Грамматикалық формалардың лексикалануы
Мазмұны
Кіріспе
1 Кірігу үрдісінің жалпы тілдік сипаттамасы
Тіл біліміндегі кірігу үрдісінің табиғаты
Грамматикалық формалардың лексикалануы және оның зерттелу жайы
2 Қазақ тіліндегі сөз түбіріне кіріккен қосымшалардың қызметі
2.1 Қазақ тіліндегі сөз түбіріне кіріккен жалғаулар және олардың қызметі
2.2 Қазақ тіліндегі сөз түбіріне кіріккен жұрнақтардың сипаты
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Зерттеу тақырбының өзектілігі. Қазіргі қазақ тілінде толығымен зерттелмеген мәселелер бар. Соның бірі - сөз түбіріне кіріккен қосымшалардың қызметі. Қосымшалардың түбірге кірігуі туралы айтылып жүргенімен, нақты зерттелулер жүргізілмеген.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қазіргі қазақ тіліндегі түбірге кіріккен жұрнақтар мен жалғаулардың қызметі.
Зерттеудің мақсаты.
Зерттеудің міндеттері.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңыздылығы.
Зерттеу жұмысының дереккөздері.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қазіргі қазақ тіліндегі септік жалғаудың түбірге кірігу әрекеті арқылы жасалған көнеленген септік жалғаулардың түрлері.
Зерттеудің пәні. Қазіргі қазақ тілінің көнеленген септік жалғаулардың синтаксистік қызметі.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қазақ тіліндегі сөз түбіріне кіріккен, көнерген септік жалғаулардың өзіндік ерекшеліктерін салыстыра отырып, кіріккен септік жалғаулардың әдеттегі септік жалғаулардан айырмашылығын, көнеленген септік жалғаулардың түрлерін анықтау және синтаксистік ерекшеліктерін көрсету - жұмыстың мақсаты болмақ. Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді орындауға ұмтылыс жасалды:
- сөз түбіріне кіріккен септік жалғауына тән негізгі белгілерді анықтау;
- көнеленген септік жалғауларының түбірде көнеруі арқылы жасалған туынды сөздердің сөз таптарына қатысын көрсету;
1 Кірігу құбылысының тілдік жүйедегі орны
Тіл біліміндегі кірігу үрдісінің табиғаты
Грамматикалық формалардың лексикалануы
Тіл - үнемі өзгеріп отыратын құбылыс екндігі белгілі жайт. Осы тілдегі өзгеріс нәтижесінде тіліміздегі кейбір қосымшалар түбірге кірігіп, жаңа сипат алып жатады. Ғалымдар бұл құбылысты лексикаланумен байланыстырып қарастырады. Тілдің дамуы барысында лексикалану құбылысы сөздердің морфологиялық құрылысын өзгертуге әсер етіп отыратындықтан, қосымшалардың түбірге кірігуі лексикаланудың бір тәсілі болып табылады.
Н.А.Баскаков түркітану ғылымында аффикстердің лексикалануына алғаш назар аударды. Ол Явления лексикализации аффиксов в тюркских
языках атты мақаласында жалпы түркі тілдеріне тән -мыс-міс, -лар-лер, -ғана-кене, -сымақ" тәрізді қосымшалардың лексикалану жағдайын сөз етеді. [1, 29 б].
Бұл мәселелерді түркітанушы В.И.Асланов "Некоторые случаи перехода грамматических форм в лексикализованные образования" атты мақаласында қарастырады. Ол сөз түбіріне кіріккен күйде кездесетін тәуелдік, септік жалғаулары мен етістік формалары туралы пікір білдіреді. Ғалым: "Сөз түрлендіруші формалардың лексикалануы әр жағдайда әр түрлі өтеді. Басқа сөзбен айтқанда, кейде сөз түрлендіруші аффикс сөз құрамында грамматикалық қатынасты білдірмей, лексикаланған бүтіннің бір бөлшегі ретінде де келіп отырады... Осындай өзгерген формадағы сөздер лексикалану құбылысы арқылы басқа сөз таптарына жиі ауысады",- деп жазды [2, 26 б.]. Ғалымның бұл пікірі қазақ тіліндегі кейбір жалғаулар мен грамматикалық мағына иеленген жұрнақтардың табиғатына да сай келеді.
А.А.Юлдашевтің "Лексикализация тюркских грамматических форм как объект словообразовательной морфологии и словаря" мақаласында қосымшалардың түбірге кірігуі туралы ойлар кездеседі. Ғалым: "...Осыған ұқсас үстеулер құрамындағы (мәңгіге, текке, босқа, ұзаққа, бірге т.б.) септік көрсеткіштері сөзжасамдық қабілетті иеленіп тұрғандығы анық; осындай формалардың септік ретінде пайда болып, кейіннен грамматикалық формалардың лексикалану және оқшаулану теориясына сәйкес, пысықтауыш қызметін атқаруы барысында үстеуге өзгерген; сірә, олар сөз түрлендіруші морфология деңгейінде пайда болмаған, о бастан өзіндік деривациялық морфологиясының деңгейінде шынайы жекеленген және лексикаланған септік формаларына сырттай ұқсас үстеу ретінде жасалған...",- деген ой білдірген [3, 63-64 бб.]. Автор грамматикалық формалардың көнеленуін сөзжасам тұрғысынан қарастырып, жалғаулардың сөзжасамдық қызметке ие болуының негізгі себебін лексикалану құбылысымен байланыстыра қарастырды.
Түркітануда осы мәселені әзірбайжан тіліндегі тілдік деректер арқылы қарастырып, еңбек жазған - Т.Г.Агаева болып табылады. Ол өзінің "Лексикализация грамматических форм в современном азербайджанском языке" атты диссертациялық жұмысында қосымшалардың түбірге кірігу әрекетін алғаш ғылыми түрде дәлелдеді. Автордың еңбегі грамматикалық формалардың лексикалануына арналып, грамматикалық формалардың лексикалануын сөзжасамның бір тәсілі ретінде қарастырады. Ғалым: "Қазіргі әзірбайжан тіліндегі грамматикалық формалардың лексикалануы, тілдің тарихи дамуы барысында белгілі бір сөздердің құрамына кірігіп, сөзжасамдық дәрежеге өткен, сөз түрлендіруші аффикстердің көмегімен сөз тудыру жағдайында танылады", - деп түсіндіреді [4, 5 б.]. Т.Г.Агаеваның пікірінше, грамматикалық формалардың лексикалануында сөз түрлендіруші аффикстер өздерінің бастапқы лексикалық, грамматикалық және синтаксистік мағыналарынан айырылып, жаңа морфологиялық категориялар мен синтаксистік қасиеттерді иеленеді. Жұмыста лексикаланған грамматикалық формалардың әрқайсысына жеке-жеке сипаттама берілген: зат есім аясында сан категориясы, септік және тәуелдік аффикстері қаралса, етістік категорияларынан - етіс, есімше, көсемше формалары қарастырылған.
Қосымшалардың түбірге кірігу әрекетіне Т.Г. Агаева төмендегіше сипаттама береді: "... специфика "окаменелых" форм такова, что они органически спаяны со своими корнями и составляют с ними единое делое. Только глубокий и всесторонний этимологический анализ с привлечением материалов других тюркских языков даст возможность установить первоначальную семантику корневых морфем в подобных образованиях" [4, 7б.]. Шынында, түбірге кіріккен қосымшалардың бірінен оның қандай қосымша екендігі анық байқалып тұрса, енді бірін этимологиялық талдау арқылы ғана анықтауға болады. Мысалы, зорға, бекерге сөздерінен септік қосымшалары айқын көрініп тұрса, қызыл, жасыл сөздерінің құрамындағы қосымшаларды этимологиялық талдау негізінде айқындай аламыз.
Қосымшалардың түбірге кірігуі тілдің ішкі жағдайында өтетін құбылыс болғандықтан, ол сөздің морфологиялық құрылысына тікелей әсер етеді.
Түбір мен қосымшаның өзара жымдасып кетуі кейде бастапқы түбірдің өзінің дербес мағынасын жоғалтып, ескіруінен болуы мүмкін. Мұндай жағдайда түбірдің бастапқы сипаты басқа сөздермен салыстыру арқылы, ондай мүмкіндік болмаған жағдайда, қосымшаның құрамы (қазіргі тілде актив болмаса да, белгілі болуы ықтимал) арқылы анықталады.
Сөз құрамындағы морфемалардың мағыналары жойылып, олардың бір-біріне кірігіп кетуіне, соның нәтижесінде сөздің морфемаларға мүшеленбеуіне әкелетін морфологиялық үрдіс тіл білімінде сіңісу құбылысы деп аталады. Сіңісу үрдісінің нәтижесінде сөз құрамындағы морфемалар өзара әбден кірігіп, олардың бұрынғы жігі (шегі) жойылады. Ондай сөздің қандай морфемалардан құралғаны бірден аңғарылмайды, оның жігін лингвистикалық анализ арқылы ғана айқындауға болады. Мысалы, тімтін (у) тіміскіле (у) тәрізді сөздердін алғашы түбірі тім екені, ал - тім (ті, -ін) -іскі (іс, кі) -ле дегендердің аффикстер екені күмән тудырмаса керек. Тілдің тарихи дамуы барысында морфологиялық сінісу үрдісінің әсерінен бұл сөздердін (тімтін, тіміскіле) құрамындағы түбір морфема мен аффикстік морфемалар бір-біріне әбден кірігіп және бастапқы мағыналары жойылып, соның нәтижесінде аталған сөздер морфемаларға ажыратылмайтын сөздерге айналған. Морфологиялық сіңісу процесінің әсерінен түбір мен аффикс те, түбір мен түбір де, аффикс пен аффикс те бір-бірімен кірігуі мүмкін. Жоғарыда келтірілген тімтін, тіміскіле деген етістіктер түбір морфема мен аффикстік морфемалардын бір-бірімен кірігіп сіңісуіне мысал болса, сексен, тоқсан деген сан есімдер түбірлердің бір-бірімен кірігіп сіңісуіне мысал бола алады. Қазақ тіліндегі аталған сан есімдер бұл күнде сегіз және он, тоғыз және он деген бөлшектерге ажыратылмайды, бұларды қазіргі тілді қолданушылар бір бүтін сөз ретінде ұғынады. Сондай-ақ қазақ тілінде сөйлеуші адамдар қазірде әкел дегенді алып+кел деген сөздерден апар дегенді алып+бар деген сөздерден құралған деп қарамайды, олардың шығу тегі, әдетте, еске алынбай, бір бүтін сөздер ретінде қабылданады.
А.Раманова Қазіргі қазақ тіліндегі сөз түбіріне кіріккен тәуелдік жалғаулары атты кандидаттық диссертациясында: Тiлдегi көнеру, кiрiгу әрекеттерi де өзара тығыз байланысты. Сондықтан да, бiз, екеуiн бiр-бiрiнен бөлiп, жеке-дара атамай, тұтастықта қарағанды жөн көрдiк. Түбiрге жалғанған қосымша тiлдiң дамуы барысында, ең алдымен, көнеленiп барып, содан соң түбiрге кiрiгедi. Көнелену әрекетiне ұшырамаған қосымша түбiрге кiрiге де алмайды. Себебi көнеленген қосымша мен әдеттегi қосымшаның арасында айырмашылықтар бар. Мысалы: тiлдегi өзге, басқа, бiрге тәрiздi сөздердiң құрамындағы барыс септiк көрсеткiштерi (-ге, -қа) бастапқы мағынасы мен қызметiнен айырылып, көнеленiп кеткен. Бүгiнде сөз түбiрiне кiрiккен қосымшалар қатарында саналады. Ал тiлдегi үйге, далаға, көшеге тәрiздi сөздердiң құрамындағы барыс септiк көрсеткiштерi өз мағыналарын сақтап, жалғау қызметiн атқарып тұр. Олар көнеленбеген, сондықтан да түбiрге кiрiге алмайды, керiсiнше, түбiрден жеке морфема ретiнде ажыратылады. Демек, көнеру әрекетiнiң негiзiнде қосымшаның мағынасы мен қызметi көмескіленiп, бастапқы түбiрге бiрте-бiрте кiрiгiп кететiндiктен, бұл екi тiлдiк құбылысты бiр-бiрiмен тығыз байланыста қарастырған жөн. Бұл - көнеру әрекетiнсiз кiрiгу әрекетi жоқ, ал кiрiгу әрекетiнсiз көнеру әрекетi жоқ деген сөз [5, 9 б.].
Қазақ тіліндегі қосымшалардың кірігу әрекеті туралы: Қ.Жұбанов, А.Ысқақов, М.Томанов, А.Хасенова, Ә.Қайдаров, Ж.Манкеева, А.Раманова, Г.Тулекова еңбектерінде қарастырылған. Ғалымдар өз еңбектерінде өлі түбірлерге қосымшалардың кірігу жолына этимологиялық тұрғыдан талдаулар жасаған.
Жалғаулардың түбірге кірігу әрекеті тіл білімінде сөзжасамның бір тәсілі ретінде саналады. Себебі қосымшалардың түбірге кірігу әрекеті арқылы тілде жаңа мағынадағы туынды сөздер жасалады. Сөзжасамға арналған түркітанушы ғалымдар еңбектеріндегі осыған қатысты мәліметтер бұл ойымызды дәлелдей түседі.
Қырғыз тіліндегі сөзжасам мәселелерін зерттеуші ғалым Б.О. Орузбаева қосымшалардың кірігу әрекетін сөзжасамның бір тәсілі ретінде қарастырады. Ғалым: "Қазіргі қырғыз тілінің септік жүйесі тұрақты болғанымен, кей жағдайда лексикаланудың нәтижесінде басқа сөз тобына ауысып, өзінің бастапқы грамматикалық мағынасын жояды... Грамматикалық мағыналы сөздің лексикалануы сөздің бір сөз табынан екінші сөз табына ауысуымен, соның нәтижесінде тілдің лексикалық құрамының толығуымен сипатталады",- деп жазған [6, 29-30 бб.].
Н.К. Дмитриев башқұрт тіліндегі үстеулердің жасалу туралы айта келіп, кез келген зат есім септелу жүйесінде толығымен түрленеді, әрі әрбір септік жалғаулары зат есімнің тұлғалық өзгеруін көрсетеді. Арнайы себеппен (семантика-синтаксистік) септік алғауының біреуі ерекше мағынаға ие болып, тұтас жүйеден оқшауланады. Нәтижесінде жаңа сөз пайда болады, олар тек этимологиялық тұрғыдан ғана зат есім негізімен байланысты келеді деген пікір білдірді [7, 117 б.].
А. Байтұрсынұлы көбінесе үстеу мағынасында басқа есімдерден, есімдіктен, етістіктен шыққан сөздер жүретіндігін айтады [8, 256 б.]. Соның ішінде септік жалғауларынан қалыпасқан үстеу сөздер деп анықтап жазбағанымен, үстеу жасаудағы сөз таптарына назар аударған: Шалқасынан түсті, етбетінен құлады, орысша айтуы, адамша сөйледі дегенде ірі жазылған сөздер қалай? деп сұрағанға жауап болып тұр (түсті қалай? - шалқасынан, құлады қалай? - етбетінен, сөйледі қалай - адамша). Бұлар үстеу орнына жүретін зат есімдер.
Екі-екіден бөлді, үш-үштен алды, төрт-төрттен қойды, он-оннан санады, жиырмадан үлестірді дегенде ірі жазылған сөздер қалай? деп сұрағанға жауап болып тұр (бөлді қалай? - екі-екіден, алды қалай? - үш-үштен, қойды қалай? - тәрт-төрттен, санады қалай? - он-оннан, үлестерді қалай? - жиырмадан). Бұлар үстеу орнына жүретін сан есімдер [8 , 258 б.].
Қазақ ғалымдарынан бұл мәселеге алғаш назар аударған, септіктердің кірігу әрекетіне қысқаша талдау берген ғалым - А. Ысқақов. Ғалым үстеулерге арналған еңбегінде үстеулердің морфологиялық құрылымына қатысты бөлімде бірқатар зат есімдер мен заттанған сын сімдердің жатыс, шығыс, барыс және көмектес (құралдық) септіктерде үстеу сөздер жасайтыны айтады: а) жатыс септігінде: ертеде, ертеңінде, күнде, жылда, түнде, жазда, баяғыда, әлгіде, жаңада, қапыда, алда, аста, жуырда т.б.; б) барыс септігі: кешке, ертеңіне, жатқа, алға, сыртқа, астқа, үстке, араға, зорға, босқа, текке, бекерге, әзірге; в) шығыс септік: ертеден, кешеден, таңертеңнен, әуелден, алдан, арттан, ортадан, ежелден, тәуелдік жалғаудан кейін жалғанған шығыс септігі: шетінен, қырынан, төтесінен, түйдегінен, етпетінен, шалқасынан; г) көмектес септігі: ертемен, кезекпен, шынымен, қалпымен, жайымен, т.б. [9, 68-70 бб.].
А. Ысқақов морфологиялық еңбегінде үстеулерді жұрнақтармен қатар септік тұлғалары да қалыптастыратыны айтылады. Көнеленген формалар арқылы туған жалаң туынды үстеулер. Оларға бір алуан сөздердің белгілі бір септік жалғау формасында әбден қалыптасып, бір-бірінен бөлінбейтіндей болып көнеленген сөздер жатады. Осындай көнеленген қосымшалар төркіндері септік жалғауларынан болғандықтан, сыртқы тұлғасы жағынан сол септіктердің жалғауларына ұқсас келеді. Септелу қашан да болсын есімдерге тән қасиет болғандықтан, мұндай үстеулер кейбір септік жалғауларының көнеленуінің нәтижесінде көбінесе есімдерден туады [10, 339 б.].
Ғалым М. Томановтың Қазақ тілінің тарихи грамматикасы атты еңбегінде ғалым жеке сөздер құрамында өлі қосымша ретінде сақталған, яғни түбірге кірігіп кеткен көсемше, есімше және септік жалғауларына тоқталады [11].
Ғалым Ә. Төлеуов Сөз таптары атты еңбегінде көнеленген септік жалғаулары арқылы туынды үстеулер жасалатынын айтып өтеді [12, 108-110 бб.].
Қазақ тілінің грамматикасынан септік жалғауларының кірігу, көнеру әрекетіне қатысты мынадай ой айтылған: Зат есімдерден барыс, жатыс, шығыс, көмектес септік жалғауларының консервациялануы (көнеленуі) арқылы ауысып келген бірсыпыра үстеулер де бар [13, 204 б.].
Көне түркі жазба ескерткіштер тіліндегі қосымшаларды зерттеуші А. Есенқұлов: "септік жалғауларының көнеленуі арқылы бірер ғана туынды сөздер кездеседі. Бұл туынды үстеулер тұлғасы жағынан септік жалғауларына жақын болғанымен, мағынасы жағынан мүлде алыстап, септік жалғаулы сөз қалпында қабылданылмай, қалыптасып кеткен үстеу ретінде танылады", - деп тұжырым жасайды [14, 189 б.]. Септік жалғауларының көнеру, кірігу әрекетінің көне жазба ескерткіштер тілінен кездесуі олардың қалыптасу тарихының өте ертеде жатқандығын көрсетеді. Бұл туралы А. Салқынбайдың ...көне түркі жазба ескерткіштерінде кездесетін септік жалғаулары орта түркілік ескерткіштерде үстеулік сипатта орныққан. Орхон жазбаларында ілгеру, біргеру, йығару, тарқанғару т.б. сияқты барыс септік тұлғасында келіп, объектінің бағытын, мекенін білдірсе, кейін бұл тұлғалар дами келе, ілгері, бірге, алға т.б. сияқты үстеулерге арналған. Басқа септіктер жөнінде де осындай пікір айтуға болар еді, - деген пікірі А. Есенқұлов ойымен ұштасып жатыр [15].
Ғалым Н. Оралбайдың "Қазақ тілінің сөзжасамы" атты еңбегінде айтылған тұжырымдар көнеру, кірігу әрекеті сөзжасамның бір тәсілі екендігін айқындай түседі. Ғалымның пайымдауынша: "Бір, біреу сөздерінің есімдікке көшуі, бірге, басқа, өзге, кетеген, қашаған сөздерінің сын есімге көшуі, бірден, етпетінен, босқа, текке, зорға, бекерге, әреңге, алға, артқа, әзірге, қазірге, күніге, кейде, артта, алда, баяшда, қапыда, қапелімде, әуелден, ежелден, шетінен, лажсыздан, төтеден, шынымен, жайымен, түйдегімен т.б. осы сияқты сөздер үстеуге көшуі көнеру арқылы жүзеге асқан" [16, 38 б.]. Айтылған ой қазақ тіліндегі жалғаулардың көнеру, кірігу әрекетінің сөзжасамдық дәрежеге жеткендігін толықтай ашып береді.
Н. Оралбаева Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімнің сөзжасам жүйесі атты еңбегінде топтық сан есім жасалатын негізгі көрсеткіш шығыс септік жалғауы екені айтылып, нақты тілдік деректермен тиянақталған. Шығыс септік жалғауы сөз жасаушы қосымшаға жатпайтыны белгілі, ол - сөздерді байланыстырушы қосымша. Бірақ бұл қосымша есептік санға қосылғанда, өзінің негізгі синтаксистік қызметін атқармайды, есептік санды сөйлемде басқа сөзбен байланыстыру қызметінде емес, есептік санға топтау мәнін қосады. Мысалы: Күніне үштен, төрттен бордақы семіз қойларды сойғызып, үйіткізеді (М. Әуезов). Неге екені белгісіз, Сикорский келген жігіттерді жиырмадан топтап, бөле бастады (Ғ. Мүсірепов). Қайталама қос сөзден тұратын болжалдық сан есімдерден шығыс септік жалғауы арқылы топтық сан жасалады. Мысалы: Дәулетінің молдығы Нұртазаны жүз орап алатын Әлти жалшыны екіден-үштен емес, елуден-алпыстан жалдайды (С. Мұқанов) [17, 88 б.].
Тілде басқа сөз таптарына қарағанда септік тұлғаларының кірігу, көнеру әрекеті үстеулерді қалыптастыруда өнімді тәсіл болып саналады. Ғалымдар пікірі де осыны дәлелдейді. Демек, септік жалғауларының көнеруі арқылы пайда болған сөздер жиі үстеу сөз табына ауысып отырады.
Кірігу, көнеру әрекетінің үстеу сөздерді қалыптастырудағы қызметі Е.Б. Саурықов, Ж.Т. Сарбалаев, Ә.О. Ыбырайым, Ө.А. Жұмағұловалардың диссертациялық еңбектерінде сөз болады. Аталған ғалымдар қосымшалардың түбірге кірігу әрекеті арқылы үстеулер тобы толығып отыратындығын нақты дәлелдермен дәлелдеп берген. Мәселен, Е.Б. Саурықов өзінің "Адвербиалдану процесінің құрылымдық-семантикалық сипаты" атты диссертациялық жұмысында: "Қазіргі түркі тілдеріндегі кейбір үстеулердің құрамындағы аффикстер шығу тегі жағынан алғанда, алғашында жалғаулар болғанымен, қазіргі кезде олар сөздің түбірінен ажыратып алуға келмейтін дәрежеге жетіп түбірмен сіңісіп, оның құрамдас бөлшегі болып қалған. Осындай алуан түрлі құбылыстардың нәтижесінде үстеулер жасалған", - деп жазады [18, 11 б.].
Қосымшалардың түбірге кірігу, көнеру әрекеті түркі тілдеріне тән кұбылыс болғанымен, кей тұстарда орыс тілінен де байқалып отыратын құбылыс екенін А. Раманова айтып өтеді.
Орыс тіліндегі бұл өзгеріске В.В. Виноградов төмендегіше түсініктеме береді: "Зат есімнің септік формаларынан пайда болатын, үстеулерге тән морфологиялық сөзжасамның тағы бір тәсілі бар. Бұл тәсілдің ерекшелігі жалғаудың жұрнаққа айналуында жатыр, мысалы: авансом, еришком, рядом және т.б." [19, 157 б.].
Орыс тіліндегі үстеулер тарихын зерттеуші ғалым Е.И. Янович: Зат есімнің септік және мекен септік формаларының негізінде, олардың лексикалануының нәтижесінде үстеулердің жасалуы сөзжасамның морфологиялық-синтаксистік тәсілі ретінде қарастырылады, - деген тұжырымды айтады [20, 92 б.].
А. Раманова қосымшалардың кірігу, көнеру әрекеті тілде лексикалану құбылысымен тығыз байланыста қаралатынын, лексикалану құбылысы тілдің тарихи дамуы барысында сөздің морфологиялық кұрылысын өзгертуге өз әсерін тигізіп отыратындықтан, көнеру, кірігу әрекеті осы лексикаланудың бір тәсілі ретінде саналатынын айта келіп, лексикалану құбылысының анықтамаларына тоқталады.
Сөздіктерде лексикалану кұбылысына төмендегіше түсініктеме берілген: Лексикалану құрамындағы белгілі бір элементтің немесе сөз тіркестерінің дербес атауыш сөз мағынасын иеленуі немесе тұрақты тіркестің біртұтас сөз мағынасында жұмсалуы... К. Ахановтың пікірінше, барыс септігі қосымшасының көнеленуі арқылы жасалған зорға, текке, кешке, бекерге, бірге тәрізді туынды үстеулер, сондай-ақ жатыс, шығыс және көмектес септіктері жалғауларының тікелей грамматикалық қызметінің көмескіленуі арқылы жасалған кейде, жаңада, әлгіде, күнде, қапыда, лезде, етпетінен, кенеттен, шынымен, жайымен, ретімен деген тұлғалар лексикалану құрылысына жатады. Ғалымның пікірі тілдегі қосымшалардың кірігу, көнеру әрекетінің лексикалану құбылысымен тығыз байланысты екендігін нақтылай түседі. Демек, көнеру, кірігу әрекеті лексикалану құбылысына тікелей байланысты болғандықтан, жеке қарастырылған кезде осы құбылыстан өз бастауын алуы қажет. Содан соң барып, қосымшалардың кірігу, көнеру әрекетінің өзіндік ерекшеліктері мен белгілерін сөз етуге болады. Тіл білімінде бұл мәселе әлі де нақты бір жүйеге түспегендіктен, көнеру, кірігу әрекеті көбіне-көп жалпылама түрде лексикалану (лексикализация) терминімен беріліп отырады. Соған сәйкес, біз де ғалымдар еңбектеріндегі осы қолданысты өзгертпестен бердік. Мәселен, көптеген еңбектерде (Н.А.Баскаков, В.ИАсланов, ААЮлдашев, Т.Г,Агаева т.б.) қосымшалардың түбірге кірігу, көнеру әрекеті қосымшалардың лексикалануы (лексикализация аффиксов) деп айтылады [5, 8-9 бб.].
Септік жалғауларының негізгі қызметі сөз бен сөзді байланыстырып, түрлі грамматикалық мағына үстеп, сөздердің байланысу формаларын көрсетеді. Яғни, көнеленуге бейім барыс, жатыс, шығыс және көмектес септіктері негізінен байланысу формасы жағынан меңгеру болса, көнеленгеннен кейін қабысуға ауысады. Яғни септіктердің көнеленуі бірнеше жағдайға әсер етеді. Атап көрсетер болсақ:
грамматикалық мағына лексикалық мағынаға ауысады;
бір сөз табы екінші сөз табына (үстеуге) ауысады;
меңгеру байланысу формасы қабысуға ауысады;
синтетикалық форма аналитикалық формаға ауысады.
Қазақ тілі үнемі даму үстінде. Тарихи даму барысында тіліміздің грамматикалық құрылысы мен сөздік қоры түрлі өзгерістерге ұшырап отырады. Қосымшалардың түбірге кірігуі де - осы дамудың нәтижесі.
Қосымшалардың түбірге кірігуі тілдің ішкі жағдайында өтетін құбылыс болғандықтан, ол сөздің морфологиялық құрылысына тікелей әсер етеді. Тіліміздегі жалғаулардың сөз тудырушылық қабілетті иеленуі, қосымшалы сөздің бір сөз табынан екінші сөз табына ауысуы, сөздердің түбір мен қосымшаға жіктелмеуі бәрі кірігу әрекетінің негізгі белгілері болып табылады. Бұл өзгеріске қосымшалар тілдің тарихи дамуы барысында ғана ие болады.
Кірігу әрекетінің нәтижесінде грамматикалық формалар өздерінің грамматикалық мағыналарынан айырылып, жаңа белгілерді қабылдайды. Форма жағынан көнеленген, мағына жағынан әуелгі төркіндерінен алшақтаған сөздер өздерінің бастапқы топтарынан (мысалы: зат есім, сын есім, сан есімдер мен етістіктердің қатарынан) бөлініп шығып, лексикалық мазмұны жағынан басқа сөз табы қатарына ауысады. Сонымен бірге форма жағынан не біржола септелмейтін, не бірен-саран септік жалғауларын қабылдап, жарым-жартылай ғана өзгеретін сөздерге айналады. Мұндай сөздер түбір мен қосымшаға жіктелмей, бір бүтін лексикалық бірлік ретінде қолданылады.
Тіліміздегі бір буынды түбірлер мен негіздер құрамында кездесетін қосымшалар да көнеру, кірігу мәселесімен тығыз байланыста болады. Себебі бір кездері тілімізде дербес қолданылған түбірлер қолданыстан шығып, кіріккен қосымшалы түбірлерде сақталған (айт, жорт, оян). Бүгінде сол қосымшалармен бірігіп барып, бір бүтін лексикалық бірлік ретінде танылады. Тек этимологиялық талдаудың негізінде ғана олардың аражігін ажырата аламыз.
Сөз түрлендіруші аффикстер кірігу, көнеру әрекеті арқылы жаңа сөз тудырушылық қызметке ие болады. Осының негізінде тілімізде жаңа лексикалық мағынаға ие сөздер пайда болады. А. Ысқақовтың пікірінше: "Туынды үстеулер құрамында сөз тудырушы аффикстер арқылы жасалмай, керісінше бастапқы мағыналарынан айрылып, септік жүйесінен алыстаған есім формаларының көнеруі мен кірігуінің нәтижесінде пайда болған сөздер тобы бар" [10, 173 б.].
Тіліміздегі көнеру, кірігу әрекетіне ұшыраған жалғауларға - көптік, септік және тәуелдік жалғауларын жатқыза аламыз. Бұлар түбірге кірігу арқылы жаңа лексикалық бірліктер жасайды. Түбірге кіріккен (лексикаланған) жалғаулар екі қызметті қатар атқарады; олар грамматикалық мағынаны білдіруімен қатар, кейбір түбірлерге кірігіп, сіңісіп кету арқылы сөз тудырушылық қызметті де иемденеді. Соңғы жағдайда бүлар сөзжасам аумағына еніп, жаңа сөздер жасауға қатысады. Бүл жөнінде Ә. Төлеуов: "Жұрнаққа қарағанда, жалғау өзгеріске бейім категория. Өйткені көнеленген кейбір жалғаулар жұмсалу ыңғайына қарай жалғау, жұрнақ қызметіне ауысып отырады", - деген ой айтады [12, 110 б.].
А. Раманова тілдегі сөз түбіріне кіріккен (СТК) жалғауларды төмендегі белгілер арқылы ажыратуға болатынын айтады:
СТК жалғаулар жаңа лексикалық бірліктер жасайды, ал әдеттегі жалғаулар сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстырып тұрады;
СТК жалғаулар сөзжасамда түбірмен бір бүтін лексикалық
бірлік ретінде жұмсалса, әдеттегі жалғаулар түбірден жеке морфема
болып ажыратылады;
СТК жалғаулар арқылы пайда болған сөздер синхрондық
талдауда морфемаларға бөлінбей, сол бүтін күйінде қабылданады;
СТК жалғаулар арқылы жасалған сөздер сөздікте реестр сөз
ретінде беріледі;
Жалғаулардың түбірге кірігуі арқылы пайда болған сөздер
басқа сөз таптарына жиі ауысып отырады.
Түбірге кіріккен жалғаулар жалғану ретіне қарай үш түрге бөлінеді:
Дара түрде кіріккен жалғаулар. Бұл топқа түбірге дара
күйінде кіріккен жалғаулар жатады, яғни түбірге кіріккен жалғау
біреу болады. Мысалы: ал +ға, өз+ге, бас +қа, дем +де, күн +де,
көп+тен, бір+ден т.б.
Екі түрлі жалғаудың түбірге кірігуі.
Бұл топқа түбірге қатарынан екі жалғаудың кірігіп кетуі арқылы жасалған сөздер жатады. Мәселен, оларға тәуелдік жалғауы мен септік жалғауының қатар кірігуінен пайда болған мынадай сөздерді атай аламыз: күн+і (тәуелдік ж.)+мен (көмектес с.), түн+і (тәуелдік ж.) +мен (көмектес с.), етпет+і (тәуелдік ж.) +нен (шығыс с.), ертең+і (тәуелдік ж.)+не (барыс с.) т.б.
Қазіргі қазақ тіліндегі үстеу сөздердің бір бөлігін септік жалғаулары арқылы жасалған сөздер тобы құрайды. Есім сөздер құрамындағы септік көрсеткіштерінің көнеріп, түбірге кірігу әрекеті негізінде жаңа лексикалық мағынаға ие сөздер пайда болады. Мысалы: бірге, баяғыда, қапыда, демде, әуелден, ежелден, бастан, ертемен т.б. сөздер құрамындағы септік жалғауларының көнеруі нәтижесінде үстеуге ауысқан. Ғалым Н. Оралбай оларды "туынды көнерген түбірлер деп атаған дұрыс" [16] деп есептейді. Расында да, бүл түста түбір мен қосымша жігі айқын көрініп тұр (бір-ге, баяғы-да, қапы-да, дем-де, әуел-ден т.б.). Бастапқы түбір сөзді табу да қиын емес, оның мағынасын да анықтай аламыз. Бір өзгешелігі, бұл тұста септік жалғаулары көнеленіп, мағынаның өзгеруіне себепші болып, сөзжасамдық қызмет атқарады. Ғалым өз еңбегінде септіктердің көнеріп, үстеуге айналуын сөзжасамның бір тәсілі ретінде көрсетеді. Үстеулердің бұл тобы септік жалғауларының түбірге кірігіп, көмескіленуінің нәтижесінде басқа сөз таптарынан морфологиялық жолмен жасалады.
Түркітанушы Н.К. Дмитриев башқұрт тіліндегі бұл өзгерісті былайша береді: "При какой-нибудь существительном имеется полная схема падежей, и каждый из них употребляется именно как форма изменения этого самого существительного. И вот в силу специальных причин один из падежей принимает особое значение лишь отдаленно связанное с корнем основного слова и этим самым как бы отрывается от делой схемы, изолируется от нее" [7, 117 б.]. Бұл тұжырым қазақ ғалымы А. Ысқақов еңбегінен де жалғасын тапқан. Ғалым қазақ тіліндегі үстеулердің жасалу жолына кеңінен тоқтала келіп, "...зат есімнің кейбір септік формалары көнерген немесе көнеру әрекетіне жақын және соған сәйкес олар үстеуге айналуда немесе айналып кеткен", - деп түйіндейді [10, 34 б.].
Септік жалғауларының түбірге кірігу әрекеті тірі септік көрсеткіштері мен олардың зат есім жүйесіндегі қызметінің әлсіреуінен көрінеді. Көнеленіп, лексикаланған септік формалары түбірге кірігіп, жаңа лексикалық бірліктер жасайды, синтаксистік қызметінен айырылады.
Көнеленген септік жалғаулары негізінде пайда болған сөздер сөзжасамның нәтижесі десек, онда түбір мен септік қосымшасының арасында сөзжасамдық қатынас болуы тиіс. Бұл септік тұлғалы сөздердің септік қосымшаларының лексикалану нәтижесінде қалыптасқанын дәлелдейді. Сөйтіп септіктің белгілі бір тұлғасы септік параигмасынын бөлініп, алшақтап, өзі жалғанған сөздің бойында тұрақтап, басқа сөз табына ауысады.
Т.Г. Агаева азербайжан тіліндегі лексикаланған септік тұлғаларының 2 типін көрсетеді. А. Раманова да тілімізде септік жалғауларының түбірге кірігуінің екі жолы бар дейді:
- түбірге кіріккен көне септік жалғаулары;
- тірі септік жалғаулары.
1. Фонетикалық жағынан өзгеріске ұшырау арқылы түбірге кіріккен көне септік формалары. Бұл аффикстер белгілі бір сөздер құрамына кірігіп, ажырамастай болып сіңісіп кеткен, бүгінде тілімізде қосымша ретінде қолданылмайды. Бұл топқа септік жалғауларының екі түрлі көрсеткіші кіреді:
а) -ын-ін түріндегі көне көмектес септігінің көрсеткіштері.
Көне түркі тілдерінде көмектес септігінің -ын, -ін (-ен, өн, -он) түріндегі көрсеткіштері қолданылған. Қазіргі түркі тілдерінде бұл формалар көнерген жалғаулар болып есептеледі. Олар қысын, жазын, күзін тәрізді үстеулердің құрамында кездеседі. Бүгінде тілімізде қолданылмайтын бұл септік жалғаулары ғалымдар назарынан тыс қалған жоқ. А.Н. Кононов өз еңбегінде бұл аффикстердің жыл мезгілін немесе тәулік бөлігін білдіретін мезгіл үстеулер ("жазын", "қысын", "күндүзүн") мен " әуелін, "үстін", "жақын" тәрізді үстеулер құрамынан кездесетіндігін айтады [21, 284 б.].
-ын, -ін аффиксінің даму тарихы туралы пікірді, біз, А.М. Щербактың еңбегінен көре аламыз: "ХІ-ХІІІ ғғ. көмектес септік көрсеткіштері сөз түрлендірушілік қызметін жойып, үстеулердің бір тобын тудырушы ерекше сөзжасамдық қабілетті иемденеді" [22, 89 б.].
Ал ҮІІІ-ХІ ғғ. көне түркі жазба ескерткіштері тілін зерттеуші В. Г. Кондратьев жазбалар тілінен -(ы)н, -и(н), -ун-ян түлғалы құралдық септік (инстр. пад.) көрсеткіштері кездесетіндігін айтады [23, 40 б.]. Демек, -ын, -ін түріндегі септік жалғаулары XI ғасырдан кейін-ақ өз мәнін жоғалта бастаған.
Келесі ғалымдар қатары да (Т.Г. Агаева, Б.О. Орузбаева, Э.В. Севортян, Ф.А. Ғаниев, 3.3. Абсалямов) өз еңбектерінде үстеулердің құрамынан -ын... көне септік көрсеткіші кездесетіндігін айтып өтеді.
А. Ысқақов бұл тұлғаның септік жүйесінен шығып қалып, бүгінде санаулы сөздер (қысын, жазын) құрамында ғана келетіндігін атап көрсетсе, Ә.Төлеуов те өз талдауында осы тұжырымға келген [24].
Ә.О. Ыбырайым "Үстеулердің грамматикалық ерекшеліктері" атты диссертациясында [25] бұл аффикске қысқаша талдау жасайды. Ә.О. Ыбырайым септік жалғауларының үстеу жасаудағы ерекшеліктерін көрсетеді. Қазақ тілінде ондай сепіктің саны төртеу: 1) барыс септігі формасында адвербиалданған сөздер; 2) жатыс септігі формасында адвербиалданған сөздер; 3) шығыс септігі формасында адвербиалданған сөздер; 4) көмектес септігі формасында адвербиалданған сөздер. Автор қазіргі тіл тұрғысынан тарихи аффикс болып табылатын - ын, -ін, -н формалары арқылы адвербиалданған сөздер де кездесетінін, бұл септік тұлғасының әр авторда түрліше аталатынын айтады: қарулық септік (А.М. Щербак), көмектес септігі (Н.К. Дмитриев), құралдық септік (А.Н. Кононов). Қазақ тілінде осы тұлғадағы мынадай сөздер кездеседі: қысын, жазын, жасырын, астыртын, үстіртін [25, 65 б.].
Е. Саурықовтың жұмысында бұл форма көмектес, құралдық септік мағынасында қолданылған деп көрсетілген [18, 108 б.]. Е. Саурықов бұл септіктердің көне түркі тілінде көбінесе бір нәрсенің көмегімен аяқталатын қимылдың белгісін білдіргенін айтады. Қазіргі кезде осы формалар арқылы қалыптасқан мезгіл үстеулерді көрсеткен: қышын қысымен, йазын жазымен, күзүн күзімен, ілкін алдымен. -ын, -ін, -н формаларын формаларын құранды -лайын, -лейін қосымшаларының құрамынан кездестіруге болады. Бұл аффикс қазіргі түркі тілдерінде үстеу сөздердің құрамында көптеп кездеседі. Форманың шығуы жайында ғалымдар арасында көптеген пікірлер мен болжамдар бар. Бірақ олардың арасында бірізділік байқалмайды [18, 109 б.].
Сонымен, қазақ тілінде -ын, -ін түлғалы сөздер санаулы ғана (қысын, жазын, күзін) әрі тілімізде сирек қолданылады. Бұл сөздердің құрамындағы көне септік көрсеткіштері түбірге кірігіп, зат есімдерден мезгіл мәнді үстеулер жасаған. Бүгінде оларды түбір-жалғауға ажыратпай, бүтін бір лексикалық бірлік ретінде қарастырамыз.
ә) -ғары, -гері, -қары, -кері түріндегі көне барыс септігінің көрсеткіштері.
Бұл аффикстерқазіргі қазақ тілінде жоғары, ішкері, тысқары, сыртқары, ілгері, шеткері тәрізді санаулы сөздерден ғана кездеседі және қазіргі қазақ тілінде бұл жалғаулар өнімсіз, өлі қосымшалар тобына кіреді. Тілдің тарихи дамуы барысында көрсетілген сөздерге кірігіп кеткендіктен, бүгінде түбір құрамында қолданылады.
-ғары... көрсеткіштерінің мағынасы, құрамы мен қызметі жөнінде ғалымдар түрліше ойлар айтады. Мәселен, Н.К. Дмитриевтің пікірінше: "-ғары... аффикстері барыс септігінің жалғауы (-ға) мен бағытты бідіруші -ры, -рі көрсеткіштерінің қосындысынан жасалған" [26, 49 б.]. Ал А.М. Щербак бұл аффикстерді сөзтүрлендірушілік қасиеттерінен ерте айырылған, қазіргі түркі тілдерінде септік мағынасын білдірмейтін, әуелгі (первообразные) есімдер ретінде санайды [27, 17 б.]. Осыған жақын пікірді В.И. Аслановтан да көре аламыз. Ғалым бұл мәселе төңірегіндегі ойларын кейінгі мақаласында білдіреді [2].
Бір топ түркітанушылар - Б.О. Орузбаева, В.Г. Кондратьев, Р.Ф. Зарипов
О. Джамалдинов, Ф.Г. Исхаков еңбектерінде -ғары... аффикстерінің жалпы түркі тілдеріне тән көрсеткіш екендігі дәлелденген.
Т.Г. Агаева -ғары... аффиксін лексикаланған өнімсіз қосымшалар қатарына жатқызады және лексикалану жағдайында көне септік көрсеткіштерінің фонетикалық құрамы өзгеріске ұшыраған (ич+гары - ичәри, дыш+гары - дышары) деп есептейді [4, 6 б.]. Ғалым бұл тұжырымды әзірбайжан тілінің деректеріне сүйене отырып айтқан. Ал қазақ тілінде бұл сөздердегі -гары... аффикстері еш өзгеріссіз айтылады: тыс+қары, іш+кері, іл+гері т.б. Біздіңше, бұл - түркі тілдеріндегі өзара фонетикалық айырмашылықтар ғана.
А. Есенқұловтың анықтауынша: "... -ғару жалғауы бағыттың алшақтығын білдірсе, -ра, -ре, -ру қосымшасы баратын жердің аса қашық еместігін білдіреді" [14, 122 б.].
М. Томановтың еңбегінде: "Егер -т аффиксін барыс септігінің қазіргі түлғасы десек, -ру аффиксі өте ескі дәуірдің қалдығы, ол кейбір сөздердің құрамында өлі тұлға болып сақталған...", - дей келіп, бұл пікіріне дәлел ретінде кері, ары, бері деген сөздерді келтіреді [11, 156 б.].
Н. Оралбай -ғары... көрсеткіштерін қазіргі кезеңдегі "мекен мәнді тудырушы жұрнақтар" деп көрсетеді [16, 160 б.]. Бұл -ғару жалғауының сөзжасамдық жұрнақ дәрежесінде танылуы деп қараймыз.
А. Раманова ғалымдар пікірін қорытындылай келе, -ғары... аффикстері ерте замандарда өнімді жалғау болған да, уақыт өте келе өз қызметінен айырылып, алғашқы мағынасында қолданыстан шығып қалған деген қорытынды жасайды. Бүгінгі күні ол тілімізде мекен үстеуі тобына кіретін санаулы сөздер құрамынан ғана кездеседі. Тілдің тарихи дамуы барысында осы сөздердің түбіріне кірігіп, сіңісіп кеткен.
Септік формалар тірі қосымшалар деп есептелсе де, кейде түбір құрамына кірігіп, оның ажырамас бөлігіне айналады. Тілімізде құрамындағы барыс, жатыс септікгері көрсеткіштерінің көнеленуі арқылы үстеуге ауысқан сөздер тобы (күнде, кешке, алға, бірге т.б.) өте жиі кездеседі. Олар әдеттегі барыс септігінің "неге?" немесе жатыс септігінің "неде?" сұрауларына жауап бермей және заттық мәнді білдірмей, керісінше "қалай?", "қашан?", "қайда?" тәрізді үстеудің сұрақтарына жауап беріп, мезгіл, мекен мәнді білдіреді. Бұл тұстағы барыс, жатыс септіктеріндегі сөздер мен одан туып отырған үстеулер өзара этимологиялық негіздерінің бірдейлігі арқылы ғана байланысты. Септік жалғаулары, негізінен, сөз түрлендірушілік қызметті атқаратын болса, берілген сөздерде көнеру, кірігу әрекетіне ұшырау арқылы сөзжасамдық қызметті иемденген.
Септік жалғауларының түбірге кірігуі - үстеу сөздерді тудырудың бірден-бір жолы екендігін көптеген ғалымдар (Н.К. Дмитриев, Э.Р. Тенишев, Э.В. Севортян, С.А. Гочияева, О. Джамалдинов, А.Н. Кононов, М.А. Хабичев, А.М. Щербак, А.Ю. Бозиев, А. Ысқақов, М. Томанов, Ә. Төлеуов, Н.О. Оралбаева) еңбектерінде дәлелдеп көрсетіледі. Бұл құбылыс сөзжасамда синтетикалық тәсілдің аумағында қаралады. Ғалым Н. Оралбайдың "Қазақ тілінің сөзжасамы" атты еңбегінде синтетикалық тәсіл туралы түсінік беріліп, ол мысалдармен дәлелденген [17, 159 б.].
Септік жүйесінен алыстап, негізгі мағынасы мен қызметінің көмескіленуінің нәтижесінде сөзжасамдық қабілетке ие болған септік жалғауларына С.А. Гочияеваның еңбегінде төмендегіше сипаттама берілген: "Бұл сөз берілген формада септік жүйесінен шығып қалғанын, яғни ол осы формада "қатып қалғандығын (кірігіп кеткенін)", "көмескіленгенін", оңашаланғанын, енді оның накты заттық мағынаны білдірмейтінін тапқаннан кейін оны үстеу қатарына қоса беруге болады. "Кірігу" әрекетінде, қандай да бір есімнің белгілі бір септік формасында үстеуге ауысу әрекетінде бүл есімнің сөз түрлендіруші жұрнағы сөзжасамдық мағынаны иемденеді" [28, 74 б.].
Септік жалғауларының көнеру, кірігу әрекеті арқылы жасалған сөздер бірден пайда болмайды. Ол тілдің тарихи дамуы барысында баяу жүріп отыратын құбылыс және ол тілдің ішкі заңдылығына ғана бағынады. Мәселен, қарашай-балқар тілін зерттеуші А.Ю. Бозиевтің: "үстеулер тобын толықтырып отыратын бұл тәсілдің өзіндік ерекшелігі мынада, тілдің өзі мұқият және үзақ "тексереді", "сынайды", ал бұл сөздің жаңа қасиетті, яғни үстеулік мағынаны, иемденгені мен оған көп тартылатынына "көз жеткізгеннен" кейін, тартып алады да, осы жаңа мағынаға бекітеді", - деген пікірі осы түйінімізге тура келеді [29, 55 б.].
Тіліміздегі босқа, зорға, қапыда, баяғыда, демде, ежелден, бастан, көптеп, кенеттен, сыртқа т.б. үстеулер септік көрсеткіштерінің көнеру, кірігу әрекеті арқылы жасалған. Бұл туралы А.А. Юлдашев былай дейді: "Септік көрсеткіштерінің бұл сөздерде сөз тудырушылық қасиетке ие екендігі даусыз, лексикалану заңдылығына сай бұл формалар алғашында септік жалғаулары ретінде пайда болып, кейін пысықтауыш қызметін атқару арқылы үстеуге айналып кеткен" [3, 305 б.].
Қазақ тіліндегі үстеулердің септік жалғаулары арқылы жасалу мәселесіне А. Ысқақов өз еңбегінде кеңінен тоқталып, бұл туралы: Қазақ тіліндегі септік жалғауларынан жатыс, барыс, шығыс септіктері жиі, ал көмекгес септігі сирек кіріккен күйде кездеседі, - деген [10, 34 б.].
Белгілі ғалым Қ. Жұбановтың пайымдауынша: Басқа есімдер мен есімшелерге мезгіл-мекен үстеуі (жұрнағы) болған -да қосымшасын жалғап, мезгіл-мекен есім жасаймыз (ағашта, ауылда, ұзында). Мұны екінші сөзбен айтқанда, бұрынғы жатыс жалғау дегенді септеулердің қатарынан тіпті жалғаулардың қатарынан шығарып, үстеу (жұрнақ) қатарына қосқан десек болады [30, 235 б.]. Ғалым қазақ тіліндегі септік көрсеткіштерінің кірігу әрекетін анық байқап, бағдарламасына да кіріккен үстеулер (жұрнактар) тақырыбын енгізген. Біздіңше, ғалым кірігу әрекетіне ұшыраған септік көрсеткіштері сөзжасамдық қызметті атқарып тұрғандықтан, оларды жұрнақ (үстеу) аясында қарастырған.
Тілімізде көнеленіп, сөз түбіріне кіріккен күйінде кездесетін септік жалғаулары мыналар:
1. Барыс септігінің кірігуі арқылы пайда болған үстеулер:
а) Мезгіл мәнді үстеулер: кешке, ертеңіне, әзірге, күніге, жетісіне, қазірге;
ә) Мекен мәнді үстеулер: алға, артқа, төменге, сыртқа;
б) Сын-бейне мәнді үстеулер: зорға, босқа, бірге, текке, бекерге,
жоққа.
2. Жатыс септігінің кірігуі арқылы пайда болған үстеулер:
а) Мезгіл мәңді үстеулер: қапыда, баяғыда, қазірде, алғашқыда, демде, күнде, түнде, жылда, кейде, іңірде, жуырда, әлеіде;
ә) Мекен мәнді үстеулер: төменде, жоғарыда, әріде, мүнда, осында, артта, алда, арасында;
б) Сын-бейне мәнді үстеулер: қапыда, лезде, абайсызда, байқаусызда.
3. Шығыс септігінің кірігуі арқылы пайда болған үстеулер:
а) Мезгіл мәнді үстеулер: әуелден, ежелден, баяғыдан, бастан, көптен, ертеден, кенеттен, жаңадан, тосыннан, манадан;
ә) Мекен мәнді үстеулер: шетінен, алдынан, артынан, алдан, арттан, алыстан;
б) Сын-бейне мәнді үстеулер: бірден, етпетінен, келтесінен, жүресінен, тосыннан,
4. Көмектес септігінің кірігуі арқылы пайда болған үстеулер:
а) Мезгіл мәнді үстеулер: күнімен, түнімен, ертемен;
ә) Мекен мәнді үстеулер: бермен, әрмен;
б) Сын-бейне мәнді үстеулер: жайымен, жөнімен, шынымен, кезекпен, ретпен.
Сонымен, септік жалгауларының түбірге кірігу, көнеру әрекеті үстеу сөздерді тудырудың бір тәсілі болып саналатындығына көз жеткіздік.
А. Раманова қазақ тіліндегі кірігу, көнеру әрекетіне ұшыраған тірі септік жалғаулары мен көне септік көрсеткіштерінің арасында төмендегіше айырмашылықтарын санамалп көрсетеді:
1. Көне септік қосымшалары түбірге ажырамастай болып кірігіп кеткен күйде де кездеседі. Соның нәтижесінде әуелгі түбірлер өз мағынасынан айырылып, қосымшамен бірге бір лексикалық мағынаға ие болған. Сондықтан да оларды түбір-қосымшаға ажырата алмаймыз. Мысалы: жоғары, ілгері деген сөздерді жо-ғары, іл-гері деп ажыратар болсақ, әуелгі түбірлер өз дербестіктерін жояды. Ал, түбірге кіріккен тірі септіктер мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Кірігу үрдісінің жалпы тілдік сипаттамасы
Тіл біліміндегі кірігу үрдісінің табиғаты
Грамматикалық формалардың лексикалануы және оның зерттелу жайы
2 Қазақ тіліндегі сөз түбіріне кіріккен қосымшалардың қызметі
2.1 Қазақ тіліндегі сөз түбіріне кіріккен жалғаулар және олардың қызметі
2.2 Қазақ тіліндегі сөз түбіріне кіріккен жұрнақтардың сипаты
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Зерттеу тақырбының өзектілігі. Қазіргі қазақ тілінде толығымен зерттелмеген мәселелер бар. Соның бірі - сөз түбіріне кіріккен қосымшалардың қызметі. Қосымшалардың түбірге кірігуі туралы айтылып жүргенімен, нақты зерттелулер жүргізілмеген.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қазіргі қазақ тіліндегі түбірге кіріккен жұрнақтар мен жалғаулардың қызметі.
Зерттеудің мақсаты.
Зерттеудің міндеттері.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңыздылығы.
Зерттеу жұмысының дереккөздері.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қазіргі қазақ тіліндегі септік жалғаудың түбірге кірігу әрекеті арқылы жасалған көнеленген септік жалғаулардың түрлері.
Зерттеудің пәні. Қазіргі қазақ тілінің көнеленген септік жалғаулардың синтаксистік қызметі.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қазақ тіліндегі сөз түбіріне кіріккен, көнерген септік жалғаулардың өзіндік ерекшеліктерін салыстыра отырып, кіріккен септік жалғаулардың әдеттегі септік жалғаулардан айырмашылығын, көнеленген септік жалғаулардың түрлерін анықтау және синтаксистік ерекшеліктерін көрсету - жұмыстың мақсаты болмақ. Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді орындауға ұмтылыс жасалды:
- сөз түбіріне кіріккен септік жалғауына тән негізгі белгілерді анықтау;
- көнеленген септік жалғауларының түбірде көнеруі арқылы жасалған туынды сөздердің сөз таптарына қатысын көрсету;
1 Кірігу құбылысының тілдік жүйедегі орны
Тіл біліміндегі кірігу үрдісінің табиғаты
Грамматикалық формалардың лексикалануы
Тіл - үнемі өзгеріп отыратын құбылыс екндігі белгілі жайт. Осы тілдегі өзгеріс нәтижесінде тіліміздегі кейбір қосымшалар түбірге кірігіп, жаңа сипат алып жатады. Ғалымдар бұл құбылысты лексикаланумен байланыстырып қарастырады. Тілдің дамуы барысында лексикалану құбылысы сөздердің морфологиялық құрылысын өзгертуге әсер етіп отыратындықтан, қосымшалардың түбірге кірігуі лексикаланудың бір тәсілі болып табылады.
Н.А.Баскаков түркітану ғылымында аффикстердің лексикалануына алғаш назар аударды. Ол Явления лексикализации аффиксов в тюркских
языках атты мақаласында жалпы түркі тілдеріне тән -мыс-міс, -лар-лер, -ғана-кене, -сымақ" тәрізді қосымшалардың лексикалану жағдайын сөз етеді. [1, 29 б].
Бұл мәселелерді түркітанушы В.И.Асланов "Некоторые случаи перехода грамматических форм в лексикализованные образования" атты мақаласында қарастырады. Ол сөз түбіріне кіріккен күйде кездесетін тәуелдік, септік жалғаулары мен етістік формалары туралы пікір білдіреді. Ғалым: "Сөз түрлендіруші формалардың лексикалануы әр жағдайда әр түрлі өтеді. Басқа сөзбен айтқанда, кейде сөз түрлендіруші аффикс сөз құрамында грамматикалық қатынасты білдірмей, лексикаланған бүтіннің бір бөлшегі ретінде де келіп отырады... Осындай өзгерген формадағы сөздер лексикалану құбылысы арқылы басқа сөз таптарына жиі ауысады",- деп жазды [2, 26 б.]. Ғалымның бұл пікірі қазақ тіліндегі кейбір жалғаулар мен грамматикалық мағына иеленген жұрнақтардың табиғатына да сай келеді.
А.А.Юлдашевтің "Лексикализация тюркских грамматических форм как объект словообразовательной морфологии и словаря" мақаласында қосымшалардың түбірге кірігуі туралы ойлар кездеседі. Ғалым: "...Осыған ұқсас үстеулер құрамындағы (мәңгіге, текке, босқа, ұзаққа, бірге т.б.) септік көрсеткіштері сөзжасамдық қабілетті иеленіп тұрғандығы анық; осындай формалардың септік ретінде пайда болып, кейіннен грамматикалық формалардың лексикалану және оқшаулану теориясына сәйкес, пысықтауыш қызметін атқаруы барысында үстеуге өзгерген; сірә, олар сөз түрлендіруші морфология деңгейінде пайда болмаған, о бастан өзіндік деривациялық морфологиясының деңгейінде шынайы жекеленген және лексикаланған септік формаларына сырттай ұқсас үстеу ретінде жасалған...",- деген ой білдірген [3, 63-64 бб.]. Автор грамматикалық формалардың көнеленуін сөзжасам тұрғысынан қарастырып, жалғаулардың сөзжасамдық қызметке ие болуының негізгі себебін лексикалану құбылысымен байланыстыра қарастырды.
Түркітануда осы мәселені әзірбайжан тіліндегі тілдік деректер арқылы қарастырып, еңбек жазған - Т.Г.Агаева болып табылады. Ол өзінің "Лексикализация грамматических форм в современном азербайджанском языке" атты диссертациялық жұмысында қосымшалардың түбірге кірігу әрекетін алғаш ғылыми түрде дәлелдеді. Автордың еңбегі грамматикалық формалардың лексикалануына арналып, грамматикалық формалардың лексикалануын сөзжасамның бір тәсілі ретінде қарастырады. Ғалым: "Қазіргі әзірбайжан тіліндегі грамматикалық формалардың лексикалануы, тілдің тарихи дамуы барысында белгілі бір сөздердің құрамына кірігіп, сөзжасамдық дәрежеге өткен, сөз түрлендіруші аффикстердің көмегімен сөз тудыру жағдайында танылады", - деп түсіндіреді [4, 5 б.]. Т.Г.Агаеваның пікірінше, грамматикалық формалардың лексикалануында сөз түрлендіруші аффикстер өздерінің бастапқы лексикалық, грамматикалық және синтаксистік мағыналарынан айырылып, жаңа морфологиялық категориялар мен синтаксистік қасиеттерді иеленеді. Жұмыста лексикаланған грамматикалық формалардың әрқайсысына жеке-жеке сипаттама берілген: зат есім аясында сан категориясы, септік және тәуелдік аффикстері қаралса, етістік категорияларынан - етіс, есімше, көсемше формалары қарастырылған.
Қосымшалардың түбірге кірігу әрекетіне Т.Г. Агаева төмендегіше сипаттама береді: "... специфика "окаменелых" форм такова, что они органически спаяны со своими корнями и составляют с ними единое делое. Только глубокий и всесторонний этимологический анализ с привлечением материалов других тюркских языков даст возможность установить первоначальную семантику корневых морфем в подобных образованиях" [4, 7б.]. Шынында, түбірге кіріккен қосымшалардың бірінен оның қандай қосымша екендігі анық байқалып тұрса, енді бірін этимологиялық талдау арқылы ғана анықтауға болады. Мысалы, зорға, бекерге сөздерінен септік қосымшалары айқын көрініп тұрса, қызыл, жасыл сөздерінің құрамындағы қосымшаларды этимологиялық талдау негізінде айқындай аламыз.
Қосымшалардың түбірге кірігуі тілдің ішкі жағдайында өтетін құбылыс болғандықтан, ол сөздің морфологиялық құрылысына тікелей әсер етеді.
Түбір мен қосымшаның өзара жымдасып кетуі кейде бастапқы түбірдің өзінің дербес мағынасын жоғалтып, ескіруінен болуы мүмкін. Мұндай жағдайда түбірдің бастапқы сипаты басқа сөздермен салыстыру арқылы, ондай мүмкіндік болмаған жағдайда, қосымшаның құрамы (қазіргі тілде актив болмаса да, белгілі болуы ықтимал) арқылы анықталады.
Сөз құрамындағы морфемалардың мағыналары жойылып, олардың бір-біріне кірігіп кетуіне, соның нәтижесінде сөздің морфемаларға мүшеленбеуіне әкелетін морфологиялық үрдіс тіл білімінде сіңісу құбылысы деп аталады. Сіңісу үрдісінің нәтижесінде сөз құрамындағы морфемалар өзара әбден кірігіп, олардың бұрынғы жігі (шегі) жойылады. Ондай сөздің қандай морфемалардан құралғаны бірден аңғарылмайды, оның жігін лингвистикалық анализ арқылы ғана айқындауға болады. Мысалы, тімтін (у) тіміскіле (у) тәрізді сөздердін алғашы түбірі тім екені, ал - тім (ті, -ін) -іскі (іс, кі) -ле дегендердің аффикстер екені күмән тудырмаса керек. Тілдің тарихи дамуы барысында морфологиялық сінісу үрдісінің әсерінен бұл сөздердін (тімтін, тіміскіле) құрамындағы түбір морфема мен аффикстік морфемалар бір-біріне әбден кірігіп және бастапқы мағыналары жойылып, соның нәтижесінде аталған сөздер морфемаларға ажыратылмайтын сөздерге айналған. Морфологиялық сіңісу процесінің әсерінен түбір мен аффикс те, түбір мен түбір де, аффикс пен аффикс те бір-бірімен кірігуі мүмкін. Жоғарыда келтірілген тімтін, тіміскіле деген етістіктер түбір морфема мен аффикстік морфемалардын бір-бірімен кірігіп сіңісуіне мысал болса, сексен, тоқсан деген сан есімдер түбірлердің бір-бірімен кірігіп сіңісуіне мысал бола алады. Қазақ тіліндегі аталған сан есімдер бұл күнде сегіз және он, тоғыз және он деген бөлшектерге ажыратылмайды, бұларды қазіргі тілді қолданушылар бір бүтін сөз ретінде ұғынады. Сондай-ақ қазақ тілінде сөйлеуші адамдар қазірде әкел дегенді алып+кел деген сөздерден апар дегенді алып+бар деген сөздерден құралған деп қарамайды, олардың шығу тегі, әдетте, еске алынбай, бір бүтін сөздер ретінде қабылданады.
А.Раманова Қазіргі қазақ тіліндегі сөз түбіріне кіріккен тәуелдік жалғаулары атты кандидаттық диссертациясында: Тiлдегi көнеру, кiрiгу әрекеттерi де өзара тығыз байланысты. Сондықтан да, бiз, екеуiн бiр-бiрiнен бөлiп, жеке-дара атамай, тұтастықта қарағанды жөн көрдiк. Түбiрге жалғанған қосымша тiлдiң дамуы барысында, ең алдымен, көнеленiп барып, содан соң түбiрге кiрiгедi. Көнелену әрекетiне ұшырамаған қосымша түбiрге кiрiге де алмайды. Себебi көнеленген қосымша мен әдеттегi қосымшаның арасында айырмашылықтар бар. Мысалы: тiлдегi өзге, басқа, бiрге тәрiздi сөздердiң құрамындағы барыс септiк көрсеткiштерi (-ге, -қа) бастапқы мағынасы мен қызметiнен айырылып, көнеленiп кеткен. Бүгiнде сөз түбiрiне кiрiккен қосымшалар қатарында саналады. Ал тiлдегi үйге, далаға, көшеге тәрiздi сөздердiң құрамындағы барыс септiк көрсеткiштерi өз мағыналарын сақтап, жалғау қызметiн атқарып тұр. Олар көнеленбеген, сондықтан да түбiрге кiрiге алмайды, керiсiнше, түбiрден жеке морфема ретiнде ажыратылады. Демек, көнеру әрекетiнiң негiзiнде қосымшаның мағынасы мен қызметi көмескіленiп, бастапқы түбiрге бiрте-бiрте кiрiгiп кететiндiктен, бұл екi тiлдiк құбылысты бiр-бiрiмен тығыз байланыста қарастырған жөн. Бұл - көнеру әрекетiнсiз кiрiгу әрекетi жоқ, ал кiрiгу әрекетiнсiз көнеру әрекетi жоқ деген сөз [5, 9 б.].
Қазақ тіліндегі қосымшалардың кірігу әрекеті туралы: Қ.Жұбанов, А.Ысқақов, М.Томанов, А.Хасенова, Ә.Қайдаров, Ж.Манкеева, А.Раманова, Г.Тулекова еңбектерінде қарастырылған. Ғалымдар өз еңбектерінде өлі түбірлерге қосымшалардың кірігу жолына этимологиялық тұрғыдан талдаулар жасаған.
Жалғаулардың түбірге кірігу әрекеті тіл білімінде сөзжасамның бір тәсілі ретінде саналады. Себебі қосымшалардың түбірге кірігу әрекеті арқылы тілде жаңа мағынадағы туынды сөздер жасалады. Сөзжасамға арналған түркітанушы ғалымдар еңбектеріндегі осыған қатысты мәліметтер бұл ойымызды дәлелдей түседі.
Қырғыз тіліндегі сөзжасам мәселелерін зерттеуші ғалым Б.О. Орузбаева қосымшалардың кірігу әрекетін сөзжасамның бір тәсілі ретінде қарастырады. Ғалым: "Қазіргі қырғыз тілінің септік жүйесі тұрақты болғанымен, кей жағдайда лексикаланудың нәтижесінде басқа сөз тобына ауысып, өзінің бастапқы грамматикалық мағынасын жояды... Грамматикалық мағыналы сөздің лексикалануы сөздің бір сөз табынан екінші сөз табына ауысуымен, соның нәтижесінде тілдің лексикалық құрамының толығуымен сипатталады",- деп жазған [6, 29-30 бб.].
Н.К. Дмитриев башқұрт тіліндегі үстеулердің жасалу туралы айта келіп, кез келген зат есім септелу жүйесінде толығымен түрленеді, әрі әрбір септік жалғаулары зат есімнің тұлғалық өзгеруін көрсетеді. Арнайы себеппен (семантика-синтаксистік) септік алғауының біреуі ерекше мағынаға ие болып, тұтас жүйеден оқшауланады. Нәтижесінде жаңа сөз пайда болады, олар тек этимологиялық тұрғыдан ғана зат есім негізімен байланысты келеді деген пікір білдірді [7, 117 б.].
А. Байтұрсынұлы көбінесе үстеу мағынасында басқа есімдерден, есімдіктен, етістіктен шыққан сөздер жүретіндігін айтады [8, 256 б.]. Соның ішінде септік жалғауларынан қалыпасқан үстеу сөздер деп анықтап жазбағанымен, үстеу жасаудағы сөз таптарына назар аударған: Шалқасынан түсті, етбетінен құлады, орысша айтуы, адамша сөйледі дегенде ірі жазылған сөздер қалай? деп сұрағанға жауап болып тұр (түсті қалай? - шалқасынан, құлады қалай? - етбетінен, сөйледі қалай - адамша). Бұлар үстеу орнына жүретін зат есімдер.
Екі-екіден бөлді, үш-үштен алды, төрт-төрттен қойды, он-оннан санады, жиырмадан үлестірді дегенде ірі жазылған сөздер қалай? деп сұрағанға жауап болып тұр (бөлді қалай? - екі-екіден, алды қалай? - үш-үштен, қойды қалай? - тәрт-төрттен, санады қалай? - он-оннан, үлестерді қалай? - жиырмадан). Бұлар үстеу орнына жүретін сан есімдер [8 , 258 б.].
Қазақ ғалымдарынан бұл мәселеге алғаш назар аударған, септіктердің кірігу әрекетіне қысқаша талдау берген ғалым - А. Ысқақов. Ғалым үстеулерге арналған еңбегінде үстеулердің морфологиялық құрылымына қатысты бөлімде бірқатар зат есімдер мен заттанған сын сімдердің жатыс, шығыс, барыс және көмектес (құралдық) септіктерде үстеу сөздер жасайтыны айтады: а) жатыс септігінде: ертеде, ертеңінде, күнде, жылда, түнде, жазда, баяғыда, әлгіде, жаңада, қапыда, алда, аста, жуырда т.б.; б) барыс септігі: кешке, ертеңіне, жатқа, алға, сыртқа, астқа, үстке, араға, зорға, босқа, текке, бекерге, әзірге; в) шығыс септік: ертеден, кешеден, таңертеңнен, әуелден, алдан, арттан, ортадан, ежелден, тәуелдік жалғаудан кейін жалғанған шығыс септігі: шетінен, қырынан, төтесінен, түйдегінен, етпетінен, шалқасынан; г) көмектес септігі: ертемен, кезекпен, шынымен, қалпымен, жайымен, т.б. [9, 68-70 бб.].
А. Ысқақов морфологиялық еңбегінде үстеулерді жұрнақтармен қатар септік тұлғалары да қалыптастыратыны айтылады. Көнеленген формалар арқылы туған жалаң туынды үстеулер. Оларға бір алуан сөздердің белгілі бір септік жалғау формасында әбден қалыптасып, бір-бірінен бөлінбейтіндей болып көнеленген сөздер жатады. Осындай көнеленген қосымшалар төркіндері септік жалғауларынан болғандықтан, сыртқы тұлғасы жағынан сол септіктердің жалғауларына ұқсас келеді. Септелу қашан да болсын есімдерге тән қасиет болғандықтан, мұндай үстеулер кейбір септік жалғауларының көнеленуінің нәтижесінде көбінесе есімдерден туады [10, 339 б.].
Ғалым М. Томановтың Қазақ тілінің тарихи грамматикасы атты еңбегінде ғалым жеке сөздер құрамында өлі қосымша ретінде сақталған, яғни түбірге кірігіп кеткен көсемше, есімше және септік жалғауларына тоқталады [11].
Ғалым Ә. Төлеуов Сөз таптары атты еңбегінде көнеленген септік жалғаулары арқылы туынды үстеулер жасалатынын айтып өтеді [12, 108-110 бб.].
Қазақ тілінің грамматикасынан септік жалғауларының кірігу, көнеру әрекетіне қатысты мынадай ой айтылған: Зат есімдерден барыс, жатыс, шығыс, көмектес септік жалғауларының консервациялануы (көнеленуі) арқылы ауысып келген бірсыпыра үстеулер де бар [13, 204 б.].
Көне түркі жазба ескерткіштер тіліндегі қосымшаларды зерттеуші А. Есенқұлов: "септік жалғауларының көнеленуі арқылы бірер ғана туынды сөздер кездеседі. Бұл туынды үстеулер тұлғасы жағынан септік жалғауларына жақын болғанымен, мағынасы жағынан мүлде алыстап, септік жалғаулы сөз қалпында қабылданылмай, қалыптасып кеткен үстеу ретінде танылады", - деп тұжырым жасайды [14, 189 б.]. Септік жалғауларының көнеру, кірігу әрекетінің көне жазба ескерткіштер тілінен кездесуі олардың қалыптасу тарихының өте ертеде жатқандығын көрсетеді. Бұл туралы А. Салқынбайдың ...көне түркі жазба ескерткіштерінде кездесетін септік жалғаулары орта түркілік ескерткіштерде үстеулік сипатта орныққан. Орхон жазбаларында ілгеру, біргеру, йығару, тарқанғару т.б. сияқты барыс септік тұлғасында келіп, объектінің бағытын, мекенін білдірсе, кейін бұл тұлғалар дами келе, ілгері, бірге, алға т.б. сияқты үстеулерге арналған. Басқа септіктер жөнінде де осындай пікір айтуға болар еді, - деген пікірі А. Есенқұлов ойымен ұштасып жатыр [15].
Ғалым Н. Оралбайдың "Қазақ тілінің сөзжасамы" атты еңбегінде айтылған тұжырымдар көнеру, кірігу әрекеті сөзжасамның бір тәсілі екендігін айқындай түседі. Ғалымның пайымдауынша: "Бір, біреу сөздерінің есімдікке көшуі, бірге, басқа, өзге, кетеген, қашаған сөздерінің сын есімге көшуі, бірден, етпетінен, босқа, текке, зорға, бекерге, әреңге, алға, артқа, әзірге, қазірге, күніге, кейде, артта, алда, баяшда, қапыда, қапелімде, әуелден, ежелден, шетінен, лажсыздан, төтеден, шынымен, жайымен, түйдегімен т.б. осы сияқты сөздер үстеуге көшуі көнеру арқылы жүзеге асқан" [16, 38 б.]. Айтылған ой қазақ тіліндегі жалғаулардың көнеру, кірігу әрекетінің сөзжасамдық дәрежеге жеткендігін толықтай ашып береді.
Н. Оралбаева Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімнің сөзжасам жүйесі атты еңбегінде топтық сан есім жасалатын негізгі көрсеткіш шығыс септік жалғауы екені айтылып, нақты тілдік деректермен тиянақталған. Шығыс септік жалғауы сөз жасаушы қосымшаға жатпайтыны белгілі, ол - сөздерді байланыстырушы қосымша. Бірақ бұл қосымша есептік санға қосылғанда, өзінің негізгі синтаксистік қызметін атқармайды, есептік санды сөйлемде басқа сөзбен байланыстыру қызметінде емес, есептік санға топтау мәнін қосады. Мысалы: Күніне үштен, төрттен бордақы семіз қойларды сойғызып, үйіткізеді (М. Әуезов). Неге екені белгісіз, Сикорский келген жігіттерді жиырмадан топтап, бөле бастады (Ғ. Мүсірепов). Қайталама қос сөзден тұратын болжалдық сан есімдерден шығыс септік жалғауы арқылы топтық сан жасалады. Мысалы: Дәулетінің молдығы Нұртазаны жүз орап алатын Әлти жалшыны екіден-үштен емес, елуден-алпыстан жалдайды (С. Мұқанов) [17, 88 б.].
Тілде басқа сөз таптарына қарағанда септік тұлғаларының кірігу, көнеру әрекеті үстеулерді қалыптастыруда өнімді тәсіл болып саналады. Ғалымдар пікірі де осыны дәлелдейді. Демек, септік жалғауларының көнеруі арқылы пайда болған сөздер жиі үстеу сөз табына ауысып отырады.
Кірігу, көнеру әрекетінің үстеу сөздерді қалыптастырудағы қызметі Е.Б. Саурықов, Ж.Т. Сарбалаев, Ә.О. Ыбырайым, Ө.А. Жұмағұловалардың диссертациялық еңбектерінде сөз болады. Аталған ғалымдар қосымшалардың түбірге кірігу әрекеті арқылы үстеулер тобы толығып отыратындығын нақты дәлелдермен дәлелдеп берген. Мәселен, Е.Б. Саурықов өзінің "Адвербиалдану процесінің құрылымдық-семантикалық сипаты" атты диссертациялық жұмысында: "Қазіргі түркі тілдеріндегі кейбір үстеулердің құрамындағы аффикстер шығу тегі жағынан алғанда, алғашында жалғаулар болғанымен, қазіргі кезде олар сөздің түбірінен ажыратып алуға келмейтін дәрежеге жетіп түбірмен сіңісіп, оның құрамдас бөлшегі болып қалған. Осындай алуан түрлі құбылыстардың нәтижесінде үстеулер жасалған", - деп жазады [18, 11 б.].
Қосымшалардың түбірге кірігу, көнеру әрекеті түркі тілдеріне тән кұбылыс болғанымен, кей тұстарда орыс тілінен де байқалып отыратын құбылыс екенін А. Раманова айтып өтеді.
Орыс тіліндегі бұл өзгеріске В.В. Виноградов төмендегіше түсініктеме береді: "Зат есімнің септік формаларынан пайда болатын, үстеулерге тән морфологиялық сөзжасамның тағы бір тәсілі бар. Бұл тәсілдің ерекшелігі жалғаудың жұрнаққа айналуында жатыр, мысалы: авансом, еришком, рядом және т.б." [19, 157 б.].
Орыс тіліндегі үстеулер тарихын зерттеуші ғалым Е.И. Янович: Зат есімнің септік және мекен септік формаларының негізінде, олардың лексикалануының нәтижесінде үстеулердің жасалуы сөзжасамның морфологиялық-синтаксистік тәсілі ретінде қарастырылады, - деген тұжырымды айтады [20, 92 б.].
А. Раманова қосымшалардың кірігу, көнеру әрекеті тілде лексикалану құбылысымен тығыз байланыста қаралатынын, лексикалану құбылысы тілдің тарихи дамуы барысында сөздің морфологиялық кұрылысын өзгертуге өз әсерін тигізіп отыратындықтан, көнеру, кірігу әрекеті осы лексикаланудың бір тәсілі ретінде саналатынын айта келіп, лексикалану құбылысының анықтамаларына тоқталады.
Сөздіктерде лексикалану кұбылысына төмендегіше түсініктеме берілген: Лексикалану құрамындағы белгілі бір элементтің немесе сөз тіркестерінің дербес атауыш сөз мағынасын иеленуі немесе тұрақты тіркестің біртұтас сөз мағынасында жұмсалуы... К. Ахановтың пікірінше, барыс септігі қосымшасының көнеленуі арқылы жасалған зорға, текке, кешке, бекерге, бірге тәрізді туынды үстеулер, сондай-ақ жатыс, шығыс және көмектес септіктері жалғауларының тікелей грамматикалық қызметінің көмескіленуі арқылы жасалған кейде, жаңада, әлгіде, күнде, қапыда, лезде, етпетінен, кенеттен, шынымен, жайымен, ретімен деген тұлғалар лексикалану құрылысына жатады. Ғалымның пікірі тілдегі қосымшалардың кірігу, көнеру әрекетінің лексикалану құбылысымен тығыз байланысты екендігін нақтылай түседі. Демек, көнеру, кірігу әрекеті лексикалану құбылысына тікелей байланысты болғандықтан, жеке қарастырылған кезде осы құбылыстан өз бастауын алуы қажет. Содан соң барып, қосымшалардың кірігу, көнеру әрекетінің өзіндік ерекшеліктері мен белгілерін сөз етуге болады. Тіл білімінде бұл мәселе әлі де нақты бір жүйеге түспегендіктен, көнеру, кірігу әрекеті көбіне-көп жалпылама түрде лексикалану (лексикализация) терминімен беріліп отырады. Соған сәйкес, біз де ғалымдар еңбектеріндегі осы қолданысты өзгертпестен бердік. Мәселен, көптеген еңбектерде (Н.А.Баскаков, В.ИАсланов, ААЮлдашев, Т.Г,Агаева т.б.) қосымшалардың түбірге кірігу, көнеру әрекеті қосымшалардың лексикалануы (лексикализация аффиксов) деп айтылады [5, 8-9 бб.].
Септік жалғауларының негізгі қызметі сөз бен сөзді байланыстырып, түрлі грамматикалық мағына үстеп, сөздердің байланысу формаларын көрсетеді. Яғни, көнеленуге бейім барыс, жатыс, шығыс және көмектес септіктері негізінен байланысу формасы жағынан меңгеру болса, көнеленгеннен кейін қабысуға ауысады. Яғни септіктердің көнеленуі бірнеше жағдайға әсер етеді. Атап көрсетер болсақ:
грамматикалық мағына лексикалық мағынаға ауысады;
бір сөз табы екінші сөз табына (үстеуге) ауысады;
меңгеру байланысу формасы қабысуға ауысады;
синтетикалық форма аналитикалық формаға ауысады.
Қазақ тілі үнемі даму үстінде. Тарихи даму барысында тіліміздің грамматикалық құрылысы мен сөздік қоры түрлі өзгерістерге ұшырап отырады. Қосымшалардың түбірге кірігуі де - осы дамудың нәтижесі.
Қосымшалардың түбірге кірігуі тілдің ішкі жағдайында өтетін құбылыс болғандықтан, ол сөздің морфологиялық құрылысына тікелей әсер етеді. Тіліміздегі жалғаулардың сөз тудырушылық қабілетті иеленуі, қосымшалы сөздің бір сөз табынан екінші сөз табына ауысуы, сөздердің түбір мен қосымшаға жіктелмеуі бәрі кірігу әрекетінің негізгі белгілері болып табылады. Бұл өзгеріске қосымшалар тілдің тарихи дамуы барысында ғана ие болады.
Кірігу әрекетінің нәтижесінде грамматикалық формалар өздерінің грамматикалық мағыналарынан айырылып, жаңа белгілерді қабылдайды. Форма жағынан көнеленген, мағына жағынан әуелгі төркіндерінен алшақтаған сөздер өздерінің бастапқы топтарынан (мысалы: зат есім, сын есім, сан есімдер мен етістіктердің қатарынан) бөлініп шығып, лексикалық мазмұны жағынан басқа сөз табы қатарына ауысады. Сонымен бірге форма жағынан не біржола септелмейтін, не бірен-саран септік жалғауларын қабылдап, жарым-жартылай ғана өзгеретін сөздерге айналады. Мұндай сөздер түбір мен қосымшаға жіктелмей, бір бүтін лексикалық бірлік ретінде қолданылады.
Тіліміздегі бір буынды түбірлер мен негіздер құрамында кездесетін қосымшалар да көнеру, кірігу мәселесімен тығыз байланыста болады. Себебі бір кездері тілімізде дербес қолданылған түбірлер қолданыстан шығып, кіріккен қосымшалы түбірлерде сақталған (айт, жорт, оян). Бүгінде сол қосымшалармен бірігіп барып, бір бүтін лексикалық бірлік ретінде танылады. Тек этимологиялық талдаудың негізінде ғана олардың аражігін ажырата аламыз.
Сөз түрлендіруші аффикстер кірігу, көнеру әрекеті арқылы жаңа сөз тудырушылық қызметке ие болады. Осының негізінде тілімізде жаңа лексикалық мағынаға ие сөздер пайда болады. А. Ысқақовтың пікірінше: "Туынды үстеулер құрамында сөз тудырушы аффикстер арқылы жасалмай, керісінше бастапқы мағыналарынан айрылып, септік жүйесінен алыстаған есім формаларының көнеруі мен кірігуінің нәтижесінде пайда болған сөздер тобы бар" [10, 173 б.].
Тіліміздегі көнеру, кірігу әрекетіне ұшыраған жалғауларға - көптік, септік және тәуелдік жалғауларын жатқыза аламыз. Бұлар түбірге кірігу арқылы жаңа лексикалық бірліктер жасайды. Түбірге кіріккен (лексикаланған) жалғаулар екі қызметті қатар атқарады; олар грамматикалық мағынаны білдіруімен қатар, кейбір түбірлерге кірігіп, сіңісіп кету арқылы сөз тудырушылық қызметті де иемденеді. Соңғы жағдайда бүлар сөзжасам аумағына еніп, жаңа сөздер жасауға қатысады. Бүл жөнінде Ә. Төлеуов: "Жұрнаққа қарағанда, жалғау өзгеріске бейім категория. Өйткені көнеленген кейбір жалғаулар жұмсалу ыңғайына қарай жалғау, жұрнақ қызметіне ауысып отырады", - деген ой айтады [12, 110 б.].
А. Раманова тілдегі сөз түбіріне кіріккен (СТК) жалғауларды төмендегі белгілер арқылы ажыратуға болатынын айтады:
СТК жалғаулар жаңа лексикалық бірліктер жасайды, ал әдеттегі жалғаулар сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстырып тұрады;
СТК жалғаулар сөзжасамда түбірмен бір бүтін лексикалық
бірлік ретінде жұмсалса, әдеттегі жалғаулар түбірден жеке морфема
болып ажыратылады;
СТК жалғаулар арқылы пайда болған сөздер синхрондық
талдауда морфемаларға бөлінбей, сол бүтін күйінде қабылданады;
СТК жалғаулар арқылы жасалған сөздер сөздікте реестр сөз
ретінде беріледі;
Жалғаулардың түбірге кірігуі арқылы пайда болған сөздер
басқа сөз таптарына жиі ауысып отырады.
Түбірге кіріккен жалғаулар жалғану ретіне қарай үш түрге бөлінеді:
Дара түрде кіріккен жалғаулар. Бұл топқа түбірге дара
күйінде кіріккен жалғаулар жатады, яғни түбірге кіріккен жалғау
біреу болады. Мысалы: ал +ға, өз+ге, бас +қа, дем +де, күн +де,
көп+тен, бір+ден т.б.
Екі түрлі жалғаудың түбірге кірігуі.
Бұл топқа түбірге қатарынан екі жалғаудың кірігіп кетуі арқылы жасалған сөздер жатады. Мәселен, оларға тәуелдік жалғауы мен септік жалғауының қатар кірігуінен пайда болған мынадай сөздерді атай аламыз: күн+і (тәуелдік ж.)+мен (көмектес с.), түн+і (тәуелдік ж.) +мен (көмектес с.), етпет+і (тәуелдік ж.) +нен (шығыс с.), ертең+і (тәуелдік ж.)+не (барыс с.) т.б.
Қазіргі қазақ тіліндегі үстеу сөздердің бір бөлігін септік жалғаулары арқылы жасалған сөздер тобы құрайды. Есім сөздер құрамындағы септік көрсеткіштерінің көнеріп, түбірге кірігу әрекеті негізінде жаңа лексикалық мағынаға ие сөздер пайда болады. Мысалы: бірге, баяғыда, қапыда, демде, әуелден, ежелден, бастан, ертемен т.б. сөздер құрамындағы септік жалғауларының көнеруі нәтижесінде үстеуге ауысқан. Ғалым Н. Оралбай оларды "туынды көнерген түбірлер деп атаған дұрыс" [16] деп есептейді. Расында да, бүл түста түбір мен қосымша жігі айқын көрініп тұр (бір-ге, баяғы-да, қапы-да, дем-де, әуел-ден т.б.). Бастапқы түбір сөзді табу да қиын емес, оның мағынасын да анықтай аламыз. Бір өзгешелігі, бұл тұста септік жалғаулары көнеленіп, мағынаның өзгеруіне себепші болып, сөзжасамдық қызмет атқарады. Ғалым өз еңбегінде септіктердің көнеріп, үстеуге айналуын сөзжасамның бір тәсілі ретінде көрсетеді. Үстеулердің бұл тобы септік жалғауларының түбірге кірігіп, көмескіленуінің нәтижесінде басқа сөз таптарынан морфологиялық жолмен жасалады.
Түркітанушы Н.К. Дмитриев башқұрт тіліндегі бұл өзгерісті былайша береді: "При какой-нибудь существительном имеется полная схема падежей, и каждый из них употребляется именно как форма изменения этого самого существительного. И вот в силу специальных причин один из падежей принимает особое значение лишь отдаленно связанное с корнем основного слова и этим самым как бы отрывается от делой схемы, изолируется от нее" [7, 117 б.]. Бұл тұжырым қазақ ғалымы А. Ысқақов еңбегінен де жалғасын тапқан. Ғалым қазақ тіліндегі үстеулердің жасалу жолына кеңінен тоқтала келіп, "...зат есімнің кейбір септік формалары көнерген немесе көнеру әрекетіне жақын және соған сәйкес олар үстеуге айналуда немесе айналып кеткен", - деп түйіндейді [10, 34 б.].
Септік жалғауларының түбірге кірігу әрекеті тірі септік көрсеткіштері мен олардың зат есім жүйесіндегі қызметінің әлсіреуінен көрінеді. Көнеленіп, лексикаланған септік формалары түбірге кірігіп, жаңа лексикалық бірліктер жасайды, синтаксистік қызметінен айырылады.
Көнеленген септік жалғаулары негізінде пайда болған сөздер сөзжасамның нәтижесі десек, онда түбір мен септік қосымшасының арасында сөзжасамдық қатынас болуы тиіс. Бұл септік тұлғалы сөздердің септік қосымшаларының лексикалану нәтижесінде қалыптасқанын дәлелдейді. Сөйтіп септіктің белгілі бір тұлғасы септік параигмасынын бөлініп, алшақтап, өзі жалғанған сөздің бойында тұрақтап, басқа сөз табына ауысады.
Т.Г. Агаева азербайжан тіліндегі лексикаланған септік тұлғаларының 2 типін көрсетеді. А. Раманова да тілімізде септік жалғауларының түбірге кірігуінің екі жолы бар дейді:
- түбірге кіріккен көне септік жалғаулары;
- тірі септік жалғаулары.
1. Фонетикалық жағынан өзгеріске ұшырау арқылы түбірге кіріккен көне септік формалары. Бұл аффикстер белгілі бір сөздер құрамына кірігіп, ажырамастай болып сіңісіп кеткен, бүгінде тілімізде қосымша ретінде қолданылмайды. Бұл топқа септік жалғауларының екі түрлі көрсеткіші кіреді:
а) -ын-ін түріндегі көне көмектес септігінің көрсеткіштері.
Көне түркі тілдерінде көмектес септігінің -ын, -ін (-ен, өн, -он) түріндегі көрсеткіштері қолданылған. Қазіргі түркі тілдерінде бұл формалар көнерген жалғаулар болып есептеледі. Олар қысын, жазын, күзін тәрізді үстеулердің құрамында кездеседі. Бүгінде тілімізде қолданылмайтын бұл септік жалғаулары ғалымдар назарынан тыс қалған жоқ. А.Н. Кононов өз еңбегінде бұл аффикстердің жыл мезгілін немесе тәулік бөлігін білдіретін мезгіл үстеулер ("жазын", "қысын", "күндүзүн") мен " әуелін, "үстін", "жақын" тәрізді үстеулер құрамынан кездесетіндігін айтады [21, 284 б.].
-ын, -ін аффиксінің даму тарихы туралы пікірді, біз, А.М. Щербактың еңбегінен көре аламыз: "ХІ-ХІІІ ғғ. көмектес септік көрсеткіштері сөз түрлендірушілік қызметін жойып, үстеулердің бір тобын тудырушы ерекше сөзжасамдық қабілетті иемденеді" [22, 89 б.].
Ал ҮІІІ-ХІ ғғ. көне түркі жазба ескерткіштері тілін зерттеуші В. Г. Кондратьев жазбалар тілінен -(ы)н, -и(н), -ун-ян түлғалы құралдық септік (инстр. пад.) көрсеткіштері кездесетіндігін айтады [23, 40 б.]. Демек, -ын, -ін түріндегі септік жалғаулары XI ғасырдан кейін-ақ өз мәнін жоғалта бастаған.
Келесі ғалымдар қатары да (Т.Г. Агаева, Б.О. Орузбаева, Э.В. Севортян, Ф.А. Ғаниев, 3.3. Абсалямов) өз еңбектерінде үстеулердің құрамынан -ын... көне септік көрсеткіші кездесетіндігін айтып өтеді.
А. Ысқақов бұл тұлғаның септік жүйесінен шығып қалып, бүгінде санаулы сөздер (қысын, жазын) құрамында ғана келетіндігін атап көрсетсе, Ә.Төлеуов те өз талдауында осы тұжырымға келген [24].
Ә.О. Ыбырайым "Үстеулердің грамматикалық ерекшеліктері" атты диссертациясында [25] бұл аффикске қысқаша талдау жасайды. Ә.О. Ыбырайым септік жалғауларының үстеу жасаудағы ерекшеліктерін көрсетеді. Қазақ тілінде ондай сепіктің саны төртеу: 1) барыс септігі формасында адвербиалданған сөздер; 2) жатыс септігі формасында адвербиалданған сөздер; 3) шығыс септігі формасында адвербиалданған сөздер; 4) көмектес септігі формасында адвербиалданған сөздер. Автор қазіргі тіл тұрғысынан тарихи аффикс болып табылатын - ын, -ін, -н формалары арқылы адвербиалданған сөздер де кездесетінін, бұл септік тұлғасының әр авторда түрліше аталатынын айтады: қарулық септік (А.М. Щербак), көмектес септігі (Н.К. Дмитриев), құралдық септік (А.Н. Кононов). Қазақ тілінде осы тұлғадағы мынадай сөздер кездеседі: қысын, жазын, жасырын, астыртын, үстіртін [25, 65 б.].
Е. Саурықовтың жұмысында бұл форма көмектес, құралдық септік мағынасында қолданылған деп көрсетілген [18, 108 б.]. Е. Саурықов бұл септіктердің көне түркі тілінде көбінесе бір нәрсенің көмегімен аяқталатын қимылдың белгісін білдіргенін айтады. Қазіргі кезде осы формалар арқылы қалыптасқан мезгіл үстеулерді көрсеткен: қышын қысымен, йазын жазымен, күзүн күзімен, ілкін алдымен. -ын, -ін, -н формаларын формаларын құранды -лайын, -лейін қосымшаларының құрамынан кездестіруге болады. Бұл аффикс қазіргі түркі тілдерінде үстеу сөздердің құрамында көптеп кездеседі. Форманың шығуы жайында ғалымдар арасында көптеген пікірлер мен болжамдар бар. Бірақ олардың арасында бірізділік байқалмайды [18, 109 б.].
Сонымен, қазақ тілінде -ын, -ін түлғалы сөздер санаулы ғана (қысын, жазын, күзін) әрі тілімізде сирек қолданылады. Бұл сөздердің құрамындағы көне септік көрсеткіштері түбірге кірігіп, зат есімдерден мезгіл мәнді үстеулер жасаған. Бүгінде оларды түбір-жалғауға ажыратпай, бүтін бір лексикалық бірлік ретінде қарастырамыз.
ә) -ғары, -гері, -қары, -кері түріндегі көне барыс септігінің көрсеткіштері.
Бұл аффикстерқазіргі қазақ тілінде жоғары, ішкері, тысқары, сыртқары, ілгері, шеткері тәрізді санаулы сөздерден ғана кездеседі және қазіргі қазақ тілінде бұл жалғаулар өнімсіз, өлі қосымшалар тобына кіреді. Тілдің тарихи дамуы барысында көрсетілген сөздерге кірігіп кеткендіктен, бүгінде түбір құрамында қолданылады.
-ғары... көрсеткіштерінің мағынасы, құрамы мен қызметі жөнінде ғалымдар түрліше ойлар айтады. Мәселен, Н.К. Дмитриевтің пікірінше: "-ғары... аффикстері барыс септігінің жалғауы (-ға) мен бағытты бідіруші -ры, -рі көрсеткіштерінің қосындысынан жасалған" [26, 49 б.]. Ал А.М. Щербак бұл аффикстерді сөзтүрлендірушілік қасиеттерінен ерте айырылған, қазіргі түркі тілдерінде септік мағынасын білдірмейтін, әуелгі (первообразные) есімдер ретінде санайды [27, 17 б.]. Осыған жақын пікірді В.И. Аслановтан да көре аламыз. Ғалым бұл мәселе төңірегіндегі ойларын кейінгі мақаласында білдіреді [2].
Бір топ түркітанушылар - Б.О. Орузбаева, В.Г. Кондратьев, Р.Ф. Зарипов
О. Джамалдинов, Ф.Г. Исхаков еңбектерінде -ғары... аффикстерінің жалпы түркі тілдеріне тән көрсеткіш екендігі дәлелденген.
Т.Г. Агаева -ғары... аффиксін лексикаланған өнімсіз қосымшалар қатарына жатқызады және лексикалану жағдайында көне септік көрсеткіштерінің фонетикалық құрамы өзгеріске ұшыраған (ич+гары - ичәри, дыш+гары - дышары) деп есептейді [4, 6 б.]. Ғалым бұл тұжырымды әзірбайжан тілінің деректеріне сүйене отырып айтқан. Ал қазақ тілінде бұл сөздердегі -гары... аффикстері еш өзгеріссіз айтылады: тыс+қары, іш+кері, іл+гері т.б. Біздіңше, бұл - түркі тілдеріндегі өзара фонетикалық айырмашылықтар ғана.
А. Есенқұловтың анықтауынша: "... -ғару жалғауы бағыттың алшақтығын білдірсе, -ра, -ре, -ру қосымшасы баратын жердің аса қашық еместігін білдіреді" [14, 122 б.].
М. Томановтың еңбегінде: "Егер -т аффиксін барыс септігінің қазіргі түлғасы десек, -ру аффиксі өте ескі дәуірдің қалдығы, ол кейбір сөздердің құрамында өлі тұлға болып сақталған...", - дей келіп, бұл пікіріне дәлел ретінде кері, ары, бері деген сөздерді келтіреді [11, 156 б.].
Н. Оралбай -ғары... көрсеткіштерін қазіргі кезеңдегі "мекен мәнді тудырушы жұрнақтар" деп көрсетеді [16, 160 б.]. Бұл -ғару жалғауының сөзжасамдық жұрнақ дәрежесінде танылуы деп қараймыз.
А. Раманова ғалымдар пікірін қорытындылай келе, -ғары... аффикстері ерте замандарда өнімді жалғау болған да, уақыт өте келе өз қызметінен айырылып, алғашқы мағынасында қолданыстан шығып қалған деген қорытынды жасайды. Бүгінгі күні ол тілімізде мекен үстеуі тобына кіретін санаулы сөздер құрамынан ғана кездеседі. Тілдің тарихи дамуы барысында осы сөздердің түбіріне кірігіп, сіңісіп кеткен.
Септік формалар тірі қосымшалар деп есептелсе де, кейде түбір құрамына кірігіп, оның ажырамас бөлігіне айналады. Тілімізде құрамындағы барыс, жатыс септікгері көрсеткіштерінің көнеленуі арқылы үстеуге ауысқан сөздер тобы (күнде, кешке, алға, бірге т.б.) өте жиі кездеседі. Олар әдеттегі барыс септігінің "неге?" немесе жатыс септігінің "неде?" сұрауларына жауап бермей және заттық мәнді білдірмей, керісінше "қалай?", "қашан?", "қайда?" тәрізді үстеудің сұрақтарына жауап беріп, мезгіл, мекен мәнді білдіреді. Бұл тұстағы барыс, жатыс септіктеріндегі сөздер мен одан туып отырған үстеулер өзара этимологиялық негіздерінің бірдейлігі арқылы ғана байланысты. Септік жалғаулары, негізінен, сөз түрлендірушілік қызметті атқаратын болса, берілген сөздерде көнеру, кірігу әрекетіне ұшырау арқылы сөзжасамдық қызметті иемденген.
Септік жалғауларының түбірге кірігуі - үстеу сөздерді тудырудың бірден-бір жолы екендігін көптеген ғалымдар (Н.К. Дмитриев, Э.Р. Тенишев, Э.В. Севортян, С.А. Гочияева, О. Джамалдинов, А.Н. Кононов, М.А. Хабичев, А.М. Щербак, А.Ю. Бозиев, А. Ысқақов, М. Томанов, Ә. Төлеуов, Н.О. Оралбаева) еңбектерінде дәлелдеп көрсетіледі. Бұл құбылыс сөзжасамда синтетикалық тәсілдің аумағында қаралады. Ғалым Н. Оралбайдың "Қазақ тілінің сөзжасамы" атты еңбегінде синтетикалық тәсіл туралы түсінік беріліп, ол мысалдармен дәлелденген [17, 159 б.].
Септік жүйесінен алыстап, негізгі мағынасы мен қызметінің көмескіленуінің нәтижесінде сөзжасамдық қабілетке ие болған септік жалғауларына С.А. Гочияеваның еңбегінде төмендегіше сипаттама берілген: "Бұл сөз берілген формада септік жүйесінен шығып қалғанын, яғни ол осы формада "қатып қалғандығын (кірігіп кеткенін)", "көмескіленгенін", оңашаланғанын, енді оның накты заттық мағынаны білдірмейтінін тапқаннан кейін оны үстеу қатарына қоса беруге болады. "Кірігу" әрекетінде, қандай да бір есімнің белгілі бір септік формасында үстеуге ауысу әрекетінде бүл есімнің сөз түрлендіруші жұрнағы сөзжасамдық мағынаны иемденеді" [28, 74 б.].
Септік жалғауларының көнеру, кірігу әрекеті арқылы жасалған сөздер бірден пайда болмайды. Ол тілдің тарихи дамуы барысында баяу жүріп отыратын құбылыс және ол тілдің ішкі заңдылығына ғана бағынады. Мәселен, қарашай-балқар тілін зерттеуші А.Ю. Бозиевтің: "үстеулер тобын толықтырып отыратын бұл тәсілдің өзіндік ерекшелігі мынада, тілдің өзі мұқият және үзақ "тексереді", "сынайды", ал бұл сөздің жаңа қасиетті, яғни үстеулік мағынаны, иемденгені мен оған көп тартылатынына "көз жеткізгеннен" кейін, тартып алады да, осы жаңа мағынаға бекітеді", - деген пікірі осы түйінімізге тура келеді [29, 55 б.].
Тіліміздегі босқа, зорға, қапыда, баяғыда, демде, ежелден, бастан, көптеп, кенеттен, сыртқа т.б. үстеулер септік көрсеткіштерінің көнеру, кірігу әрекеті арқылы жасалған. Бұл туралы А.А. Юлдашев былай дейді: "Септік көрсеткіштерінің бұл сөздерде сөз тудырушылық қасиетке ие екендігі даусыз, лексикалану заңдылығына сай бұл формалар алғашында септік жалғаулары ретінде пайда болып, кейін пысықтауыш қызметін атқару арқылы үстеуге айналып кеткен" [3, 305 б.].
Қазақ тіліндегі үстеулердің септік жалғаулары арқылы жасалу мәселесіне А. Ысқақов өз еңбегінде кеңінен тоқталып, бұл туралы: Қазақ тіліндегі септік жалғауларынан жатыс, барыс, шығыс септіктері жиі, ал көмекгес септігі сирек кіріккен күйде кездеседі, - деген [10, 34 б.].
Белгілі ғалым Қ. Жұбановтың пайымдауынша: Басқа есімдер мен есімшелерге мезгіл-мекен үстеуі (жұрнағы) болған -да қосымшасын жалғап, мезгіл-мекен есім жасаймыз (ағашта, ауылда, ұзында). Мұны екінші сөзбен айтқанда, бұрынғы жатыс жалғау дегенді септеулердің қатарынан тіпті жалғаулардың қатарынан шығарып, үстеу (жұрнақ) қатарына қосқан десек болады [30, 235 б.]. Ғалым қазақ тіліндегі септік көрсеткіштерінің кірігу әрекетін анық байқап, бағдарламасына да кіріккен үстеулер (жұрнактар) тақырыбын енгізген. Біздіңше, ғалым кірігу әрекетіне ұшыраған септік көрсеткіштері сөзжасамдық қызметті атқарып тұрғандықтан, оларды жұрнақ (үстеу) аясында қарастырған.
Тілімізде көнеленіп, сөз түбіріне кіріккен күйінде кездесетін септік жалғаулары мыналар:
1. Барыс септігінің кірігуі арқылы пайда болған үстеулер:
а) Мезгіл мәнді үстеулер: кешке, ертеңіне, әзірге, күніге, жетісіне, қазірге;
ә) Мекен мәнді үстеулер: алға, артқа, төменге, сыртқа;
б) Сын-бейне мәнді үстеулер: зорға, босқа, бірге, текке, бекерге,
жоққа.
2. Жатыс септігінің кірігуі арқылы пайда болған үстеулер:
а) Мезгіл мәңді үстеулер: қапыда, баяғыда, қазірде, алғашқыда, демде, күнде, түнде, жылда, кейде, іңірде, жуырда, әлеіде;
ә) Мекен мәнді үстеулер: төменде, жоғарыда, әріде, мүнда, осында, артта, алда, арасында;
б) Сын-бейне мәнді үстеулер: қапыда, лезде, абайсызда, байқаусызда.
3. Шығыс септігінің кірігуі арқылы пайда болған үстеулер:
а) Мезгіл мәнді үстеулер: әуелден, ежелден, баяғыдан, бастан, көптен, ертеден, кенеттен, жаңадан, тосыннан, манадан;
ә) Мекен мәнді үстеулер: шетінен, алдынан, артынан, алдан, арттан, алыстан;
б) Сын-бейне мәнді үстеулер: бірден, етпетінен, келтесінен, жүресінен, тосыннан,
4. Көмектес септігінің кірігуі арқылы пайда болған үстеулер:
а) Мезгіл мәнді үстеулер: күнімен, түнімен, ертемен;
ә) Мекен мәнді үстеулер: бермен, әрмен;
б) Сын-бейне мәнді үстеулер: жайымен, жөнімен, шынымен, кезекпен, ретпен.
Сонымен, септік жалгауларының түбірге кірігу, көнеру әрекеті үстеу сөздерді тудырудың бір тәсілі болып саналатындығына көз жеткіздік.
А. Раманова қазақ тіліндегі кірігу, көнеру әрекетіне ұшыраған тірі септік жалғаулары мен көне септік көрсеткіштерінің арасында төмендегіше айырмашылықтарын санамалп көрсетеді:
1. Көне септік қосымшалары түбірге ажырамастай болып кірігіп кеткен күйде де кездеседі. Соның нәтижесінде әуелгі түбірлер өз мағынасынан айырылып, қосымшамен бірге бір лексикалық мағынаға ие болған. Сондықтан да оларды түбір-қосымшаға ажырата алмаймыз. Мысалы: жоғары, ілгері деген сөздерді жо-ғары, іл-гері деп ажыратар болсақ, әуелгі түбірлер өз дербестіктерін жояды. Ал, түбірге кіріккен тірі септіктер мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz