ҚҰДАЙБЕРГЕН ЖҰБАНОВТЫҢ ЗЕРТТЕУЛЕРІНДЕГІ ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІНІҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Қазақстан Республикасы Ғылым және Жоғары білім министрлігі
Баишев Университеті
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Құдайберген Жұбанов еңбектеріндегі филологияның өзекті мәселелері
7М01711 Қазақ тілі мен әдебиеті (лингвист-зерттеуші) мамандығы білім беру бағдарламасы
Магистрант Рыскалиева Қ.С
Ғылыми жетекші, ф.ғ.к., доцент _______________ Ниязова Ғ.М.
Қорғауға жіберілді
Қазақ тілі мен әдебиеті
кафедрасының меңгерушісі ф.ғ.к. __________ Қондыбай К.Ә.
Хаттама №___ ___ ____ 2023ж
Ақтөбе, 2023
МАЗМҰНЫ
I. ҚҰДАЙБЕРГЕН ЖҰБАНОВ - ҚАЗАҚТЫҢ ҰЛТТЫҚ ТІЛ БІЛІМІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІН ҚАЛАҒАН ЛИНГВИСТ-ҒАЛЫМ, ҰЛТТЫҚ ФИЛОЛОГИЯ САЛАСЫНЫҢ ТҰҢҒЫШ ПРОФЕССОРЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
I.1. Құдайберген Жұбановтың ағартушылық ойлары мен педагогикалық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
I.2.Құдайберген Жұбанов - қазақ фонетикасының ғылыми курсын қалыптастырған ғалым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
II. ҚҰДАЙБЕРГЕН ЖҰБАНОВТЫҢ ЗЕРТТЕУЛЕРІНДЕГІ ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІНІҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
II.1. Профессор Құдайберген Жұбановтың қазақ морфологиясына қосқан жаңалықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
II.2.Құдайберген Жұбановтың қазақ синтаксисі мәселесіндегі ғылыми тұжырымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
III ҚҰДАЙБЕРГЕН ЖҰБАНОВ ЖӘНЕ ӘДЕБИЕТТАНУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
III.1.Профессор Құдайберген Жұбановтың фольклортану саласындағы ой-тұжырымдары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
III.2.Құдайберген Жұбанов Қожа Ахмет Яссауидің тарихи тұлғасы, Диуани хикмәттің хикметі хақында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
III.3.Құдайберген Жұбановтың Абай - қазақ әдебиетінің классигі еңбегі - абайтанудың тұнық бастауларында тұрған туынды ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .85
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .86-87
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Құдайберген Қуанұлы Жұбанов - қазақтың көрнеті ғалымы, қазақ тіл білімінің ғылыми-теориялық негізін қалаушылардың бірегейі, ұлттық филология саласының тұңғыш профессоры, әдебиет, мәдениет, өнерт.б. салалары бойынша әмбебаб зерттеуші. Ғалым мұраларының ұлттық рухани жаңғыруымыздағы орны, оның тіл саласындағы ерен еңбегімен ғана емес, әдебиет, музыка, жалпы өнер, рухани әлемімізді дамытуға үлес қосқан тарихи тұлғалар туралы, ұлттың рухани-әлеуметтік салалары бойынша жазған еңбектері мен ғалымдық, ұстаздық ұлағаттарынан, қоғам қайраткері ретінде атқарған істерінен де жан-жақты көрінеді. Өткен ғасырдың отызыншы жылдарының басында жергілікті түркі тілдес республикаларда тіл білімін көтеру, ұлт кадрларын даярлау мақсатында орталықтан жіберілген түркологтардың бірі орыстың аты шулы түрколог-профессоры Н.А. Баскаков айтқандай: ...сіздерде А. Байтұрсынов, Н. Төреқұлов, Қ. Жұбанов сияқты алыптары бар бүкіл әлем мойындаған керемет лингвистикалық мектеп тұр ғой.... Сөйтіп атақты түркітанушы қырғыз, қазақ тілін зерттеуден бас тартады, , қарақалпақ тілін қалап алып, Жұбанов сияқты алып түркологі, әлем таныған лингвистикалық мектебі бар қазақ тілін зерттеуді қажет деп таппаған. Отызыншы жылдардың аяғында түркология әлеміне танылған ғалым репрессияға ұшырап, көп жылдар бойы есімін де атауға тыйым салынады, еңбектері зерттелмей елуінші жылдардың аяғына дейін жұбановтану шала-жансар күн кешеді.
Ғалым есімі ақталғаннан кейін Жұбановты қайта тану ісін туған інісі академик Ахмет Жұбанов, академик М. Қаратаев, А. Ысқақов, Ғ. Мұсабаев, М. Балақаев, Р. Сыздық, Ә. Қайдар сынды т.б. тіл білімпаздары бастап, ғылымдағы жас буын одан әрі жалғастыруда. Алғашында Қазақ тіл білімінің негізін қалаушылардың бірі деп аталған Қ. Жұбановтың кейіннен сол ғылымның теориялық негізін салған бірегей оқымысты екені анықталды. Одан әрі Қ. Жұбановтың қазақ тілінің аясымен ғана шектелмей, ана тіліміздің тарихын зерделеу арқылы түркология әлеміне қалам сілтеген ғалым екені де мойындалды. Зерттеу жұмыстары одан әрі тереңдей түскенде Қ. Жұбановтың тек түркология аясында ғана қалып қойған зерттеуші емес, әлемдік тіл біліміне де құлаш жайып, үндіеуропа тіл білімі мен шығыстануды, яғни ориенталистиканы ұштастыра білген бірегей ғалым екендігі дәлелденді.
Зерттеудің өзектілігі: Қазақ тіл білімі ғылымының алғашқы қалыптасу дәуірінде Құдайберген Қуанұлы Жұбанов қазақ тілін ғылым тезіне түсіруге аянбай еңбек етіп, қазақ тіл білімінің теориялық негізін қалаушылардың бірі, қазақ филологиясының тұңғыш профессоры ретінде іргелі зерттеулерін, ғылыми тұжырымдарын, өлмес мұраларын қалдырды. Ғалымның ғылыми еңбектері мен ой-пікірлері қазақ тіл білімінің ғылыми-теориялық тұрғыдан қалыптасуына негіз болды. Филологияның жеке мәселелерін ғылыми тұрғыда зерттеу Қ. Жұбановтан бастау алады. Ғалымның зерттеулерінде маңызды ғылыми мәселелер көтеріліп, өз шешімін тапты, ал бірсыпыра ғылыми жаңа идеялар ғылымның кейінгі дамуына әсер етті. Ғылыми-зерттеу жұмысы тақырыбының өзектілігі әлі күнге дейін күн тәртібінен түспей келеді. Профессор Құдайберген Қуанұлының артында қалдырған ғылыми мұралары - әлсін-әлсін қайта оралып отыруды қажет ететін, әр оралған сайын жаңара, жасара беретін өміршең дүниелер және олардың әрбіріне тереңдей үңілген сайын қазіргі тіл білімінің деңгейіне сай келетін, тіпті әлі де шешімі табыла қоймаған мәселелердің кілті іспетті ой-тұжырымдардың тұнып тұрғандығын аңғаруға болады. Жұбановтың ғылыми мұрасының қазіргі ғылымдағы маңызы мен жалғастығы ғалым еңбектеріндегі функционалды грамматика нышандары бүгінгі тіл білімінің теориялық жетістіктері деңгейінде қарастырылатын психолингвистика, паралингвистика, гендерлік, әлеуметтік, коммуникативтік-прагматикалық лингвистика, стилистика, тіл мәдениеті салаларында көрініс табуда. Сол сияқты ғалымның теориялық концепциялары мен танымдық тереңдігінен туындаған ғылымдағы сабақтастық қазіргі тілді зерттеудегі лингвомәдениеттану, этнолингвистика бағыттарының дамуына да негіз болуда. Тілші ғалымның арнайы сөз етіп, айналысқан іргелі зерттеулері, тілдік мәселелері әр саланы қамтиды. Ағартушы-ғалым қазақ тілінің грамматикасы - фонетика, морфология, синтаксис салаларын бүтін бірлікте алып, ұлттық тіл ғылымын жасады. Ғылыми-зерттеу жұмысымызға негіз болған ғалымның тіл білімі салалары фонетика, морфология, синтаксис, терминология тақырыбындағы және де басқа еңбектеріне, сонымен қатар әр жылдары айтылған, жазылған тіл мамандарының ой-пікірлеріне, жарыққа шыққан филологиялық зерттеулерге ғылыми талдаулар жасалады. Жұбанов көрнекті лигвист-ғалым бола отырып, қазақ фольклористикасы, көркем әдебиет бағытындағы зерттеулері де - қазақ филологиясының бастауында тұрған ғылыми еңбектер. Сондықтан ғалым Құдайберген Жұбановтың еңбектеріндегі филологиялық мәселелерді, іргелі зерттеулерін, ғылыми ой-пікірлерін, тұжырымдарын саралап қарастыру магистірлік диссертацияның өзектілігін білдіреді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері:
Ана тіліміз жөніндегі ғылымның балаң кезеңінде оның небір ауыр жүгін арқалап, қазақ тіл білімінің тың салалары, күрделі мәселелерінен құнды-құнды ой айтып, баға жетпес еңбектер жазған, бір өзі бір институттың қызметін атқарған ғұлама ғалым Құдайберген Жұбановтың есімін қазақ мектебі, жоғары оқу орындары, тіл-әдебиет, мәдениет орындары, әсіресе туған өлкесі Ақтөбе топырағы қазақ ғылымын өрге сүйреген біртуар ұлын еске алып, үнемі ұрпақ жадында жаңғыртып отыруы ләзім.
Қазақстандағы филологиялық ой-өрістің дамуы мен қалыптасуы бастауында тұрған профессор Құдайберген Қуанұлы Жұбановтың туғанына алдымыздағы жылы 125 жыл толмақ. Осы орайда қазақ тіл білімінің ғылымдардың басқа да салалары сияқты дамып, өркендеп, өз алдына ғылымдық дәрежеге жетуіне, ұлт тілін дамытуға мол мүмкіндік берген ғалым-зерттеушінің филологиялық еңбектерін қайта зерделеп, бүгінгі зерттеулер тұрғысынан талдап, таразылауды мақсат тұттық
Осы мақсаттарға жету жолында төмендегідей міндеттерді шешу жолдары қарастырылады:
- Қазақ ғылымының жарық жұлдызы - Құдайберген Жұбановтың өмірі мен ғылымдағы жолына шолу жасау, оның ғылым тарихындағы орынын, филологиялық еңбектерінің маңызын таныту
- Тіл біліміндегі өзекті мәселелердің шешілуі, ғалымның қазақ тіл біліміне қатысты еңбектерін саралау, ғылыми негізін жүйелеу
- Қазақ тілінің дыбыс жүйесін ғылыми тұрғыдан алғаш зерттеп, қазақ тілінің фонетикасын пән ретінде қалыптастырған ғалымның еңбектеріне шолу жасау, саралау
- Жұбанов зерттеулеріндегі лингвистика саласының жаңа бағытының шешім табуы, лингвист-ғалымның ғылыми ой-пікірлерінің өміршеңдігі, оның қазіргі қазақ тіліндегі маңызын дәлелдеу.
- Қ. Жұбановтың еңбектеріндегі морфология. синтаксис мәселелері және ғалымның тіл білімінің барлық салаларына қатысты ой-пікірлерін тарихи-салыстырмалы тұрғыдан талдау жасау.
Ғалымның фольклортану, қазақ әдебиеті тарихына қатысты іргелі еңбектерін талдау, зерттеушінің фольклорды тіл қазынасы концепциясы тұрғысынан зерделеуіне ой жүгірту, талдау жасау
Зерттеу әдістері. Құдайберген Жұбанов еңбектеріндегі әдіснамалық және теориялық парадигмаларды зерттеу барысында салыстырмалы-тарихи, құрылымдық, сипаттамалық, типологиялық зертттеу, талдау әдістері ғылыми басшылыққа алынды.
Диссертациялық жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері:
Диccepтaцияның тeopиялық нeгiзiнe ғaлымдapдың ғылыми-тeopиялық eңбeктepi мeн тұжыpымдapы aлынды. Coның iшiндe тіл біліміне қатысты тұжырым-oй aйтқaн І.Кеңесбаев, М.Балақаев, Ә.Қайдар, Р.Сыздықова, Н.Уәлиев, А.Ысқақов және т.б талдаған ғылыми-зерттеу eңбeктepiндeгi тeopиялық oй-тұжыpымдap, әр кезде жарық көрген ғылыми мақалалар да зерттеу жұмысымыздың теориялық және әдіснамалық негізін құрайды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы.
Зерттеу жұмысының нәтижелері тіл білімі мен оның заңдылықтары, фольклортану мен әдебиеттану мәселелерін зерттеуде дереккөз ретінде, теориялық жағында айтылған мәселелер қазақ тіл білімінің фонетика, морфология, синтаксис, терминология сияқты салалары мен филологияға қатысты дәрістерді жүргізуде негізге алар материал болып табылады.
Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар:
- Құдайберген Жұбанов - филология ғылымының арна басында;
- Қ. Жұбановтың қазақ тілі туралы білім-ғылымның негізін салуына ағартушылық идеясы себеп болды. Ол ағартушылықты өзінің азаматтық міндеті, дүниетанымының кредосы(негізі) деп санаған.
- Қ. Жұбановтың Қазақ тіл білімінің мәселелері - қазақ қауымы үшін бұрын-соңды болмаған соны дүние, тың құбылыс;
- Қ.Жұбановтың мұрасы әлеуметтік лингвистика ғылымы саласынан арнайы зерделеуді қажет етеді. Бұл - ғалымның тілді қарым-қатынас құралы ретінде орнына, тіл саясатына, тілдің әлеуемттік қызметіне (жазуды жетілдіру, қазақ тілін дамыту, ұлтты дамыту, терминдерді жаңарту, кірме сөздерге қатысты көзқарас, дұрыс емле түзу мәселесі т.б.), қазақ тілінің таза сақталуына, тілдердің байланысына, тіл болашағын болжауға қатысты ой-түйіндерінің астарына үңілу деген сөз;
Жұмыстың ғылыми жаңалығы ғалымның басты жаңалығы ол қазақ фольклорының саз өнері (музыкалық фольклорлық) және сөз өнері ретінде екі салада зерделейді [62,518б]. Аталған халықтық өнердің алғашында қалай, қандай ортада пайда болғандығы жайлы Жұбановтың ғылыми болжамдары айрықша назар аударуды қажет етеді.
Зерттеу жұмысы бойынша жарияланымдар. Диссертациялық жұмыстың ғылыми нәтижелері мен қорытындылары Баишев Хабаршысы журналында жарияланды.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, іштей бөліктерге бөлінген екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Ұсынылып отырған жұмыста:
теориялық мәліметтердің қорытындысы негізінде антропологиялық лингвистиканың шеңберіне енетін жаңа ғылыми-тілтанымдық салалардың бір-бірімен өзара байланысар тұсы, тоғысу нүктелері, антрополингвистика аясындағы әрқайсысының өзіндік иемденетін орны анықталып, бір жүйемен реттелді;
Қ.Жұбановтың ғылыми мұраларындағы тіл мен этнос, тіл мен қоғам арасындағы байланыс, тіл және таным, тілдесудегі психологиялық процестер мен шарттылықтар, тіл субъектілері арасындағы гендерлік айырымдар, т.б. тіл табиғаты мен адамзат болмысын бір арнаға тоғыстырған өзіндік зерттеу амалдары, соны ой-пікірлері мен әдіснамалық ерекшеліктері анықталды;
тілтанушы-ғалымның антропологиялық ұстаным негізіндегі зерттеушілік әдісі мен бүгінгі лингвистикадағы теориялық ұстанымдар арасындағы дәстүр мен жаңашыл идеялар сабақтастығы айқындалды.
Зерттеудің теориялық маңызы.
Бұл еңбекте лингвистиканың басқа ғылым салаларымен қоғамдасып, интеграциялануы нәтижесінде өмірге келген тоғыспалы пәндер: әлеуметтік лингвистика, лингвомәдениеттаным, когнитивтік лингвистика (лингвогносеология), этнолингвистика, психолингвистика және тіл палеонтологиясы, гендерлік лингвистика ілімдері туралы теориялық деректер келтіріліп, оларға қатысты отандық және шетелдік ғалымдар ұсынған анықтамалар мен ой-пікірлер жүйелі түрде баяндалды. Сондай-ақ, өз тарапымыздан аталмыш заманауи пәнаралық лингвистикалық ілімдерді антропологиялық лингвистика шеңберіне шоғырландырып, әр қайсысының орнын анықтап, жүйелі түрде қарастырудың сызба-жобасын ұсындық.
Зерттеудің практикалық мәні:
Қ.Жұбановтың "адам баласы тілдің өзгеруі мен дамуына саналы түрде ықпал ете алады" деген кесімді тұжырымы негізінде ғалым ұсынған механизмді (тетіктерді) пайдалану арқылы еліміздегі тіл саясатына үлес қосу, ана тіліміздің қоғамдағы қолданысын кеңейту мен беделін арттыру мүмкіншілігі;
ұлтымыздың тарихы мен салтын тереңірек тану мақсатында тілді "құрал" ету: сөйлеу тілінде көрініс беретін мәдени лексика мен мифтік, архетиптік элементтердің мәніне үңіліп, палеонтологиялық зерттеулер жүргізу, тіліміздің тарихын түгендеу;
Зерттеудің әдістері. Жұмысты орындау барысында:
талдау, жинақтау әдістері;
түсініктеме (интерпретация) әдісі;
этимологиялық анализ;
салыстырмалы-тарихи әдіс;
когнитивті-лингвомәдениеттанымдық әдістер жиынтығы қолданылды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
Қ.Жұбановтың ғылыми зерттеулеріндегі негізгі әдіс ретінде көрініс тапқан адамтанушылық ұстаным - жаңа заман лингвистикасы үшін жетекші бағытқа айналған антропологиялық парадигмамен өзектес;
Қ.Жұбанов өз зерттеулері барысында адам болмысы мен тіл табиғатының байланысар тетігін көре білген, әр алуан тілдік құбылысты қоғам, мәдениет, тарих заңдылықтарымен байланыстыра зерттеген;
Ғалымның Дүниеге көзқарас арқылы нәрсеге ат қою, Тіл деген не?, Тотемизм, т.б. дәрістік циклдегі мұралары мен кісі аттары туралы әр тарап пайымдаулары ұлт болмысы мен оған тән тілдік дүниетаным аясын зерттеу нысаны ететін этнолингвистиканың теориялық мәселелерімен ұштас;
Қ.Жұбанов өз ұстазы Н.Я.Маррдың тұжырымдарына сүйене отырып, тіл туралы ой қорытқанда қолда бар фактілерді палеонтологиялық әдіс бойынша ретроспектива жолымен талдаған;
Қ.Жұбанов еңбектеріндегі микрокосмостық таным, тотемизмнің мәні, ерте замандағы адамдардың қоршаған ортаға, дүниеге көзқарастары арқылы заттарға ат қоюы турасындағы лингвофилософиялық, мифопоэтикалық, лингвогносеологиялық ой-тұжырымдары мен дәйек- делелдері бүгінгі когнитивтік лингвистиканың базалық ұғымдарымен тереңнен астасады.
Диссертацияның құрылымы. Орындалған жұмыс кіріспеден, үш тараудан, олардың өзі іштей сегіз тараушадан, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЛИНГВИСТИКАДАҒЫ АНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ ПАРАДИГМАНЫҢ АЛҒЫШАРТТАРЫ
Тіл білімі тарихындағы антропология лық парадигманың бастау арналары
Тілдегі антропологиялық идея қазіргі лингвистика шеңберінде ғылыми көпшілікке аян ұғым. Мыңжылдықтар тоғысында қалыптасқан бұл ғылыми ұстаным үшін бүгінгі заманда тілді зерттеуге қатысты жаңа талаптар туындады.
Лингвистикадағы антропологиялық әдіс тілді адам болмысымен бірлікте қарастыруды көздейді. Әлемдегі барлық құбылыстар адам тәжірибесі мен құндылықтары тұрғысынан қарастырылады. Мұндай стандарт ерте дәуірдегі синтетикалық-спекулятивті философия моделінен де, ортағасырлық метафизика жүйесінен де, қазіргі кездегі философиялық ілімдерден де көрініс береді [3].
Қай заманда болмасын ғылым, өнер, білім - барлығы да, түптеп келгенде, адамды тануды бірінші мақсат етіп қойған. Өмірдегі әралуан әрекеттердің жүзеге асу барысы адаммен немесе оның қасиеттерімен байланысты. Өйткені мәселелер қалай өрбісе де, бәрі айналып келгенде адам болмысына тіреле бермек. Себебі мұның бәрі адамды тану қажеттігінен туған идеялар.
Антропологиялық парадигма әдетте, зерттеуші назарының әуел баста таным нысанынан бастау алып, субъектіге өтуі тұрғысында, яғни адамның тілден, ал тіл сол адамның өн бойынан іздестірілу жолымен жүзеге асырылады. Өйткені И.А. Бодуэн де Куртэненің түсіндіруі бойынша, тіл сол тілді тұтынатын қоғамдағы жекелеген индивидтердің психикасында, жан дүниесінде, миында өмір сүреді [4, 11 б.].
Ғалымдар тіл білімінің антропологиялық негіздеме бойынша өрбу жолдарын мынадай деректермен дәлелдейді: бірінші жағдай - зерттеу жұмысының антропологиялық парадигмаға жуықтау тәсілімен жүзеге асырылуы: адам теорияға қатыстырылмайды, ал тіл - құбылып, жандану және мифтену тұрғысынан зерделенеді; екінші жағдай - тіл өз бетінше емес,
адам болмысынң құраушы бөлігі ретінде қарастырылады; үшінші жағдай бойынша зерттеудің пәнін - тілді меңгерген адам деп тану; төртінші жағдайға сәйкес тіл - адамның әрекетқабілеттілігінің құрамдас бөлігі ретінде түсіндіріледі, осы негізде адамның тіршілік әрекеті тілдің бар мүмкіншілігі арқылы айқындалады. Бұл жолдың негізін салушы В. фон Гумбольдт болатын. Ол өзінің лингвофилософиялық концепциясын - адам теориясының қалыптасу ядросы деп атаған [5, 29 б.].
Қазіргі кезде антропологиялық принцип көбінесе антропоцентризм терминімен жарыса қолданылып жүр. Бұл соңғы аталған қолданысқа қатысты Ю.А. Сорокин өз келіспеушілігін білдіріп, мынадай пікір айтады:
кез келген "центристік" қатынас өзін белгілі бір құбылыстың бастау көзі
деп танып, өзге центрлерден бөлектеніп, оқшауланып, осы негізде анайы бәсекелестік туғызуға ұмтылады... Антропоцентристік көзқарас - теңсіздік пен менмендікті меңзеп, өзін барлық жаратылыстың дәлелі ретінде жариялайтын ұстаныммен өзектес екендігін айта келе, бұл мәселеге қатысты антропофилия деген қолданысты құптайтындығын білдіреді. Антропофилия ұғымының оңтайлы сипатын атай отырып, ғалым оның тек қана адам тіршілігі емес, сонымен қатар табиғаттағы оқиғалар мен құбылыстарға деген сүйіспеншілік, қамқорлық қатынасты білдіретіндігін жеткізеді. Ю.А. Сорокиннің айтуынша антропофилдік позиция - сын емес, тұжырым; ол даттау да емес, мақтау емес, түсіністікпен жақтау. Антропофилдік ортада бұйырудың орнына нұсқау, қарама- қайшылықтың орнына салыстыру болады. Онда жекелеген құрамдас бөлшектер бірін-бірі түсіндіруге бейім тұрады (түсінбеген жағдайда себебін анықтауға мүмкіндік береді) [6, 34, 36 б.].
Біз де Ю.А. Сорокиннің антропоцентризмге қатысты айтылған уәжді дәйектемесімен келісеміз. Себебі центризмі бар терминнің өзі көп жағдайда тұрпайылау, объективтіліктен алшақ көрінеді (эгоцентризм, еуроцентризм, т.б.). Бұл жерде мәселе сөздің мәнінде емес (шындығына келгенде, осы терминді қолданушылар Ю.А. Сорокин келтіргендегідей "дүмбілез" мақсатты әсте көздемейтін шығар), әңгіме лингвистикалық контекстегі сөздік қолданыста, терминнің стильдік мақсатқа сай келуінде болса керек. Бірақ біз Ю.А. Сорокиннің антропофилия деген ұсынысын да қабылдауды қош көрмедік. Өйткені бұл қолданыс та аса объективті емес. Біз өз тарапымыздан тіл білімінде адамға қатысты жүзеге асырылатын ұстанымдар мен әдістер жиынтығын неғұрлым бейтарап сипатқа ие тілдегі антропологиялық парадигма деген терминді қолданғанды жөн санадық. Бұл терминнің түбірі anthrôpos (грек.) - адам, антропология - адамтану, адамды формасы жағынан жануар ретінде, мазмұны тұрғысынан рух иесі ретінде қарастыратын ілім; сондай-ақ, антропогенез, антропометрия, антропоморфизм т.б. сияқты сөзжасамдық жүйе де осы негізде қалыптасқан.
Антропология терминін ең алғаш рет адамның дене бітімі мен жан дүниесін сипаттауда ежелгі грек философы Аристотель қолданған. Содан кейін бірнеше ғасырлар өткен соң ғана бұл термин қайтадан ғылыми айналымға енген.
Бүгінгі кезде адамтану мәселесімен көптеген ғылым салалары айналысады және оларды әр ғалым өз мақсатына қарай әр түрлі жүйелеуді ұсынады. Сәйкесінше, қазіргі ғылымда антропологиялық пәндерді реттеудің бірнеше түрі бар. Сонымен, антропологияның құрамына қазір археология, этнография, фольклор, лингвистика, био-физиологиялық және әлеуметтік антропология, т.б. пәндер жатқызылады.
Адам болмысының неше түрлі қырларын зерттей түсудің маңызы адам туралы философиялық ой-тұжырымның молаюына, адам табиғаты туралы
тек бірыңғай еуропалық қана емес, сондай-ақ архаикалық және шығыстық дәстүр негізіндегі жаңа ұғымдардың, көзқарастардың қалыптасуымен де байланысты. Осыған сай, адам проблемасын зерделеудің жаңа әдіснамалық негізін қалыптастыру ісі де жолға қойылуда.
Антропологиялық зерттеудің ғылым тұрғысынан қалыптасқан бірқатар формасын ажыратуға болады, олар: теориялық антропология (немесе философиялық антропология), әлеуметтік-мәдени антропология (мәдени-тарихи антропология) және қолданбалы антропология [7].
Жалпы айтқанда, антропология дегеніміз - ортақ зерттеу нысаны адам болып табылатын, салыстырмалы түрде бірнеше дербес пәндердің өзіндік жүйесі деуге болады. Мәселен:
а) Философиялық антропология; бұл - адам философиясы немесе адамның философиялық теориясы. Оның пәні - адам табиғатының өзіндік болмысы, ал объектісі - өз мәніндегі адам (Марков Б.В. Философская антропология. - СПб., 1997, Степин В.С. Философская антропология и философия науки. - М., 1992, Барулин В.С. Социально-философская антропология. - М., 1994, Человек и его бытие как проблема современной философии. - М., 1978, Рикер П. Какого рода высказывания о человеке могут принадлежать философии О человеческом в человеке. - М., 1991. - 40-58- бб., Мамардашвили М.К. Проблема человека в философии О человеческом в человеке. - М., 1991. -8-21-бб.).
Философиялық антропология негізгі мәселе ретінде адами болмысты көздей отырып, адам туралы жалпы теория қалыптастыруды мақсат тұтады. Мұнда адам туралы бірыңғай іргелі түсінік қалыптастыру негізінде неғұрлым ортақ ұғымдар мен категориялар қолданылады. Философиялық антропология адам болмысындағы антропологиялық универсалийлер мен инварианттарды анықтауға тырысады. Кең мағынасында алғанда, философиялық антропологияға ХХ ғасырдағы философиялық бағыттардың барлығын дерлік және көптеген авторлардың жекелеген туындыларын жатқызуға болады (Э. Дюркгейм, М. Мосс, Б. Малиновский, М. Мид, Л. Леви-Брюль, К. Леви-Стросс, Э. Тайлор, Дж. Фрейзер, З. Фрейд, Э. Фромм, В. Франкл, В. Тэрнер, Ж. Пиаже, Й. Хейзинга, Ж.П. Сартр, Э. Кассирер, М. Фуко, тағы басқалары),
ә) Әлеуметтік-мәдени антропология адам болмысының нақты феномендерін олардың өздеріне тән мәдени және тарихи ерекшеліктерімен бірлікте зерттейді. Негізгі әдісі - сүйенген деректен теорияға көшу, түрлі мәдени және тарихи кезеңдердегі адамзат болмысының бірегей қасиеттерін салыстыра талдап-жинақтау (Біздің зерттеуіміз осы аталған философиялық және әлеуметтік-мәдени антропологияның тоғысар тұсымен мәндес - С.Ж.),
б) Қолданбалы антропологияның басты назары нақты тарихи, экономикалық, саяси және әскери жағдайларда теориялық антропологияның қол жеткізген зерттеу нәтижелерін пайдалануға
бағытталады. Қолданбалы антропологияға деген қызығушылық деңгейі де жылдан-жылға артып келеді. Арнайы антропологиялық журналдар, ғылыми жинақтар мен монографиялар саны үздіксіз ұлғаюда; кез келген университетте дерлік антропология кафедрасы қызмет етеді.
Антропологияның жоғарыда аталған формаларынан басқа биологиялық антропология, медициналық антропология, педагогикалық антропология, психологиялық антропология, экономикалық антропология, әлеуметтік антропология және мәдени антропология секілді маргиналды антропологияның тармақтары да қалыптасуда.
Бейклассикалық кезеңдегі еуропалық философия өз тарапынан көне проблемаларға жаңаша көзқарас қалыптастыру мен жаңа тәсілдерді пайдалану және адам шығармашылығының нәтижесі ретінде тіл, мәтін феномендерін арнайы тақырып ету мақсатымен ерекшеленеді. Осыған сәйкес, аталған салада лингвистикалық анализдің әдіснамалық қажеттігі де туындайды.
Тіл мен мәдениетті байланыстыра қарау идеясы XVIII - XIX ғғ. ғалымдар еңбектерінен көрініс бере бастады да, бүгінгі таңда саналы түрде тілді антропологиялық позициядан зерттеу бағытына ұласты. Лингвистика ғылымында антропоцентристік концепцияның қарқынды дамуы XX ғасырдың екінші жартысынан басталады. Осыған сәйкес Дж. Брунер лингвистика әлемінде екі дүркін көрініс тапқан когнитивтік революцияны атап өтеді. Бірінші когнитивтік революция 50-жылдарға сәйкес келеді және ол тілдің қолданбалы моделін жасақтаумен байланысты болды (автоматты аударма жүйесін қалыптастыру міндеттері). Кейін келе тілдік құбылыстардың шындығында да оңайлықпен игеріле қоймайтын күрделі құрылым екендігі белгілі болды. Дж. Брунердің пайымдауынша, бірінші когнитивтік революцияның соңы екіұдай нәтиже мен көзқарас туғызды. Себебі адамтану ғылымының бір арнасы компьютерлік модель жасауға бағытталса, енді бірі лингвистиканы психологиямен, мәдени антропологиямен және басқа да гуманитарлық ғылым салаларымен интеграциялауды көздеді. Соңғы тенденция кейіннен когнитивтік революцияның екінші дүркін қайталану жағдайына айналды (ХХ ғ. 60 жж.) [8, 37 б.].
Антрополог тұрғылықты адамның қалай ойлайтындығын ұғыну үшін функционалды лингвистиканы тиянақты түрде үйрену қажеттігін 1911 жылы-ақ Ф. Боас айтып кеткен еді. Ол тіл синтаксисінің "когнитивті мақсатсыздық" түрінде қарастырылуы мүмкін екендігін атап өткен, себебі адамдардың көбісі өздері сөйлейтін тілдің синтаксистік құрылымы жөнінен бейхабар болады. Лингвистикалық анализ бойынша антрополог-көшбасшылардың ішіндегі неғұрлым көрнектісі, әрі жеке адамды динамикалық тұрғыдан қарастыруға көпшіліктің қызығушылығын арттыруға ерекше үлес қосқан тұлға - Эдурд Сепир болды. Лингвистикалық өріс шеңберінде Сепир қалыптастырған жалпы теориялық позицияны оның шәкірттері, атап айтсақ Бенджамин Уорф секілді ізбасарлары қолға алып, одан әрі дамытты. Осы негізде тіл мен ойдың
дамуындағы эволюционистік теорияға қарсы шыққан Сепир-Уорф гипотезасы дүниеге келді.
Аталған концепцияда қарапайым топтардың (Primitive group С.Ж.) мәдени-когнитивтік жүйесі концептуалды тұрғыдағы күрделілігі жағынан
ілгері қоғамның мәдени-когнитивтік жүйесінен кем түспейтіндігі тұжырымдалады. Осы позицияны ұстанатын кейбір лингвистер тіл - мәдениеттің көптеген аспектілерін, сондай-ақ ойлау мазмұнын тударады деп есептеп, тіл мен ойлау мәселесі бойынша шеткері позицияда қалып қойды. Антропологтардың көпшілігі бұл топ басшылыққа алған позицияның нақты ғылыми негізі жоқ десе де, олар тілдің ойлау процесіне әсері күшті деген идея ұстанғанды жалғастыру үстінде,
Эдуард Сепир адамның ойлау жүйесі мен әрекетін тіл мен мәдениет арқылы модельдейтін тәсілдерді қолданушы "конфигурационалист" ретінде танылды. Сондай-ақ Сепир индивидті тек пассивті мәдениет тасымалдаушы деп қарастыратын мәдениеттанымдық әдісті қаламай, жеке тұлғаның ерекше ролін насихаттады. Ол: "мәдениет - белгілі бір ұжымдағы әр индивид үшін әртүрлі мәнге ие идеялар мен әрекеттер моделінің абстрактылы конфигурациялары" - деп жазған. Сепирдің конфигурационалистік ұстанымы оның тіл саласындағы ілімінен де орын тапты. Оның көзқарасы тұрғысынан әрбір тіл сол тілде сөйлеуші үшін ерекше әлемді құрайды. Демек жаңа тілді үйрену - ойлаудың жаңа жүйесіне ену болып табылады. "Адам баласы тек объективті дүниеде өмір сүрмейді, сондай-ақ көпшіліктің ұғымындағыдай әлеуметтік белсенділік (social activity С.Ж.) әлемінде де тіршілік етумен шектелмейді, ол белгілі дәрежеде өзі өмір сүретін қоғамның қатынас құралына айналушы тілге бағынышты болады.
Шындық болмыс белгілі бір топтың тілінде өлшеулі мөлшерде дағды (habits) қалыптастырады. Бір әлеуметтік шындықтың көрсеткіші деп қарастыратындай дәрежеде ұқсас екі тіл болмайды. Әрбір қоғам өмір сүретін орта сыртқы пішінімен ғана ерекшеленбейді, олар өзара мазмұнымен де ерек, яғни әртүрлі қоғам өмір сүретін ортаның әрқайсысы өз алдына жеке әлем". Бұл жерде мәселе Рут Бенедикттің мәдениет жөніндегі көзқарасына ұқсас релятивистік ұстаным турасында. Бенджамин Уорф жазып кеткендей, "бәлкім көпшілік сөз қолданысының жалпыхалықтық үлгісінің (паттерн) әдетте белгілі бір ой желісі мен құлық формасының ізі бойынша жүреді деген пікірмен келісетін шығар, бірақ мұнымен келісушілер бір жағынан философиялық, жауыр болған терминологияның, екінші жағынан дақпырт сөздер мен ұрандардың арбаушылық билігінен басқа ештеңе көре алмайды". Мұндай шектеулі қатынас нәтижесінде тіл, мәдениет және психология арасындағы Сепир көрген байланыс назардан тыс қалмақ... Бұл тілдің арнайы қолданысынан гөрі көбінесе оның әрдайым дайын өніміне және өзге мәдени, жеке құбылыстарға әсерін білуіміз үшін қажетті ең қарапайым күнделікті феномендер анализіне қатысты болып келеді. Құлықтың белгілі бір желісіне ситуация талқыланатын лингвистикалық формулалар аналогиясымен ... және белгілі дәрежеде сол топтың тілдік дағдысында кездейсоқ жасақталған болмыс арқылы белгі (сигнал) беріледі. Мысалға бөшке жанармайға толы деген жазу болса, оның айналасындағы
адамдар ерекше сақтықпен айналып өтер еді. Ал ол жердегі бөшкелердің бос екендігі белгілі болса, оның төңірегіндегі сақтық шарасы алғашқы жағдайдағыдай болмайды. Жанармайдан қалған бос бөшкенің іші толық бөшкеден де қауіптірек жарылғыш буға толы болса да, оның "бостығы" бейқамдық туғызып, білмейтін адам оның ішіне тіпті темекінің қалдығын да лақтырып жіберуден тайынбайды. Физикалық тұрғыдан алғанда жағдай жеткілікті дәрежеде қауіпті, бірақ лингвистикалық анализ "бос" деген сөздің өзі
қауіптің жоқтығын сездіреді деп көрсетеді".
Мәдениеттанудағы ендігі бір лингвистикалық аспект "эмик" және "этик" концептілерін қолданушы С. Фрейк еңбектерінде аяқталған мәнге ие болды. "Эмикалық" тәсіл мәденитетті оның өзі ішінде жүзеге асатын бастапқы ойлау процесі арқылы зерттеумен сипатталады. Бұған қарама-қарсы "этикалық" тәсіл бойынша мәдени феномендерге анализдің өзіндік (объективті, ал мәні жағынан зерттеушінің дүниетанымы тарапынан келетін) ерекшеліктері таңылады. "Эмикалық" тәсіл мәдениет тасымалдаушы танымындағы мазмұн мен ішкі мәндерге ден қойса, этикалық тәсіл көбінесе мәдениеттің ішінен қарастаруға болатын жалпы құрылымдық модельдерді зерделейді. Уард Гуднаф лингвистика шеңберінде дамыған зерттеу техникасын сипаттайтын құрамдық анализ түсінігін енгізді және оның пікірінше құрамдық анализді мәдениеттің басқа да аспекттеріне қолдану қажет. Тұрпатты семантикалық анализдің осындай жүйесін пайдалана отырып, зерттеуші ақпарат иесінің (информант) жеке когнитивтік процесіне көз жеткізе алады. Гуднаф сондай-ақ тұрғылықты адам (native С.Ж.) түсінігіндегі мәндер құрамын анализдей отырып, зерттеуші жеке мәдениет тасымалдаушының (индивидуальный носитель культуры) когнитивтік құрылымындағы терминдер арқылы жалпы мәдениетті айқынырақ түсіне алатындығын атап өткен. Т.Гладвин мен У.Стётевенттің кітабы жарық көргеннен кейін құрамдық анализдің мүмкіндіктеріне көпшіліктің қызығушылығы пайда болды. Онда лингвистика бойынша белгілі мөлшерде тұрғылықты адамның ойлау категориясын зерттеу барысында антрополог үшін қажетті мақалалар жинақталған. Бұл әдіске, әсіресе этносемантикаға ерекше қызығушылықтың нәтижесінде "этно-когнитивтік" тәсіл пайда болды. Этносемантика саласындағы көптеген зерттеушілер аралық аймақта ерек топтар мен қауымдардың мәдени бірліктерімен ұшырасты. Олар зерттеу барысында туыстық қатынастар терминологиясына ерекше көңіл бөлді ме, өсімдіктер мен жануарлардың топтастырылуын немесе ауру категорияларының диагностикасын зерделеді ме, түс атауларын айрықша қарастырды ма, әлде ауқымдырақ "мәдени модельдерге" назар аударды ма, қайткенде де, бұл зерттеулер ойлаудың әлеуметтік қалпының (модус) күрделілігін танытты және ұғым концепцияларын туғызатын, оларды жалпыландырып, жаңартып отыратын процестер туралы болжамдар ұсынды.
Этносемантикамен психолингвистика ғылымы да тығыз байланысты. Бұл байланыс осы ғылымның атауынан да көрініп тұр, психолингвистика - психология мен лингвистиканың тоғысуынан туындайды. Лингвистикалық теория адамның нені білетіндігін және немен айналысатындығын
сипаттайтындықтан, психолингвистикалық теорияның дамуына алғышарт жасайды, себебі лингвистикалық таңбалар когнитивтік құрылымның маңызды құралдары болып табылады.
Әлеуметтік антропологизмнің түпкі принципі семасиологиялық жүйе ретіндегі тілдің негізгі қызметі екі адамның мәслихатынан тұратын диалогтың қарапайым түрі деген тұжырымды қуаттайды. Ал антропоцентризм термині атқарылатын адами функциялардың бастау нүктесінен шығып, объективті әлемді танитын және оны өзгерте алатын белсенді субъектіге тән бірегей қасиеттер мен сапалардың дерексізденіп, абстракциялануын сипаттайтын мүмкіншіліктердің жиынтығы деген мағынаны білдіреді. Ю.С. Степановтың айтуынша, Э.Бенвенистің тілдегі адам концепциясы еуропалық тіл білімінің, әсіресе, орыс және француз лингвистикалық мектептерінің айтарлықтай терең, әрі түбегейлі ойластырылған дәстүрлері негізінде қалыптасқан [9, 50, 51 б.]. Ресми түрде антропологиялық принцип деп атамағанымен, бұл бағытты лексикологиялық материалдар негізінде академик Л.В. Щерба ХХ ғасырдың 40-жылдары-ақ ұстанған еді. А. Вежбицкая өзінің артефактілер мен табиғат объектілерінің атауын антропоцентристік ыңғайда сипаттау позициясын былайша түсіндіреді: Адам әрекетінің нәтижесінде пайда болған идеялық өнімдерді атаушы сөздердің мазмұнын түсіну үшін ең алдымен, сол объектілердің қандай мақсатта жасалғандығын, яғни негізгі қызметін ұғынып алған лазым. Бенвенист антропоцентризмі мен Боас- Сепир-Уорф ізімен қалыптасқан антропологиялық әдіс біраз уақыт бойы өзінің эмпирикалық материалдар негізінде жүзеге асар мезлігін күтумен болды. Өйткені ол кездегі гуманитарлық ғылымдардың танымына сәйкес шектен тыс қатаңдықты, тіл - адами қарым-қатынастың формасы ғана деген көзқарасты шешуші фактор деп бағалаған ХХ ғасыр ұстанымы шынайы ғылыми әдістерге негізделмеген еді. Сол Гумбольдт пен Бенвенист идеяларын қазіргі уақыттың талап-талғамымен өлшестіріп, әлеуметтік-антропологиялық, мәдени-философиялық материалдары негізінде ғылыми айналымға енгізуші тұлға, кейінгі буын ғалымдардың өкілі - А. Вежбицкая (A.Wierzbicka) болып отыр.
Осылайша, тілді антропологиялық феномен ретінде тереңірек зерттеу соңғы онжылдықтағы тіл білімінің басты бір проблемасына айналып, өз шеңберінде этнолингвистика, лингвомәдениеттаным секілді ғылымдарды қалыптастырып, әрі дамытып отырған тілтану іліміндегі антропологиялық парадигма мәселесіне зерттеушілер бүгінгі таңда ерекше ықылас білдіруде. Лингвистикадағы антропологиялық әдіс тілді адам болмысымен бірлікте қарастыруды көздейді. Бұл - рухани антропологияның бір тармағы іспеттес. Соңғы он шақты жылдың төңірегінде лингвистикалық зерттеулердің антропологиялық парадигмаға ойысу барысы айқын сезілуде. Мұның мәні адам болмысы мен тіл табиғатының байланысы шеңберінде өрбитін кешенді проблемалардың күн тәртібіне қойылуымен
байланысты. Тек лингвистика ғана емес, жалпы гуманитарлық пәндердің ғылыми парадигмасы бұрын үстемдік еткен сциентистік (scientific), яғни
қатаң ғылыми, әрі формальді-құрылымдық ұстанымнан бет бұрып, функционалдық, яки антропологиялық парадигманы жетекші бағытқа айналдырды. Нәтижесінде адам өзінің барлық құндылықтың өлшеуіші деген бастапқы мәртебесін қайтадан иемденді. Өйткені мәселенің әлеуметтік қырларын, ғылым мен шығармашылықты жүзеге асыру үшін мұндай ізденіс ғылым саласындығы шығармашылықтың қажетті бағдарламаларының бірі болмақ. Қайсыбір ғылымдағы "адам факторын" біліп алмай тұрып ғылымның генезисін оның барлық мүмкін болған шекаралары деңгейінде танып білуге болмайды. Адамзаттың қоғам ішіндегі даму кеңістігі қаншалық жеке адамның өсіп өркендеуін қоғам қаншалықты дәрежеде осылайша өркендеп дамуға мүмкіндік бере алады? Адамзаттың тұрмыс тіршілігінің шындықтары мынадай көптеген өмір сүру тәсілдерінің шығармашылық мазмұны өте мөте шектеулі тіпті мұның өзі әр түрлі белгілерден байқалып та тұрады. Егер адамдардың біріне бірінің қатынасы және олардың бүкіл әлемге қатынасы шығармашылыққа қарсы шараларды көптеп туындатып жатады десек онда ешбір қоғам өз мүшелерінің ішкі потнециалдарын жүзеге асыруға жол бермейтіндігін олардың жеке басына қажетті көптеген идеяларын дамытуға мүмкіндік бермейді. Сөйтіп адам баласы өзінің бойындағы күш жігерін сарқа пайдалана алмайтынын көреміз. Демек қоғам ең ұзағанда өзінің өндірісін қайтадан өндіруге ғана мүмкіндік береді. Сондықтан еңбек формаларының шығармашылықты қажет етпейтін түрлері ғана өсіп көбейіп жатады. Сондықтан мұндай қоғам жалпы адам баласының өркендеуіне бағытталған ілгері қадам жасамайды. Оның үстіне көптеген қызмет түрлері толып жатқан еңбек процестері шығармашылықтың, мәдениеттің, жаңа типтері секілді болып көрінгенімен соның көпшілігінде өткендегі шығармашылық мазмұндарды қайта пайдалану түрінде өтіп жатады. Сондықтан еңбектің шығармашылық мазмұнының кедейлену процесі ол еңбектерді бұрынғы өнімді қайта шығару талабына үнемі сәйкестей беретіндігі гуманмистік қоғамтану ілімі саласында орынды сыни көзқарас тудырады. Бұл процесс адам баласының еркіндіктен айрылу процесі болмаса да, оны еш уақытта еркіндікке қол жеткізу процесі деп айтуға келмейді. Бұл ретте айтылып жатқан сын ескертпелер әбден орынды. Сондай-ақ бұл айтылғанның бәрі тек біздің қоғамға ғана тән құбылыстар емес, осы заманға қоғамдық құбылыстардың бәріне де қатысты, өйткені олардың бәрі де өз мәдениеттерін жетілдіру амалдары деген түсінікте, мысалы: батыс елдері материалдық игіліктерді өндіруде және әлеуметтік жағдайда біршама жетілдіруде едәуір жетістіктерге ие болса да рухани жағынан бейшаралық хал кешіп отырғандығы айқын аңғарылып отыр. Ал, шығыс елдері не батыстың өркениетіне орынсыз ұмтылып солардың мәдени тұрғыдағы мешеу тіршілігін қайталамайды, және тұрмыс мәдениетін тар шеңберде
шектеп тастайды. Сондықтан бұл күндері бүкіл әлемдегі қоғамдық өмірден әлденендей бір рухани серпілісті бұғаудан азат шығармашылық бастауларды тану қиын, тіпті кейде мүмкін емес.
Сонымен бірге мынадай жағдайды да теріске шығаруға болмайды: адамзат өмір сүріп тұрғанда рухани тіршілікті жоққа шығару принциптік тұрғыдан мүмкін емес. Қазіргі кезде рухани болмыстың көзден ғайып болып отырғанымен, ол жоқ емес. Көзге көрінбесе де рухани дүниесі қазіргі адамдардың өмір тіршілігіне араласып жатыр. Әйтсе де бұндай талпыныс адам баласы тіршілігінің негізі болып табылады. Адамзат қызметінің барлық формасын мұқият түсіну үшін оны талдау үстінде сол формалардан сыртқары шырқау биіктерге шарлап қайту қажет болады, өйткені біздің форма деп отырғанымыз ол белгілі бір құбылыстың сыртқы қабықшасы немесе салдары және ол сол нақты тарихи жағдайда ғана тиісті болуы мүмкін көрініс. Шын мәнінде оның өзі адамның күш-қуатының толық алған сәті ғана, бірақ сан күштердің үздіксіз толқуы емес, осыған байланысты біз адамзат баласының терең қайшылығын байқаймыз. Адамның даму барысы оның тұрмысының әрбір жай күйіне шаққанда айтарлықтай мазмұнды емес. Бірақ даму процесінің сол формаларда ғана болатындығы белгілі, өйткені дамудың басқа бір балама амалы жоқ. Осы айтылған жағдайларға орай, біз әр алуан тұрмыс қалтарыстарында адам қызметінің әр түрлі формаларында адамдардың әр түрлі қарым-қатынасында олардың түйсіктерінде пайда болатын сана-сезімдерді іздеп тауып, олардың адамды әр алуан құбылыстарға ұшырататын себептерін және оның өлшемдерін іздеп таппақ боламыз. Ондай өлшемдер қат-қабаттар мен қалың қыртыстар адам өмірінің әр алуан формаларында қалыптасады. Олар көзге көрінбейді, беті бүркеулі болады, кейде бет пердесі астарлы, өзгеше болады немесе қайта жасалған сырт пішін тәрізденіп келеді. Оларды түсінудің негізі осы болмақ. Адамдарға тән барлық қасиеттер секілді тұрмыс тіршіліктің бұл қат қабаттарының да мәні зор. Қоғамдық жағдайларды ескермеу кейде орынсыз құр қиял секілді болып келеді. Сондықтан көп реттерде ондай танымдарды вертуалды таным деп те атайды. Адам баласы қызметінің қарым қатынасының белгілі бір формасын осылайша тараптану көпшілік реттерде жасанды дерексіз шындықтан аулақ тәрізді болып та көрінеді. Ал егер осындай құбылыстар өзіне өзі кінә тағып, теріс рефлекция туғызып отыратын болса оның өзі туралы тек сыртқы формасынан басқа еш белгісі болмаса онда оларды зерттеу қиынның қиыны. Басқаша айтқанда адамның нақты тұрмыс қалпы өзінің шынайы идеясын ішіне бүгіп тұрады. Бірақ ақыр соңында сол шынайы құбылыс қана нақты процестің негізгі мазмұны болып табылады. Сондықтан зерттеудің негізгі объектісі шынайы негіз болмақ. Осы айтылғандардың бәрі түгелдей жалпыға да қатысты. Әлеуметтік мәселе көпшілік реттерде халықтық яғни социумге тән сияқты болып көрінеді. Сондықтан ғылым өзінің нақты өмір сүру процесінде социумге тән құбылыстарды да өзінің талаптарын соған сәйкестейді. Бірақ
ғылым үшін сыртқы пішін болып табылатын бұл көрініс шын мәнінде өзінің біртұтастығын сақтайды. Осы ғылымның ішкі мазмұнын ала білу оның әлеумет өміріндегі орнын анықтау мақсаты тіл туралы ғылымның өркендеуіне де септік тигізері анық.
ХХІ ғасыр лингвистикасында тіл қарым-қатынас құралы болумен ғана шектеліп қала алмайды, оны ұлт мәдениетінің айнасы ретінде қарастыратын жаңа қарқынды бағыт қалыптасуда. Бұндай тұжырымның негізгі іргетасы В. Гумбольдт, А. Потебня секілді ғалымдардың еңбектерінде қаланған болатын [4, 3 б.].
Бүгінгі таңдағы антропологиялық лингвистика ілімі негізінде жүзеге асатын, бір-бірімен өзара шарттас, әрі іштей тығыз байланысқан бірқатар ғылыми бағыттар қалыптасты. Атап айтар болсақ, олар: әлеуметтік лингвистика (социолингвистика), лин гвомәдениеттаным (лингвокультурология), когнитивтік лингвистика (лингвогносеология), этнолингвистика (немесе лингвоэтнология), психолингвистика (лингвопсихология) және лингвопалеонтология (немесе тіл палеонтологиясы). Лингвистиканың басқа ғылым салаларымен қоғамдасып, интеграциялануы нәтижесінде өмірге келген бұл тоғыспалы пәндер жүйесі макролингвистиканың (немесе экстралингвистика, яки тысқары лингвистика) аясында қарастырылады. Осы тұста біз мынадай шартты сызба-нұсқа арқылы жоғарыда санамаланған пәнаралық ілімдердің иемденетін орнын, тоғысу нүктелерін, бір-бірімен өзара байланысар тұстарын өз пайымдауымызша ұсынуды жөн көрдік:
Т І Л
Психология
Антропологиялық лингвистика
Т І Л
Психология
Антропологиялық лингвистика
М ә де ние т
Ұ л т
Т І Л
Қ о ғ а м
Л и н г в о м ә д е н и е т т а н ы м
Э т н о л и н г в и с т и к а
С о ц и о л и н г в и с т и к а
М ә де ние т
Ұ л т
Т І Л
Қ о ғ а м
Л и н г в о м ә д е н и е т т а н ы м
Э т н о л и н г в и с т и к а
С о ц ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Баишев Университеті
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Құдайберген Жұбанов еңбектеріндегі филологияның өзекті мәселелері
7М01711 Қазақ тілі мен әдебиеті (лингвист-зерттеуші) мамандығы білім беру бағдарламасы
Магистрант Рыскалиева Қ.С
Ғылыми жетекші, ф.ғ.к., доцент _______________ Ниязова Ғ.М.
Қорғауға жіберілді
Қазақ тілі мен әдебиеті
кафедрасының меңгерушісі ф.ғ.к. __________ Қондыбай К.Ә.
Хаттама №___ ___ ____ 2023ж
Ақтөбе, 2023
МАЗМҰНЫ
I. ҚҰДАЙБЕРГЕН ЖҰБАНОВ - ҚАЗАҚТЫҢ ҰЛТТЫҚ ТІЛ БІЛІМІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІН ҚАЛАҒАН ЛИНГВИСТ-ҒАЛЫМ, ҰЛТТЫҚ ФИЛОЛОГИЯ САЛАСЫНЫҢ ТҰҢҒЫШ ПРОФЕССОРЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
I.1. Құдайберген Жұбановтың ағартушылық ойлары мен педагогикалық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
I.2.Құдайберген Жұбанов - қазақ фонетикасының ғылыми курсын қалыптастырған ғалым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
II. ҚҰДАЙБЕРГЕН ЖҰБАНОВТЫҢ ЗЕРТТЕУЛЕРІНДЕГІ ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІНІҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
II.1. Профессор Құдайберген Жұбановтың қазақ морфологиясына қосқан жаңалықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
II.2.Құдайберген Жұбановтың қазақ синтаксисі мәселесіндегі ғылыми тұжырымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
III ҚҰДАЙБЕРГЕН ЖҰБАНОВ ЖӘНЕ ӘДЕБИЕТТАНУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
III.1.Профессор Құдайберген Жұбановтың фольклортану саласындағы ой-тұжырымдары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
III.2.Құдайберген Жұбанов Қожа Ахмет Яссауидің тарихи тұлғасы, Диуани хикмәттің хикметі хақында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
III.3.Құдайберген Жұбановтың Абай - қазақ әдебиетінің классигі еңбегі - абайтанудың тұнық бастауларында тұрған туынды ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .85
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .86-87
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Құдайберген Қуанұлы Жұбанов - қазақтың көрнеті ғалымы, қазақ тіл білімінің ғылыми-теориялық негізін қалаушылардың бірегейі, ұлттық филология саласының тұңғыш профессоры, әдебиет, мәдениет, өнерт.б. салалары бойынша әмбебаб зерттеуші. Ғалым мұраларының ұлттық рухани жаңғыруымыздағы орны, оның тіл саласындағы ерен еңбегімен ғана емес, әдебиет, музыка, жалпы өнер, рухани әлемімізді дамытуға үлес қосқан тарихи тұлғалар туралы, ұлттың рухани-әлеуметтік салалары бойынша жазған еңбектері мен ғалымдық, ұстаздық ұлағаттарынан, қоғам қайраткері ретінде атқарған істерінен де жан-жақты көрінеді. Өткен ғасырдың отызыншы жылдарының басында жергілікті түркі тілдес республикаларда тіл білімін көтеру, ұлт кадрларын даярлау мақсатында орталықтан жіберілген түркологтардың бірі орыстың аты шулы түрколог-профессоры Н.А. Баскаков айтқандай: ...сіздерде А. Байтұрсынов, Н. Төреқұлов, Қ. Жұбанов сияқты алыптары бар бүкіл әлем мойындаған керемет лингвистикалық мектеп тұр ғой.... Сөйтіп атақты түркітанушы қырғыз, қазақ тілін зерттеуден бас тартады, , қарақалпақ тілін қалап алып, Жұбанов сияқты алып түркологі, әлем таныған лингвистикалық мектебі бар қазақ тілін зерттеуді қажет деп таппаған. Отызыншы жылдардың аяғында түркология әлеміне танылған ғалым репрессияға ұшырап, көп жылдар бойы есімін де атауға тыйым салынады, еңбектері зерттелмей елуінші жылдардың аяғына дейін жұбановтану шала-жансар күн кешеді.
Ғалым есімі ақталғаннан кейін Жұбановты қайта тану ісін туған інісі академик Ахмет Жұбанов, академик М. Қаратаев, А. Ысқақов, Ғ. Мұсабаев, М. Балақаев, Р. Сыздық, Ә. Қайдар сынды т.б. тіл білімпаздары бастап, ғылымдағы жас буын одан әрі жалғастыруда. Алғашында Қазақ тіл білімінің негізін қалаушылардың бірі деп аталған Қ. Жұбановтың кейіннен сол ғылымның теориялық негізін салған бірегей оқымысты екені анықталды. Одан әрі Қ. Жұбановтың қазақ тілінің аясымен ғана шектелмей, ана тіліміздің тарихын зерделеу арқылы түркология әлеміне қалам сілтеген ғалым екені де мойындалды. Зерттеу жұмыстары одан әрі тереңдей түскенде Қ. Жұбановтың тек түркология аясында ғана қалып қойған зерттеуші емес, әлемдік тіл біліміне де құлаш жайып, үндіеуропа тіл білімі мен шығыстануды, яғни ориенталистиканы ұштастыра білген бірегей ғалым екендігі дәлелденді.
Зерттеудің өзектілігі: Қазақ тіл білімі ғылымының алғашқы қалыптасу дәуірінде Құдайберген Қуанұлы Жұбанов қазақ тілін ғылым тезіне түсіруге аянбай еңбек етіп, қазақ тіл білімінің теориялық негізін қалаушылардың бірі, қазақ филологиясының тұңғыш профессоры ретінде іргелі зерттеулерін, ғылыми тұжырымдарын, өлмес мұраларын қалдырды. Ғалымның ғылыми еңбектері мен ой-пікірлері қазақ тіл білімінің ғылыми-теориялық тұрғыдан қалыптасуына негіз болды. Филологияның жеке мәселелерін ғылыми тұрғыда зерттеу Қ. Жұбановтан бастау алады. Ғалымның зерттеулерінде маңызды ғылыми мәселелер көтеріліп, өз шешімін тапты, ал бірсыпыра ғылыми жаңа идеялар ғылымның кейінгі дамуына әсер етті. Ғылыми-зерттеу жұмысы тақырыбының өзектілігі әлі күнге дейін күн тәртібінен түспей келеді. Профессор Құдайберген Қуанұлының артында қалдырған ғылыми мұралары - әлсін-әлсін қайта оралып отыруды қажет ететін, әр оралған сайын жаңара, жасара беретін өміршең дүниелер және олардың әрбіріне тереңдей үңілген сайын қазіргі тіл білімінің деңгейіне сай келетін, тіпті әлі де шешімі табыла қоймаған мәселелердің кілті іспетті ой-тұжырымдардың тұнып тұрғандығын аңғаруға болады. Жұбановтың ғылыми мұрасының қазіргі ғылымдағы маңызы мен жалғастығы ғалым еңбектеріндегі функционалды грамматика нышандары бүгінгі тіл білімінің теориялық жетістіктері деңгейінде қарастырылатын психолингвистика, паралингвистика, гендерлік, әлеуметтік, коммуникативтік-прагматикалық лингвистика, стилистика, тіл мәдениеті салаларында көрініс табуда. Сол сияқты ғалымның теориялық концепциялары мен танымдық тереңдігінен туындаған ғылымдағы сабақтастық қазіргі тілді зерттеудегі лингвомәдениеттану, этнолингвистика бағыттарының дамуына да негіз болуда. Тілші ғалымның арнайы сөз етіп, айналысқан іргелі зерттеулері, тілдік мәселелері әр саланы қамтиды. Ағартушы-ғалым қазақ тілінің грамматикасы - фонетика, морфология, синтаксис салаларын бүтін бірлікте алып, ұлттық тіл ғылымын жасады. Ғылыми-зерттеу жұмысымызға негіз болған ғалымның тіл білімі салалары фонетика, морфология, синтаксис, терминология тақырыбындағы және де басқа еңбектеріне, сонымен қатар әр жылдары айтылған, жазылған тіл мамандарының ой-пікірлеріне, жарыққа шыққан филологиялық зерттеулерге ғылыми талдаулар жасалады. Жұбанов көрнекті лигвист-ғалым бола отырып, қазақ фольклористикасы, көркем әдебиет бағытындағы зерттеулері де - қазақ филологиясының бастауында тұрған ғылыми еңбектер. Сондықтан ғалым Құдайберген Жұбановтың еңбектеріндегі филологиялық мәселелерді, іргелі зерттеулерін, ғылыми ой-пікірлерін, тұжырымдарын саралап қарастыру магистірлік диссертацияның өзектілігін білдіреді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері:
Ана тіліміз жөніндегі ғылымның балаң кезеңінде оның небір ауыр жүгін арқалап, қазақ тіл білімінің тың салалары, күрделі мәселелерінен құнды-құнды ой айтып, баға жетпес еңбектер жазған, бір өзі бір институттың қызметін атқарған ғұлама ғалым Құдайберген Жұбановтың есімін қазақ мектебі, жоғары оқу орындары, тіл-әдебиет, мәдениет орындары, әсіресе туған өлкесі Ақтөбе топырағы қазақ ғылымын өрге сүйреген біртуар ұлын еске алып, үнемі ұрпақ жадында жаңғыртып отыруы ләзім.
Қазақстандағы филологиялық ой-өрістің дамуы мен қалыптасуы бастауында тұрған профессор Құдайберген Қуанұлы Жұбановтың туғанына алдымыздағы жылы 125 жыл толмақ. Осы орайда қазақ тіл білімінің ғылымдардың басқа да салалары сияқты дамып, өркендеп, өз алдына ғылымдық дәрежеге жетуіне, ұлт тілін дамытуға мол мүмкіндік берген ғалым-зерттеушінің филологиялық еңбектерін қайта зерделеп, бүгінгі зерттеулер тұрғысынан талдап, таразылауды мақсат тұттық
Осы мақсаттарға жету жолында төмендегідей міндеттерді шешу жолдары қарастырылады:
- Қазақ ғылымының жарық жұлдызы - Құдайберген Жұбановтың өмірі мен ғылымдағы жолына шолу жасау, оның ғылым тарихындағы орынын, филологиялық еңбектерінің маңызын таныту
- Тіл біліміндегі өзекті мәселелердің шешілуі, ғалымның қазақ тіл біліміне қатысты еңбектерін саралау, ғылыми негізін жүйелеу
- Қазақ тілінің дыбыс жүйесін ғылыми тұрғыдан алғаш зерттеп, қазақ тілінің фонетикасын пән ретінде қалыптастырған ғалымның еңбектеріне шолу жасау, саралау
- Жұбанов зерттеулеріндегі лингвистика саласының жаңа бағытының шешім табуы, лингвист-ғалымның ғылыми ой-пікірлерінің өміршеңдігі, оның қазіргі қазақ тіліндегі маңызын дәлелдеу.
- Қ. Жұбановтың еңбектеріндегі морфология. синтаксис мәселелері және ғалымның тіл білімінің барлық салаларына қатысты ой-пікірлерін тарихи-салыстырмалы тұрғыдан талдау жасау.
Ғалымның фольклортану, қазақ әдебиеті тарихына қатысты іргелі еңбектерін талдау, зерттеушінің фольклорды тіл қазынасы концепциясы тұрғысынан зерделеуіне ой жүгірту, талдау жасау
Зерттеу әдістері. Құдайберген Жұбанов еңбектеріндегі әдіснамалық және теориялық парадигмаларды зерттеу барысында салыстырмалы-тарихи, құрылымдық, сипаттамалық, типологиялық зертттеу, талдау әдістері ғылыми басшылыққа алынды.
Диссертациялық жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері:
Диccepтaцияның тeopиялық нeгiзiнe ғaлымдapдың ғылыми-тeopиялық eңбeктepi мeн тұжыpымдapы aлынды. Coның iшiндe тіл біліміне қатысты тұжырым-oй aйтқaн І.Кеңесбаев, М.Балақаев, Ә.Қайдар, Р.Сыздықова, Н.Уәлиев, А.Ысқақов және т.б талдаған ғылыми-зерттеу eңбeктepiндeгi тeopиялық oй-тұжыpымдap, әр кезде жарық көрген ғылыми мақалалар да зерттеу жұмысымыздың теориялық және әдіснамалық негізін құрайды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы.
Зерттеу жұмысының нәтижелері тіл білімі мен оның заңдылықтары, фольклортану мен әдебиеттану мәселелерін зерттеуде дереккөз ретінде, теориялық жағында айтылған мәселелер қазақ тіл білімінің фонетика, морфология, синтаксис, терминология сияқты салалары мен филологияға қатысты дәрістерді жүргізуде негізге алар материал болып табылады.
Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар:
- Құдайберген Жұбанов - филология ғылымының арна басында;
- Қ. Жұбановтың қазақ тілі туралы білім-ғылымның негізін салуына ағартушылық идеясы себеп болды. Ол ағартушылықты өзінің азаматтық міндеті, дүниетанымының кредосы(негізі) деп санаған.
- Қ. Жұбановтың Қазақ тіл білімінің мәселелері - қазақ қауымы үшін бұрын-соңды болмаған соны дүние, тың құбылыс;
- Қ.Жұбановтың мұрасы әлеуметтік лингвистика ғылымы саласынан арнайы зерделеуді қажет етеді. Бұл - ғалымның тілді қарым-қатынас құралы ретінде орнына, тіл саясатына, тілдің әлеуемттік қызметіне (жазуды жетілдіру, қазақ тілін дамыту, ұлтты дамыту, терминдерді жаңарту, кірме сөздерге қатысты көзқарас, дұрыс емле түзу мәселесі т.б.), қазақ тілінің таза сақталуына, тілдердің байланысына, тіл болашағын болжауға қатысты ой-түйіндерінің астарына үңілу деген сөз;
Жұмыстың ғылыми жаңалығы ғалымның басты жаңалығы ол қазақ фольклорының саз өнері (музыкалық фольклорлық) және сөз өнері ретінде екі салада зерделейді [62,518б]. Аталған халықтық өнердің алғашында қалай, қандай ортада пайда болғандығы жайлы Жұбановтың ғылыми болжамдары айрықша назар аударуды қажет етеді.
Зерттеу жұмысы бойынша жарияланымдар. Диссертациялық жұмыстың ғылыми нәтижелері мен қорытындылары Баишев Хабаршысы журналында жарияланды.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, іштей бөліктерге бөлінген екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Ұсынылып отырған жұмыста:
теориялық мәліметтердің қорытындысы негізінде антропологиялық лингвистиканың шеңберіне енетін жаңа ғылыми-тілтанымдық салалардың бір-бірімен өзара байланысар тұсы, тоғысу нүктелері, антрополингвистика аясындағы әрқайсысының өзіндік иемденетін орны анықталып, бір жүйемен реттелді;
Қ.Жұбановтың ғылыми мұраларындағы тіл мен этнос, тіл мен қоғам арасындағы байланыс, тіл және таным, тілдесудегі психологиялық процестер мен шарттылықтар, тіл субъектілері арасындағы гендерлік айырымдар, т.б. тіл табиғаты мен адамзат болмысын бір арнаға тоғыстырған өзіндік зерттеу амалдары, соны ой-пікірлері мен әдіснамалық ерекшеліктері анықталды;
тілтанушы-ғалымның антропологиялық ұстаным негізіндегі зерттеушілік әдісі мен бүгінгі лингвистикадағы теориялық ұстанымдар арасындағы дәстүр мен жаңашыл идеялар сабақтастығы айқындалды.
Зерттеудің теориялық маңызы.
Бұл еңбекте лингвистиканың басқа ғылым салаларымен қоғамдасып, интеграциялануы нәтижесінде өмірге келген тоғыспалы пәндер: әлеуметтік лингвистика, лингвомәдениеттаным, когнитивтік лингвистика (лингвогносеология), этнолингвистика, психолингвистика және тіл палеонтологиясы, гендерлік лингвистика ілімдері туралы теориялық деректер келтіріліп, оларға қатысты отандық және шетелдік ғалымдар ұсынған анықтамалар мен ой-пікірлер жүйелі түрде баяндалды. Сондай-ақ, өз тарапымыздан аталмыш заманауи пәнаралық лингвистикалық ілімдерді антропологиялық лингвистика шеңберіне шоғырландырып, әр қайсысының орнын анықтап, жүйелі түрде қарастырудың сызба-жобасын ұсындық.
Зерттеудің практикалық мәні:
Қ.Жұбановтың "адам баласы тілдің өзгеруі мен дамуына саналы түрде ықпал ете алады" деген кесімді тұжырымы негізінде ғалым ұсынған механизмді (тетіктерді) пайдалану арқылы еліміздегі тіл саясатына үлес қосу, ана тіліміздің қоғамдағы қолданысын кеңейту мен беделін арттыру мүмкіншілігі;
ұлтымыздың тарихы мен салтын тереңірек тану мақсатында тілді "құрал" ету: сөйлеу тілінде көрініс беретін мәдени лексика мен мифтік, архетиптік элементтердің мәніне үңіліп, палеонтологиялық зерттеулер жүргізу, тіліміздің тарихын түгендеу;
Зерттеудің әдістері. Жұмысты орындау барысында:
талдау, жинақтау әдістері;
түсініктеме (интерпретация) әдісі;
этимологиялық анализ;
салыстырмалы-тарихи әдіс;
когнитивті-лингвомәдениеттанымдық әдістер жиынтығы қолданылды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
Қ.Жұбановтың ғылыми зерттеулеріндегі негізгі әдіс ретінде көрініс тапқан адамтанушылық ұстаным - жаңа заман лингвистикасы үшін жетекші бағытқа айналған антропологиялық парадигмамен өзектес;
Қ.Жұбанов өз зерттеулері барысында адам болмысы мен тіл табиғатының байланысар тетігін көре білген, әр алуан тілдік құбылысты қоғам, мәдениет, тарих заңдылықтарымен байланыстыра зерттеген;
Ғалымның Дүниеге көзқарас арқылы нәрсеге ат қою, Тіл деген не?, Тотемизм, т.б. дәрістік циклдегі мұралары мен кісі аттары туралы әр тарап пайымдаулары ұлт болмысы мен оған тән тілдік дүниетаным аясын зерттеу нысаны ететін этнолингвистиканың теориялық мәселелерімен ұштас;
Қ.Жұбанов өз ұстазы Н.Я.Маррдың тұжырымдарына сүйене отырып, тіл туралы ой қорытқанда қолда бар фактілерді палеонтологиялық әдіс бойынша ретроспектива жолымен талдаған;
Қ.Жұбанов еңбектеріндегі микрокосмостық таным, тотемизмнің мәні, ерте замандағы адамдардың қоршаған ортаға, дүниеге көзқарастары арқылы заттарға ат қоюы турасындағы лингвофилософиялық, мифопоэтикалық, лингвогносеологиялық ой-тұжырымдары мен дәйек- делелдері бүгінгі когнитивтік лингвистиканың базалық ұғымдарымен тереңнен астасады.
Диссертацияның құрылымы. Орындалған жұмыс кіріспеден, үш тараудан, олардың өзі іштей сегіз тараушадан, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЛИНГВИСТИКАДАҒЫ АНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ ПАРАДИГМАНЫҢ АЛҒЫШАРТТАРЫ
Тіл білімі тарихындағы антропология лық парадигманың бастау арналары
Тілдегі антропологиялық идея қазіргі лингвистика шеңберінде ғылыми көпшілікке аян ұғым. Мыңжылдықтар тоғысында қалыптасқан бұл ғылыми ұстаным үшін бүгінгі заманда тілді зерттеуге қатысты жаңа талаптар туындады.
Лингвистикадағы антропологиялық әдіс тілді адам болмысымен бірлікте қарастыруды көздейді. Әлемдегі барлық құбылыстар адам тәжірибесі мен құндылықтары тұрғысынан қарастырылады. Мұндай стандарт ерте дәуірдегі синтетикалық-спекулятивті философия моделінен де, ортағасырлық метафизика жүйесінен де, қазіргі кездегі философиялық ілімдерден де көрініс береді [3].
Қай заманда болмасын ғылым, өнер, білім - барлығы да, түптеп келгенде, адамды тануды бірінші мақсат етіп қойған. Өмірдегі әралуан әрекеттердің жүзеге асу барысы адаммен немесе оның қасиеттерімен байланысты. Өйткені мәселелер қалай өрбісе де, бәрі айналып келгенде адам болмысына тіреле бермек. Себебі мұның бәрі адамды тану қажеттігінен туған идеялар.
Антропологиялық парадигма әдетте, зерттеуші назарының әуел баста таным нысанынан бастау алып, субъектіге өтуі тұрғысында, яғни адамның тілден, ал тіл сол адамның өн бойынан іздестірілу жолымен жүзеге асырылады. Өйткені И.А. Бодуэн де Куртэненің түсіндіруі бойынша, тіл сол тілді тұтынатын қоғамдағы жекелеген индивидтердің психикасында, жан дүниесінде, миында өмір сүреді [4, 11 б.].
Ғалымдар тіл білімінің антропологиялық негіздеме бойынша өрбу жолдарын мынадай деректермен дәлелдейді: бірінші жағдай - зерттеу жұмысының антропологиялық парадигмаға жуықтау тәсілімен жүзеге асырылуы: адам теорияға қатыстырылмайды, ал тіл - құбылып, жандану және мифтену тұрғысынан зерделенеді; екінші жағдай - тіл өз бетінше емес,
адам болмысынң құраушы бөлігі ретінде қарастырылады; үшінші жағдай бойынша зерттеудің пәнін - тілді меңгерген адам деп тану; төртінші жағдайға сәйкес тіл - адамның әрекетқабілеттілігінің құрамдас бөлігі ретінде түсіндіріледі, осы негізде адамның тіршілік әрекеті тілдің бар мүмкіншілігі арқылы айқындалады. Бұл жолдың негізін салушы В. фон Гумбольдт болатын. Ол өзінің лингвофилософиялық концепциясын - адам теориясының қалыптасу ядросы деп атаған [5, 29 б.].
Қазіргі кезде антропологиялық принцип көбінесе антропоцентризм терминімен жарыса қолданылып жүр. Бұл соңғы аталған қолданысқа қатысты Ю.А. Сорокин өз келіспеушілігін білдіріп, мынадай пікір айтады:
кез келген "центристік" қатынас өзін белгілі бір құбылыстың бастау көзі
деп танып, өзге центрлерден бөлектеніп, оқшауланып, осы негізде анайы бәсекелестік туғызуға ұмтылады... Антропоцентристік көзқарас - теңсіздік пен менмендікті меңзеп, өзін барлық жаратылыстың дәлелі ретінде жариялайтын ұстаныммен өзектес екендігін айта келе, бұл мәселеге қатысты антропофилия деген қолданысты құптайтындығын білдіреді. Антропофилия ұғымының оңтайлы сипатын атай отырып, ғалым оның тек қана адам тіршілігі емес, сонымен қатар табиғаттағы оқиғалар мен құбылыстарға деген сүйіспеншілік, қамқорлық қатынасты білдіретіндігін жеткізеді. Ю.А. Сорокиннің айтуынша антропофилдік позиция - сын емес, тұжырым; ол даттау да емес, мақтау емес, түсіністікпен жақтау. Антропофилдік ортада бұйырудың орнына нұсқау, қарама- қайшылықтың орнына салыстыру болады. Онда жекелеген құрамдас бөлшектер бірін-бірі түсіндіруге бейім тұрады (түсінбеген жағдайда себебін анықтауға мүмкіндік береді) [6, 34, 36 б.].
Біз де Ю.А. Сорокиннің антропоцентризмге қатысты айтылған уәжді дәйектемесімен келісеміз. Себебі центризмі бар терминнің өзі көп жағдайда тұрпайылау, объективтіліктен алшақ көрінеді (эгоцентризм, еуроцентризм, т.б.). Бұл жерде мәселе сөздің мәнінде емес (шындығына келгенде, осы терминді қолданушылар Ю.А. Сорокин келтіргендегідей "дүмбілез" мақсатты әсте көздемейтін шығар), әңгіме лингвистикалық контекстегі сөздік қолданыста, терминнің стильдік мақсатқа сай келуінде болса керек. Бірақ біз Ю.А. Сорокиннің антропофилия деген ұсынысын да қабылдауды қош көрмедік. Өйткені бұл қолданыс та аса объективті емес. Біз өз тарапымыздан тіл білімінде адамға қатысты жүзеге асырылатын ұстанымдар мен әдістер жиынтығын неғұрлым бейтарап сипатқа ие тілдегі антропологиялық парадигма деген терминді қолданғанды жөн санадық. Бұл терминнің түбірі anthrôpos (грек.) - адам, антропология - адамтану, адамды формасы жағынан жануар ретінде, мазмұны тұрғысынан рух иесі ретінде қарастыратын ілім; сондай-ақ, антропогенез, антропометрия, антропоморфизм т.б. сияқты сөзжасамдық жүйе де осы негізде қалыптасқан.
Антропология терминін ең алғаш рет адамның дене бітімі мен жан дүниесін сипаттауда ежелгі грек философы Аристотель қолданған. Содан кейін бірнеше ғасырлар өткен соң ғана бұл термин қайтадан ғылыми айналымға енген.
Бүгінгі кезде адамтану мәселесімен көптеген ғылым салалары айналысады және оларды әр ғалым өз мақсатына қарай әр түрлі жүйелеуді ұсынады. Сәйкесінше, қазіргі ғылымда антропологиялық пәндерді реттеудің бірнеше түрі бар. Сонымен, антропологияның құрамына қазір археология, этнография, фольклор, лингвистика, био-физиологиялық және әлеуметтік антропология, т.б. пәндер жатқызылады.
Адам болмысының неше түрлі қырларын зерттей түсудің маңызы адам туралы философиялық ой-тұжырымның молаюына, адам табиғаты туралы
тек бірыңғай еуропалық қана емес, сондай-ақ архаикалық және шығыстық дәстүр негізіндегі жаңа ұғымдардың, көзқарастардың қалыптасуымен де байланысты. Осыған сай, адам проблемасын зерделеудің жаңа әдіснамалық негізін қалыптастыру ісі де жолға қойылуда.
Антропологиялық зерттеудің ғылым тұрғысынан қалыптасқан бірқатар формасын ажыратуға болады, олар: теориялық антропология (немесе философиялық антропология), әлеуметтік-мәдени антропология (мәдени-тарихи антропология) және қолданбалы антропология [7].
Жалпы айтқанда, антропология дегеніміз - ортақ зерттеу нысаны адам болып табылатын, салыстырмалы түрде бірнеше дербес пәндердің өзіндік жүйесі деуге болады. Мәселен:
а) Философиялық антропология; бұл - адам философиясы немесе адамның философиялық теориясы. Оның пәні - адам табиғатының өзіндік болмысы, ал объектісі - өз мәніндегі адам (Марков Б.В. Философская антропология. - СПб., 1997, Степин В.С. Философская антропология и философия науки. - М., 1992, Барулин В.С. Социально-философская антропология. - М., 1994, Человек и его бытие как проблема современной философии. - М., 1978, Рикер П. Какого рода высказывания о человеке могут принадлежать философии О человеческом в человеке. - М., 1991. - 40-58- бб., Мамардашвили М.К. Проблема человека в философии О человеческом в человеке. - М., 1991. -8-21-бб.).
Философиялық антропология негізгі мәселе ретінде адами болмысты көздей отырып, адам туралы жалпы теория қалыптастыруды мақсат тұтады. Мұнда адам туралы бірыңғай іргелі түсінік қалыптастыру негізінде неғұрлым ортақ ұғымдар мен категориялар қолданылады. Философиялық антропология адам болмысындағы антропологиялық универсалийлер мен инварианттарды анықтауға тырысады. Кең мағынасында алғанда, философиялық антропологияға ХХ ғасырдағы философиялық бағыттардың барлығын дерлік және көптеген авторлардың жекелеген туындыларын жатқызуға болады (Э. Дюркгейм, М. Мосс, Б. Малиновский, М. Мид, Л. Леви-Брюль, К. Леви-Стросс, Э. Тайлор, Дж. Фрейзер, З. Фрейд, Э. Фромм, В. Франкл, В. Тэрнер, Ж. Пиаже, Й. Хейзинга, Ж.П. Сартр, Э. Кассирер, М. Фуко, тағы басқалары),
ә) Әлеуметтік-мәдени антропология адам болмысының нақты феномендерін олардың өздеріне тән мәдени және тарихи ерекшеліктерімен бірлікте зерттейді. Негізгі әдісі - сүйенген деректен теорияға көшу, түрлі мәдени және тарихи кезеңдердегі адамзат болмысының бірегей қасиеттерін салыстыра талдап-жинақтау (Біздің зерттеуіміз осы аталған философиялық және әлеуметтік-мәдени антропологияның тоғысар тұсымен мәндес - С.Ж.),
б) Қолданбалы антропологияның басты назары нақты тарихи, экономикалық, саяси және әскери жағдайларда теориялық антропологияның қол жеткізген зерттеу нәтижелерін пайдалануға
бағытталады. Қолданбалы антропологияға деген қызығушылық деңгейі де жылдан-жылға артып келеді. Арнайы антропологиялық журналдар, ғылыми жинақтар мен монографиялар саны үздіксіз ұлғаюда; кез келген университетте дерлік антропология кафедрасы қызмет етеді.
Антропологияның жоғарыда аталған формаларынан басқа биологиялық антропология, медициналық антропология, педагогикалық антропология, психологиялық антропология, экономикалық антропология, әлеуметтік антропология және мәдени антропология секілді маргиналды антропологияның тармақтары да қалыптасуда.
Бейклассикалық кезеңдегі еуропалық философия өз тарапынан көне проблемаларға жаңаша көзқарас қалыптастыру мен жаңа тәсілдерді пайдалану және адам шығармашылығының нәтижесі ретінде тіл, мәтін феномендерін арнайы тақырып ету мақсатымен ерекшеленеді. Осыған сәйкес, аталған салада лингвистикалық анализдің әдіснамалық қажеттігі де туындайды.
Тіл мен мәдениетті байланыстыра қарау идеясы XVIII - XIX ғғ. ғалымдар еңбектерінен көрініс бере бастады да, бүгінгі таңда саналы түрде тілді антропологиялық позициядан зерттеу бағытына ұласты. Лингвистика ғылымында антропоцентристік концепцияның қарқынды дамуы XX ғасырдың екінші жартысынан басталады. Осыған сәйкес Дж. Брунер лингвистика әлемінде екі дүркін көрініс тапқан когнитивтік революцияны атап өтеді. Бірінші когнитивтік революция 50-жылдарға сәйкес келеді және ол тілдің қолданбалы моделін жасақтаумен байланысты болды (автоматты аударма жүйесін қалыптастыру міндеттері). Кейін келе тілдік құбылыстардың шындығында да оңайлықпен игеріле қоймайтын күрделі құрылым екендігі белгілі болды. Дж. Брунердің пайымдауынша, бірінші когнитивтік революцияның соңы екіұдай нәтиже мен көзқарас туғызды. Себебі адамтану ғылымының бір арнасы компьютерлік модель жасауға бағытталса, енді бірі лингвистиканы психологиямен, мәдени антропологиямен және басқа да гуманитарлық ғылым салаларымен интеграциялауды көздеді. Соңғы тенденция кейіннен когнитивтік революцияның екінші дүркін қайталану жағдайына айналды (ХХ ғ. 60 жж.) [8, 37 б.].
Антрополог тұрғылықты адамның қалай ойлайтындығын ұғыну үшін функционалды лингвистиканы тиянақты түрде үйрену қажеттігін 1911 жылы-ақ Ф. Боас айтып кеткен еді. Ол тіл синтаксисінің "когнитивті мақсатсыздық" түрінде қарастырылуы мүмкін екендігін атап өткен, себебі адамдардың көбісі өздері сөйлейтін тілдің синтаксистік құрылымы жөнінен бейхабар болады. Лингвистикалық анализ бойынша антрополог-көшбасшылардың ішіндегі неғұрлым көрнектісі, әрі жеке адамды динамикалық тұрғыдан қарастыруға көпшіліктің қызығушылығын арттыруға ерекше үлес қосқан тұлға - Эдурд Сепир болды. Лингвистикалық өріс шеңберінде Сепир қалыптастырған жалпы теориялық позицияны оның шәкірттері, атап айтсақ Бенджамин Уорф секілді ізбасарлары қолға алып, одан әрі дамытты. Осы негізде тіл мен ойдың
дамуындағы эволюционистік теорияға қарсы шыққан Сепир-Уорф гипотезасы дүниеге келді.
Аталған концепцияда қарапайым топтардың (Primitive group С.Ж.) мәдени-когнитивтік жүйесі концептуалды тұрғыдағы күрделілігі жағынан
ілгері қоғамның мәдени-когнитивтік жүйесінен кем түспейтіндігі тұжырымдалады. Осы позицияны ұстанатын кейбір лингвистер тіл - мәдениеттің көптеген аспектілерін, сондай-ақ ойлау мазмұнын тударады деп есептеп, тіл мен ойлау мәселесі бойынша шеткері позицияда қалып қойды. Антропологтардың көпшілігі бұл топ басшылыққа алған позицияның нақты ғылыми негізі жоқ десе де, олар тілдің ойлау процесіне әсері күшті деген идея ұстанғанды жалғастыру үстінде,
Эдуард Сепир адамның ойлау жүйесі мен әрекетін тіл мен мәдениет арқылы модельдейтін тәсілдерді қолданушы "конфигурационалист" ретінде танылды. Сондай-ақ Сепир индивидті тек пассивті мәдениет тасымалдаушы деп қарастыратын мәдениеттанымдық әдісті қаламай, жеке тұлғаның ерекше ролін насихаттады. Ол: "мәдениет - белгілі бір ұжымдағы әр индивид үшін әртүрлі мәнге ие идеялар мен әрекеттер моделінің абстрактылы конфигурациялары" - деп жазған. Сепирдің конфигурационалистік ұстанымы оның тіл саласындағы ілімінен де орын тапты. Оның көзқарасы тұрғысынан әрбір тіл сол тілде сөйлеуші үшін ерекше әлемді құрайды. Демек жаңа тілді үйрену - ойлаудың жаңа жүйесіне ену болып табылады. "Адам баласы тек объективті дүниеде өмір сүрмейді, сондай-ақ көпшіліктің ұғымындағыдай әлеуметтік белсенділік (social activity С.Ж.) әлемінде де тіршілік етумен шектелмейді, ол белгілі дәрежеде өзі өмір сүретін қоғамның қатынас құралына айналушы тілге бағынышты болады.
Шындық болмыс белгілі бір топтың тілінде өлшеулі мөлшерде дағды (habits) қалыптастырады. Бір әлеуметтік шындықтың көрсеткіші деп қарастыратындай дәрежеде ұқсас екі тіл болмайды. Әрбір қоғам өмір сүретін орта сыртқы пішінімен ғана ерекшеленбейді, олар өзара мазмұнымен де ерек, яғни әртүрлі қоғам өмір сүретін ортаның әрқайсысы өз алдына жеке әлем". Бұл жерде мәселе Рут Бенедикттің мәдениет жөніндегі көзқарасына ұқсас релятивистік ұстаным турасында. Бенджамин Уорф жазып кеткендей, "бәлкім көпшілік сөз қолданысының жалпыхалықтық үлгісінің (паттерн) әдетте белгілі бір ой желісі мен құлық формасының ізі бойынша жүреді деген пікірмен келісетін шығар, бірақ мұнымен келісушілер бір жағынан философиялық, жауыр болған терминологияның, екінші жағынан дақпырт сөздер мен ұрандардың арбаушылық билігінен басқа ештеңе көре алмайды". Мұндай шектеулі қатынас нәтижесінде тіл, мәдениет және психология арасындағы Сепир көрген байланыс назардан тыс қалмақ... Бұл тілдің арнайы қолданысынан гөрі көбінесе оның әрдайым дайын өніміне және өзге мәдени, жеке құбылыстарға әсерін білуіміз үшін қажетті ең қарапайым күнделікті феномендер анализіне қатысты болып келеді. Құлықтың белгілі бір желісіне ситуация талқыланатын лингвистикалық формулалар аналогиясымен ... және белгілі дәрежеде сол топтың тілдік дағдысында кездейсоқ жасақталған болмыс арқылы белгі (сигнал) беріледі. Мысалға бөшке жанармайға толы деген жазу болса, оның айналасындағы
адамдар ерекше сақтықпен айналып өтер еді. Ал ол жердегі бөшкелердің бос екендігі белгілі болса, оның төңірегіндегі сақтық шарасы алғашқы жағдайдағыдай болмайды. Жанармайдан қалған бос бөшкенің іші толық бөшкеден де қауіптірек жарылғыш буға толы болса да, оның "бостығы" бейқамдық туғызып, білмейтін адам оның ішіне тіпті темекінің қалдығын да лақтырып жіберуден тайынбайды. Физикалық тұрғыдан алғанда жағдай жеткілікті дәрежеде қауіпті, бірақ лингвистикалық анализ "бос" деген сөздің өзі
қауіптің жоқтығын сездіреді деп көрсетеді".
Мәдениеттанудағы ендігі бір лингвистикалық аспект "эмик" және "этик" концептілерін қолданушы С. Фрейк еңбектерінде аяқталған мәнге ие болды. "Эмикалық" тәсіл мәденитетті оның өзі ішінде жүзеге асатын бастапқы ойлау процесі арқылы зерттеумен сипатталады. Бұған қарама-қарсы "этикалық" тәсіл бойынша мәдени феномендерге анализдің өзіндік (объективті, ал мәні жағынан зерттеушінің дүниетанымы тарапынан келетін) ерекшеліктері таңылады. "Эмикалық" тәсіл мәдениет тасымалдаушы танымындағы мазмұн мен ішкі мәндерге ден қойса, этикалық тәсіл көбінесе мәдениеттің ішінен қарастаруға болатын жалпы құрылымдық модельдерді зерделейді. Уард Гуднаф лингвистика шеңберінде дамыған зерттеу техникасын сипаттайтын құрамдық анализ түсінігін енгізді және оның пікірінше құрамдық анализді мәдениеттің басқа да аспекттеріне қолдану қажет. Тұрпатты семантикалық анализдің осындай жүйесін пайдалана отырып, зерттеуші ақпарат иесінің (информант) жеке когнитивтік процесіне көз жеткізе алады. Гуднаф сондай-ақ тұрғылықты адам (native С.Ж.) түсінігіндегі мәндер құрамын анализдей отырып, зерттеуші жеке мәдениет тасымалдаушының (индивидуальный носитель культуры) когнитивтік құрылымындағы терминдер арқылы жалпы мәдениетті айқынырақ түсіне алатындығын атап өткен. Т.Гладвин мен У.Стётевенттің кітабы жарық көргеннен кейін құрамдық анализдің мүмкіндіктеріне көпшіліктің қызығушылығы пайда болды. Онда лингвистика бойынша белгілі мөлшерде тұрғылықты адамның ойлау категориясын зерттеу барысында антрополог үшін қажетті мақалалар жинақталған. Бұл әдіске, әсіресе этносемантикаға ерекше қызығушылықтың нәтижесінде "этно-когнитивтік" тәсіл пайда болды. Этносемантика саласындағы көптеген зерттеушілер аралық аймақта ерек топтар мен қауымдардың мәдени бірліктерімен ұшырасты. Олар зерттеу барысында туыстық қатынастар терминологиясына ерекше көңіл бөлді ме, өсімдіктер мен жануарлардың топтастырылуын немесе ауру категорияларының диагностикасын зерделеді ме, түс атауларын айрықша қарастырды ма, әлде ауқымдырақ "мәдени модельдерге" назар аударды ма, қайткенде де, бұл зерттеулер ойлаудың әлеуметтік қалпының (модус) күрделілігін танытты және ұғым концепцияларын туғызатын, оларды жалпыландырып, жаңартып отыратын процестер туралы болжамдар ұсынды.
Этносемантикамен психолингвистика ғылымы да тығыз байланысты. Бұл байланыс осы ғылымның атауынан да көрініп тұр, психолингвистика - психология мен лингвистиканың тоғысуынан туындайды. Лингвистикалық теория адамның нені білетіндігін және немен айналысатындығын
сипаттайтындықтан, психолингвистикалық теорияның дамуына алғышарт жасайды, себебі лингвистикалық таңбалар когнитивтік құрылымның маңызды құралдары болып табылады.
Әлеуметтік антропологизмнің түпкі принципі семасиологиялық жүйе ретіндегі тілдің негізгі қызметі екі адамның мәслихатынан тұратын диалогтың қарапайым түрі деген тұжырымды қуаттайды. Ал антропоцентризм термині атқарылатын адами функциялардың бастау нүктесінен шығып, объективті әлемді танитын және оны өзгерте алатын белсенді субъектіге тән бірегей қасиеттер мен сапалардың дерексізденіп, абстракциялануын сипаттайтын мүмкіншіліктердің жиынтығы деген мағынаны білдіреді. Ю.С. Степановтың айтуынша, Э.Бенвенистің тілдегі адам концепциясы еуропалық тіл білімінің, әсіресе, орыс және француз лингвистикалық мектептерінің айтарлықтай терең, әрі түбегейлі ойластырылған дәстүрлері негізінде қалыптасқан [9, 50, 51 б.]. Ресми түрде антропологиялық принцип деп атамағанымен, бұл бағытты лексикологиялық материалдар негізінде академик Л.В. Щерба ХХ ғасырдың 40-жылдары-ақ ұстанған еді. А. Вежбицкая өзінің артефактілер мен табиғат объектілерінің атауын антропоцентристік ыңғайда сипаттау позициясын былайша түсіндіреді: Адам әрекетінің нәтижесінде пайда болған идеялық өнімдерді атаушы сөздердің мазмұнын түсіну үшін ең алдымен, сол объектілердің қандай мақсатта жасалғандығын, яғни негізгі қызметін ұғынып алған лазым. Бенвенист антропоцентризмі мен Боас- Сепир-Уорф ізімен қалыптасқан антропологиялық әдіс біраз уақыт бойы өзінің эмпирикалық материалдар негізінде жүзеге асар мезлігін күтумен болды. Өйткені ол кездегі гуманитарлық ғылымдардың танымына сәйкес шектен тыс қатаңдықты, тіл - адами қарым-қатынастың формасы ғана деген көзқарасты шешуші фактор деп бағалаған ХХ ғасыр ұстанымы шынайы ғылыми әдістерге негізделмеген еді. Сол Гумбольдт пен Бенвенист идеяларын қазіргі уақыттың талап-талғамымен өлшестіріп, әлеуметтік-антропологиялық, мәдени-философиялық материалдары негізінде ғылыми айналымға енгізуші тұлға, кейінгі буын ғалымдардың өкілі - А. Вежбицкая (A.Wierzbicka) болып отыр.
Осылайша, тілді антропологиялық феномен ретінде тереңірек зерттеу соңғы онжылдықтағы тіл білімінің басты бір проблемасына айналып, өз шеңберінде этнолингвистика, лингвомәдениеттаным секілді ғылымдарды қалыптастырып, әрі дамытып отырған тілтану іліміндегі антропологиялық парадигма мәселесіне зерттеушілер бүгінгі таңда ерекше ықылас білдіруде. Лингвистикадағы антропологиялық әдіс тілді адам болмысымен бірлікте қарастыруды көздейді. Бұл - рухани антропологияның бір тармағы іспеттес. Соңғы он шақты жылдың төңірегінде лингвистикалық зерттеулердің антропологиялық парадигмаға ойысу барысы айқын сезілуде. Мұның мәні адам болмысы мен тіл табиғатының байланысы шеңберінде өрбитін кешенді проблемалардың күн тәртібіне қойылуымен
байланысты. Тек лингвистика ғана емес, жалпы гуманитарлық пәндердің ғылыми парадигмасы бұрын үстемдік еткен сциентистік (scientific), яғни
қатаң ғылыми, әрі формальді-құрылымдық ұстанымнан бет бұрып, функционалдық, яки антропологиялық парадигманы жетекші бағытқа айналдырды. Нәтижесінде адам өзінің барлық құндылықтың өлшеуіші деген бастапқы мәртебесін қайтадан иемденді. Өйткені мәселенің әлеуметтік қырларын, ғылым мен шығармашылықты жүзеге асыру үшін мұндай ізденіс ғылым саласындығы шығармашылықтың қажетті бағдарламаларының бірі болмақ. Қайсыбір ғылымдағы "адам факторын" біліп алмай тұрып ғылымның генезисін оның барлық мүмкін болған шекаралары деңгейінде танып білуге болмайды. Адамзаттың қоғам ішіндегі даму кеңістігі қаншалық жеке адамның өсіп өркендеуін қоғам қаншалықты дәрежеде осылайша өркендеп дамуға мүмкіндік бере алады? Адамзаттың тұрмыс тіршілігінің шындықтары мынадай көптеген өмір сүру тәсілдерінің шығармашылық мазмұны өте мөте шектеулі тіпті мұның өзі әр түрлі белгілерден байқалып та тұрады. Егер адамдардың біріне бірінің қатынасы және олардың бүкіл әлемге қатынасы шығармашылыққа қарсы шараларды көптеп туындатып жатады десек онда ешбір қоғам өз мүшелерінің ішкі потнециалдарын жүзеге асыруға жол бермейтіндігін олардың жеке басына қажетті көптеген идеяларын дамытуға мүмкіндік бермейді. Сөйтіп адам баласы өзінің бойындағы күш жігерін сарқа пайдалана алмайтынын көреміз. Демек қоғам ең ұзағанда өзінің өндірісін қайтадан өндіруге ғана мүмкіндік береді. Сондықтан еңбек формаларының шығармашылықты қажет етпейтін түрлері ғана өсіп көбейіп жатады. Сондықтан мұндай қоғам жалпы адам баласының өркендеуіне бағытталған ілгері қадам жасамайды. Оның үстіне көптеген қызмет түрлері толып жатқан еңбек процестері шығармашылықтың, мәдениеттің, жаңа типтері секілді болып көрінгенімен соның көпшілігінде өткендегі шығармашылық мазмұндарды қайта пайдалану түрінде өтіп жатады. Сондықтан еңбектің шығармашылық мазмұнының кедейлену процесі ол еңбектерді бұрынғы өнімді қайта шығару талабына үнемі сәйкестей беретіндігі гуманмистік қоғамтану ілімі саласында орынды сыни көзқарас тудырады. Бұл процесс адам баласының еркіндіктен айрылу процесі болмаса да, оны еш уақытта еркіндікке қол жеткізу процесі деп айтуға келмейді. Бұл ретте айтылып жатқан сын ескертпелер әбден орынды. Сондай-ақ бұл айтылғанның бәрі тек біздің қоғамға ғана тән құбылыстар емес, осы заманға қоғамдық құбылыстардың бәріне де қатысты, өйткені олардың бәрі де өз мәдениеттерін жетілдіру амалдары деген түсінікте, мысалы: батыс елдері материалдық игіліктерді өндіруде және әлеуметтік жағдайда біршама жетілдіруде едәуір жетістіктерге ие болса да рухани жағынан бейшаралық хал кешіп отырғандығы айқын аңғарылып отыр. Ал, шығыс елдері не батыстың өркениетіне орынсыз ұмтылып солардың мәдени тұрғыдағы мешеу тіршілігін қайталамайды, және тұрмыс мәдениетін тар шеңберде
шектеп тастайды. Сондықтан бұл күндері бүкіл әлемдегі қоғамдық өмірден әлденендей бір рухани серпілісті бұғаудан азат шығармашылық бастауларды тану қиын, тіпті кейде мүмкін емес.
Сонымен бірге мынадай жағдайды да теріске шығаруға болмайды: адамзат өмір сүріп тұрғанда рухани тіршілікті жоққа шығару принциптік тұрғыдан мүмкін емес. Қазіргі кезде рухани болмыстың көзден ғайып болып отырғанымен, ол жоқ емес. Көзге көрінбесе де рухани дүниесі қазіргі адамдардың өмір тіршілігіне араласып жатыр. Әйтсе де бұндай талпыныс адам баласы тіршілігінің негізі болып табылады. Адамзат қызметінің барлық формасын мұқият түсіну үшін оны талдау үстінде сол формалардан сыртқары шырқау биіктерге шарлап қайту қажет болады, өйткені біздің форма деп отырғанымыз ол белгілі бір құбылыстың сыртқы қабықшасы немесе салдары және ол сол нақты тарихи жағдайда ғана тиісті болуы мүмкін көрініс. Шын мәнінде оның өзі адамның күш-қуатының толық алған сәті ғана, бірақ сан күштердің үздіксіз толқуы емес, осыған байланысты біз адамзат баласының терең қайшылығын байқаймыз. Адамның даму барысы оның тұрмысының әрбір жай күйіне шаққанда айтарлықтай мазмұнды емес. Бірақ даму процесінің сол формаларда ғана болатындығы белгілі, өйткені дамудың басқа бір балама амалы жоқ. Осы айтылған жағдайларға орай, біз әр алуан тұрмыс қалтарыстарында адам қызметінің әр түрлі формаларында адамдардың әр түрлі қарым-қатынасында олардың түйсіктерінде пайда болатын сана-сезімдерді іздеп тауып, олардың адамды әр алуан құбылыстарға ұшырататын себептерін және оның өлшемдерін іздеп таппақ боламыз. Ондай өлшемдер қат-қабаттар мен қалың қыртыстар адам өмірінің әр алуан формаларында қалыптасады. Олар көзге көрінбейді, беті бүркеулі болады, кейде бет пердесі астарлы, өзгеше болады немесе қайта жасалған сырт пішін тәрізденіп келеді. Оларды түсінудің негізі осы болмақ. Адамдарға тән барлық қасиеттер секілді тұрмыс тіршіліктің бұл қат қабаттарының да мәні зор. Қоғамдық жағдайларды ескермеу кейде орынсыз құр қиял секілді болып келеді. Сондықтан көп реттерде ондай танымдарды вертуалды таным деп те атайды. Адам баласы қызметінің қарым қатынасының белгілі бір формасын осылайша тараптану көпшілік реттерде жасанды дерексіз шындықтан аулақ тәрізді болып та көрінеді. Ал егер осындай құбылыстар өзіне өзі кінә тағып, теріс рефлекция туғызып отыратын болса оның өзі туралы тек сыртқы формасынан басқа еш белгісі болмаса онда оларды зерттеу қиынның қиыны. Басқаша айтқанда адамның нақты тұрмыс қалпы өзінің шынайы идеясын ішіне бүгіп тұрады. Бірақ ақыр соңында сол шынайы құбылыс қана нақты процестің негізгі мазмұны болып табылады. Сондықтан зерттеудің негізгі объектісі шынайы негіз болмақ. Осы айтылғандардың бәрі түгелдей жалпыға да қатысты. Әлеуметтік мәселе көпшілік реттерде халықтық яғни социумге тән сияқты болып көрінеді. Сондықтан ғылым өзінің нақты өмір сүру процесінде социумге тән құбылыстарды да өзінің талаптарын соған сәйкестейді. Бірақ
ғылым үшін сыртқы пішін болып табылатын бұл көрініс шын мәнінде өзінің біртұтастығын сақтайды. Осы ғылымның ішкі мазмұнын ала білу оның әлеумет өміріндегі орнын анықтау мақсаты тіл туралы ғылымның өркендеуіне де септік тигізері анық.
ХХІ ғасыр лингвистикасында тіл қарым-қатынас құралы болумен ғана шектеліп қала алмайды, оны ұлт мәдениетінің айнасы ретінде қарастыратын жаңа қарқынды бағыт қалыптасуда. Бұндай тұжырымның негізгі іргетасы В. Гумбольдт, А. Потебня секілді ғалымдардың еңбектерінде қаланған болатын [4, 3 б.].
Бүгінгі таңдағы антропологиялық лингвистика ілімі негізінде жүзеге асатын, бір-бірімен өзара шарттас, әрі іштей тығыз байланысқан бірқатар ғылыми бағыттар қалыптасты. Атап айтар болсақ, олар: әлеуметтік лингвистика (социолингвистика), лин гвомәдениеттаным (лингвокультурология), когнитивтік лингвистика (лингвогносеология), этнолингвистика (немесе лингвоэтнология), психолингвистика (лингвопсихология) және лингвопалеонтология (немесе тіл палеонтологиясы). Лингвистиканың басқа ғылым салаларымен қоғамдасып, интеграциялануы нәтижесінде өмірге келген бұл тоғыспалы пәндер жүйесі макролингвистиканың (немесе экстралингвистика, яки тысқары лингвистика) аясында қарастырылады. Осы тұста біз мынадай шартты сызба-нұсқа арқылы жоғарыда санамаланған пәнаралық ілімдердің иемденетін орнын, тоғысу нүктелерін, бір-бірімен өзара байланысар тұстарын өз пайымдауымызша ұсынуды жөн көрдік:
Т І Л
Психология
Антропологиялық лингвистика
Т І Л
Психология
Антропологиялық лингвистика
М ә де ние т
Ұ л т
Т І Л
Қ о ғ а м
Л и н г в о м ә д е н и е т т а н ы м
Э т н о л и н г в и с т и к а
С о ц и о л и н г в и с т и к а
М ә де ние т
Ұ л т
Т І Л
Қ о ғ а м
Л и н г в о м ә д е н и е т т а н ы м
Э т н о л и н г в и с т и к а
С о ц ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz