Сөз таптарының мәселелері
Ахмет Альбина Талғатқызы
Тақырыбы:Құдайберген Жұбановтың жеке пәндердің әдістемеcін жаcаудағы іздeніcтері
І Қ. Жұбанов - ғылым саласына еңбегі сіңген ағартушы
Зерттеушінің әдістемеге қатысты атқарған істері
Қазақ тіл білімінің теориялық негізін қалаған тұнғыш профессоры, түркітанушы, полиглот-лингвист, ағартушы, қоғам қайраткері Кұдайберген Қуанұлы Жұбанов біренше тілді меңгерген,ізденімпаз ғалым Қ. Жұбанов - жұлдыздай жарқырап, өмірден ағып өткен тұлғалардың бірі.
ХХ ғасырдың басы қазақ жерінде ұлтты тану мен ғылымды танудың үлгісін жаcаған ғасырдың жүктерін көтеретін көрнекті тұлғаларды өмірге әкелген кезең болды. Алыс ғасырлардағы халыхтың түп-тамырын тамырларын қадағалай отырып, өмірінің осы ғасырдың соңына дейін бақылай отырып, біз ұлы Абай мектебінің ғасыр жүктерін әлемдік деңгейге көтерген көрнекті тұлғаларға кереметтей жақсы әсер еткенін әр жолы түсінеміз. Атаулы тұлға, бірегей алыптардың ішінде Алаш арыстандары мен ғылым жолындағы ізденген білімділердің арасында ерекше орын алатындардың бірге ында Құдайберген Жұбанов та бар еді. Тілдерді зерттеуде қазақ тіл ғылымының мақтаулыларына енген, отыз жастан асар аспаста өзінің таланты мен рухының дәрежесін, таңғажайып білімімен, білім тереңдігімен, ой күшімен дәлелдеген Құдайберген Қуанұлы Жұбановтың шығармалары осы уақытқа дейін өзектілігін жоғалтпағанының құпиясы тереңде жатыр екен.
Қ. Жұбановтың мұрасына жалпы шолу жасасақ, зерттеушінің жазбалары біршама тарауларды қамтитынын байқап қараймыз: ұлт тілі, сауаттылық, қазақ өнері, әдебиет, музыка, мәдениет, әлеуметтік мәселелер және т.б. бұл тараулардың әрқайсысы ұлт үшін ерекше маңызды екені айтпаса да түсінікті. Осы проблемалардың түбірлік арналарын қарау барысында ғалым осы проблемаларға қатысты тамаша пікір білдіріп қана қоймай, қазіргі ғылыми арналардың жолын қалыптастырды.. Сондықтан жыл сайын ғалым жазба еңбектерінің қазіргі қырлары ашылып, басқаша зерттеулерге жол ашылады.
Корреспонденттің тілдік мұрасы фонетика, лексикология, грамматика, морфология, алфавит, орфография, терминология, синтаксис, әдеби тіл өзгерістеріне баса назар аудара отырып, тіл білімінің негізгі өзгерістерін қозғайды. Қазіргі уақытта Қ.Жұбановтың ғылыми көзқарастары мен айтылған ойларын қарастырудағы бұл мәселелер арнайы зерттеулер жағынан қабылданып, жан-жақты қарастырыла бастады. Сонымен бірге , ғылыми мұраны зерттеуде ерекше орын алатын корреспондент-зерттеушінің лингводидактикалық және әдіснамалық пайымдаулары арнайы талдауды қажет ететін негізгі мәселелердің бірі деп есептелінеді.
Педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент Муслима Құдайбергенқызы Жұбанованың "Құдайберген Жұбанов ұлттық дидактика мәселелері" ғылыми-зерттеу кітабында өз зерттеу еңбектерін келтіре отырып, ағартушы - зерттеушінің әдіснама және ағартушылық қызмет мәселелері жөніндегі жазбаларын алғаш рет рет-ретімен түрде жариялайды. М. Жұбанова корреспондент-зерттеуші дидактикалық тұжырымдарын қазіргі заманның сұраныстарымен салыстыра отырып, профессор Қ.Жұбановтың әдістемелік ойлары мен лингводидактикалық пайымдауларының дұрыстығын жан-жақты дәлелдей отырып, оларды қазіргі заманғы оқыту жүйесімен ұштастыра біріктіріп ұсынады М. Жұбанованың бұл жұмысы-ғалым-ойшылдың педагогикалық мұрасын зерттеуге бағытталған, корреспонденттің лингводидактикалық көззқарастарын талдайтын, қазіргі пікірлерді талдайтын, өзінің ізденістері туралы сипаттайтын, ана тілін сапалы оқытуға пайдалы әсері бар , ғалым жазба еңбектерінің қазіргі беттерін ашатын, педагогикалық ілімге үлес қосатын жемісті еңбектердің бірге ынажатаын асыл қазына.
Қ. Жұбановтың педагогика саласындағы зерттеулері оның ғалым-психолог екенін де нақтылап танытады.. Ол психология ілімдерімен тығыз байланысты лингводидактиканың әдіснамалық бастауларын қарастырады. Оның " сөйлеушісі бірдеңе туралы хабарламас бұрын, сонымен бірге бұл хабарламаның өз басына қандай әсер ететінін - қайғырады, қуанады, еске алады және т.б., көбінесе қоса алғанда. Өйткені спикер-тірі адам, сезімдері, жүрегі бар адам емес пе? Сондықтан оған әлемде болып жатқан түрлі құбылыстар әр түрлі әсер беретіні анық" немесе "сөйлем-бұл бұрын логикалық сөйлемге, сөзбен (толық ойды білдіретін сөздермен) білдірілген психологияның байланысына қатысты сөйлем", "сөздің өзін қандай көңіл-күймен айтатынымызға байланысты біз әртүрлі сазбен сөйлесе аламыз" [1, 216-бет]"тіл білімінің салалары мен жекелеген пәндерін игеру үшін"адамның жанын қарастыратын ғылымға" назар аудару қажет екендігіне назар аударылады.
Оқушының танымы мен қабілеттері бойынша оқу процесін қалай ұйымдастыруға болатындығы оның педагогикалық психологияны жетік меңгергендігімен де дәлелденіп көрсетілген. Мысалы, зерттеуші ғалым: "сіз буын жүйесін жақсы білмей тұрып, ана тілі сабағын басқара алмайсыз. "[1, Б.364], " буындардыы жіктеп , оның формулаларын беру-бастауыш мектеп үшін қиын жұмыс болмақ. Сөздегі буындарды рет-ретімен түрде топтастыру тек бесінші жылы мүмкіндік туғызады.бұл жұмысты орындаудағы мұғалімге қойылатын талап - бағдарламадағы мөлшерден озып кетпеу, буындарға бөлуде қателеспеу, дұрыс түсіндіру, қозғалысты бақылау және біртіндеп рет-ретімен түрде түсіндіре білу",-дейді [1, 374-бет]. Осыған байланысты оның оқыту әдістері мен жеткізу тәсілдеріне байланыстыпікірі оның оқу процесінің түпкі мақсатын дәл анықтайтын және көретін ғылыми ақыл-ойын да анықтайды.
Қ. Жұбановтың лингводидактикалық және әдіснамалық тәсілдерін зерделеу, тіл теориясы мен әдіснама теориясының үйлесіміне ерекше мән бере отырып, дәл танып, баяндап қана қоймай, сауаттылық пен ана тілін меңгерудің алғышарттарын нақтылайды, сонымен бірге ғалымдардың осы саланы терең меңгергендігін айғақтайды. Мысалы, ол ХХ ғасырдың 20-жылдарында тілді меңгерудің кешенді тәсілдерінің ұтымдылығы туралы ойды қорытындылайды. Атап айтқанда, барлық білімді меңгерудің кілті болып табылатын ана тілін меңгерудің маңыздылығына ерекше назар аударылады. Ғалым: "қандай жағдай болмасын, Ғылым ең алдымен адамзат үшін пайдалы ілім болуы керек. Адамзатқа қажет ілім тіл арқылы беріледі, сондықтан тілді үйренуге ерекше назар аудару керек. Тілдік құбылыстарды тек жалаңаш түр жағын зерттеу арқылы зерттеу мүмкін емес... түр-бұл форма-бұл тілде жоқ белгі емес, бар нәрсе. Егер ол бар қасиеттің көріністерін көрсетпесе, зиян келтірмейді. Бірақ бұл жеткіліксіз, өйткені түр-бұл тілдің бар тарауы емес, бір тарау. Әркімнің, әр құбылыстың өзіндік аспектілері, құпиялары, мінезі бар. "Мен білмеймін, - деді ол, - Мен бұл нені білдіретінін білмеймін, бұл нені білдіретінін білмеймін, бұл нені білдіретінін білмеймін, бұл нені білдіретінін білмеймін, бұл нені білдіретінін білмеймін" [1,34 бет]. Осы мақсатқа жетудің ең тиімді жолдарын талдайды. Бұл әдістердің ерекшелігі студенттердің білімді тәуелсіз, саналы түрде игеруіне бағытталғандығында көрінеді.
Қ. Жұбановтың жазбаларындегі тұжырымдарға ғалымдарға ұсынылған тиімді әдістердің ішінде негізгі проблемаға назар аудару, ауызша сипаттау, көрнекілік, өмірге ену, еңбек процесімен байланыс, рет-ретімен түсінік беру, оқушының алдына проблеманы қою, оған бір пәнді игеру үшін құрал жасау және т. б.-өзекті мәселелермен ұштастыра отырып бүгінгі таңда іздеу, дамытушылық оқытудың ғылыми-теориялық, ғылыми-әдістемелік негізін қалаған идеялар басым болғанын байқау қиын емес. Мәселен, қазіргі заманғы оқыту проблемаларына байланысты қарастырылатын таным процесі-өмірге ену; проблемалық оқыту-оқушының алдында проблема туғызу; пәнаралық байланыс - оған бір пәнді игеру үшін құрал жасау; дамытушылық оқыту-рет-ретімен түсіну; тілді дамыту - ауызша сипаттау және т. б.. Бұл сонымен бірге корреспондент-зерттеушінің әдістемелік көзқарасы мен тұжырымдары өміршең, дана және көреген екенін дәлелдейді.
Педагогикалық мұраға қатысты ғалым назар аударатын тағы бір мәселе-ол оқулықты қамтамасыз ету жолдарын оқу, оқу процесінің сапасын арттырудың алғышарты ретінде қарастырады, ғылыми негіздер мен оқулық жасаудың жолдарын көрсетеді. Мектеп оқулықтарын жазуға қатыса отырып, біз зерттеушінің тілдің әлеуметтік-әлеуметтік маңыздылығына ерекше назар аударатынын байқап қараймыз. Тілдің теориясы мен қолданылуын бірге меңгеру жүйесін көрсететін зерттеушінің оқулықтарындағы идеялар қазір өміршеңдіктен айырылмаған
Корреспонденттің педагогикалық жазба еңбектерінің тағы бір ерекшелігі-білім беру сапасын арттыру мақсатында оқу-әдістемелік кешеннің қажеттілігін түсіну және оқу құралдары мен әдістемелік құралдарды бірлесіп дайындауға назар аудару болған. Педагог-ғалым "Қазақ тілі бағдарламасы "(1936 ж.)," Қазақ тілі грамматикасы " (1936 ж.)., "Қазіргі грамматика қазіргілықтары" (1937) және басқалар. жұмыстарда қазақ тіліне қатысты ғылыми-теориялық тұжырымдарды баяндаумен бірге , қазақ тілін меңгерудің тұтас оқу-әдістемелік, ғылыми-практикалық кешенін дайындаумен және талдаумен бірге , осы ғылыми тұжырымдарды қалай түсінуге болады, оларды тиімді оқытудың қандай тәсілдері, тілдік материалды меңгеруге байланысты негізгі ұстанымдар қандай болуы тиіс деген сұрақтарға жауап бере отырып дайындалды.
К. Жұбановтың лингводидактика ілімімен байланысты пайымдауларында оның нағыз маман екенін дәлелдейтін басты көрсеткіш оның психология, педагогика, лингвистика ғылымдарын тең меңгеруі деп атауға келеді. Мысалы, ол тілді дұрыс оқыту, білім беру және оқыту олардың негізгілерін ажырата алады және әрқайсысына лайықты критерийлерді дәл сұрыптай алады деп тұжырымдайды. Сонымен бірге, корреспондент ғалым біршама еңбектерді талдай отырып: "біз оқушылар мен оқытушыларды тығырыққа тірегіміз келмеді. Сондықтан, құбылмалы мүшелерді топтастыру кезінде соқыр адамға таяқ ұстағандай нақты критерий беру қажет болады " [1, 230-бет].
Қ. Жұбановтың қазақ тілі мен отандық түркологияға қосқан үлесін атап өтіп, академик А. Қайдаров оны тіл білімінің теориялық негізін қалаушы ретінде бағалап, және де Қ. Жұбановты А. Байтұрсыновпен салыстыра отырып: "айырмашылық-олар өмір сүрген уақыт; олардың ағарту мен тіл біліміне қосқан үлесінде және шешілетін, шешілетін мәселелерде;әрбір зерттеушінің бірегей, қайталанбас керемет ерекшеліктерінде!"деп айтар едім. Мысалы, А. Байтұрсыновтың жоғары білімі жоқ, бірақ ол тілдің табиғатын терең түсіну арқылы халық ағарту үшін керекті маңызды және маңызды жазбаларымен танымал. Ал Құдайберген Жұбанов, ал Еуропа жан-жақты терең білім алып, бүкіл отандық түркітану-қазақ тілінің іргетасы деп айта алар еді. Бірақ Қ. Жұбанов-басқалардан айырмашылығы-қазақ тіл білімінің ғылыми негізін қалаушы деп аталуы тиіс", - деп көрсетеді. [13].
Бір кездері Қ. Жұбановтың біршама жазбалары, проблемалары болды, ол қанша істегенін, қанша істемегенін шешті. Амал, қанша тағдыр кездесті, ол мезгілсіз қайтыс болды. 1937-1938 жылдары оның барлық жарияланған, басылымға дайындалған жазбалары мен қолжазбалары тәркіленіп, көпшіліктің назарынан тыс қалды. Бұл шығармалар қазіргі дәуірге жетті деп айтуға болады. Ал жетіспейтіндер-өртте өртеніп, қорланған жандардың меншігіне айналды ма? Бұл жағы әлі белгісіз. 1966 жылы Қазақ Ғылым академиясының Тіл білімі институты бір томдық жинақ шығарды. Бұл жинақты оқи отырып, оқушы, белгілі әдебиетші, ғалым М. Қаратаев зерттеуші туралы: Чувство радости и боли испытываешь, когда просматриваешь эту книгу, увидешую свет через 30 лет после, того, как не стало ее автора. Радуешься тому, что большой труд большого ученого сохранен для поколения читателей. Горько сознавать, что немалая его часть утеряна, и видмо, необратимо, - дейді ол осы мақаласында.
- ...Многое из того, что успел создать Х.Жубанов, и что было известно тогда нам, не дошло до этих дней. А знали мы, разумеется, далеко не все. Можно только предположить, как много потерино. Но и то, что уцелело, что собрано в книге представляет большую ценность и является знаменательным событием в культурной жизни республикаи
Құдайберген Жұбанов ғалым ғана емес, ұлы ағартушы-педагог болды. Ол өзінің қоғамдық қызметін оқытудан, ағартудан бастады. Қазақ халқының мәдени-рухани тарихында ХХ ғасырдың 20-жылдарының басында ағарту орасан зор әлеуметтік маңызға ие болған
Зерттеушінің ағартушылық қызметіндегі қасиеттерінің бірі-ол тек оқу қызметіне ғана емес, сонымен бірге жетілдіру, жетілдіру, оқыту жағына да баса назар аударады. Бұған уездік, губерниялық, республикалық оқу бөлімдеріндегі инспекторлық жұмыс қана емес, сонымен бірге оның ауыл мұғалімдеріне ауызша да, жазу арқылы да кеңес беруі, содан соң "әдістемелік мәселелер-оқу жылының II жартысында әдістемелік бірліктер мен әдістемелік үйірмелерде талқыланатын бағдарламалар"жобасы-нақты жол жазуы дәлел болған
Зерттеушінің әлеуметтік-тарихи маңызы бар білім беру саласындағы үлкен еңбегі мектеп үшін Қазақ тілі бағдарламасын ( V-VII сыныптар) әзірлеу және оқулықтар жазу деп есептелінеді. Олардың құндылығы-олар қазақ тілінің қазіргі оқулығы мен бағдарламасына сай болғандықтан.
Мектепке арналған тілдік жүйелік бағдарлама, бір жағынан, әдеби тілдің нормасын белгілейтін құжат деп қарастырылған. Мұнда алғаш рет ғылыми негізде фонетика, синтаксис салалары талданды. Әрине, біздің қазақ мектептерінде жұмыс істейтін бағдарламалар-бұл басқа авторлар құрған бағдарламалар (қ. Жұбановтан соң). Бұл күні Қ.Жұбанов бағдарламасындағы терминдер мен материалдарды жүйелеу әр түрлі. Бірақ құрылым жағынан материалдарды ұсыну тәртібі бойынша соңғы бағдарламалар тұнғыш нұсқаның ізімен жасалғанын байқау қиын емес.К. Жұбанов мектеп үшін Қазақ тілі грамматикасының толық курсын жазды ( V және VI-VII сыныптар үшін), бірақ оның 1-саласы (V сынып үшін) кітапқа айналды, ал екінші бөлігі олай болмады. Мектептерде шығарылатын және қолданылатын оқулықтың құндылығы қазақ тілінің әр саласы (синтаксис, морфология, фонетика) ғылыми негізде реттелген және әлдеқайда кең мағынаға ие. Атап айтқанда, дыбыс, буын, үндестік заңы сияқты фонетика мәселелері егжей-тегжейлі және жан-жақты баяндалады.
Қ. Жұбановтың ағартушылық қызметі оның нағыз ғалым, профессор болған кезінде толықтырылған жоқ: ол ағарту халық комиссариаты жанындағы оқу-әдістемелік сектордың меңгерушісі болып жұмыс істеді. Ол оқулықтар мен бағдарламаларды өзі жазып қана қоймай, оларды басқаларға ұйымдастырып, педагогикалық білім беруді жетілдіру бойынша курстар мен семинарларға кеңес беріп, үйретуде көп жұмыс жасады.
Қ. Жұбановтың профессорлық - оқытушылық қызметін ерекше деп атауға болады. Замандастары жазған, әріптестері, шәкірттері көрген әңгімелерге сүйенсек, оның үлкен азамат, лайықты мұғалім болғанын байқап қараймыз. Бірнеше тілді, әсіресе орыс және қазақ тілдерін бірдей меңгерген, ғылымның түрлі салаларын білетін, қарапайым қ. Жұбанов ақылды тәрбиеші, біршама адамдардың ұстазы, өзінің білімімен де, мінез-құлқымен де болған. Тіл ғылымы әлемінде 1934-1935 жылдары қалам тарта бастаған Сәрсен Аманжолов, Қажым Басымов, сейіл Жиенбаев секілді қателіктерге бейімділік танытты [14].
Қ. Жұбановтың қаламының арқасында бір кездері жарыққа шыға алды, ал олардың бірі, соның ішінде ең құндыларының бірі баспа бетін көрместен мүлдем жоғалып кетті. Енді кейбір жазбалар мұрағатта сақталатыны анықталды. Өз уақытында, 30-шы жылдары, К. Жұбанов, "ауыл мұғалімі", "политехникалық мектеп", "әдеби Майдан" сияқты журналдарда басылған жеке кітаптар, брошюралар, жинақтарға енгізілген мақалалар, Терминком бюллетендерінде жарияланған материалдар мүмкіндігінше жиналды, сондай-ақ газет беттерінде жарияланған мақалалардың едәуір саны жиналды. Қ. Жұбановтың барлық жерде, оның айтуынша, брошюралардың мұқабаларындағы баспа хабарландыруларында оның қаламынан қысқартылған шығармалар шыққанын, бірақ олар басып шығаруға дайын болған жерінен жоғалып кеткенін білуге болады (басылымдар мен редакцияларда). Бұл:" мағынасыз бірліктердің мағыналары " атты тұнғыш мақала (баяндама мәтіні) екі рет жоғалды. Басында 1930 жылы басуға жіберілген жерінен Қазақстанды зерттеу қоғамы дегеннің қағаздарының ішіне түсіп кетіп жоғалады. Кейіннен есте қалғандары бойынша автор оны Қазақтардың малға айтатын одағайлары деген атпен қайта жазып, екінші рет баспаға ұсынғанда, 1937-38 жылдары тағы жоғалып кеткен. 1936-1937 жылдары Қ.Жұбановтың Қазақ тілі жөнінен зерттеулер деген жалпы атпен 10 түрлі жұмысы (10 кітапшасы) шығуға тиісті екен. Солардың тек екеуі ғана (Из истории порядка слов в казахском предложении, Заметки о вспомогательных глаголах) шығып үлгерген де, қалған сегізі қалып қойып, сол бетінде жойылды. Олар: О частях речи в казахском языке, Двойные слова синонимического типа. Возникновение фонематического различия глухих и звонких. Подражательные слова, как особые формы словообразования, Скотоводческие междометия казахов, Элементы кинетической сигнализации в женской речи казахов, К природе и генезису залоговых форм в казахском языке, Структура местоимений в казахском языке 1.
Сондай-ақ ғылыми грамматика курсының I томы Фонетика деген кітабы жарық көрмей жоғалып кеткен. І936-37 жылдары Қ.Жұбановтың қатысумен Қазақ тілінің академия сөздігінің I саласы А - азу дегенге шейін жазылып, А.Самойлович пен Қ.Жұбановтың редакторлығымен баспаға дайындалған екен, ол да жарық көрмеген. Ішінде Қ.Жұбановтың екі мақаласы бар Қазақ тіл білімі мәселелері деген жинақ баспаға дайындалған екен, ол да жоқ. 20-жылдарда Құдайберген Сегіз бен Мақпал атты пьеса жазған екен, ол да қолға түспеді. 1932 жылы Шакар мен Таразы қыздың айтысын жазып алған екен дейді, оның да қайда екені белгісіз. Және де біз білмейтін тағы да біршама тезистері, материалдары, сүйкей салған жазбалары, жазысқан хаттары болған деседі.. Осылардың барлығын әрі қарай тынбастан іздестіру, табу міндетіміз де, борышымыз да. Іздестірсе әр нәрсе шығып қалатынын байқалған. Әкесінің мұрасын архивтерден, жеке мекемелер мен адамдардан іздеп табуда балалары Ақырап пен Есет Жұбановтардың, інісі акад. Ахмет Жұбановтың көп қызмет еткенін айтпасқа болмайды. Сондай-ақ қарт мұғалім Жанғазы Жолаев жақсы материал тапсырады, ол - Қ.Жұбановтың өзіне жазған хаты, педагог ғалым Шамғали Сарыбаев тапсырған материал - Қ.Жұбанов лекцияларының конспектісі - бағалы екенін айту керек. Сол сияқты әрі қарай бәріміз ат салыссақ, оған осы кітапшаны оқығандар қатынасса, әлі де біраз материал жиналар деп үміттенеміз.
Еңді Қ.Жұбанов ғылыми мұраларына келсек. Ғұлама зерттеушінің қаламына ілінген мәселелер тақырыбы жағынан мынадай тарауларды қамтыған.
1) Қазақ тілі грамматикасы (морфология мен синтаксис);
3) Жалпы тіл білімінің кейбір мәселелері;
4) Қазақтың ұлттық әдеби тілінің дамуы мен тарихы;
5) Қазақ жазуы, орфографиясы, терминологиясы;
6) Оқулық, бағдарлама, әдістеме;
7) Мәдениет пен өнер мәселелері.
Осылардың әрқайсысына қысқаша талдау жасалық.
Қ.Жұбановтың жазбаларыне және өмірбаянын жазушылардың айтуына қарағанда, оның тіл ғылымының бір саласы ф о н е т и к а н ы ден қойып зерттеуге кіріскені көрінеді. Материалы к научной грамматике казахского языка, I том, фонетика деген монографиясы жазылып бітіп, 1937 - 38 жылдарда баспадан шығуға тиісті екен, бірақ шықпай, қолымызға қолжазбасы да тимей сол күйінде жоғалып кеткенін жоғарыда айттық. Қ.Жұбанов жазбаларын жақсы білетін акад. I.Кеңесбаев көлемі 20 баспа табақтай бұл кітапты автордың фонетика саласындағы ұзақ уақыт зерттеген еңбегі болатын дейді. Соған қарағанда Қ.Жұбанов фонетика нендей ғылым
дегеннен бастап, онда зерттелетін категорияларды рет-ретімен түрде талдаған.
Әзірге біздің алдымызда фонетика өзгерістерін сөз ететін оның 3 - 4-ақ жұмысы жатыр. Олар фонетиканың өзі емес, соның кіріспесі тәрізді. Бұл К постановке исследовання истории фонетики казахского языка (машинкамен 19 бет), Қазақ тілінің ғылыми курсы жөнінен лекциялар, Қазақ тілінің фонетикасы (журналдың 16 беті), Буын жігін қалай табуға болады (машинкамен 15 бет). Тұнғыш мақала Труды Казахского института национальной культуры деген 1935 жылы шыққан жинақта жарық көрген.
Мұнда автор тілдік зерттеу жұмысын жүргізуде алдыңғы зерттеушілерден ерекшеленетін әдістерін сипаттайды. Тұнғыш ерекшелігі-қазақ фонетикасының тарихын зерттеу объектісі жазбаша ескерткіштер емес, осы күннің тілі деп есептелінеді. Себебі, автордың айтуынша, қандай жағдай болмасын, тілдің қазіргі түрінде біршама тарихи қалдықтар бар. Олар грамматика саласында да, семантикада да, фонетикалық элементтерде де кездеседі. Бұл мақалада семантикалық реликт (қалдық) ретінде "безгек", "тірі", орыс "безгегі", неміс es regnet (жаңбыр) деген тіркестер келтірілген. Бұл ойынды автор келесі жұмыста синтаксистен мысал келтіре отырып тағы бір рет дәлелдейді. "Ұзақ күн", "Күнсұлу", "Айсұлу", "адам әлі" сияқты сөз тіркестеріндегі бірліктердің тәртібінен Тілдің тарихын бейнелейтін объектілер болып табылатын өте ежелгі дәуірдің синтаксистік әдістерін бөліп көрсетуге болады.
Автордың зерттеу әдісінің екінші ерекшелігі-ол бір-бірімен тілдік құбылыстарды органикалық бірлікте қарастырады, яғни фонетикалық, грамматикалық, лексикалық, семантикалық құбылыстар даму процесінде бір-бірімен қатысты, бірінде болатын өзгеріс екіншісіне ықпал етеді және "фразалық реакцияны"тудырады. Міне, осы мақаладағы мысал. Өте ежелгі уақытта тілде "р" және "з" дыбыстары фонемалар ретінде ерекшеленбейтін, "көру" сөзі мен "көз" сөзі, сондай-ақ " май " сөздері бірдей қолданылған, тақырыпты да, оның әрекетін де, яғни аты мен етістігін білдіретін кездер болған. Етістікті есімдіктен ажырату керектілігі туындаған кезде, тіл сөзді құрудың басқа әдістерімен бірге дыбыстық алмасу құбылысын қолданды: көз-есімдікке, түр-етістікке. Дәл осылай, дыбыстық ерекшелік бірліктердің пайда болуына ықпал етті және лексикалық қорды байытты. Бұл өзгерістің нәтижесінде екі түбір пайда болады-біреуі есімдік, екіншісі етістік және морфологиялық қазіргілық пайда болады. Әрі қарай, Р.дыбыстардың қазіргі лексикалық және морфологиялық элемент жасау қасиеті болғандықтан, олар енді фонематикалық (дыбыстық) мағынаға ие болып, фонетикалық категорияға айналғанын жеткізеді.. Дәл осындай "фразалық реакцияны "іздеу және оны қазіргі кездегі тірі тілдердегі құбылыстардан іздеу, тіл тарихын палеонтологиялық әдіспен зерттеу сияқты, оны өз сөзімен айтқанда" үндіеуропалық салыстыруға"қарсы қояды. Автор бұл пікірді" қазақ тілінің ғылыми курсы бойынша дәрістер " атты екінші еңбегінде де жеткізеді.. Мұнда 2-дәрісте" біз тіл дыбыстарының табиғатын қалай білдік, қалай тануымыз керек", ол лингвистикадағы үндіеуропалық әдіске қарсылығын ашық айтып, бұл әдіс фонетиканы зерттеу саласында келесі жағымсыз ұғымдарды тудырды деп мәлімдеді:
1) тілдің дыбыстарын өзгермейтін, мәңгілік құбылыс ретінде түсінді; 2) дыбыстық жүйені тілдің басқа жүйелерінен оқшаулады; 3) қоғамдық, тілдік жағын есептемегенде дыбыстың табиғи (физиологиялық) жағын тексеруге көшті. Нәтижесінде, яғни тілдегі ең негізгі фактор-бұл табиғи жағы, үндіеуропалық ғылым тілдерді шығу тегінен, ана тілдерінен жоғары тілдерге бөледі,отаршыл елдердің тілдерін жинақтайды және империализмді таспен ұрады, дейді автор.
Әрине, 30-шы жылдары басталған" Тіл туралы қазіргі ілімді " коммунистік идеяға адал, ғылымға шын жүректен берілген қ. Жұбанов марксизм-ленинизмге негізделген жалғыз дұрыс әдістемелік қазіргі бағыт ретінде қабылдады. Бұл жалғыз Жұбанов емес, сол кездегі біршама ірі лингвистердің жолындағы кезеңдердің бірі болды. Мұны түсіне отырып, ғалым "қазіргі ілімді" де, оны жасаушы Н.Я.Маррды да, сондай-ақ оқыту әдістерін (әсіресе Палеонтология әдісін) ерекше шабытпен қолдап, насихаттағаны белгілі. Сонымен бірге , ол" қазіргі ілімге"қайшы келетін басқа тілдік ағымдар мен арналардың дұрыс критстігін сынауға міндетті.
Дәл осылай Жұбановтың фонетиканы зерттеуге қатысты үндіеуропалық тіл ғылымына деген жоғары көзқарасын түсіне отырып, оның пайымдаулары мен таза талдауларының дұрыстығын жоққа шығаруға болмайтын сияқты. Енді, егер тосырқай қабылдайтын "қазіргі ілім", "палеонтологиялық талдау" деп аталмаса, онда біз дыбыстың не екенін, оның табиғаты қандай екенін, даму тарихы қалай өрбігенін, оны қалай зерделеу керектігін байқап қараймыз, содан кейін қ.Жұбанов дұрыс баяндауға кірісті.
Фонетиканың таза объектілерін талдаудан Біз мектепке арналған оқулықта ұсынылған III тарау мен 1-2-бап "сөздің дыбыстық құрылысы" туралы білеміз. Қ. Жұбанов қазақ тілінің дыбыстарының жіктелуін, екпінін, буынын, сингармонизмін кеңінен зерттеді немесе зерттей бастады. Бірақ тағы да, v сыныпқа арналған оқулықта олар оларды толық, толық көрсете алмағаны белгілі. Мұнда зерттеуші қазақ тіліндегі дыбыстардың фонемалық (дыбыстық) сипаты туралы, фонемалардың саны 26-ға тең екенін жеткізеді.. Дауысты дыбыстарды дыбыстың түріне қарай жүйелеу кезінде олар үшке бөлінеді: толық (осы күні ашық), қысқа (қысылған) және жиынтық; құрамы бойынша-ерінге, қысымға. Дауыссыздар мен сонорлардың жіктелуі, терминдердің біршама ерекшеленетінін есептемегенде, бұл күнге қайшы келмейді, тек Қ. Жұбановтың жіктелуінде сыбырлау (с, з), сыбырлау (ш, ж) дауыссыздары болады. Буын мен сингармонизм оқулықта қамтылғаннан басқа, "буынды қалай табуға болады" мақаласында және "редактордың ескертпелері" жұмысында айтылады. Мұнда қазақ тіліндегі буынның табиғаты, қасиеттері мен құрылымдары туралы толығырақ баяндалады, қазақ тіліндегі буынның қасиеттері оның термин (бірақ жүре алмайды) және интеграция (жүре алмайды - жүрал-май) себептерін көрсете отырып талданады.
К. Жұбанов сингармонизм мәселесіне (үндестік заңы) бірбірге назар аударды. Ең алдымен, бұл кейбір еуропалық сарапшылардың түркі тілдеріндегі үндестік қасиетін дұрыс түсінбейтіндігін нақтылап танытады.. Мысалы, Штайнталь сингармонизм түркі-моңғол елдерінің рухани пассивтілігінен туды деген пікірді қатты сынға алады, бетлинг: сингармонизм Орал-Алтай халықтарының сөйлеу органдарының "ғылыми курста" да, "ескертулерде" де басқа құрылымының себебі болып табылады, сингармонизм "түбір мен қосымшаны қатыстыратын цемент" деп Жеткізеді.. қарама-қайшылықты немесе артта қалушылықты көрсететін құбылыс емес. Және сингармонизм ұғымын тек түбірге (тұтас қалың немесе жіңішке түбірге) қатысты заң ретінде жоққа шығарады, бұл қазақ тіліндегі тамырлар біркелкі қалың немесе жұқа болуы үшін әрдайым сақталмайды, яғни бір сөзде жұқа да, қалың да буындар пайда бола береді (тағы да, тек біреуі, а-Пер-ба-қан, қан, - қ. Жұбановтың мысалдары). Сондықтан үндестік түбір мен қосымшаға қатысты заң деп айтылады.Бұлардан басқа Қ.Жұбановтың фонетикаға қатысты қысаң дауыстылардың сусып түсіп қалуы жайында мақаласы болыпты. Мақала жарық көрмей жоғалып кеткен. Оның кейбір бөлшектерін басқа мақалаларда айтылған фрагменттеріне қарап топшылауға болатын тәрізді. Мысалы, ұйқта сөзінің түбірі ұйқ емес, ұйқы екенін, бірақ бұған заңды -ла жұрнағы тіркелмей, оның -та болып кетуі, Жұбановтың өз терминімен айтқанда, сусымалы ы-ның түсіп қалу салдарынан, ал ы-ның түсіп қалуы екпінге қатысты болған.
Қ.Жұбановтың дыбыс, буын, үндесу категорияларының табиғатын, заңдылықтарын бұлайша ғылыми негізде жақсы тануы оның соң емле мен алфавит өзгерістерін шешуге қатысты ойлары мен ұсыныстарын дәлелдеуге бірден-бір көмектесті. Сондықтан ғалым жазу мен емлеге қатысты айтыстарда жалаң дау айтпай, өз ұсынысын езеуреп күшке салып өткізбей, байсалды түрде дәлелдеп, жұртқа мәселенің оң-терісін танытып барып, жүзеге асырып отырады.
Бұл саланың негізгі категорияларына қатысты тұнғыш мәліметтерді Қ.Жұбанов мектеп грамматикасында береді. Морфологиялық объектілерден зерттеушінің кеңірек пікір айтып үлгергені: көмекші етістіктер, күрделі бірліктердің жасалуы, сөз құрылымы, оның ішінде өлі түбір мен өлі қосымшалар сияқты мәселелер.
Қазақ тіліндегі отыр, тұр, жүр, жатыр деген төрт етістік күллі өзге етістіктерден үш түрлі морфологиялық қасиетімен ерекшеленеді дейді тұнғыш зерттеуші Қ.Жұбанов. Бірі - олардың жіктік жалғауларын тікелей қабылдай алатындығы; екінші - түбір күйінде тұрып таза Präsеns-ті (осы шақты) білдіре алатындығы; үшінші - түбір күйінде тұрып Imperativ-тің (бұйрық райдың) II жағы мен Präsеns-тің III жағын көрсететіндігі. Оның үстіне төрт етістік әрқайсысы осы шақты жасағанда, соның өз аясындағы әр түрлі мағынаны білдіреді. Жатыр етістігі іс-әрекеттің дәл сөйлеп тұрған сәтте емес, әйтеуір жалпы жүріп жатқан, ара-арасында үзілісі де болатын түрін нақтылап танытады.: Бейімбет бір үлкен роман жазып жатыр (мысал Қ.Жұбановтікі - Р.С.). Егер іс-әрекет сөйлеп тұрған сәтте орындалып жатса, қазақ тілі отыр етістігін жұмсайды; ұзақ іс-әрекет үзілістерімен жүріп жатса, қазақ жүр көмекшісіне жүгінеді: тұр-ға келсек, ол соншама күрделі: осы сәттегі істі де, орындалып жатқан іс-әрекетті де білдіреді, дәл осы сәттегі істі білдіргенде тек адамға қатысты айтылады.
Қысқасы, Қ.Жұбанов өзінің Көмекші, күрделі етістіктер туралы деген орыс тіліндегі шағын кітапшасында төрт етістіктің осы сияқты семантикалық-функциялық дифференциациясын ең бір нәзік жерлеріне дейін талдап көрсетіп береді. Бұл - атақты төрт етістік (отыр, жатыр, жүр, тұр) туралы жазылған ең тұнғыш ғылыми жұмыс.
Осы күнгі біріккен сөздер деп жүрген категориямыз о бастан қиын мәселенің бірі екенін байқап қараймыз. Қ.Жұбанов бұған біріккен сөз емес, кіріккен сөз деген терминді қолданады да, оның негізгі белгісі етіп, бүгінде ішкі жігін жоғалтып, бірігіп кетуді алады : -тың ашудас, күн+жүз (дуз) дегеннің күндіз, ай+йүз-дің бел+бау-дың болып жымдасып кетуін мысалға жеткізеді.. Ал жер май, бес жылдық сияқтыларды Жұбанов әлі кірігіп жетпеген деп табады.
Демек, осы күнгі бізге қарағанда біріккен бірліктердің межесін белгілеуде Қ.Жұбанов тұрақты және айқын принцип ұстаған: дыбыстық, морфемдік (түбірлік, қосымшалық) деформацияға (өзгеріске) ұшырағандар ғана біріккен болады екен де, қалғандары күрделі сөздер ғана болып табылады екен.
Мұрағатта бұрын жарияланбаған, орыс тіліндегі" қазақ тілінде бірыңғай сөз жасау туралы " 7 беттен тұратын этюдте зерттеуші тамырдың бірігуі туралы мәселеге тереңірек қарау туралы ойланады. Мұнда тамырлардың бірігу құбылысын тек қазақ тілімен ғана емес, латын, орыс, неміс, ағылшын тілдерімен де салыстыруға болады. Бірақ, өкінішке орай, бұл материал, қ. Жұбановтың біршама құнды шығармалары сияқты, автордың қолымен өңделмеген және өңделмеген жоба болып қала берді. Әйтпесе, бірбірге жоғары тілдерді жақсы білетін ғалым осы тілдердегі түсініктерді салыстыру арқылы тамырларды біріктірудің жалпы тілдік теориясын (заңдылығын) білдірер еді.
Қазіргі уақытта білім беру саласында болып жатқан өзгерістер оқыту деңгейін, оның ішінде қазақ тілін арттыруды талап етеді. Осыған байланысты "қазіргі технология"термині білім беру саласына көбірек енуде. Әр сала бойынша қазіргі технологияларды қолдана отырып оқыту модельдері ұсынылады. Мектеп бағдарламасына да өзгерістер енгізіліп, қазіргі буын оқулықтары шығады.
Ғалымдар мен әдіскерлер "педагогикалық технология" терминін әртүрлі қырынан ашады. Сонымен, В. Л. Беспалько" практикада жүзеге асырылатын нақты педагогикалық жүйені-жобаны", ал монахтарды - "педагогикалық технологияны-оқу процесін жобалаудың, ұйымдастырудың және өткізудің ойластырылған моделін"анықтайды.
Қазіргі уақытта әдіскер ғалымдар оқыту технологиясының келесі түрлерін ұсынады:
- дамыта оқыту әдістемесі (Л. в. Занков, д. Б. Эльконин, В. В. Давыдов, В. В. Репкин, В. А. Левин);
- ұғымдарды қабылдау әдістемесі (Лысенкова С. Н.);
- қызметті бағалау (ш. а. Амонашвили);
- оқулықсыз оқыту (В. В. Агеев);
- ұжымдық оқыту тәсілі(в. К. Дьяченко);
- тірек және тірек рефератының көмегімен оқыту(в. ф. Шатолов);
Сонымен бірге , дамытушылық оқыту, сараланған оқыту, модуль арқылы оқыту
оқытудың қазіргі технологиялары кеңінен қолданыла бастады.
Қазіргі технологиялар туралы қысқаша ақпарат-осы технологиялардың көпшілігі Қ. Жұбановтың жазбаларынде көрініс тапқанын көрсету.
ТМД-ның барлық елдерінде танымал әдіскер-қазіргішыл ш. а. Аманашвили: "егер балаға берілетін оқу-танымдық міндеттер оның күшіне сәйкес келсе, онда соңғысы одан әрі дами алмайды. Бірақ оқушы өз күшіне ие емес оқу материалын қалай игереді? Баланың өзі, әрине, күштерді жұмылдыра алмайды және оларды оқу материалын игеруге жұмсай алмайды: мұны қалай жасау керектігін Білмейді: мұнда мұғалімнің рөлі - оқушы мен оқу материалы арасындағы байланыс анық болады. Тек мұғалім оқушыға не оқып жатқанын түсінуге, онымен қалай жұмыс істеу керектігін түсінуге, бейтаныс адамды танысымен, қазіргісын танысымен байланыстыруға, сол арқылы оқушының жоғары білім деңгейін қалыптастыруға көмектеседі"(1, 31), енді Қ. Жұбановтың еңбегіндегі келесі жолдарға назар аударайық: "біздің қайсымыз спектакльдер әртүрлі дизайнға, әртүрлі дыбыстардың орналасуына ұқсайды. Кірпіш үйдің қабырғасы (қоршауы) қабырға қирағанға дейін бөлінгені сияқты, бұл кірпіштерден кірпіштер пайда болып, қабырға(қоршау) қалпына келтірілді, сонымен бірге тілде сөздерден топтастырылған буындар, буындар, сөздер мен сөйлемдер пайда болды. сияқты үйді қабырғасы болмай тұрып құрайтын кірпіш сияқты, оны кірпіштен бұрын құрайтын құм-топырақ, сөз - тіл болғанға дейінгі дыбыстар, бүгінгі біз білетін дыбыстар а, б, ш " (2,126). Бұдан шығатыны, Ш. Аманашивили өзінің оқулығында ұсынған әдістеме к. Жұбанова ұзақ уақыт бойы қолданылған. Салыстыру әдісін ғалым өз жазбаларынде шебер қолданған. Оқушыға түсінікті тілмен, өмірге байланысты.
Ұғымдарды қабылдау әдістемесін ұсына отырып, С.Н.Лысенкова: "тірек үлгілері немесе жай тірек үлгілері - бұл сабақты түсіндіру кезінде оқушылардың көз алдында пайда болатын және кестелер, карталар, суреттер түрінде көрінетін тұжырымдар. ... Бірінші сыныптар-кешегі балабақшалар. Олар суреттермен нақты ойлайды."(3, 61) оқушылардың қабылдауына, бейнелер түрінде әсер алуға ерекше көңіл бөледі.
"Қазақ тілі грамматикасында" қ. Жұбанов әрбір қазіргі тақырыпты зерттеуге ерекше назар аударды. Мысалы, сөз бөлшектерінің пайда болуын игеру үшін ғалым: "сөз бөлшектерін жасау үй салу сияқты. Егер сіз ағаштан, тастан, кірпіштен, саздан үй салсаңыз, онда үй болмайды, тек үй болады. Үйге айналу үшін оны тауып, байлау керек; адамдар тұратын бөлме, қора немесе астық қоймасы? - не екеніне байланысты-оған тиісті көрініс беру керек" немесе "кітап сияқты үлкен, әңгіме, хат сияқты кішкентай, дыбыс сияқты-дайын киімдегідей, айналасында қоршалған тұтас нәрсе. Дегенмен, мұның бәрі бір емес, бір емес; киім аймақ бөлшектерінен, өрімнен, арқадан, жеңдерден, жағадан тұратыны сияқты, әрбір бөліктің өз ішкі бөлшектері бар; олардың әрқайсысы осы ішкі бөлшектерден тұрады". ."(2, 135). Яғни, бірінші оқушы көз алдында білгенін, қабылдауға түсінікті етіп ұсынуды және сол арқылы қазіргі хабарды қабылдауды мақсат етті.
Жоғарыда келтірілген мысалдардан қазіргі уақытта білім беру саласындағы қазіргі технологиялар ретінде Құдайберген Жұбановтың жазбаларынде қазіргішыл мұғалімдер әдістемесінің негізі қаланғанын атап өткім келеді. Ғалым қазақ тілінің барлық қырларын ашып, оны оқушыларға түсінікті тілмен жеткізеді. Бұл зерттеушінің еңбегінің бүгінгі күнге дейін өз құндылығын жоғалтпауының басты себебі болуы мүмкін.
"Ұсыныс мүшелерінің орны-орны" тақырыбында ғалым көрнекілік әдісін шебер қолданды. Ол тұрған және тұрмайтын мүшелердің орналасу тәртібін игеруге назар аударды. Әр мүшенің орны және ол сөйлесетін сөздің өзі көрсеткі арқылы нақтыланды.
Ғалым өз жазбаларынде оларды бір-бірімен жақсы үйлестіре отырып, сатылық, рет-ретіменлік, түсінікті, ғылыми, теорияның практикамен байланысы принциптерін ұтымды пайдаланды. Ғалым-мұғалімнің әдіснама саласына қосқан үлесін зерттеу-оның алдында тұрған міндеттердің бірі.
Бүгінгі таңда бұл мәселе кең таралған және қазіргі деңгейде қарастырылуда
профессор Б. Сағындықұлы (түркі түбірін білудегі ішкі флексия
феномен), профессор А. Салқынбай (тарихи сөзжасам жүйесі), профессор
Н. И. Бөкетова (түркі түбірі мен неміс тіліндегі реликті құбылыс)
зерттеулер нақтылап танытады..
Қарасақ, бірде-бір тіл зерттеушінің назарынан тыс қалған жоқ
құбылыс жоқ. Мәселен, қ. Жұбановтың зат есіміне қатысты сын есім
парадимде ашық бөлу және табыс-бұл бөлудің ашық түрі және жасырын
түрі, сондай-ақ Барыс пен Шығыс ауытқуын қоспай, жасырын
біз көрсеткен сәттердің үлкен ғылыми маңызы түрінде кездесетін орындар
бар. Бұл тілдік құбылыс қазіргі грамматикада "нөлдік форма" терминімен кездеседі
Маманов, А. Ысқақов, Н. Оралбаева, ж. Балтабаева, А. Омарова
еңбектерде зерттелген. Қ. Жұбанов алғаш рет нөлдік форма ұғымын ұсынды
ғылыми негіз, демек, бұл тілдік құбылыс көрегендікпен көрінді
бұл әбден мүмкін. "Қ. Жұбановтың жазбаларындегі нөлдік нысан мәселесі арнайы шешілді
Ж. Балтабаева Қорғаны "Профессор Қ. Жұбанов
"бір кездері жасырын келген" мақаласында ғалым
бұл мәселе еңбектерде кеңінен қамтылған. "Қазақ тіл білімінің негіздері
қ. Жұбанов қазақ тілінде ашық та, жасырын да іздеген жоқ
тілде мұндай құбылыс бар, тіпті егер ол арнайы қарастырылмаса да
"мен білмеймін", - деді ол. Зерттеушінің ғылыми жазбаларынен
сөзде ашық, жасырын қолдану саласындағы мәлімдемелер
табуға болады.Мысалы, ғалым құрастырған "Қазақ тілі"
"бұл мәселе" зат есімнің септігі " атауында кездесіп отырады.
Мұнда Атау ілік, кіріс, шығыс дегенді білдіретін "құлдыраусыз атау" ретінде берілген
бағыныңқы сандар қосымшасыз да, "ілік" қосымшасынсыз да болады
табыс-бұл ауытқудың ашық түрі және жасырын түрі. Жасырын түрде ілік және табыс бөлуді қалай ашуға болады. Ашық көрініс және жасырын көрініс
айырмашылық мағынада. Леопардтың ауытқуы мен Шығыс ауытқуының мағыналары.
Бұл олар анонимді түрде кездесетін жерлер" .
көрсетілген.
Бағдарламадағы осы жолдардан мыналар шығады
бір кездері тілдік құбылысқа мән беретін жасырын құбылыс болғанын байқамаймын
зерттеушінің ғылыми-зерттеу мұрасы болашақта зерттеу тақырыбына айналады
біз тіл фактілері туралы айтып отырғанымызға таң қаламыз", - дейді Ж. Балтабаева (44, 105-
108).
Ғалым істің аяқталуы туралы айтқан кезде, оның
және бұл қолданбасыз нысанда пайдалану бірдей дәрежеге ие емес
мен ескерттім, яғни кірістердің бөлінуі қаншалықты жиі болады, қалғанының бәрі
ол бағынышты адамдарда сирек кездесетінін айтты. Сонымен бірге проф. к. Жұбанов
қосылыстар алынатын орындардың бірі-бірыңғай мүшелер,
яғни, қосымша біртұтас мүшелер соңғысына қосылатыны анық
мысалдармен көрсетті: толық Ай мен күн. Балтабай, Қарпық,
Маман, салпыншақ үлгісі бойынша. Ғалымский М. В.,
баратын орындардың біріне көркем шығарманың тілі де кірді: Еділ
мені елге отырғызғым келеді. "Мен білмеймін", - деді ол.
мен болдым. Мен нан сарқылған майды жегенімді қалаймын. Ғалым отыратын біртұтас мүшелер және көркем шығарма, оның ішінде поэзия тілінде
нақтылап танытады.
істердің жиі алынып тасталуы жағдайлардың бағыныңқы емес екенін білдіреді
кейінгі зерттеулерде статистикалық деректерді қолданудың бір әдісі ретінде
талдау арқылы дәлелденді", - деп анықтайды Ж. Балтабаева.
бір кездері ашық және бір кездері анонимді деген сұрақ
Қ. Жұбанов еңбектерден бастау алады деп сенеміз", - деп түйіндеді ол (44,
105-108).
Сөз таптарының мәселелері
Қ. Жұбановтың морфология бойынша ғылыми ойларының басым бөлігі сөз таптарына арналған. Профессор
Қ. Жұбанов қазақ тіліндегі сөздерді анықтау қағидаттарын анықтау
тіпті тікелей бизнеспен айналыспай, грамматикаға қатысты әртүрлі еңбектерден,орта мектептерге арналған оқулық пен бағдарламадан мыналар шығады
біз зерттеушінің назардан тыс қалмағанын байқап қараймыз. "Оттыққа хатта" ғалым
сөзжасам принциптері туралы өз пікіріңізді қысқаша баяндаңыз
түсінікті, қорытынды береді.
Профессор Қ. Жұбанов сөзжасам принципіне қатысты
бұл маңызды түсініктемелерге бірінші рет әсер етеді: "біздің тілімізде 3 түрлі
өлшеу қабатпен жақсы орындалады. Егер үшеуі де бір сынға қанағаттанса, онда
бұл бірліктердің класы деп айту керек. Ол үшеуінің бірі-мағынасы, екіншісі
- морфология, үшіншісі-синтаксис " (8, 140), - деп атап өтті Бүгін Қазақ тілі
білімде бекітілген сөз анықтаманың үш принципіне баса назар аударады.
Сонымен бірге , жақсы "ғалым" сөзі бір сөз класы және бір сөз болуы мүмкін
өзі екі тең сыныпқа жата алмайды", - делінген бір сөзде
алғаш рет бұл табынға қатысты екенін дәлелдеді.
"Бір мәнмен мәселе шешілмейді. Бұл логика емес, тіл. Табын сөзі
әр мағынаны ашу үшін тілдің өзінде қалай рәсімделеді? Бұл осы
қажет", - деді профессор Қ. Жұбанов
сондай ақ морфологиялық принцип принципі
- білмеймін. Фразадағы бұл ойлар ХХ ғасырға жатады
отызыншы жылдардағы тіл білімінің тұнғыш тұжырымдамаларын дамыту
шерту болды.
Сөз таптарын топтастырған ғалымдардың жіктелуі Қазіргі сөз
терминологиялық тұрғыдан сыныптардың жіктелуінен ерекшеленеді. Алдымен ғалым
сөздерді екі топқа бөлуге болады: мүшелік және қатыспау. Мүше деп аталады
бөлімді түбірге және шылауға бөлу арқылы Одақ мүше емес деген тармақта
нақтылап танытады.. А. Ысқақовтың" қазіргі қазақ тілі " жоғары оқу орындарына арналған
"тіл" оқулығындағы сөздер класы: атаулы сөздер, көмекші сөздер және
одақтас ретінде жіктеледі. Қ. Жұбанов
жіктеуде қолданылады мүше және деп аталады мүшесіз
терминдер одақтас сөздерді басқа сөз таптарынан ажыратуды білдіреді
не алынғанын көруге болады. А. Ысқақов сөз сыныптарының жіктелуінде
оны тек атымен атайды, оны атаулы және көмекші сөздерден ажыратады
нақтылап танытады.. Одақтас сөздер басқа сөз таптарынан тұрады
бөлінген және бөлек сөздер ретінде қарастырылады. Осы тұрғыдан алғанда
қ. Жұбанов ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы:Құдайберген Жұбановтың жеке пәндердің әдістемеcін жаcаудағы іздeніcтері
І Қ. Жұбанов - ғылым саласына еңбегі сіңген ағартушы
Зерттеушінің әдістемеге қатысты атқарған істері
Қазақ тіл білімінің теориялық негізін қалаған тұнғыш профессоры, түркітанушы, полиглот-лингвист, ағартушы, қоғам қайраткері Кұдайберген Қуанұлы Жұбанов біренше тілді меңгерген,ізденімпаз ғалым Қ. Жұбанов - жұлдыздай жарқырап, өмірден ағып өткен тұлғалардың бірі.
ХХ ғасырдың басы қазақ жерінде ұлтты тану мен ғылымды танудың үлгісін жаcаған ғасырдың жүктерін көтеретін көрнекті тұлғаларды өмірге әкелген кезең болды. Алыс ғасырлардағы халыхтың түп-тамырын тамырларын қадағалай отырып, өмірінің осы ғасырдың соңына дейін бақылай отырып, біз ұлы Абай мектебінің ғасыр жүктерін әлемдік деңгейге көтерген көрнекті тұлғаларға кереметтей жақсы әсер еткенін әр жолы түсінеміз. Атаулы тұлға, бірегей алыптардың ішінде Алаш арыстандары мен ғылым жолындағы ізденген білімділердің арасында ерекше орын алатындардың бірге ында Құдайберген Жұбанов та бар еді. Тілдерді зерттеуде қазақ тіл ғылымының мақтаулыларына енген, отыз жастан асар аспаста өзінің таланты мен рухының дәрежесін, таңғажайып білімімен, білім тереңдігімен, ой күшімен дәлелдеген Құдайберген Қуанұлы Жұбановтың шығармалары осы уақытқа дейін өзектілігін жоғалтпағанының құпиясы тереңде жатыр екен.
Қ. Жұбановтың мұрасына жалпы шолу жасасақ, зерттеушінің жазбалары біршама тарауларды қамтитынын байқап қараймыз: ұлт тілі, сауаттылық, қазақ өнері, әдебиет, музыка, мәдениет, әлеуметтік мәселелер және т.б. бұл тараулардың әрқайсысы ұлт үшін ерекше маңызды екені айтпаса да түсінікті. Осы проблемалардың түбірлік арналарын қарау барысында ғалым осы проблемаларға қатысты тамаша пікір білдіріп қана қоймай, қазіргі ғылыми арналардың жолын қалыптастырды.. Сондықтан жыл сайын ғалым жазба еңбектерінің қазіргі қырлары ашылып, басқаша зерттеулерге жол ашылады.
Корреспонденттің тілдік мұрасы фонетика, лексикология, грамматика, морфология, алфавит, орфография, терминология, синтаксис, әдеби тіл өзгерістеріне баса назар аудара отырып, тіл білімінің негізгі өзгерістерін қозғайды. Қазіргі уақытта Қ.Жұбановтың ғылыми көзқарастары мен айтылған ойларын қарастырудағы бұл мәселелер арнайы зерттеулер жағынан қабылданып, жан-жақты қарастырыла бастады. Сонымен бірге , ғылыми мұраны зерттеуде ерекше орын алатын корреспондент-зерттеушінің лингводидактикалық және әдіснамалық пайымдаулары арнайы талдауды қажет ететін негізгі мәселелердің бірі деп есептелінеді.
Педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент Муслима Құдайбергенқызы Жұбанованың "Құдайберген Жұбанов ұлттық дидактика мәселелері" ғылыми-зерттеу кітабында өз зерттеу еңбектерін келтіре отырып, ағартушы - зерттеушінің әдіснама және ағартушылық қызмет мәселелері жөніндегі жазбаларын алғаш рет рет-ретімен түрде жариялайды. М. Жұбанова корреспондент-зерттеуші дидактикалық тұжырымдарын қазіргі заманның сұраныстарымен салыстыра отырып, профессор Қ.Жұбановтың әдістемелік ойлары мен лингводидактикалық пайымдауларының дұрыстығын жан-жақты дәлелдей отырып, оларды қазіргі заманғы оқыту жүйесімен ұштастыра біріктіріп ұсынады М. Жұбанованың бұл жұмысы-ғалым-ойшылдың педагогикалық мұрасын зерттеуге бағытталған, корреспонденттің лингводидактикалық көззқарастарын талдайтын, қазіргі пікірлерді талдайтын, өзінің ізденістері туралы сипаттайтын, ана тілін сапалы оқытуға пайдалы әсері бар , ғалым жазба еңбектерінің қазіргі беттерін ашатын, педагогикалық ілімге үлес қосатын жемісті еңбектердің бірге ынажатаын асыл қазына.
Қ. Жұбановтың педагогика саласындағы зерттеулері оның ғалым-психолог екенін де нақтылап танытады.. Ол психология ілімдерімен тығыз байланысты лингводидактиканың әдіснамалық бастауларын қарастырады. Оның " сөйлеушісі бірдеңе туралы хабарламас бұрын, сонымен бірге бұл хабарламаның өз басына қандай әсер ететінін - қайғырады, қуанады, еске алады және т.б., көбінесе қоса алғанда. Өйткені спикер-тірі адам, сезімдері, жүрегі бар адам емес пе? Сондықтан оған әлемде болып жатқан түрлі құбылыстар әр түрлі әсер беретіні анық" немесе "сөйлем-бұл бұрын логикалық сөйлемге, сөзбен (толық ойды білдіретін сөздермен) білдірілген психологияның байланысына қатысты сөйлем", "сөздің өзін қандай көңіл-күймен айтатынымызға байланысты біз әртүрлі сазбен сөйлесе аламыз" [1, 216-бет]"тіл білімінің салалары мен жекелеген пәндерін игеру үшін"адамның жанын қарастыратын ғылымға" назар аудару қажет екендігіне назар аударылады.
Оқушының танымы мен қабілеттері бойынша оқу процесін қалай ұйымдастыруға болатындығы оның педагогикалық психологияны жетік меңгергендігімен де дәлелденіп көрсетілген. Мысалы, зерттеуші ғалым: "сіз буын жүйесін жақсы білмей тұрып, ана тілі сабағын басқара алмайсыз. "[1, Б.364], " буындардыы жіктеп , оның формулаларын беру-бастауыш мектеп үшін қиын жұмыс болмақ. Сөздегі буындарды рет-ретімен түрде топтастыру тек бесінші жылы мүмкіндік туғызады.бұл жұмысты орындаудағы мұғалімге қойылатын талап - бағдарламадағы мөлшерден озып кетпеу, буындарға бөлуде қателеспеу, дұрыс түсіндіру, қозғалысты бақылау және біртіндеп рет-ретімен түрде түсіндіре білу",-дейді [1, 374-бет]. Осыған байланысты оның оқыту әдістері мен жеткізу тәсілдеріне байланыстыпікірі оның оқу процесінің түпкі мақсатын дәл анықтайтын және көретін ғылыми ақыл-ойын да анықтайды.
Қ. Жұбановтың лингводидактикалық және әдіснамалық тәсілдерін зерделеу, тіл теориясы мен әдіснама теориясының үйлесіміне ерекше мән бере отырып, дәл танып, баяндап қана қоймай, сауаттылық пен ана тілін меңгерудің алғышарттарын нақтылайды, сонымен бірге ғалымдардың осы саланы терең меңгергендігін айғақтайды. Мысалы, ол ХХ ғасырдың 20-жылдарында тілді меңгерудің кешенді тәсілдерінің ұтымдылығы туралы ойды қорытындылайды. Атап айтқанда, барлық білімді меңгерудің кілті болып табылатын ана тілін меңгерудің маңыздылығына ерекше назар аударылады. Ғалым: "қандай жағдай болмасын, Ғылым ең алдымен адамзат үшін пайдалы ілім болуы керек. Адамзатқа қажет ілім тіл арқылы беріледі, сондықтан тілді үйренуге ерекше назар аудару керек. Тілдік құбылыстарды тек жалаңаш түр жағын зерттеу арқылы зерттеу мүмкін емес... түр-бұл форма-бұл тілде жоқ белгі емес, бар нәрсе. Егер ол бар қасиеттің көріністерін көрсетпесе, зиян келтірмейді. Бірақ бұл жеткіліксіз, өйткені түр-бұл тілдің бар тарауы емес, бір тарау. Әркімнің, әр құбылыстың өзіндік аспектілері, құпиялары, мінезі бар. "Мен білмеймін, - деді ол, - Мен бұл нені білдіретінін білмеймін, бұл нені білдіретінін білмеймін, бұл нені білдіретінін білмеймін, бұл нені білдіретінін білмеймін, бұл нені білдіретінін білмеймін" [1,34 бет]. Осы мақсатқа жетудің ең тиімді жолдарын талдайды. Бұл әдістердің ерекшелігі студенттердің білімді тәуелсіз, саналы түрде игеруіне бағытталғандығында көрінеді.
Қ. Жұбановтың жазбаларындегі тұжырымдарға ғалымдарға ұсынылған тиімді әдістердің ішінде негізгі проблемаға назар аудару, ауызша сипаттау, көрнекілік, өмірге ену, еңбек процесімен байланыс, рет-ретімен түсінік беру, оқушының алдына проблеманы қою, оған бір пәнді игеру үшін құрал жасау және т. б.-өзекті мәселелермен ұштастыра отырып бүгінгі таңда іздеу, дамытушылық оқытудың ғылыми-теориялық, ғылыми-әдістемелік негізін қалаған идеялар басым болғанын байқау қиын емес. Мәселен, қазіргі заманғы оқыту проблемаларына байланысты қарастырылатын таным процесі-өмірге ену; проблемалық оқыту-оқушының алдында проблема туғызу; пәнаралық байланыс - оған бір пәнді игеру үшін құрал жасау; дамытушылық оқыту-рет-ретімен түсіну; тілді дамыту - ауызша сипаттау және т. б.. Бұл сонымен бірге корреспондент-зерттеушінің әдістемелік көзқарасы мен тұжырымдары өміршең, дана және көреген екенін дәлелдейді.
Педагогикалық мұраға қатысты ғалым назар аударатын тағы бір мәселе-ол оқулықты қамтамасыз ету жолдарын оқу, оқу процесінің сапасын арттырудың алғышарты ретінде қарастырады, ғылыми негіздер мен оқулық жасаудың жолдарын көрсетеді. Мектеп оқулықтарын жазуға қатыса отырып, біз зерттеушінің тілдің әлеуметтік-әлеуметтік маңыздылығына ерекше назар аударатынын байқап қараймыз. Тілдің теориясы мен қолданылуын бірге меңгеру жүйесін көрсететін зерттеушінің оқулықтарындағы идеялар қазір өміршеңдіктен айырылмаған
Корреспонденттің педагогикалық жазба еңбектерінің тағы бір ерекшелігі-білім беру сапасын арттыру мақсатында оқу-әдістемелік кешеннің қажеттілігін түсіну және оқу құралдары мен әдістемелік құралдарды бірлесіп дайындауға назар аудару болған. Педагог-ғалым "Қазақ тілі бағдарламасы "(1936 ж.)," Қазақ тілі грамматикасы " (1936 ж.)., "Қазіргі грамматика қазіргілықтары" (1937) және басқалар. жұмыстарда қазақ тіліне қатысты ғылыми-теориялық тұжырымдарды баяндаумен бірге , қазақ тілін меңгерудің тұтас оқу-әдістемелік, ғылыми-практикалық кешенін дайындаумен және талдаумен бірге , осы ғылыми тұжырымдарды қалай түсінуге болады, оларды тиімді оқытудың қандай тәсілдері, тілдік материалды меңгеруге байланысты негізгі ұстанымдар қандай болуы тиіс деген сұрақтарға жауап бере отырып дайындалды.
К. Жұбановтың лингводидактика ілімімен байланысты пайымдауларында оның нағыз маман екенін дәлелдейтін басты көрсеткіш оның психология, педагогика, лингвистика ғылымдарын тең меңгеруі деп атауға келеді. Мысалы, ол тілді дұрыс оқыту, білім беру және оқыту олардың негізгілерін ажырата алады және әрқайсысына лайықты критерийлерді дәл сұрыптай алады деп тұжырымдайды. Сонымен бірге, корреспондент ғалым біршама еңбектерді талдай отырып: "біз оқушылар мен оқытушыларды тығырыққа тірегіміз келмеді. Сондықтан, құбылмалы мүшелерді топтастыру кезінде соқыр адамға таяқ ұстағандай нақты критерий беру қажет болады " [1, 230-бет].
Қ. Жұбановтың қазақ тілі мен отандық түркологияға қосқан үлесін атап өтіп, академик А. Қайдаров оны тіл білімінің теориялық негізін қалаушы ретінде бағалап, және де Қ. Жұбановты А. Байтұрсыновпен салыстыра отырып: "айырмашылық-олар өмір сүрген уақыт; олардың ағарту мен тіл біліміне қосқан үлесінде және шешілетін, шешілетін мәселелерде;әрбір зерттеушінің бірегей, қайталанбас керемет ерекшеліктерінде!"деп айтар едім. Мысалы, А. Байтұрсыновтың жоғары білімі жоқ, бірақ ол тілдің табиғатын терең түсіну арқылы халық ағарту үшін керекті маңызды және маңызды жазбаларымен танымал. Ал Құдайберген Жұбанов, ал Еуропа жан-жақты терең білім алып, бүкіл отандық түркітану-қазақ тілінің іргетасы деп айта алар еді. Бірақ Қ. Жұбанов-басқалардан айырмашылығы-қазақ тіл білімінің ғылыми негізін қалаушы деп аталуы тиіс", - деп көрсетеді. [13].
Бір кездері Қ. Жұбановтың біршама жазбалары, проблемалары болды, ол қанша істегенін, қанша істемегенін шешті. Амал, қанша тағдыр кездесті, ол мезгілсіз қайтыс болды. 1937-1938 жылдары оның барлық жарияланған, басылымға дайындалған жазбалары мен қолжазбалары тәркіленіп, көпшіліктің назарынан тыс қалды. Бұл шығармалар қазіргі дәуірге жетті деп айтуға болады. Ал жетіспейтіндер-өртте өртеніп, қорланған жандардың меншігіне айналды ма? Бұл жағы әлі белгісіз. 1966 жылы Қазақ Ғылым академиясының Тіл білімі институты бір томдық жинақ шығарды. Бұл жинақты оқи отырып, оқушы, белгілі әдебиетші, ғалым М. Қаратаев зерттеуші туралы: Чувство радости и боли испытываешь, когда просматриваешь эту книгу, увидешую свет через 30 лет после, того, как не стало ее автора. Радуешься тому, что большой труд большого ученого сохранен для поколения читателей. Горько сознавать, что немалая его часть утеряна, и видмо, необратимо, - дейді ол осы мақаласында.
- ...Многое из того, что успел создать Х.Жубанов, и что было известно тогда нам, не дошло до этих дней. А знали мы, разумеется, далеко не все. Можно только предположить, как много потерино. Но и то, что уцелело, что собрано в книге представляет большую ценность и является знаменательным событием в культурной жизни республикаи
Құдайберген Жұбанов ғалым ғана емес, ұлы ағартушы-педагог болды. Ол өзінің қоғамдық қызметін оқытудан, ағартудан бастады. Қазақ халқының мәдени-рухани тарихында ХХ ғасырдың 20-жылдарының басында ағарту орасан зор әлеуметтік маңызға ие болған
Зерттеушінің ағартушылық қызметіндегі қасиеттерінің бірі-ол тек оқу қызметіне ғана емес, сонымен бірге жетілдіру, жетілдіру, оқыту жағына да баса назар аударады. Бұған уездік, губерниялық, республикалық оқу бөлімдеріндегі инспекторлық жұмыс қана емес, сонымен бірге оның ауыл мұғалімдеріне ауызша да, жазу арқылы да кеңес беруі, содан соң "әдістемелік мәселелер-оқу жылының II жартысында әдістемелік бірліктер мен әдістемелік үйірмелерде талқыланатын бағдарламалар"жобасы-нақты жол жазуы дәлел болған
Зерттеушінің әлеуметтік-тарихи маңызы бар білім беру саласындағы үлкен еңбегі мектеп үшін Қазақ тілі бағдарламасын ( V-VII сыныптар) әзірлеу және оқулықтар жазу деп есептелінеді. Олардың құндылығы-олар қазақ тілінің қазіргі оқулығы мен бағдарламасына сай болғандықтан.
Мектепке арналған тілдік жүйелік бағдарлама, бір жағынан, әдеби тілдің нормасын белгілейтін құжат деп қарастырылған. Мұнда алғаш рет ғылыми негізде фонетика, синтаксис салалары талданды. Әрине, біздің қазақ мектептерінде жұмыс істейтін бағдарламалар-бұл басқа авторлар құрған бағдарламалар (қ. Жұбановтан соң). Бұл күні Қ.Жұбанов бағдарламасындағы терминдер мен материалдарды жүйелеу әр түрлі. Бірақ құрылым жағынан материалдарды ұсыну тәртібі бойынша соңғы бағдарламалар тұнғыш нұсқаның ізімен жасалғанын байқау қиын емес.К. Жұбанов мектеп үшін Қазақ тілі грамматикасының толық курсын жазды ( V және VI-VII сыныптар үшін), бірақ оның 1-саласы (V сынып үшін) кітапқа айналды, ал екінші бөлігі олай болмады. Мектептерде шығарылатын және қолданылатын оқулықтың құндылығы қазақ тілінің әр саласы (синтаксис, морфология, фонетика) ғылыми негізде реттелген және әлдеқайда кең мағынаға ие. Атап айтқанда, дыбыс, буын, үндестік заңы сияқты фонетика мәселелері егжей-тегжейлі және жан-жақты баяндалады.
Қ. Жұбановтың ағартушылық қызметі оның нағыз ғалым, профессор болған кезінде толықтырылған жоқ: ол ағарту халық комиссариаты жанындағы оқу-әдістемелік сектордың меңгерушісі болып жұмыс істеді. Ол оқулықтар мен бағдарламаларды өзі жазып қана қоймай, оларды басқаларға ұйымдастырып, педагогикалық білім беруді жетілдіру бойынша курстар мен семинарларға кеңес беріп, үйретуде көп жұмыс жасады.
Қ. Жұбановтың профессорлық - оқытушылық қызметін ерекше деп атауға болады. Замандастары жазған, әріптестері, шәкірттері көрген әңгімелерге сүйенсек, оның үлкен азамат, лайықты мұғалім болғанын байқап қараймыз. Бірнеше тілді, әсіресе орыс және қазақ тілдерін бірдей меңгерген, ғылымның түрлі салаларын білетін, қарапайым қ. Жұбанов ақылды тәрбиеші, біршама адамдардың ұстазы, өзінің білімімен де, мінез-құлқымен де болған. Тіл ғылымы әлемінде 1934-1935 жылдары қалам тарта бастаған Сәрсен Аманжолов, Қажым Басымов, сейіл Жиенбаев секілді қателіктерге бейімділік танытты [14].
Қ. Жұбановтың қаламының арқасында бір кездері жарыққа шыға алды, ал олардың бірі, соның ішінде ең құндыларының бірі баспа бетін көрместен мүлдем жоғалып кетті. Енді кейбір жазбалар мұрағатта сақталатыны анықталды. Өз уақытында, 30-шы жылдары, К. Жұбанов, "ауыл мұғалімі", "политехникалық мектеп", "әдеби Майдан" сияқты журналдарда басылған жеке кітаптар, брошюралар, жинақтарға енгізілген мақалалар, Терминком бюллетендерінде жарияланған материалдар мүмкіндігінше жиналды, сондай-ақ газет беттерінде жарияланған мақалалардың едәуір саны жиналды. Қ. Жұбановтың барлық жерде, оның айтуынша, брошюралардың мұқабаларындағы баспа хабарландыруларында оның қаламынан қысқартылған шығармалар шыққанын, бірақ олар басып шығаруға дайын болған жерінен жоғалып кеткенін білуге болады (басылымдар мен редакцияларда). Бұл:" мағынасыз бірліктердің мағыналары " атты тұнғыш мақала (баяндама мәтіні) екі рет жоғалды. Басында 1930 жылы басуға жіберілген жерінен Қазақстанды зерттеу қоғамы дегеннің қағаздарының ішіне түсіп кетіп жоғалады. Кейіннен есте қалғандары бойынша автор оны Қазақтардың малға айтатын одағайлары деген атпен қайта жазып, екінші рет баспаға ұсынғанда, 1937-38 жылдары тағы жоғалып кеткен. 1936-1937 жылдары Қ.Жұбановтың Қазақ тілі жөнінен зерттеулер деген жалпы атпен 10 түрлі жұмысы (10 кітапшасы) шығуға тиісті екен. Солардың тек екеуі ғана (Из истории порядка слов в казахском предложении, Заметки о вспомогательных глаголах) шығып үлгерген де, қалған сегізі қалып қойып, сол бетінде жойылды. Олар: О частях речи в казахском языке, Двойные слова синонимического типа. Возникновение фонематического различия глухих и звонких. Подражательные слова, как особые формы словообразования, Скотоводческие междометия казахов, Элементы кинетической сигнализации в женской речи казахов, К природе и генезису залоговых форм в казахском языке, Структура местоимений в казахском языке 1.
Сондай-ақ ғылыми грамматика курсының I томы Фонетика деген кітабы жарық көрмей жоғалып кеткен. І936-37 жылдары Қ.Жұбановтың қатысумен Қазақ тілінің академия сөздігінің I саласы А - азу дегенге шейін жазылып, А.Самойлович пен Қ.Жұбановтың редакторлығымен баспаға дайындалған екен, ол да жарық көрмеген. Ішінде Қ.Жұбановтың екі мақаласы бар Қазақ тіл білімі мәселелері деген жинақ баспаға дайындалған екен, ол да жоқ. 20-жылдарда Құдайберген Сегіз бен Мақпал атты пьеса жазған екен, ол да қолға түспеді. 1932 жылы Шакар мен Таразы қыздың айтысын жазып алған екен дейді, оның да қайда екені белгісіз. Және де біз білмейтін тағы да біршама тезистері, материалдары, сүйкей салған жазбалары, жазысқан хаттары болған деседі.. Осылардың барлығын әрі қарай тынбастан іздестіру, табу міндетіміз де, борышымыз да. Іздестірсе әр нәрсе шығып қалатынын байқалған. Әкесінің мұрасын архивтерден, жеке мекемелер мен адамдардан іздеп табуда балалары Ақырап пен Есет Жұбановтардың, інісі акад. Ахмет Жұбановтың көп қызмет еткенін айтпасқа болмайды. Сондай-ақ қарт мұғалім Жанғазы Жолаев жақсы материал тапсырады, ол - Қ.Жұбановтың өзіне жазған хаты, педагог ғалым Шамғали Сарыбаев тапсырған материал - Қ.Жұбанов лекцияларының конспектісі - бағалы екенін айту керек. Сол сияқты әрі қарай бәріміз ат салыссақ, оған осы кітапшаны оқығандар қатынасса, әлі де біраз материал жиналар деп үміттенеміз.
Еңді Қ.Жұбанов ғылыми мұраларына келсек. Ғұлама зерттеушінің қаламына ілінген мәселелер тақырыбы жағынан мынадай тарауларды қамтыған.
1) Қазақ тілі грамматикасы (морфология мен синтаксис);
3) Жалпы тіл білімінің кейбір мәселелері;
4) Қазақтың ұлттық әдеби тілінің дамуы мен тарихы;
5) Қазақ жазуы, орфографиясы, терминологиясы;
6) Оқулық, бағдарлама, әдістеме;
7) Мәдениет пен өнер мәселелері.
Осылардың әрқайсысына қысқаша талдау жасалық.
Қ.Жұбановтың жазбаларыне және өмірбаянын жазушылардың айтуына қарағанда, оның тіл ғылымының бір саласы ф о н е т и к а н ы ден қойып зерттеуге кіріскені көрінеді. Материалы к научной грамматике казахского языка, I том, фонетика деген монографиясы жазылып бітіп, 1937 - 38 жылдарда баспадан шығуға тиісті екен, бірақ шықпай, қолымызға қолжазбасы да тимей сол күйінде жоғалып кеткенін жоғарыда айттық. Қ.Жұбанов жазбаларын жақсы білетін акад. I.Кеңесбаев көлемі 20 баспа табақтай бұл кітапты автордың фонетика саласындағы ұзақ уақыт зерттеген еңбегі болатын дейді. Соған қарағанда Қ.Жұбанов фонетика нендей ғылым
дегеннен бастап, онда зерттелетін категорияларды рет-ретімен түрде талдаған.
Әзірге біздің алдымызда фонетика өзгерістерін сөз ететін оның 3 - 4-ақ жұмысы жатыр. Олар фонетиканың өзі емес, соның кіріспесі тәрізді. Бұл К постановке исследовання истории фонетики казахского языка (машинкамен 19 бет), Қазақ тілінің ғылыми курсы жөнінен лекциялар, Қазақ тілінің фонетикасы (журналдың 16 беті), Буын жігін қалай табуға болады (машинкамен 15 бет). Тұнғыш мақала Труды Казахского института национальной культуры деген 1935 жылы шыққан жинақта жарық көрген.
Мұнда автор тілдік зерттеу жұмысын жүргізуде алдыңғы зерттеушілерден ерекшеленетін әдістерін сипаттайды. Тұнғыш ерекшелігі-қазақ фонетикасының тарихын зерттеу объектісі жазбаша ескерткіштер емес, осы күннің тілі деп есептелінеді. Себебі, автордың айтуынша, қандай жағдай болмасын, тілдің қазіргі түрінде біршама тарихи қалдықтар бар. Олар грамматика саласында да, семантикада да, фонетикалық элементтерде де кездеседі. Бұл мақалада семантикалық реликт (қалдық) ретінде "безгек", "тірі", орыс "безгегі", неміс es regnet (жаңбыр) деген тіркестер келтірілген. Бұл ойынды автор келесі жұмыста синтаксистен мысал келтіре отырып тағы бір рет дәлелдейді. "Ұзақ күн", "Күнсұлу", "Айсұлу", "адам әлі" сияқты сөз тіркестеріндегі бірліктердің тәртібінен Тілдің тарихын бейнелейтін объектілер болып табылатын өте ежелгі дәуірдің синтаксистік әдістерін бөліп көрсетуге болады.
Автордың зерттеу әдісінің екінші ерекшелігі-ол бір-бірімен тілдік құбылыстарды органикалық бірлікте қарастырады, яғни фонетикалық, грамматикалық, лексикалық, семантикалық құбылыстар даму процесінде бір-бірімен қатысты, бірінде болатын өзгеріс екіншісіне ықпал етеді және "фразалық реакцияны"тудырады. Міне, осы мақаладағы мысал. Өте ежелгі уақытта тілде "р" және "з" дыбыстары фонемалар ретінде ерекшеленбейтін, "көру" сөзі мен "көз" сөзі, сондай-ақ " май " сөздері бірдей қолданылған, тақырыпты да, оның әрекетін де, яғни аты мен етістігін білдіретін кездер болған. Етістікті есімдіктен ажырату керектілігі туындаған кезде, тіл сөзді құрудың басқа әдістерімен бірге дыбыстық алмасу құбылысын қолданды: көз-есімдікке, түр-етістікке. Дәл осылай, дыбыстық ерекшелік бірліктердің пайда болуына ықпал етті және лексикалық қорды байытты. Бұл өзгерістің нәтижесінде екі түбір пайда болады-біреуі есімдік, екіншісі етістік және морфологиялық қазіргілық пайда болады. Әрі қарай, Р.дыбыстардың қазіргі лексикалық және морфологиялық элемент жасау қасиеті болғандықтан, олар енді фонематикалық (дыбыстық) мағынаға ие болып, фонетикалық категорияға айналғанын жеткізеді.. Дәл осындай "фразалық реакцияны "іздеу және оны қазіргі кездегі тірі тілдердегі құбылыстардан іздеу, тіл тарихын палеонтологиялық әдіспен зерттеу сияқты, оны өз сөзімен айтқанда" үндіеуропалық салыстыруға"қарсы қояды. Автор бұл пікірді" қазақ тілінің ғылыми курсы бойынша дәрістер " атты екінші еңбегінде де жеткізеді.. Мұнда 2-дәрісте" біз тіл дыбыстарының табиғатын қалай білдік, қалай тануымыз керек", ол лингвистикадағы үндіеуропалық әдіске қарсылығын ашық айтып, бұл әдіс фонетиканы зерттеу саласында келесі жағымсыз ұғымдарды тудырды деп мәлімдеді:
1) тілдің дыбыстарын өзгермейтін, мәңгілік құбылыс ретінде түсінді; 2) дыбыстық жүйені тілдің басқа жүйелерінен оқшаулады; 3) қоғамдық, тілдік жағын есептемегенде дыбыстың табиғи (физиологиялық) жағын тексеруге көшті. Нәтижесінде, яғни тілдегі ең негізгі фактор-бұл табиғи жағы, үндіеуропалық ғылым тілдерді шығу тегінен, ана тілдерінен жоғары тілдерге бөледі,отаршыл елдердің тілдерін жинақтайды және империализмді таспен ұрады, дейді автор.
Әрине, 30-шы жылдары басталған" Тіл туралы қазіргі ілімді " коммунистік идеяға адал, ғылымға шын жүректен берілген қ. Жұбанов марксизм-ленинизмге негізделген жалғыз дұрыс әдістемелік қазіргі бағыт ретінде қабылдады. Бұл жалғыз Жұбанов емес, сол кездегі біршама ірі лингвистердің жолындағы кезеңдердің бірі болды. Мұны түсіне отырып, ғалым "қазіргі ілімді" де, оны жасаушы Н.Я.Маррды да, сондай-ақ оқыту әдістерін (әсіресе Палеонтология әдісін) ерекше шабытпен қолдап, насихаттағаны белгілі. Сонымен бірге , ол" қазіргі ілімге"қайшы келетін басқа тілдік ағымдар мен арналардың дұрыс критстігін сынауға міндетті.
Дәл осылай Жұбановтың фонетиканы зерттеуге қатысты үндіеуропалық тіл ғылымына деген жоғары көзқарасын түсіне отырып, оның пайымдаулары мен таза талдауларының дұрыстығын жоққа шығаруға болмайтын сияқты. Енді, егер тосырқай қабылдайтын "қазіргі ілім", "палеонтологиялық талдау" деп аталмаса, онда біз дыбыстың не екенін, оның табиғаты қандай екенін, даму тарихы қалай өрбігенін, оны қалай зерделеу керектігін байқап қараймыз, содан кейін қ.Жұбанов дұрыс баяндауға кірісті.
Фонетиканың таза объектілерін талдаудан Біз мектепке арналған оқулықта ұсынылған III тарау мен 1-2-бап "сөздің дыбыстық құрылысы" туралы білеміз. Қ. Жұбанов қазақ тілінің дыбыстарының жіктелуін, екпінін, буынын, сингармонизмін кеңінен зерттеді немесе зерттей бастады. Бірақ тағы да, v сыныпқа арналған оқулықта олар оларды толық, толық көрсете алмағаны белгілі. Мұнда зерттеуші қазақ тіліндегі дыбыстардың фонемалық (дыбыстық) сипаты туралы, фонемалардың саны 26-ға тең екенін жеткізеді.. Дауысты дыбыстарды дыбыстың түріне қарай жүйелеу кезінде олар үшке бөлінеді: толық (осы күні ашық), қысқа (қысылған) және жиынтық; құрамы бойынша-ерінге, қысымға. Дауыссыздар мен сонорлардың жіктелуі, терминдердің біршама ерекшеленетінін есептемегенде, бұл күнге қайшы келмейді, тек Қ. Жұбановтың жіктелуінде сыбырлау (с, з), сыбырлау (ш, ж) дауыссыздары болады. Буын мен сингармонизм оқулықта қамтылғаннан басқа, "буынды қалай табуға болады" мақаласында және "редактордың ескертпелері" жұмысында айтылады. Мұнда қазақ тіліндегі буынның табиғаты, қасиеттері мен құрылымдары туралы толығырақ баяндалады, қазақ тіліндегі буынның қасиеттері оның термин (бірақ жүре алмайды) және интеграция (жүре алмайды - жүрал-май) себептерін көрсете отырып талданады.
К. Жұбанов сингармонизм мәселесіне (үндестік заңы) бірбірге назар аударды. Ең алдымен, бұл кейбір еуропалық сарапшылардың түркі тілдеріндегі үндестік қасиетін дұрыс түсінбейтіндігін нақтылап танытады.. Мысалы, Штайнталь сингармонизм түркі-моңғол елдерінің рухани пассивтілігінен туды деген пікірді қатты сынға алады, бетлинг: сингармонизм Орал-Алтай халықтарының сөйлеу органдарының "ғылыми курста" да, "ескертулерде" де басқа құрылымының себебі болып табылады, сингармонизм "түбір мен қосымшаны қатыстыратын цемент" деп Жеткізеді.. қарама-қайшылықты немесе артта қалушылықты көрсететін құбылыс емес. Және сингармонизм ұғымын тек түбірге (тұтас қалың немесе жіңішке түбірге) қатысты заң ретінде жоққа шығарады, бұл қазақ тіліндегі тамырлар біркелкі қалың немесе жұқа болуы үшін әрдайым сақталмайды, яғни бір сөзде жұқа да, қалың да буындар пайда бола береді (тағы да, тек біреуі, а-Пер-ба-қан, қан, - қ. Жұбановтың мысалдары). Сондықтан үндестік түбір мен қосымшаға қатысты заң деп айтылады.Бұлардан басқа Қ.Жұбановтың фонетикаға қатысты қысаң дауыстылардың сусып түсіп қалуы жайында мақаласы болыпты. Мақала жарық көрмей жоғалып кеткен. Оның кейбір бөлшектерін басқа мақалаларда айтылған фрагменттеріне қарап топшылауға болатын тәрізді. Мысалы, ұйқта сөзінің түбірі ұйқ емес, ұйқы екенін, бірақ бұған заңды -ла жұрнағы тіркелмей, оның -та болып кетуі, Жұбановтың өз терминімен айтқанда, сусымалы ы-ның түсіп қалу салдарынан, ал ы-ның түсіп қалуы екпінге қатысты болған.
Қ.Жұбановтың дыбыс, буын, үндесу категорияларының табиғатын, заңдылықтарын бұлайша ғылыми негізде жақсы тануы оның соң емле мен алфавит өзгерістерін шешуге қатысты ойлары мен ұсыныстарын дәлелдеуге бірден-бір көмектесті. Сондықтан ғалым жазу мен емлеге қатысты айтыстарда жалаң дау айтпай, өз ұсынысын езеуреп күшке салып өткізбей, байсалды түрде дәлелдеп, жұртқа мәселенің оң-терісін танытып барып, жүзеге асырып отырады.
Бұл саланың негізгі категорияларына қатысты тұнғыш мәліметтерді Қ.Жұбанов мектеп грамматикасында береді. Морфологиялық объектілерден зерттеушінің кеңірек пікір айтып үлгергені: көмекші етістіктер, күрделі бірліктердің жасалуы, сөз құрылымы, оның ішінде өлі түбір мен өлі қосымшалар сияқты мәселелер.
Қазақ тіліндегі отыр, тұр, жүр, жатыр деген төрт етістік күллі өзге етістіктерден үш түрлі морфологиялық қасиетімен ерекшеленеді дейді тұнғыш зерттеуші Қ.Жұбанов. Бірі - олардың жіктік жалғауларын тікелей қабылдай алатындығы; екінші - түбір күйінде тұрып таза Präsеns-ті (осы шақты) білдіре алатындығы; үшінші - түбір күйінде тұрып Imperativ-тің (бұйрық райдың) II жағы мен Präsеns-тің III жағын көрсететіндігі. Оның үстіне төрт етістік әрқайсысы осы шақты жасағанда, соның өз аясындағы әр түрлі мағынаны білдіреді. Жатыр етістігі іс-әрекеттің дәл сөйлеп тұрған сәтте емес, әйтеуір жалпы жүріп жатқан, ара-арасында үзілісі де болатын түрін нақтылап танытады.: Бейімбет бір үлкен роман жазып жатыр (мысал Қ.Жұбановтікі - Р.С.). Егер іс-әрекет сөйлеп тұрған сәтте орындалып жатса, қазақ тілі отыр етістігін жұмсайды; ұзақ іс-әрекет үзілістерімен жүріп жатса, қазақ жүр көмекшісіне жүгінеді: тұр-ға келсек, ол соншама күрделі: осы сәттегі істі де, орындалып жатқан іс-әрекетті де білдіреді, дәл осы сәттегі істі білдіргенде тек адамға қатысты айтылады.
Қысқасы, Қ.Жұбанов өзінің Көмекші, күрделі етістіктер туралы деген орыс тіліндегі шағын кітапшасында төрт етістіктің осы сияқты семантикалық-функциялық дифференциациясын ең бір нәзік жерлеріне дейін талдап көрсетіп береді. Бұл - атақты төрт етістік (отыр, жатыр, жүр, тұр) туралы жазылған ең тұнғыш ғылыми жұмыс.
Осы күнгі біріккен сөздер деп жүрген категориямыз о бастан қиын мәселенің бірі екенін байқап қараймыз. Қ.Жұбанов бұған біріккен сөз емес, кіріккен сөз деген терминді қолданады да, оның негізгі белгісі етіп, бүгінде ішкі жігін жоғалтып, бірігіп кетуді алады : -тың ашудас, күн+жүз (дуз) дегеннің күндіз, ай+йүз-дің бел+бау-дың болып жымдасып кетуін мысалға жеткізеді.. Ал жер май, бес жылдық сияқтыларды Жұбанов әлі кірігіп жетпеген деп табады.
Демек, осы күнгі бізге қарағанда біріккен бірліктердің межесін белгілеуде Қ.Жұбанов тұрақты және айқын принцип ұстаған: дыбыстық, морфемдік (түбірлік, қосымшалық) деформацияға (өзгеріске) ұшырағандар ғана біріккен болады екен де, қалғандары күрделі сөздер ғана болып табылады екен.
Мұрағатта бұрын жарияланбаған, орыс тіліндегі" қазақ тілінде бірыңғай сөз жасау туралы " 7 беттен тұратын этюдте зерттеуші тамырдың бірігуі туралы мәселеге тереңірек қарау туралы ойланады. Мұнда тамырлардың бірігу құбылысын тек қазақ тілімен ғана емес, латын, орыс, неміс, ағылшын тілдерімен де салыстыруға болады. Бірақ, өкінішке орай, бұл материал, қ. Жұбановтың біршама құнды шығармалары сияқты, автордың қолымен өңделмеген және өңделмеген жоба болып қала берді. Әйтпесе, бірбірге жоғары тілдерді жақсы білетін ғалым осы тілдердегі түсініктерді салыстыру арқылы тамырларды біріктірудің жалпы тілдік теориясын (заңдылығын) білдірер еді.
Қазіргі уақытта білім беру саласында болып жатқан өзгерістер оқыту деңгейін, оның ішінде қазақ тілін арттыруды талап етеді. Осыған байланысты "қазіргі технология"термині білім беру саласына көбірек енуде. Әр сала бойынша қазіргі технологияларды қолдана отырып оқыту модельдері ұсынылады. Мектеп бағдарламасына да өзгерістер енгізіліп, қазіргі буын оқулықтары шығады.
Ғалымдар мен әдіскерлер "педагогикалық технология" терминін әртүрлі қырынан ашады. Сонымен, В. Л. Беспалько" практикада жүзеге асырылатын нақты педагогикалық жүйені-жобаны", ал монахтарды - "педагогикалық технологияны-оқу процесін жобалаудың, ұйымдастырудың және өткізудің ойластырылған моделін"анықтайды.
Қазіргі уақытта әдіскер ғалымдар оқыту технологиясының келесі түрлерін ұсынады:
- дамыта оқыту әдістемесі (Л. в. Занков, д. Б. Эльконин, В. В. Давыдов, В. В. Репкин, В. А. Левин);
- ұғымдарды қабылдау әдістемесі (Лысенкова С. Н.);
- қызметті бағалау (ш. а. Амонашвили);
- оқулықсыз оқыту (В. В. Агеев);
- ұжымдық оқыту тәсілі(в. К. Дьяченко);
- тірек және тірек рефератының көмегімен оқыту(в. ф. Шатолов);
Сонымен бірге , дамытушылық оқыту, сараланған оқыту, модуль арқылы оқыту
оқытудың қазіргі технологиялары кеңінен қолданыла бастады.
Қазіргі технологиялар туралы қысқаша ақпарат-осы технологиялардың көпшілігі Қ. Жұбановтың жазбаларынде көрініс тапқанын көрсету.
ТМД-ның барлық елдерінде танымал әдіскер-қазіргішыл ш. а. Аманашвили: "егер балаға берілетін оқу-танымдық міндеттер оның күшіне сәйкес келсе, онда соңғысы одан әрі дами алмайды. Бірақ оқушы өз күшіне ие емес оқу материалын қалай игереді? Баланың өзі, әрине, күштерді жұмылдыра алмайды және оларды оқу материалын игеруге жұмсай алмайды: мұны қалай жасау керектігін Білмейді: мұнда мұғалімнің рөлі - оқушы мен оқу материалы арасындағы байланыс анық болады. Тек мұғалім оқушыға не оқып жатқанын түсінуге, онымен қалай жұмыс істеу керектігін түсінуге, бейтаныс адамды танысымен, қазіргісын танысымен байланыстыруға, сол арқылы оқушының жоғары білім деңгейін қалыптастыруға көмектеседі"(1, 31), енді Қ. Жұбановтың еңбегіндегі келесі жолдарға назар аударайық: "біздің қайсымыз спектакльдер әртүрлі дизайнға, әртүрлі дыбыстардың орналасуына ұқсайды. Кірпіш үйдің қабырғасы (қоршауы) қабырға қирағанға дейін бөлінгені сияқты, бұл кірпіштерден кірпіштер пайда болып, қабырға(қоршау) қалпына келтірілді, сонымен бірге тілде сөздерден топтастырылған буындар, буындар, сөздер мен сөйлемдер пайда болды. сияқты үйді қабырғасы болмай тұрып құрайтын кірпіш сияқты, оны кірпіштен бұрын құрайтын құм-топырақ, сөз - тіл болғанға дейінгі дыбыстар, бүгінгі біз білетін дыбыстар а, б, ш " (2,126). Бұдан шығатыны, Ш. Аманашивили өзінің оқулығында ұсынған әдістеме к. Жұбанова ұзақ уақыт бойы қолданылған. Салыстыру әдісін ғалым өз жазбаларынде шебер қолданған. Оқушыға түсінікті тілмен, өмірге байланысты.
Ұғымдарды қабылдау әдістемесін ұсына отырып, С.Н.Лысенкова: "тірек үлгілері немесе жай тірек үлгілері - бұл сабақты түсіндіру кезінде оқушылардың көз алдында пайда болатын және кестелер, карталар, суреттер түрінде көрінетін тұжырымдар. ... Бірінші сыныптар-кешегі балабақшалар. Олар суреттермен нақты ойлайды."(3, 61) оқушылардың қабылдауына, бейнелер түрінде әсер алуға ерекше көңіл бөледі.
"Қазақ тілі грамматикасында" қ. Жұбанов әрбір қазіргі тақырыпты зерттеуге ерекше назар аударды. Мысалы, сөз бөлшектерінің пайда болуын игеру үшін ғалым: "сөз бөлшектерін жасау үй салу сияқты. Егер сіз ағаштан, тастан, кірпіштен, саздан үй салсаңыз, онда үй болмайды, тек үй болады. Үйге айналу үшін оны тауып, байлау керек; адамдар тұратын бөлме, қора немесе астық қоймасы? - не екеніне байланысты-оған тиісті көрініс беру керек" немесе "кітап сияқты үлкен, әңгіме, хат сияқты кішкентай, дыбыс сияқты-дайын киімдегідей, айналасында қоршалған тұтас нәрсе. Дегенмен, мұның бәрі бір емес, бір емес; киім аймақ бөлшектерінен, өрімнен, арқадан, жеңдерден, жағадан тұратыны сияқты, әрбір бөліктің өз ішкі бөлшектері бар; олардың әрқайсысы осы ішкі бөлшектерден тұрады". ."(2, 135). Яғни, бірінші оқушы көз алдында білгенін, қабылдауға түсінікті етіп ұсынуды және сол арқылы қазіргі хабарды қабылдауды мақсат етті.
Жоғарыда келтірілген мысалдардан қазіргі уақытта білім беру саласындағы қазіргі технологиялар ретінде Құдайберген Жұбановтың жазбаларынде қазіргішыл мұғалімдер әдістемесінің негізі қаланғанын атап өткім келеді. Ғалым қазақ тілінің барлық қырларын ашып, оны оқушыларға түсінікті тілмен жеткізеді. Бұл зерттеушінің еңбегінің бүгінгі күнге дейін өз құндылығын жоғалтпауының басты себебі болуы мүмкін.
"Ұсыныс мүшелерінің орны-орны" тақырыбында ғалым көрнекілік әдісін шебер қолданды. Ол тұрған және тұрмайтын мүшелердің орналасу тәртібін игеруге назар аударды. Әр мүшенің орны және ол сөйлесетін сөздің өзі көрсеткі арқылы нақтыланды.
Ғалым өз жазбаларынде оларды бір-бірімен жақсы үйлестіре отырып, сатылық, рет-ретіменлік, түсінікті, ғылыми, теорияның практикамен байланысы принциптерін ұтымды пайдаланды. Ғалым-мұғалімнің әдіснама саласына қосқан үлесін зерттеу-оның алдында тұрған міндеттердің бірі.
Бүгінгі таңда бұл мәселе кең таралған және қазіргі деңгейде қарастырылуда
профессор Б. Сағындықұлы (түркі түбірін білудегі ішкі флексия
феномен), профессор А. Салқынбай (тарихи сөзжасам жүйесі), профессор
Н. И. Бөкетова (түркі түбірі мен неміс тіліндегі реликті құбылыс)
зерттеулер нақтылап танытады..
Қарасақ, бірде-бір тіл зерттеушінің назарынан тыс қалған жоқ
құбылыс жоқ. Мәселен, қ. Жұбановтың зат есіміне қатысты сын есім
парадимде ашық бөлу және табыс-бұл бөлудің ашық түрі және жасырын
түрі, сондай-ақ Барыс пен Шығыс ауытқуын қоспай, жасырын
біз көрсеткен сәттердің үлкен ғылыми маңызы түрінде кездесетін орындар
бар. Бұл тілдік құбылыс қазіргі грамматикада "нөлдік форма" терминімен кездеседі
Маманов, А. Ысқақов, Н. Оралбаева, ж. Балтабаева, А. Омарова
еңбектерде зерттелген. Қ. Жұбанов алғаш рет нөлдік форма ұғымын ұсынды
ғылыми негіз, демек, бұл тілдік құбылыс көрегендікпен көрінді
бұл әбден мүмкін. "Қ. Жұбановтың жазбаларындегі нөлдік нысан мәселесі арнайы шешілді
Ж. Балтабаева Қорғаны "Профессор Қ. Жұбанов
"бір кездері жасырын келген" мақаласында ғалым
бұл мәселе еңбектерде кеңінен қамтылған. "Қазақ тіл білімінің негіздері
қ. Жұбанов қазақ тілінде ашық та, жасырын да іздеген жоқ
тілде мұндай құбылыс бар, тіпті егер ол арнайы қарастырылмаса да
"мен білмеймін", - деді ол. Зерттеушінің ғылыми жазбаларынен
сөзде ашық, жасырын қолдану саласындағы мәлімдемелер
табуға болады.Мысалы, ғалым құрастырған "Қазақ тілі"
"бұл мәселе" зат есімнің септігі " атауында кездесіп отырады.
Мұнда Атау ілік, кіріс, шығыс дегенді білдіретін "құлдыраусыз атау" ретінде берілген
бағыныңқы сандар қосымшасыз да, "ілік" қосымшасынсыз да болады
табыс-бұл ауытқудың ашық түрі және жасырын түрі. Жасырын түрде ілік және табыс бөлуді қалай ашуға болады. Ашық көрініс және жасырын көрініс
айырмашылық мағынада. Леопардтың ауытқуы мен Шығыс ауытқуының мағыналары.
Бұл олар анонимді түрде кездесетін жерлер" .
көрсетілген.
Бағдарламадағы осы жолдардан мыналар шығады
бір кездері тілдік құбылысқа мән беретін жасырын құбылыс болғанын байқамаймын
зерттеушінің ғылыми-зерттеу мұрасы болашақта зерттеу тақырыбына айналады
біз тіл фактілері туралы айтып отырғанымызға таң қаламыз", - дейді Ж. Балтабаева (44, 105-
108).
Ғалым істің аяқталуы туралы айтқан кезде, оның
және бұл қолданбасыз нысанда пайдалану бірдей дәрежеге ие емес
мен ескерттім, яғни кірістердің бөлінуі қаншалықты жиі болады, қалғанының бәрі
ол бағынышты адамдарда сирек кездесетінін айтты. Сонымен бірге проф. к. Жұбанов
қосылыстар алынатын орындардың бірі-бірыңғай мүшелер,
яғни, қосымша біртұтас мүшелер соңғысына қосылатыны анық
мысалдармен көрсетті: толық Ай мен күн. Балтабай, Қарпық,
Маман, салпыншақ үлгісі бойынша. Ғалымский М. В.,
баратын орындардың біріне көркем шығарманың тілі де кірді: Еділ
мені елге отырғызғым келеді. "Мен білмеймін", - деді ол.
мен болдым. Мен нан сарқылған майды жегенімді қалаймын. Ғалым отыратын біртұтас мүшелер және көркем шығарма, оның ішінде поэзия тілінде
нақтылап танытады.
істердің жиі алынып тасталуы жағдайлардың бағыныңқы емес екенін білдіреді
кейінгі зерттеулерде статистикалық деректерді қолданудың бір әдісі ретінде
талдау арқылы дәлелденді", - деп анықтайды Ж. Балтабаева.
бір кездері ашық және бір кездері анонимді деген сұрақ
Қ. Жұбанов еңбектерден бастау алады деп сенеміз", - деп түйіндеді ол (44,
105-108).
Сөз таптарының мәселелері
Қ. Жұбановтың морфология бойынша ғылыми ойларының басым бөлігі сөз таптарына арналған. Профессор
Қ. Жұбанов қазақ тіліндегі сөздерді анықтау қағидаттарын анықтау
тіпті тікелей бизнеспен айналыспай, грамматикаға қатысты әртүрлі еңбектерден,орта мектептерге арналған оқулық пен бағдарламадан мыналар шығады
біз зерттеушінің назардан тыс қалмағанын байқап қараймыз. "Оттыққа хатта" ғалым
сөзжасам принциптері туралы өз пікіріңізді қысқаша баяндаңыз
түсінікті, қорытынды береді.
Профессор Қ. Жұбанов сөзжасам принципіне қатысты
бұл маңызды түсініктемелерге бірінші рет әсер етеді: "біздің тілімізде 3 түрлі
өлшеу қабатпен жақсы орындалады. Егер үшеуі де бір сынға қанағаттанса, онда
бұл бірліктердің класы деп айту керек. Ол үшеуінің бірі-мағынасы, екіншісі
- морфология, үшіншісі-синтаксис " (8, 140), - деп атап өтті Бүгін Қазақ тілі
білімде бекітілген сөз анықтаманың үш принципіне баса назар аударады.
Сонымен бірге , жақсы "ғалым" сөзі бір сөз класы және бір сөз болуы мүмкін
өзі екі тең сыныпқа жата алмайды", - делінген бір сөзде
алғаш рет бұл табынға қатысты екенін дәлелдеді.
"Бір мәнмен мәселе шешілмейді. Бұл логика емес, тіл. Табын сөзі
әр мағынаны ашу үшін тілдің өзінде қалай рәсімделеді? Бұл осы
қажет", - деді профессор Қ. Жұбанов
сондай ақ морфологиялық принцип принципі
- білмеймін. Фразадағы бұл ойлар ХХ ғасырға жатады
отызыншы жылдардағы тіл білімінің тұнғыш тұжырымдамаларын дамыту
шерту болды.
Сөз таптарын топтастырған ғалымдардың жіктелуі Қазіргі сөз
терминологиялық тұрғыдан сыныптардың жіктелуінен ерекшеленеді. Алдымен ғалым
сөздерді екі топқа бөлуге болады: мүшелік және қатыспау. Мүше деп аталады
бөлімді түбірге және шылауға бөлу арқылы Одақ мүше емес деген тармақта
нақтылап танытады.. А. Ысқақовтың" қазіргі қазақ тілі " жоғары оқу орындарына арналған
"тіл" оқулығындағы сөздер класы: атаулы сөздер, көмекші сөздер және
одақтас ретінде жіктеледі. Қ. Жұбанов
жіктеуде қолданылады мүше және деп аталады мүшесіз
терминдер одақтас сөздерді басқа сөз таптарынан ажыратуды білдіреді
не алынғанын көруге болады. А. Ысқақов сөз сыныптарының жіктелуінде
оны тек атымен атайды, оны атаулы және көмекші сөздерден ажыратады
нақтылап танытады.. Одақтас сөздер басқа сөз таптарынан тұрады
бөлінген және бөлек сөздер ретінде қарастырылады. Осы тұрғыдан алғанда
қ. Жұбанов ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz