды басқару ерекшеліктеріне кәсіпкерлік қызметтің құқықтық нормасына, құрылтайшылық құжаттар мен жарғыға, салық төлеу жағдайына, клиенттермен жасалған ұзақ мерзімді келісім шарттарға т.б. әрекеттерге де байланысты болады.
Есеп саясаты екі жағдайда жоғарыдан және төменнен реттеледі. Жоғарыдан реттеу кезеңінде есеп қызметін жүргізу жөніндегі заңдар мен нормативтік актілер, сондай-ақ бекітілген бухгалтерлік есеп стандарттары, салық зандылығы т.б. ресми құжаттар басшылыққа алынады. Екінші жағдайда төменнен реттеу кезеңінде ұйымдардағы технологиялык ерекшеліктер, салалық құрылым, табысты келтіру жолдары т.б. ішкі ерекшеліктер басшылыққа алынады. Есеп саясатын қалыптастыру үшін есеп жүргізу әдістерінің ішінен, осы кәсіпорынға тән қажетті әдістер мен ережелерді тандап алып, есеп саясатының маңызын ашуға болатындығын тағы да айта кеткен жөн.
Есеп саясатын ресмилендіру үшін осы ұйымдар мен мекемелерде қолданылатын ішкі әдістемелер мен ережелерді ұсыну кезінде жалпы бухгалтерлік есеп объектілерін жүргізу жөніндегі қойылған талаптардан, принциптер мен қаржы ессбінің элементтерін тану бағытынан ауытқымау керектігін түсіну қажет.
Егер жан-жақты және сапалы дайындалған, немесе қабылданған шешімдер ұйымдардың таза пайдамен қызмет атқаруын қамтамасыз етпеген жағдайда, есеп саясатын жасаудьщ кажетгігі болмайды. Сондықтан есеп саясаты ұйымдар қызметінің тиімділігіне, ақша қаражатының өсуіне және іске асырылмай келген резерв көздерін ашуға тікелей әсер етеді. Мысалға, ұзак мерзімді жалға беру объектісі таза пайда мен ақша қаражатының көбеюіне тікелей әсер ететіндігін басты бағыттың бірі деп түсінген жөн. Яғни қаржылық тұрғыдан қарағанда ұзақ мерзімге жасалған келісім-шарт бірден таза пайда келтірмегенімен, біртіндеп таза пайданың белгілі бір бөлігін қамтитындығын білген жөн. Есеп саясатын жасауға тікелей басшылық жасаушы басшылар мен атқарушы бухгалтерлер осы ұйымның таза пайдамен қызмет атқаруын қамтамасыз ететін есеп әдістерін зерттеп, қолдану жолдарының ең тиімді бақытын таңдауы қажет.
Кейбір жағдайларда пайдаға салынатын салық көлемін және дивиденттік төлемдерді азайтып көрсету үшін атқарушы бухгалтерлер өнімінің өзіндік құнының құрамына орын алмаған шығындарды қосып жазып, амортизациялық сомаларды көп есептеп түсетін таза пайда көлемін азайтуға тырысады. Мұндай жағдайда бухгалтерлік есеп жүйесі қалыптасқан сабақтастық жолдармен және белгіленген бағытпен іске асырылатын болғандықтан есеп объектісінің бір бабын азайтып, екіншісін еріксіз көбейтуге болмайды. Есеп объектісінің кез келген бабы қойылған мақсатқа және арнайы қабылданған нұсқау - ережелерге сай жүргізілетіндігін есте сақтаған жөн. Орынсыз жанама жасалған жағдай есеп жүйесіне кері әсер етеді, мұндай жағдайда экономикалық қайшылық туындайды.
Бір типтік және барлық мекемлер қызметіне тән есеп саясатын жасау мүмкін емес, мұның өзі өте қиын және болмайтын әрекет. Дей тұрғанмен есеп саясатын танып білу, мүның маңьтзын сапалы жасау, өз бетінше тиімді шешім қабылдау, қаржылық қорытынды есеп жасап дәйекті бағытпен қойылған бағдарды іске асырудың маңызы зор.
Есеп саясатын қалыптастыру мен іс-тәжірибеге енгізу үшін бухгалтерлік есеп принциптерін, мұның қолданбалы әдіснамаларын, салық жүйесін, қаржылық менеджментті (басқаруды) т.б. көптеген мәселелерді жоғары және терең түрде білу қажет. Нарықтық қатнастардың қыры мен сырын, ұтымды бағытын, базарлы сауда өрісін терең түрде біле білу бағытында, бас бухгалтердің атқаратын рөлі өте зор.
Есеп саясатын жасаушылар мен қатысушы мамандар осы ұйымда қолданылатын бастапқы құжаттардың маңызы мен өрісін, бухгалтерлік есеп счеттарының Типтік жоспарын, активтерді бағалау, міндеттемелерді бағалап, қайтару, негізгі құралдардың тозу нормалары мен сомаларын белгілеу, аякталмаған өндірісті бағалау, қүжатайналысы ережесін белгілеу, акдараттар жүйесін өңдеу технологиясын, аудиторлық тексеру мен қорытындылау өдіснамаларының маңызы мен мақсатын іс-тәжірибеде жақсы қолдана білу тиісті біліктілікті қажет етеді.
Есеп саясатын қалыптастыру үшін:
а) құрылған ұйымдар мен мекемелер активтері мен міндеттемелері
меншік иелері, қатысушылар мен инвесторлар, басқа да ұйымдардың актавтері
мен міндеттемелер тізімі жеке көрсетіледі. Ресми тіркелген ұйымның
шаруашылық қызметі ешкімге де тәуелді емес және дербес жүргізілетіндігін
(дербестік принцип) түсінген жөн;
б) ұйымдар өз жұмысын ары карай тұрақты бағытта жалғастыра береді, бұлар ұйымды жоймайды, немесе өз қызметін қысқартпайды (үздіксіздікпринцип);
в) тандап алынып жасалған есеп саясатын бір жылдан бастап келесі
жылдарда да сабықтастық түрде қолданыла береді (сабақтастық принципі);
г) ақшаның түсуі, немесе түспеуіне қарамастан шаруашылық қызметінің фактілері орын алған осы есеп кезеңге жатқызылып есептелінеді (сату немесе есепке жаткызу принцип).
Есеп саясатын мына төмендегі талаптарды қанағаттандыруы кажет:
а) ұйымдардың шаруашылық өміріндегі орын алған барлық фактілерді
бухгалтерлік есепке толығымен тіркеу (толыктық принцип);
б) табыстар мен активтерге қарағанда пассивтерді көбейту жолдарын
қадағалау және орынсыз шығындарды болдырмау жолдарын қадағалау (сақтық
принцип);
в) әрбір айдың бірінші жұлдызына жасалынатын синтетикалық және
аналитикалық счеттар бойынша айналыс пен қалдық сомалардын сай
келушілігін, сондай-ақ бухгалтерлік қорытынды есеп көрсеткіштерінің
синтетикалық бас счеттардағы қалдықпен бірдей болуышылығын қадағалау
(сәйкестік принцип).
Есеп саясатын нақтылы іске асырып, мүның өзін тәжірибеде басшылыққа алу үшін осы ұйымның орналасқан мекен - жайы бойынша қызмет атқаратын салық органымен мүмкін болатын айырмашылықтарды, есеп жүйесіндегі аздаған өзгерістерді және бұларды реттеудің жолдарын келістіру қажет.
Ұйымдардағы есеп саясатын қалыптастыру үшін мына төмендегідей кезеңдік шараларды орындау қажеттігі туындайды (кезендік принцип):
- есеп саясатының мақсатын, міндетін, қажеттілігін, шешімін және
аналитикалық (жіктеуші) көрсеткіштер тізімін, бухгалтерлік есеп
стандарттарының талабына сай жаңа әдістерді қолдану жолдарын талдап
көрсету, есеп саясаты өрісінде шешім қабылдауға кажетті құжаттарды дайындау
т.б. шараларды белгілеп іске асыру үшін арнайы комиссия құрылады.
Комиссияның құрамына тек бухгалтерлік қызмет атқарушылар ғана емес,
өндірістің технологиясын жақсы білетін, қаржыландыру мен қаржы қызметін
атқарушы тәжірибелі, мамандар құқықтық қызмет бөлімі және басқада
бөлімдердің кәсіби деңгейі жоғары мамандары қатыстырылады. Қажет деп
танылған жағдайда басқада мамандандырылған сыртқы ұйымдардың
мамандары да шақырылуы мүмкін;
есеп саясатына тән қажетті құжаттар, басқа да қабылданған шешімдер
мен нормативтік құжаттар, есеп саясаты өрісіндегі объектілер тізімі, сондай-ақ шешілетін мәселелердің кезендік жолдары мен сабақтатығы анықталады;
есеп жүргізудегі қолданылатын әдістер мен ережелер және тандалып
алынған есеп саясатының әдістерін арнайы өкілетті органдармен келісу және
бұл органдарға ресми түрде хабарлаудың тәртібі бекітіледі.
Есеп саясаты жөніндегі мәліметтер мен ақпарат негізінен қаржы есебінің маңыздылығын түсіну үшін қажет. Ұйымдардағы есеп саясатын қалыптастыру үрдісінің негізгі мақсаты - қаржы есебінің элементтері мен әдістерінің негізін ашып көрсету және салық есебі мен басқарушы ссеп көрсеткіштерінің қаржылық қорытындыға әсер етушілігін тұжырымдау болып табылады. Іс-тәжірибе бухгалтерлік ессп жүргізу өрісінің құрамдас бөлігі болып табылатын есеп саясатының негізгі элементтері төмендегі объектілер мен есеп учаскелерінен қалыптасады: ашып көрсету үшін әрбір нақтылы есеп объектілерінің мәселелері тиісті ережелер немесе әдіснамалық материалдар талабынан ауытқымауы қажет.
Сонымен есеп саясатын ресми түрде қалыптастыру жөніндегі құжаттарға: бұйрықтар, ішкі ережелер, нұсқаулар, акционерлер жиылысының шешімдері, жарғы, құрылтайшылық келісім, заңды тұлғаны тіркеуден өткізудің анықтамасы, т.б. бухгалтерлік есеп өрісіндегі ресми құжаттар жойады. Есеп саясаты ұйымдағы нормативтік құжаттар жиынтығынан құралған ішкі ұйымдық құжатқа жатады. Есеп саясаты бухгалтерлік есеп жүйесіндегі принциптерден, әдістерден, тәжірибеде қолданылып келе жатқан концептауалды негіздерден, қазақстандық және халықаралық стандарттардан, сондай-ақ қаржылық қорытынды есеп жасау мен тапсыру талаптары деңгейінде қалыптасады.
Есеп саясатының ұйымдық-техникалық бөлігінің аяқталуы кезеңіне -жылдық бухгалтерлік қорытынды есепті тиісті орындарға тапсыру, баланстың құрылымы, ішкі қорытынды есептің құрамы мен үлгісі, есеп жүйесінің сапалылығын тексеруші жауапты мамандар, қаржылық талдау жұмысын жүргізу мерзімі жатады.
Есеп саясатына өзгерістер енгізу жағдайлары.
Осы заманғы нарықтық экономикадағы ақпараттар жүйесін қосымша ашып көрсетудің маңызы зор. Қаржылық корытындыда есеп тұнық және түсінікті болуы керек. Есептің бұл түрі есеп саясатымен тікелей байланысты болады. Сондықтан есеп саясатына тән әрбір объектілер мазмұнын ашып көрсетудің маңызы зор. Есеп саясатын жіктеп көрсету және қаржылық қорытынды есеп жүйесінің маңызын ашу үшін үйымдардың әр жылы жасайтын қорытынды есебіне қосымша түрде түсініктеме жазулар мен ескертулер қосылады.
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің бекіткен "Қаржылық қорытынды есеп дайындау мен тапсыру жөніндегі Концептуалды негізінде" "Қаржылық қорытынды есеп саясатын ашып көрсететін, сондай-ақ қосымша материалдар мен басқада ақпараттардан тұратын қосымша түсініктеме беріледі" делінген. Мысалға, ұйымдар есеп ақпараттарын пайдаланушылар талабын қанағаттандыру үшін қорытынды мен баланс баптары және табыстар мен шығындар қорытындысы жөнінде қосымша ақпараттар беруге міндетті. Мұндай қосымша ақпараттар тәуекелшілік пен кейбір белгісіздік жағдайларды қосымша түсіндіріп, ұйымдардың қаржы жағдайына, баланста көрсетілмеген ресурстар мен міндеттемелерге (пайдалы қазба байльгқ) әсер етуші факторларды ашып көрсетуге арналады. Сондай-ақ шаруашылық және аймақтардағы бөлімшелер жөніндегі ақпараттарда қосымша беріледі.
Бухгалтерлік қорытынды есепке қосымшаланатын түсініхтемеде осы ұйым жөніндегі, мұның қаржылық жағдайы жөніндегі, есепті жылдың мәліметтерін өткен жылдармен салыстыру және баланстың маңызды баптарын бағалау әдістері жөніндегі ақпараттар беріледі.
Егер бухгалтерлік есеп ережелерін толық қолданбаған, немесе ауытқушылық орын алса, мұндай фактілер ұйымдардың қаржы қызметін және активтерін толығымен бағалау мүмкіндігі болмаса, онда мұндай фактілер тиесінше түсіндірмеде берілуі керек.
Бухгалтерлік есеп ережелері мен әдістерін арнайы талаптарға сай орындамаған жағдайда, мұның өзі Қазақстан Республикасы бухгалтерлік есеп жөніндегі заңын орындаудан жалтару болып танылады.
Егер бухгалтерлік қорытынды есеп дайындап тапсырған кезде ұйымдардың қаржылық қорытынды есебін толығымен қалыптастыру мәліметтері жеткіліксіз болып, осы ұйымның қаржылық қызметіне кері әсер ететін, қаржы жағдайын өзгеріске түсіретін фактілер орын алса, онда түсіндірме құралына тиісті қосымша көрсеткіштер есептелініп, бұларды талдап жазу міндеттеледі.
Қосымша есептелініп жазылған көрсеткіштер негізінен қаржы мәліметтерін пайдаланушылардың мүддесін қанағаттандыруға бағытталады. Қаржы көрсетікіштерін пайдаланушылар ұйымдардың қаржылық жағадайының болашағын, өндірістік үрдісті ары қарай жетілдіру, басқару және шаруашылық қызметінің тиімділігі бағытын анықтауға арналады. Ұйымдардағы есеп саясаты мына төмендегі жағдайларда өзгеріске түседі:
Казақстан Республикасындағы бухгалтерлік есеп жөніндегі заң актілері, немесе нормативтік актілер мен салық жөніндегі зандар өзгеріске түскен жағдайда;
заңды тұлғаларды қайта құрған, жаңа технологиялар енгізіп, өндірістік үрдісті модернизациялаған және Халықаралық бухгалтерлік стандарттарына сай бухгалтерлік есептің жаңа принциптері мен әдістерін енгізген жағдайда;
активтерді, міндеттемелер мен меншікті капиталды пайданы бағалау
мен бөлудің жаңа әдісін, бухгалтерлік есеп счеттары жоспарының жаңа тізімін қолданған жағдайда өзгереді.
Есеп саясатының өзгеріске түсуінің мақсаты - бухгалтерлік есеп объектілеріндегі дәлдік пен шындыққа және ұйымдардың шаруашылық қызметіне баға беру болып табылады. Сонымен қатар есеп жүргізудің арзан және еңбек шығындарын азайтатын жолдарын белгілеп, ақпараттардың дәлдігін қадағалаудан туындайды.
РостМеталлГруп ЖШС-нің есеп саясатына өзгерістер енгізу келесі есепті жылдың басында жасалынуы керек.
Егер бухгалтерлік қорытынды дайындауда едәуір дәрежеде орын алған теріс фактілер мен сенімсіздіктер болып, мұның өзі ұйымдардың қаржы жағдайын маңызды өзгерістерге ұшыратындай болса, онда орын алған әрбір кері фактілер мен түсініксіздіктер толығымен талданып, мұндай жағдайлардың немен айланысты екендігі есеп саясатында көрсетілуі керек.
Қазақстан Республикасы заң актілері мен нормативтік құжаттарға қайшы келмейтін ұйымдардың қаржы жағдайы мен шаруашылық қызметіне едәуір әсер етуші бухгалтерлік есеп өрісінде орын алған фактілер арнайы есептеулер және сомалық өлшеммен бағаланып, есеп саясатында түсіндіріледі. Мұндай бағалаулар ұйымдарда тексерілген және салыстырылып, айырымы шығарылған мәліметтерге қарай орындалып, әрбір факті бойынша ай-күні жазылады.
Бухгалтерлік баланс, қаржы шаруашылық қызметінің қорытындысын және бұларға түсініктемелер жасауда, есеп жүйесін тапсырушы ұйымдар өздері таңдаған есеп әдістері деңгейінде осы есепті жылдағы бағытты келесі кезенде сақтап қалу жағын қарастырып отыруы керек.
Осылайша қойылған талаптар каржы қорытындысына қосымша берілетін тұсініктемеде толықтырылып, есеп жинағын пайдаланушылар орын алған өзгерістерді оң өзгерістер енгізу мен бұларды бағалаудың шығындары аз мөлшерде жұмсалуы керек.
Қосымша түсіндірменің белгілі атаулары мен тараулары бірнеше есепті жылдар бойы барынша өзгеріске түспейтін жолдармен берілгені жөн. Қосымша талаптар туғызатын жаңа нормативтік құжаттар қабылданған жағдайда тиісті тарауларды тәжірибеде орын алған, бұрында қолданылып келе жатқан тараулар мен сабақтастықтан соң берген жөн. Осы тұрғыдан қарағанда қосымша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
6
1
ЕҢБЕКАҚЫНЫ ТӨЛЕУДЕ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРДІҢ АЙЛЫҒЫН ЕСЕПТЕУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ
8
1.1
Еңбекақының түрлері мен нысандары
8
1.2
Еңбекақы жүйелері және тариф жүйесі
13
1.3
Есеп саясатының концептуалды негіздері мен қалыптасуы
15
2
ЕҢБЕКАҚЫ БОЙЫНША ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫҢ БАСҚАРУШЫЛЫҚ ЕСЕБІ
22
2.1
РостМеталлГрупп ЖШС-сінің өндірістік процесіне қысқаша сипаттама және негізгі экономикалық көрсеткіштерін бағалау
22
2.2
Еңбекақының басқарушылық талдамалық және топтамалық есебі
32
2.3
Еңбекақыдан ұсталатын және шегерілетін сомалар есебі мен құжатталуы
41
3
ЕҢБЕК ПЕН ОНЫҢ ТӨЛЕМАҚЫСЫН ТАЛДАУ
50
3.1
Еңбек пен оның төлемақысын талдау
50
3.2
Еңбек өнімділігін және еңбекақы төлеу қорын пайдалануды талдау
52
ҚОРЫТЫНДЫ
55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
57
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда ел экономикасының нарықтық жолға көшуіне байланысты жаңа кәсіпкерлік қызметтердің пайда бола бастауына сәйкес бухгалтерлік есептің маңызы мен ролі арта түсуде. Осыған орай бухгалтерлік есептің мазмұны мен құрылымына өзгерістер енгізілді. Еліміздегі жүргізіліп отырған бухгалтерлік есеп жұмысы толығымен халықаралық қаржылық есеп беру талаптарына сай орындалады. Міне осыларды ескере отырып бұрын есепші деп саналып келген бухгалтер маманы ұйымның қаржылық жағдайын анықтап, бағалап, есептеп отыру мен қатар ұйымның алдағы уақыттағы экономикалық әл-ауқатын дамыту жолдарын жоспарлай білу қажет. Сондықтан кез-келген елде бухгалтер мамандарын барынша білімді етіп даярлау сол елдегі ұйымдардың экономикалық жағынан тұрақты дамуына кепілдік береді.
Еңбек және еңбекақы есебі - жұмысшылар санының өзгеруі, жұмыс уақытының шығындары, жұмысшылар категориясы, өндірістік шығын сияқты мағлұматтар түгел қамтылатын дәл әрі оперативтік деректерді талап ететін аса маңызды да күрделі жұмыстардың бірі болып табылады.
Еңбек және еңбекақы деректері өндірістік процесті оперативті басқару үшін қажет. Қазақстан Республикасы Еңбек Кодексінің 5-бабына сәйкес жұмыс беруші мен жұмысшылар арасындағы еңбек қатынасы нормативті құқықтық актілермен, еңбек заңына сәйкес бекітілген ұжымдық келісімшартпен реттеледі.[1]
Ұйым дербес болғанымен заңға сәйкес штат кестесі, формалары және еңбекақы, сыйақы жүйесі белгіленеді.
Әрбір қызметкердің еңбекақылық табысы ұйым қызметінің түпкілікті қорытындысына байланысты оның еңбекке қосқан үлесі бойынша анықталады. Ол салықпен реттеледі және ең жоғары көлеміне шектеу қойылмайды.
Өнім өндіруде, еңбек құралын сатуда, бюджетке төлемдер мен сақтандыру органдары мен басқа да төлемдер мен салықтандыру органдары мен басқа да төлемдерді анықтағанда, уақытылы және дұрыс жүргізілген бухгалтерлік есептің маңызы орасан зор.
Мекемелер арасында болатын, жан-жақты есептесулер ақшаның көмегімен іске асырылады.
Оның көмегімен таза кіріс алу мақсатында жұмсалған өндірістік босалқылар алынады. Соның арқасында, айналым қаржылары тоқталмай, өндірістің қызмет нәтижесінде аяқталатын процеске ықпалы зор.
Еңбек - адамдардың өмірі үшін қажетті материалдық, рухани және басқа да құндылықтар жасауға бағытталған адам қызметі. Еңбек бұрынғыдай қазіргі шаруашылық жағдайда да өндіріс процесінің негізгі элементі болып табылады. Еңбексіз материалдық игіліктерді өндіру мүмкін емес. Бірақ материалдық игіліктер өндірісі үшін бір ғана еңбек аз, оны өндіру үшін халықта көліктер, станоктар, шикізат және материалдар, яғни өндіріс құралдары болуы керек. Еңбек пен өндіріс құралдары біріккенде ғана өндірістік процесс немесе материалдық игілік өндірісі туындайды. Осыдан келіп, еңбек - өндіріс процесінің маңызды элементі болып табылады. Еңбеккерлердің материалдық және моральдық қажеттіліктерін қанағаттандырудың негізгі көзі де еңбек. Еңбекақы - еңбек үшін оның күрделілігіне, саны мен сапасына сәйкес төленетін ұлттық табыстың бір бөлігі.
Еңбек және оның төлемінің есебі еңбек өнімділігінің өсуіне, өнімнің өзіндік құнының төмендеуіне, оның сапасының көтерілуіне және еңбек тәртібін орнатуға сай болуы тиіс.
Қазіргі халықаралық стандартқа көшу қарсаңында бухгалтерлік есеп және аудит жұмысына қойылатын талап өте күрделі.Ол шетел тәжірибесін тиімді қолдану, бухгалтерлік ақпаратты жедел өңдеу, бір жүйеге келтіру.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі мынада: еңбекақы саласындағы тұрақсыз жағдайға байланысты қазіргі экономика осы салада міндетті өзгерістерді талап етеді. Экономикадағы тұрақсыз жағдайдың әсерінен кәсіпорындар еңбекке ақы төлеудің қажетті нысандары мен жүйелерін табуға және пайдалануға тура келеді, олардың көмегімен ұйым басшысы еңбек қызметімен айналысатын қызметкерлердің мүдделерін ғана қанағаттандыра алмайды. Сонымен қатар, қазіргі уақытта ұйымдағы еңбек ақы өнімділігін арттыру да өте маңызды мәселе болып отыр.
Зерттеу пәні еңбекақының басқарушылық есебін және талдауын ұйымдастыру болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты еңбекақыны ұйымдастырудың басқарушылық есебін зерттеу, мекеменің төлем қабілеттілігін және қаржылық тұрақтылығын талдаудың арқасында қаржылық жағдайына баға беру.
РостМеталлГруп ЖШС-нің негізінде дипломдық жұмысымның алдына қойылған негізгі міндеттері:
1) Ұйымдардағы еңбекақының басқарушылық есебінің ұйымдастырылуы және қолданылуы - бұл бөлімде еңбекақы төлеудің түрлерін, формаларын және жүйелерін;
2) еңбекақы бойынша есеп айырысу бөлімінде ұйымның жалпы сипаттамасын, қызметкермен есеп айырысудың синтетикалық және аналитикалық есебін, жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамы және жұмыс уақытын пайдалану есебін, құжаттық рәсімдеу және негізгі, қосымша еңбекақы есептерін, жеке табыс салығы, әлеуметтік салық және басқа да салықтар есебін;
3) Үшінші бөлімде еңбекақы есебінің талдауы, оның ішінде:
oo еңбек өнімділігін және еңбекақы төлеу қорын пайдалануды талдау;
- еңбек пен оның төлемақысын талдауды қарастырдым.
Зерттеу объектісі ретінде РостМеталлГрупп Жауапкершілігі Шектеулі Серіктестігі алынды.
Зерттеу нәтижесінде кәсіпорындағы қызметкерлерді ынталандырудың тиімді жүйесін әзірлеу бойынша ұсыныстар ұсынылды.
Жұмыстың көлемі мен құрылымы. Бұл дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЕҢБЕКАҚЫНЫ ТӨЛЕУДЕ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРДІҢ АЙЛЫҒЫН ЕСЕПТЕУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ
0.1 Еңбекақының түрлері мен нысандары
Жұмысшының еңбекақысы - орындалған жұмыстың сапасы мен санына, ауырлығына (күрделілігіне) байланысты анықталады.
Жалпы жұмысшылар мен қызметкерлерге есептелетін енбекақы негізгі және қосымша деп аталатын екі түрге бөлінеді. [2]
Негізгі еңбек ақы -- жұмысшылар мен қызметкерлердің нақтылы жұмыста болған уақытына, яғни олардың істеген жұмысына, атқарған қызметіне төленеді. Негізгі еңбекақыға мына тәмендегі аталғандар жатады:
1. Мерзімді және кесімді еңбекақы.
2. Сыйлықтар мен сыйақылар.
3. Үстеме сыйлықтар.
Қосымша еңбекақыға -- еңбек заңына сәйкес шарттарда қаралып белгіленген, жұмысшылар мен қызметкерлердің жұмыс істемеген, қызмет атқармаған уақытына төленетін төлемдер жатады. Бұндай төлемдер қатарына;
1. Жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек демалысы үшін төленетін төлемдер.
2. Жұмысшылар мен қызметкерлердің мемлекеттік, қоғамдық жұмыстарды атқарғаны үшін төленетін төлемдер.
3. Жас сәбилі аналарға берілетін демалысқа, баланы тамақтандыру үшін берілетін үзілістерге төленетін төлемдер.
4. Жас өспірімдердің қысқартылған жұмыс уақытына төленетін төлемдер.
5. Жұмысшылар мен қызметкерлердің кінәсінсіз жұмыстың тоқтап қалған уақытына төленетін төлемдер.
6. Тегін көрсетілген немесе тегін берілетін қызметтермен заттың құны.
7. Жоғары немесе арнаулы оқу орындарында және басқа да мамандығын көтеру курсына жіберілген уақытына байланысты жұмысшылар мен қызметкерлерге төленетін төлемдері.
8. Әскери жиындарға қатысқаны үшін сондай-ақ демалыс немесе мейрам күндері кезекшілік атқаратын адамдарға төленетін төлемдер және тағы да
басқалар жатады.
Өндіріс пен құрылыста халық шаруашылығының басқа да салаларында еңбекақы есептеудің және оны төлеудің мерзімді және кесімді деп аталатын екі нысаны (формасы) қолданылады.
Мерзімді еқбекақы жұмысшылар мен қызметкердің жұмыс істеген уақытына, сағаттык немесе күндік еңбекақы мөлшері бойынша өнім өндіргені немесе өндірмегеніне қарамастан, яғни оның жұмыста болған уақытына төленеді. Мерзімдік еңбекақы өндірген өнімі мен істегсн жұмысын мөлшерлеуге болмайтын, яғни атқарған жұмысының көлемі мен санын анықтау мүмкін емес болып есептелетін инженерлік-техникалық жұмыстағы жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеуге негізделген.
Мысалы: автоматтандырылған өндірісте машина жөндейтін жұмысшылар мен кызметкерлерге ұйымның басшыларына қаржы және есеп бөлімінің қызметкерлеріне, тағы басқаларға. Мерзімдік еңбекақының төмендегідей түрлері бар:
1.Жай мерзімді;
2. Мерзімді сыйлықты.
Жай мерзімді жүйесі бойынша -- жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы жұмыс істеген уақытына тарифте немесе штатта көрсетілген мөлшері бойынша төленеді.
Мерзімді сыйлықты - жұмысшылар мен қызметкерелерге олардың тарифте немесе штатта көрсетілген тұрақты еңбекақысына қосымшалардың өндірген өнімдерінің көлеміне, санына, сапасына және тағы да басқа көрсеткіштердің өсуіне қарай сыйлық беру болып табылады.
Кесімді еңбекақы -- жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек өнімділігін өсіруге, өнімді өндіруге кеткен еңбек уақытын қысқартуға ынталандыру мақсатына қолданылады. Еңбекақы есептеудің және төлеудің кесімді түрін қолданғанда жұмысшылар мен қызметкерлерге тиісті еңбекақы, олардың өндірген өнімінің көлемін немесе санын тариф бойынша белгіленген өлшем бірлігіне қарастырылған яғни белгіленген кесімді бағаға көбейту арқылы табылады. Кесімді баға белгіленген жұмыс уақытында өндірілуге тиісті өнім көлемі мен сапасына негізделіп белгіленеді. Уақыт мөлшері бір жұмысты орындауға керекті, яғни қажет болатын, адамсағат, адамкүн өлшемінде көрсетілген уақыт болып саналады. Өнім өндіру мөлшері жұмысшылар мен қызметкерлердің белгілі бір уақыт аралығында жасап шығаратын, өндіретін өнімінің санымен немесе көлемімен анықталады.
Кесімді еңбекақының мынадай жүйелері бар:
oo тікелей кесімді;
oo кесімді сыйлықты;
oo үдемелі кесімді;
oo аккордтық;
oo жанама кесімді. [3]
Жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақыны есептеудің тікелей кесімді жүйесі бойынша бір жұмысшының немесе бір бригаданың өндірген өнімінің, істеген жұмысының бәрі тек қана белгіленген еңбек бағасымен есептеледі. Бұл жүйе бойынша еңбекақы мөлшері -- бұл құжатта көрсетілген, өндірілген өнімнің санын сол өнімнің бір данасына қарастырылған яғни белгіленген еңбек бағасына көбейту арқылы табады.
Мекемелерде жұмысшылар мен қызметкерлерге кесімді сыйақылар өндірісте өнім өндіруді санымен сапалық жағынан артығымен орындағаны, өнім өндіру барысында шикізаттар мен материалдарды, отындар мен энергияны үнемді де ұтымды пайдаланғаны үшін оларга төлеуге тиісті еңбекақысына қосымша сыйақы ретінде төленеді. Ұйымдарда немесе оның бөлімшелерінде жұмысшылар мен қызметкерлерге сыйақы төлеу жайлы ереже болуы қажет.
Мекемелерде жұмысшылар мен қызметкерлерге кесімді еңбекақыны есептеудің үдемелі кесімді жүйесі бойынша төлем - өнім өндіруге белгілі бір мөлшерден артық көлемде өндірген өнімдері үшін қосымша сыйақы ретінде төленеді. Бұл жүйе көп жағдайда қиын да күрделі, ауыр болып саналатын операциялар мен жұмыстарды орындағандары үшін және еңбек өнімділігін белгілі бір дәрежеден артық орындау қиынға түсетін өндіріс орындарында қолданылады. Жалпы бұл жүйе кез келген ұйымдарда қолданыла бермейді. Кесімді еңбекақының аккордтық жүйесі - ұйымдарда жұмысшылар мен кызметкерлерге еңбекақы төлеуде қолданылады. Кесімді еңбекақының бұл жүйесі жоғары сапалы өндірген өнімнің және орындаған жұмыстың санына, көлеміне қарай алдын ала кесімді баға қоюды қажет етеді. Сондай-ақ бұл жүйе бойынша еңбекақы төлеу үшін алдын ала атқарылатын жұмыстың көлемі мен сапасы анықталуы тиіс. Кесімді еңбекақының аккордтық жүйесі бойынша жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы есептеу көбіне құрылыс салушы ұйымдарда, жөндеу жұмысымен айналысатын ұйымдарда және жүктерді тиеп түсірумен айналысатын өнеркәсіп орындарында қолданылады. Бұл жүйе бойынша еңбекақы есептеу шаруашылықта жұмысшылар мен қызметкерлер санын қысқартып еңбек өнімділігін арттыруға мүмкіншілік береді.
Халық шаруашылығының әр түрлі салаларыңдағы кәсіпорындарда жұмысшылар мен қызметкерлерге кесімді еңбекақы есептеудің тағы бір жүйесі жанама кесімді жүйе болып табылады. Бұл жүйе бойынша қосымша енбекақы шаруашылықтың негізгі жұмысшылары мен қызметкерлеріне емес, оларға қызмет ететін көмекші өндірістің жұмысшыларына төленеді. Яғни бұл жүйе бойынша еңбекақы ұйымдағы станоктардың, жабдықтардың, тағы да басқа құралдардың тоқтамай жұмыс істеп, белгіленген мөлшерден артық өнім өндіргені үшін слесарьларға, операторларға және жөндейтін және оларды жұмысқа дайындайтын басқа да жұмысшыларға төленеді.
Мерзімді еңбекақыны есептеу
Мерзімдік еңбекақыға жұмысшылар мен қызметкерлердің түнгі уақытта істеген жұмысына есептелетін қосымша төлем, мерзімнен тыс уақытта істеген жұмысына есептелетін қосымша төлем, демалыс немесе қосымша мейрам күніне төленетін төлемдер, жұмыстың ауырлығы мен зияндығына төленетін косымша төлем, өнім өндірудегі ақауға байланысты төлемдер, біреудің орнына жұмысты атқарғаны үшін төленетін төлем, тағы басқа төлемдер және өзіне белгіленген жұмыс уақытында істегеніне есептелетін төлемдер жатады. Халық шаруашылығының әр түрлі салаларындағы ұйымдарда қызметкерлерге төленетін мерзімдік еңбекақы толтырылған табельдердің негізінде ай бойғы қызмет атқарған (белгілі бір есеп айырмасын) уақытқа есептеледі.
Негізінде мерзімдік еңбекақы бойынша есеп айырысатын уақыт есебіне күнтізбелік (календарлық) ай, күн немесе сағат алынады. Егер тұрақты еңбекақы алатын жұмысшылар мен қызметкерлер толық бір ай қызмет атқаратын немесе жұмыс істеген болса, онда оларға штаттық кестеде қаралған немесе мекеменің басшылығы бекіткен мөлшерде еңбекақы сомасы толығымен төленеді. Егер ай сайын тұрақты мөлшерде еңбекақы алатын жұмысшылар мен қызметкерлер есепті айда бірнеше күн жұмысқа немесе қызметке келе алмай қалған болса, онда оларға төленуге тиісті еңбекақы сомасы ол жұмысшы мен қызметкердің толық ай жұмыс істеуіне тиісті белгіленген соманы сол айдағы жұмыс күндерінің санына бөліп алынған нәтижені, яғни сол айдағы бір күнге тиісті еңбекақы сомасын сол айдағы жұмысшының немесе қызметкердің жұмыс істеген күндерінің санына көбейту арқылы табылады.
Мысалы: РостМеталлГруп ЖШС-нің негізінде сәуір айында 22 жұмыс күні бар, айына 110 000 теңге тұрақты еңбекақы алатын жұмысшы, сол айдағы 15 күн жұмыс істеп, 4 күн ауырып қалған және 3 күн қоғамдық жұмыс атқарған делік. Жұмысшылар мен қызметкерлердің ауырып қалған күніне, жәрдемақы бюджеттен (әлеуметтік қордан) төленеді. Ал қалған 18 күні үшін (15 күн жұмыс істегені +3 күн қоғамдық жұмыс атқарғаны) еңбекақы ұйымның есебінен төленеді.
Бұл соманы анықтау үшін бір айға белгіленген тұрақты еңбекақы мөлшерін, яғни 11000 теңгені осы айдағы жұмыс күнінің санына яғни 22 күнге бөлеміз (11000022). Содан кейін алынған нәтижені (5000 тенге) жұмыс істеген және қоғамдық жұмыс атқарған күндері сандарының қосындысына көбейтеміз. Бұл жағдайда жоғарыдағы мысалымызда көрсетілген жұмысшының сәуір айында тиісті мерзімді еңбекақы сомасы 90000 теңге болады. (5000х(15+3)) =90000 теңге.
Ұйымдарда жұмысшылар мен қызметкерлерге мерзімдік еңбекақы жұмыс істеген күні мен сағатына байланысты төленетін жағдайларда, олардың бір күнге немесе бір сағатқа белгіленген сомасын нақтылы жұмыс істеген күндері мен қоғамдық жұмыстағы басқадай қосымша еңбекақы төленуге тиісті күндердің немесе сағаттардың жұмысына көбейту арқылы табылады.
Кесімді еңбекақыны есептеу
Ұйымдарда кесімді еңбекақы төлеу жүйесі бойынша жұмысшылар мен қызметкерлерге төленетін еңбекақы олардың өндірген өнімдері мен істеген жұмысының, атқарған қызметінің саны мен көлемі жайлы жазылған алғашқы құжаттар бойынша есептеледі. Ол үшін алғашқы құжаттарда көрсетілген өндіріп шығарған өнімдер мен істелген жұмыстардың және дайындалған детальдардың, сондай-ақ тағы да басқа операциялардың жалпы саны мен көлемі, олардың бір данасын жасап шығаруға, өндіруте белгілеген бағаға көбейтеді.
Ұйымдарда тапсырманы жеке адам орындаған, яғни операция немесе өнім өндіру басынан аяғына дейін бір жұмысшының немесе қызметкердің қолынан өтетін жағдайда мұндай әдісті қолдану ыңғайлы болып табылады. Кесімді еңбекақы жұмысшылар мен қызметкерлердің бригада бойынша істеген жұмысына төленетін жағдайда жоғарыда аталған алғашқы құжаттарға әр жұмысшы мен қызметкердің жұмыс істеген уақыты, мамандық дәрежесі, бригада болып өндірген өнімі мен істеген жұмысының көлемі мен саны және олардың бір данасын жасауға, өндіруге белгіленген бағасы көрсетіліп жазылады.
Жалпы бригада бойынша өндірілген өнімдер мен істелген жұмыстардың саны мен көлемін, олардың бір данасын өндіріп шығаруға (жасап шығаруға, орындауға) белгіленген бағаға көбейту арқылы сол бригада мүшелерінің еңбекақысы есептеліп шығарылады. Бригаданың жаллы табысы ондағы жүмысшылар мен қызметкерлердің арасында олардың мамандық дәрежесіне және жұмыс істеген уақытына сәйкес бөлінеді. Ол үшін алдымен барлық бригада мүшелерінің жұмысқа қатысқан уақыты (ай, күн, сағат) табылады. Содан соң жұмысшылар мен қызметкерлердің мамандық дәрежесіне сәйкес тариф бойынша бір сағатқа белгіленген еңбекақы мөлшері олардың жұмыс істеген сағаттарының санына көбейтіледі. Осының нәтижесінде бригада мүшелерінің әрқайсысының тариф бойынша есептелетін еңбекақысының жалпы сомасы табылады. Алғашқы құжаттар бойынша есептелген бригада мүшелеріне тиісті еңбекақы сомасының жоғарыда көрсетілген тариф бойынша есептелген еңбекақының жалпы сомаларының қосындысына қатынасы қосымша табыс коэффициенті болып табылады. Осыдан кейін тариф бойынша жұмысшылар мен қызметкерлердің әрқайсысына есептелген еңбекақы сомасы осы коэффициентке көбейтіліп, әр жұмысшының немесе қызметкердің орындаған жұмысы мен өндірген өнімінің саны мен оның мамандық дәрежесіне байланысты еңбекақысы табылады.
Егер мекемелерде өнім өндірудің тапсырмасын артығымен орындағаны, жұмыс істеу барысында ақау жібермегені, күрделі де қиын жұмысты атқарғаны, тағы басқалар үшін сыйақы берілетін болса, онда ол сома бригаданың жұмысшылары мен қызметкерлерінің арасында олардың кесімді еңбекақы сомасына үйлесімді (пропорционалды) түрде бөлінеді. Кейбір жұмысшылар мен қызметкерлер бір айдың ішінде бірнеше бригаданың құрамында жұмыс атқаруы мүмкін.
Мұндай жағдайда әрбір жұмысшы өзінің істеген жұмысы туралы мәлімет жазады. Осы деректі мәлімет негізінде сол жұмысшының немесе қызметкердің есепті айдағы еңбекақысы есептеліп шығарылады. Жоғарыда жалпы көрсетілген бригаданың табысын жұмысшылар мен қызметкерлердің арасында олардың жұмыс істеген уақыты мен олардың мамандық дәрежесіне қарай бөлу әдісі, бригада мүшесінің барлығын бірдей адал ниетпен жұмыс істеуге ынталандырмайды.
Соған байланысты соңғы кезде еңбекақы сомасын бригада мүшелерінің арасында олардың еңбекке қатысу коэффициентіне қарай бөлу әдісі кеңінен қолданылуда. Ол үшін бригададағы жұмысшылар мен қызметкерлердің әр-бір мүшелеріне ай сайын олардың еңбекке қатысу коэффищіентін анықтайды.
Жұмысты жақсы істеген, еңбек өнімділігін арттырған жұмысшылар мен қызметкерлерге жоғарылату коэффициенті беріледі де, ал еңбек тәртібі мен техникалық қауіпсіздік ережесін бұзғаны үшін және құрал-саймандарға немқұрайлы қарағаны, тағы басқа кемшіліктері үшін төмендету коэффициенті беріледі. Жұмыстағы жетістіктері мен жіберілген кемшіліктерінің әрқайсысына байланысты ұйымдарда әр түрлі төмендету және жоғарылату коэффициенті қарастырылады.
Мекемелердегі жұмысшылар мен қызметкерлерге негізгі деп аталатын кесімді және мерзімді еңбекақыдан басқа әр түрлі қосымша еңбекақы болып табылатын бір жолғы сыйақылар және жәрдемақылар төленуі мүмкін.
8.1 Еңбекақы жүйелері және тариф жүйесі
Өндірістік - шаруашылық қызмет барысында шаруашылық субъектінің еңбек ұжымы мен жұмысшыларға еңбек келісім шартына негізделген қарым - қатынастар пайда болады. Оларға сондай - ақ уақытша еңбек шарты, азаматтық - құқықтық келісім шарт және істелетін жұмыспен қызметке байланысты келісімдер жатады.
Жалақы - өте маңызды экономикалық рычаг, оның көмегімен еңбек пен тұтыну өлшенеді. Шаруашылық жүргізуші субъектінің түріне қарамастан әр жұмысшының табысы оның субъектінің жұмысын аяқтауға қосқан жеке үлесімен анықталады және салықпен реттеледі.
Жалақы тұтынушылардың табысының басым бөлігін құрайтындықтан тұтыну тауарларына сұранысқа және оларға бағаның өсуіне қатты ықпал етеді. Номиналды, яғни қолма - қол және нағыз жалақы деп бөлінеді.
Номиналды жалақы - жалдамалы еңбек жұмысшысының өзінің күндік, апталық, айлық еңбегі үшін алатын ақшасының сомасы. Номиналды жалақының көлеміне қарай жалақы деңгейін білуге болады, тек адамның тұтынушылық деңгейімен бақуаттылығын біле алмаймыз.
Нағыз жалақы - алған ақшаға сатып алатын өмірлік қажеттіліктер мен қызметтер. Ол номиналды жалақымен тікелей байланысты және заттардың бағасы мен ақшалай қызметтер құнына тәуелді.
Жалақы өнімнің өзіндік құнын шығаратын бір элемент, сондықтан оны есептеуді дұрыс ұйымдастыру еңбек өнімділігінің артуына, өнімнің өзіндік құнының түсуіне алып келеді.
Еңбек есебінің маңызды элементі болып еңбектің күрделілігіне, жұмысшылар мен қызметкерлердің мамандық дәрежесіне қарай жұмыстың әр түріне кететін жұмыс уақытының мөлшерін анықтау болып саналады. Жұмыстың күрделілігіне қарай еңбекақының мөлшері тарифтік жүйеде қаралады. Тариф жүйесінің негізгі элементтері болып мыналар табылады:
- тарифтік кесте;
- тарифтік еңбекақы мөлшері;
- тарифтік мамандық анықтамалары.
Осыларға негізделіп жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбекақы мөлшерінің үлгілі кестесі жасалады. Тариф жүйесінің көмегімен жұмыстың барлық түрі күрделілігіне және көп еңбек сіңіруді қажет ететіндігіне қарай топтастырылады және жұмысшылар мен қызметкерлердің мамандық дәрежесіне қарай оларға тариф бойынша әр түрлі еңбекақы мөлшері белгіленеді. Тарифте мамандықтар бойынша өндірістің қай саласында болмасын негізгі жұмыстың әрбір түріне, жұмыстың күрделілігімен қаншалықты еңбек етуіне керекті ұқыптылықпен жауапкершілікке қарай берілген разрядтар көрсетіледі. Сонымен қатар тарифте әрбір атқаратын жұмыстың нақты түрлеріне мінездеме беріледі және жұмысшылар мен қызметкерлердің өзіне берілген разрядқа ие болуына керекті еңбек дағдысы мен біліміне де мінездеме береді.
Тарифтік кестеде - жұмысшылар мен қызмсткерлердің әрбір топтарының арасында төленуге тиісті еңбек мөлшерінің арақатынасы айқындалады. Тарифтік кестеде: тарифтік еңбекақы (сағаттық, күндік, айлық) осы өндіріс саласында өте қарапайым және жеңіл бірінші дәрежелі болып саналатын жұмысқа төленетін мөлшерде бекітіледі. Жоғары дәрежелі еңбекке төленетін еңбекақы бірінші дәрежелі еңбекке төленетін еңбекақы мөлшерімен осы қарастырып отырған дәрежелі еңбектің арақатынасының тарифтік коэффициентін, бірінші дәрежелі еңбекке төленетін еңбекақы мөлшеріне көбейту арқылы анықталады.
Тарифтік кестеде тарифтік еңбекақы жұмыстың түріне қарап кесімді және мерзімді еңбекақы болып екіге бөлінеді.
Тарифтік мерзімді еңбекақы мөлшері бір сағатқа белгіленеді. Кесімді еңбек бағасы белгілі тарифтік баға бойынша бір сағатқа белгіленген немесе бір сағатқа тиісті еңбекақы мөлшерін сол сағатта өндірілген өнім көлсміне, орындалған жұмыстың мөлшеріне бөлу арқылы табылады немесе бір өнімге кеткен уақытқа көбейту арқылы табылады. Уақыт мөлшері мен өндірілетін өнім мөлшері, көлемі, барлық өндіріс саласында техникалық мөлшерлеу үдірісін (процесін) жүргізу кезінде анықталады.
Еңбекақының кесімді ақы формасы мынадай жүйелерге бөлінеді:
oo тікелей кесімді ақы;
oo үдемелі кесімді ақы;
oo кесімді сыйақы;
oo жанама кесімді ақы;
oo көтеріңкі кесімді ақы.
Тікелей кесімді ақыда - жалақы көлемі тек шығарылған бұйымдардың санына және бұйым бірлігінің белгіленген бағалауына байланысты анықталады. Үдемелі кесімді ақы - белгіленген нормадан тыс өндірген өнімі үшін кесімділікті - жұмысшыларды көтермелеуде қарастырады. Нормадан тыс жасалған өнім үшін жұмысшыға тікелей кесімді бағалау бойынша еңбекақысын есептейді, ал нормадан тыс - үдемелі өсетін баға бойынша, бірақ екі мәрте кесімді бағалаудан аспауы керек.
Кесімді сыйақыда - жұмысшының кесімді еңбекақы сомасына қоса қол жеткізген сандық және сапалық көрсеткіштеріне сыйақы есептеледі.
Еңбекке жанама кесімді ақы жүйесінде - жабдықта және жұмыс орнында қызмет ететін көмекші және басқа жұмысшыларға негізгі жұмысшылар өндіретін өнім есебінен жанама кесімді бағалау бойынша еңбекақы есептеледі.
Көтеріңкі ақы жүйесінде - атқарылатын жұмыстың көлемі бұрын белгіленеді. Еңбек белгіленген мерзімде орындалуына қарай бағаланады. Еңбекақының жалпы сомасы, жұмыстың аяқталған мерзімі және сыйақы көлемі көрсетіліп, орындалатын жұмысқа наряд жазылады. Көбінесе көтермелеу еңбекақы жүйесі құрылыс жұмыстарында қолданылады.
Кесімді ақы сияқты мерзімдік ақы жеке және ұжымдық негізінде іс жүзіне асырылады. Бригадалық форма әдетте орындаушының бірін-бірі алмастырушылығы мен қызметтерді қоса атқарылуын қажет ететін жағдайда жүзеге асырылады. Мұнда бригада ұжымы кәсіби шеберлік пен қызметті қоса атқарғаны үшін белгіленген үстеме ақы мен қосымша ақы бойынша, жұмыстың жалпы нәтижесіне бригаданың әр мүшесінің нақты қосатын үлесіне қарай еңбекақы мен сыйақының көлемін анықтау бойынша үлкен құқыққа ие болады.
8.2 Есеп саясатының концептуалды негіздері мен қалыптасуы
Есеп саясаты - деп ұйымдарда іс-тәжірибе қолданылатын бухгалтерлік есеп объекгілерін жіктеп, жүргізуге арналған өрісі кең ішкі ережелер жүйесін айтады.
Қаржылық қорытынды есеп дайындау мен тапсыру жөніндегі жекелеген факторларға сай жалтты бухгалтерлік есеп ережелеріне ауытқымайтын жағдайда дайындалатын есеп саясатының атқаратын ролі өте зор.
Есеп саясаты көпсатылы бухгалтерлік есеп ережелерінің жаллы талабына сай жасалынып, мұның өзі ұйымдардың бухгалтерлік есеп жөніндегі ішкі ереже мен әдістер жүйесіне жатаы.
Ұйымдар мен мекемелерде жасалынып қалыптасатын есеп саясаты бухгалтерлік есеп жөніндегі принциптерден, ереже - нұсқаулардан, әдістер мен әртүрлі ішкі операциялар маңызынан құрылады. Мұның барлығы қаржылық есеп жүйесін жүйелеп тапсыру мақсатындағы шындық көрсеткіштерді дәлелдеу мақсатында іске асырылады.
Каржылық жағдай мен мұндағы болып тұратын өзгерістерді, шаруашылық қызметінің жағдайын дәлелді түрде іске асырып, алдын-ала қойылған талаптарға жауап беру үшін ұйымдар басшылары бухгалтерлік есеп жөніндегі көпсатылы принциптер мен әдістер ішінен ең қажеттілерін таңдап, бұларды қолдану жөніндегі тұжырымдама (концепция) дайындауға міндетті.
Есеп саясатының түпкі мақсаты - нарық пен базарлы саудаға түсетін ұтымды жолдарды анықтау, өндірісті ары қарай модернизациялау, жаңа және сапалы өнімдер өндіруге ықпал ету, қаржылық күйреу жағдайын болдырмау, материалды активтер мен басқа да құндылықтарды дұрыс бағалау мен есептен шығару, резервтік қорлар көздерін көбейту, өндірістік шығындар тиімділігін ұтымды басқару болып табылады. Түпкі мақсаттың ең дәлелдісі ұйымдардың таза пайдамен қызмет атқаруын қамтамасыз ету. [4]
Сондықтан, қандайда болмасын ұйымдардың таза пайдамен қызмет атқарып, жұмыс істеуіне ең әуелі ұйымдардың өзі, үлес қосушы акционерлер мен қаржы салымшы инвесторлар, дайын өнімдерді сатып алушылар, несиелендірушілер мүдделі болып табылады.
Тәжірибе тұрғысынан қарағанда ұйымдардың есеп саясаты ішкі есеп жүргізу варианттарын тандау құқысын толық түсіну мен игеру, негізгі және айналым қаражаттарын бағалау мен есептен шығару, материалды емес және материалды активтерге амортизация мен тозу сомаларын есептеу, қолданылатын қажетті синтетикалық счеттар тізімін жасау, тауарлы-материалды құндылықтарды бағалау мен сату, шығындарды реттеп басқару жөніндегі көптеген әдістер ішінен осы ұйымға тән қолданбалы әдістердің ең тиімдісін таңдай отырып, бухгалтерлік есеп жүйесін жүргізу мақсаты қойылады.
Есеп жүйесін ұйымдастыру ұйымдар мен мекемелерде әр түрлі жағдайда қалыптасады, мұның үшін технологиялық бағытпен техникалық жағдайларды толық меңгеру негізінде көп вариантты есеп саясатының ішінен ең қажетті және тиімді жолдарын жасау қажеттілігі туындайды. Есеп саясатының оптималды және бір бағытты типтік варианты болмайды. Есеп саясаты негізінен қаржы есебінің өрісінде жасалынады. Алайда қаржы есебі баскарушылық және салық есебімен тікелей байланыста болатындығын, және есептің бұл түрлері арасында гармониялық үйлесімділіктің сақталуын есте сақтаған жөн. Бухгалтерлік есепттің жоғарыда айтылған әрбір түрлерінің өз ерекшеліктері мен жүргізу әдістері болатындықтан, қаржылық есепті корытындылау қызмет қолданбалы негізгі бағыттан ауытқымауы керек.
Ұйымдардың есеп саясаты бұларды басқару ерекшеліктеріне кәсіпкерлік қызметтің құқықтық нормасына, құрылтайшылық құжаттар мен жарғыға, салық төлеу жағдайына, клиенттермен жасалған ұзақ мерзімді келісім шарттарға т.б. әрекеттерге де байланысты болады.
Есеп саясаты екі жағдайда жоғарыдан және төменнен реттеледі. Жоғарыдан реттеу кезеңінде есеп қызметін жүргізу жөніндегі заңдар мен нормативтік актілер, сондай-ақ бекітілген бухгалтерлік есеп стандарттары, салық зандылығы т.б. ресми құжаттар басшылыққа алынады. Екінші жағдайда төменнен реттеу кезеңінде ұйымдардағы технологиялык ерекшеліктер, салалық құрылым, табысты келтіру жолдары т.б. ішкі ерекшеліктер басшылыққа алынады. Есеп саясатын қалыптастыру үшін есеп жүргізу әдістерінің ішінен, осы кәсіпорынға тән қажетті әдістер мен ережелерді тандап алып, есеп саясатының маңызын ашуға болатындығын тағы да айта кеткен жөн.
Есеп саясатын ресмилендіру үшін осы ұйымдар мен мекемелерде қолданылатын ішкі әдістемелер мен ережелерді ұсыну кезінде жалпы бухгалтерлік есеп объектілерін жүргізу жөніндегі қойылған талаптардан, принциптер мен қаржы ессбінің элементтерін тану бағытынан ауытқымау керектігін түсіну қажет.
Егер жан-жақты және сапалы дайындалған, немесе қабылданған шешімдер ұйымдардың таза пайдамен қызмет атқаруын қамтамасыз етпеген жағдайда, есеп саясатын жасаудьщ кажетгігі болмайды. Сондықтан есеп саясаты ұйымдар қызметінің тиімділігіне, ақша қаражатының өсуіне және іске асырылмай келген резерв көздерін ашуға тікелей әсер етеді. Мысалға, ұзак мерзімді жалға беру объектісі таза пайда мен ақша қаражатының көбеюіне тікелей әсер ететіндігін басты бағыттың бірі деп түсінген жөн. Яғни қаржылық тұрғыдан қарағанда ұзақ мерзімге жасалған келісім-шарт бірден таза пайда келтірмегенімен, біртіндеп таза пайданың белгілі бір бөлігін қамтитындығын білген жөн. Есеп саясатын жасауға тікелей басшылық жасаушы басшылар мен атқарушы бухгалтерлер осы ұйымның таза пайдамен қызмет атқаруын қамтамасыз ететін есеп әдістерін зерттеп, қолдану жолдарының ең тиімді бақытын таңдауы қажет.
Кейбір жағдайларда пайдаға салынатын салық көлемін және дивиденттік төлемдерді азайтып көрсету үшін атқарушы бухгалтерлер өнімінің өзіндік құнының құрамына орын алмаған шығындарды қосып жазып, амортизациялық сомаларды көп есептеп түсетін таза пайда көлемін азайтуға тырысады. Мұндай жағдайда бухгалтерлік есеп жүйесі қалыптасқан сабақтастық жолдармен және белгіленген бағытпен іске асырылатын болғандықтан есеп объектісінің бір бабын азайтып, екіншісін еріксіз көбейтуге болмайды. Есеп объектісінің кез келген бабы қойылған мақсатқа және арнайы қабылданған нұсқау - ережелерге сай жүргізілетіндігін есте сақтаған жөн. Орынсыз жанама жасалған жағдай есеп жүйесіне кері әсер етеді, мұндай жағдайда экономикалық қайшылық туындайды.
Бір типтік және барлық мекемлер қызметіне тән есеп саясатын жасау мүмкін емес, мұның өзі өте қиын және болмайтын әрекет. Дей тұрғанмен есеп саясатын танып білу, мүның маңьтзын сапалы жасау, өз бетінше тиімді шешім қабылдау, қаржылық қорытынды есеп жасап дәйекті бағытпен қойылған бағдарды іске асырудың маңызы зор.
Есеп саясатын қалыптастыру мен іс-тәжірибеге енгізу үшін бухгалтерлік есеп принциптерін, мұның қолданбалы әдіснамаларын, салық жүйесін, қаржылық менеджментті (басқаруды) т.б. көптеген мәселелерді жоғары және терең түрде білу қажет. Нарықтық қатнастардың қыры мен сырын, ұтымды бағытын, базарлы сауда өрісін терең түрде біле білу бағытында, бас бухгалтердің атқаратын рөлі өте зор.
Есеп саясатын жасаушылар мен қатысушы мамандар осы ұйымда қолданылатын бастапқы құжаттардың маңызы мен өрісін, бухгалтерлік есеп счеттарының Типтік жоспарын, активтерді бағалау, міндеттемелерді бағалап, қайтару, негізгі құралдардың тозу нормалары мен сомаларын белгілеу, аякталмаған өндірісті бағалау, қүжатайналысы ережесін белгілеу, акдараттар жүйесін өңдеу технологиясын, аудиторлық тексеру мен қорытындылау өдіснамаларының маңызы мен мақсатын іс-тәжірибеде жақсы қолдана білу тиісті біліктілікті қажет етеді.
Есеп саясатын қалыптастыру үшін:
а) құрылған ұйымдар мен мекемелер активтері мен міндеттемелері
меншік иелері, қатысушылар мен инвесторлар, басқа да ұйымдардың актавтері
мен міндеттемелер тізімі жеке көрсетіледі. Ресми тіркелген ұйымның
шаруашылық қызметі ешкімге де тәуелді емес және дербес жүргізілетіндігін
(дербестік принцип) түсінген жөн;
б) ұйымдар өз жұмысын ары карай тұрақты бағытта жалғастыра береді, бұлар ұйымды жоймайды, немесе өз қызметін қысқартпайды (үздіксіздікпринцип);
в) тандап алынып жасалған есеп саясатын бір жылдан бастап келесі
жылдарда да сабықтастық түрде қолданыла береді (сабақтастық принципі);
г) ақшаның түсуі, немесе түспеуіне қарамастан шаруашылық қызметінің фактілері орын алған осы есеп кезеңге жатқызылып есептелінеді (сату немесе есепке жаткызу принцип).
Есеп саясатын мына төмендегі талаптарды қанағаттандыруы кажет:
а) ұйымдардың шаруашылық өміріндегі орын алған барлық фактілерді
бухгалтерлік есепке толығымен тіркеу (толыктық принцип);
б) табыстар мен активтерге қарағанда пассивтерді көбейту жолдарын
қадағалау және орынсыз шығындарды болдырмау жолдарын қадағалау (сақтық
принцип);
в) әрбір айдың бірінші жұлдызына жасалынатын синтетикалық және
аналитикалық счеттар бойынша айналыс пен қалдық сомалардын сай
келушілігін, сондай-ақ бухгалтерлік қорытынды есеп көрсеткіштерінің
синтетикалық бас счеттардағы қалдықпен бірдей болуышылығын қадағалау
(сәйкестік принцип).
Есеп саясатын нақтылы іске асырып, мүның өзін тәжірибеде басшылыққа алу үшін осы ұйымның орналасқан мекен - жайы бойынша қызмет атқаратын салық органымен мүмкін болатын айырмашылықтарды, есеп жүйесіндегі аздаған өзгерістерді және бұларды реттеудің жолдарын келістіру қажет.
Ұйымдардағы есеп саясатын қалыптастыру үшін мына төмендегідей кезеңдік шараларды орындау қажеттігі туындайды (кезендік принцип):
- есеп саясатының мақсатын, міндетін, қажеттілігін, шешімін және
аналитикалық (жіктеуші) көрсеткіштер тізімін, бухгалтерлік есеп
стандарттарының талабына сай жаңа әдістерді қолдану жолдарын талдап
көрсету, есеп саясаты өрісінде шешім қабылдауға кажетті құжаттарды дайындау
т.б. шараларды белгілеп іске асыру үшін арнайы комиссия құрылады.
Комиссияның құрамына тек бухгалтерлік қызмет атқарушылар ғана емес,
өндірістің технологиясын жақсы білетін, қаржыландыру мен қаржы қызметін
атқарушы тәжірибелі, мамандар құқықтық қызмет бөлімі және басқада
бөлімдердің кәсіби деңгейі жоғары мамандары қатыстырылады. Қажет деп
танылған жағдайда басқада мамандандырылған сыртқы ұйымдардың
мамандары да шақырылуы мүмкін;
есеп саясатына тән қажетті құжаттар, басқа да қабылданған шешімдер
мен нормативтік құжаттар, есеп саясаты өрісіндегі объектілер тізімі, сондай-ақ шешілетін мәселелердің кезендік жолдары мен сабақтатығы анықталады;
есеп жүргізудегі қолданылатын әдістер мен ережелер және тандалып
алынған есеп саясатының әдістерін арнайы өкілетті органдармен келісу және
бұл органдарға ресми түрде хабарлаудың тәртібі бекітіледі.
Есеп саясаты жөніндегі мәліметтер мен ақпарат негізінен қаржы есебінің маңыздылығын түсіну үшін қажет. Ұйымдардағы есеп саясатын қалыптастыру үрдісінің негізгі мақсаты - қаржы есебінің элементтері мен әдістерінің негізін ашып көрсету және салық есебі мен басқарушы ссеп көрсеткіштерінің қаржылық қорытындыға әсер етушілігін тұжырымдау болып табылады. Іс-тәжірибе бухгалтерлік ессп жүргізу өрісінің құрамдас бөлігі болып табылатын есеп саясатының негізгі элементтері төмендегі объектілер мен есеп учаскелерінен қалыптасады: ашып көрсету үшін әрбір нақтылы есеп объектілерінің мәселелері тиісті ережелер немесе әдіснамалық материалдар талабынан ауытқымауы қажет.
Сонымен есеп саясатын ресми түрде қалыптастыру жөніндегі құжаттарға: бұйрықтар, ішкі ережелер, нұсқаулар, акционерлер жиылысының шешімдері, жарғы, құрылтайшылық келісім, заңды тұлғаны тіркеуден өткізудің анықтамасы, т.б. бухгалтерлік есеп өрісіндегі ресми құжаттар жойады. Есеп саясаты ұйымдағы нормативтік құжаттар жиынтығынан құралған ішкі ұйымдық құжатқа жатады. Есеп саясаты бухгалтерлік есеп жүйесіндегі принциптерден, әдістерден, тәжірибеде қолданылып келе жатқан концептауалды негіздерден, қазақстандық және халықаралық стандарттардан, сондай-ақ қаржылық қорытынды есеп жасау мен тапсыру талаптары деңгейінде қалыптасады.
Есеп саясатының ұйымдық-техникалық бөлігінің аяқталуы кезеңіне -жылдық бухгалтерлік қорытынды есепті тиісті орындарға тапсыру, баланстың құрылымы, ішкі қорытынды есептің құрамы мен үлгісі, есеп жүйесінің сапалылығын тексеруші жауапты мамандар, қаржылық талдау жұмысын жүргізу мерзімі жатады.
Есеп саясатына өзгерістер енгізу жағдайлары.
Осы заманғы нарықтық экономикадағы ақпараттар жүйесін қосымша ашып көрсетудің маңызы зор. Қаржылық корытындыда есеп тұнық және түсінікті болуы керек. Есептің бұл түрі есеп саясатымен тікелей байланысты болады. Сондықтан есеп саясатына тән әрбір объектілер мазмұнын ашып көрсетудің маңызы зор. Есеп саясатын жіктеп көрсету және қаржылық қорытынды есеп жүйесінің маңызын ашу үшін үйымдардың әр жылы жасайтын қорытынды есебіне қосымша түрде түсініктеме жазулар мен ескертулер қосылады.
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің бекіткен "Қаржылық қорытынды есеп дайындау мен тапсыру жөніндегі Концептуалды негізінде" "Қаржылық қорытынды есеп саясатын ашып көрсететін, сондай-ақ қосымша материалдар мен басқада ақпараттардан тұратын қосымша түсініктеме беріледі" делінген. Мысалға, ұйымдар есеп ақпараттарын пайдаланушылар талабын қанағаттандыру үшін қорытынды мен баланс баптары және табыстар мен шығындар қорытындысы жөнінде қосымша ақпараттар беруге міндетті. Мұндай қосымша ақпараттар тәуекелшілік пен кейбір белгісіздік жағдайларды қосымша түсіндіріп, ұйымдардың қаржы жағдайына, баланста көрсетілмеген ресурстар мен міндеттемелерге (пайдалы қазба байльгқ) әсер етуші факторларды ашып көрсетуге арналады. Сондай-ақ шаруашылық және аймақтардағы бөлімшелер жөніндегі ақпараттарда қосымша беріледі.
Бухгалтерлік қорытынды есепке қосымшаланатын түсініхтемеде осы ұйым жөніндегі, мұның қаржылық жағдайы жөніндегі, есепті жылдың мәліметтерін өткен жылдармен салыстыру және баланстың маңызды баптарын бағалау әдістері жөніндегі ақпараттар беріледі.
Егер бухгалтерлік есеп ережелерін толық қолданбаған, немесе ауытқушылық орын алса, мұндай фактілер ұйымдардың қаржы қызметін және активтерін толығымен бағалау мүмкіндігі болмаса, онда мұндай фактілер тиесінше түсіндірмеде берілуі керек.
Бухгалтерлік есеп ережелері мен әдістерін арнайы талаптарға сай орындамаған жағдайда, мұның өзі Қазақстан Республикасы бухгалтерлік есеп жөніндегі заңын орындаудан жалтару болып танылады.
Егер бухгалтерлік қорытынды есеп дайындап тапсырған кезде ұйымдардың қаржылық қорытынды есебін толығымен қалыптастыру мәліметтері жеткіліксіз болып, осы ұйымның қаржылық қызметіне кері әсер ететін, қаржы жағдайын өзгеріске түсіретін фактілер орын алса, онда түсіндірме құралына тиісті қосымша көрсеткіштер есептелініп, бұларды талдап жазу міндеттеледі.
Қосымша есептелініп жазылған көрсеткіштер негізінен қаржы мәліметтерін пайдаланушылардың мүддесін қанағаттандыруға бағытталады. Қаржы көрсетікіштерін пайдаланушылар ұйымдардың қаржылық жағадайының болашағын, өндірістік үрдісті ары қарай жетілдіру, басқару және шаруашылық қызметінің тиімділігі бағытын анықтауға арналады. Ұйымдардағы есеп саясаты мына төмендегі жағдайларда өзгеріске түседі:
Казақстан Республикасындағы бухгалтерлік есеп жөніндегі заң актілері, немесе нормативтік актілер мен салық жөніндегі зандар өзгеріске түскен жағдайда;
заңды тұлғаларды қайта құрған, жаңа технологиялар енгізіп, өндірістік үрдісті модернизациялаған және Халықаралық бухгалтерлік стандарттарына сай бухгалтерлік есептің жаңа принциптері мен әдістерін енгізген жағдайда;
активтерді, міндеттемелер мен меншікті капиталды пайданы бағалау
мен бөлудің жаңа әдісін, бухгалтерлік есеп счеттары жоспарының жаңа тізімін қолданған жағдайда өзгереді.
Есеп саясатының өзгеріске түсуінің мақсаты - бухгалтерлік есеп объектілеріндегі дәлдік пен шындыққа және ұйымдардың шаруашылық қызметіне баға беру болып табылады. Сонымен қатар есеп жүргізудің арзан және еңбек шығындарын азайтатын жолдарын белгілеп, ақпараттардың дәлдігін қадағалаудан туындайды.
РостМеталлГруп ЖШС-нің есеп саясатына өзгерістер енгізу келесі есепті жылдың басында жасалынуы керек.
Егер бухгалтерлік қорытынды дайындауда едәуір дәрежеде орын алған теріс фактілер мен сенімсіздіктер болып, мұның өзі ұйымдардың қаржы жағдайын маңызды өзгерістерге ұшыратындай болса, онда орын алған әрбір кері фактілер мен түсініксіздіктер толығымен талданып, мұндай жағдайлардың немен айланысты екендігі есеп саясатында көрсетілуі керек.
Қазақстан Республикасы заң актілері мен нормативтік құжаттарға қайшы келмейтін ұйымдардың қаржы жағдайы мен шаруашылық қызметіне едәуір әсер етуші бухгалтерлік есеп өрісінде орын алған фактілер арнайы есептеулер және сомалық өлшеммен бағаланып, есеп саясатында түсіндіріледі. Мұндай бағалаулар ұйымдарда тексерілген және салыстырылып, айырымы шығарылған мәліметтерге қарай орындалып, әрбір факті бойынша ай-күні жазылады.
Бухгалтерлік баланс, қаржы шаруашылық қызметінің қорытындысын және бұларға түсініктемелер жасауда, есеп жүйесін тапсырушы ұйымдар өздері таңдаған есеп әдістері деңгейінде осы есепті жылдағы бағытты келесі кезенде сақтап қалу жағын қарастырып отыруы керек.
Осылайша қойылған талаптар каржы қорытындысына қосымша берілетін тұсініктемеде толықтырылып, есеп жинағын пайдаланушылар орын алған өзгерістерді оң өзгерістер енгізу мен бұларды бағалаудың шығындары аз мөлшерде жұмсалуы керек.
Қосымша түсіндірменің белгілі атаулары мен тараулары бірнеше есепті жылдар бойы барынша өзгеріске түспейтін жолдармен берілгені жөн. Қосымша талаптар туғызатын жаңа нормативтік құжаттар қабылданған жағдайда тиісті тарауларды тәжірибеде орын алған, бұрында қолданылып келе жатқан тараулар мен сабақтастықтан соң берген жөн. Осы тұрғыдан қарағанда қосымша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz