Пайыз қарыз алушыға қарызды тікелей беру сәтінде банк ұстайтын қарыз
ҚАЗАҚСТАНДА ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛАРҒА ОНЛАЙН ЖӘНЕ ОФЛАЙН-КРЕДИТ БЕРУДІ ДАМЫТУДЫ БАҒАЛАУ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 тарау. НЕСИЕ ЖҮЙЕСІ, ОНЫҢ ҒЫЛЫМИ, ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Несие жүйесінің түрлері, оның құрылымы туралы ұғым
1.2 Коммерциялық банктердегі несиелік процесс ұйымдастырудың ерекшеліктері
2 тарау. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАНК СЕКТОРЫ ЖӘНЕ ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛАРДЫ НЕСИЕЛЕУ
2.1 Қазақстан Республикасының банк секторындағы жеке тұлғаларға несие беру нарығын талдау
2.2 ҚР ЕДБ-де жеке тұлғаларға кредит беру ерекшеліктері
2.3 Жеке тұлғалар бойынша Екінші деңгейдегі банктердің несие портфелін талдау
3 тарау. ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ НЕСИЕЛЕУДІҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ДАМУ БОЛАШАҒЫ
3.1 Жеке тұлғаларды кредиттеу, онлайн-кредиттеу тәуекелдері
3.2 Ақша несие саясатының халықтың әл-ауқатына әсері
Немесе Халықтың әл-ауқаты ақша-несие саясатына тікелей байланысты
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Дипломдық жоба Қазақстандағы жеке тұлғаларға онлайн және офлайн-несие берудің даму үрдістерін зерттеуге және бағалауға арналған.
Тақырыптың өзектілігі. Несие (латынша creditum - қарыз, борышқорлық) -- бұл аса күрделі экономикалық санат. Оның тарихи генезисінің алғышарты алғашқы - қауымдық құрылымның ыдырау кезеңінде қоғамның мүліктік жікке бөлінуіне қызмет етті. Алайда несиеге объективті қажеттілік сипатын берген жағдайлардың пайда болуына тауар-ақша қатынастарының қалыптасуы мен дамуы ықпал етті.
Несиенің өмір сүруінің жалпы экономикалық себебі, санаттың басқа да кез келген құны сияқты, тауарлық өндіріс болып табылады. Нақтылы несие үшін оның құн қозғалысының қайтарымдылығы, өтелуі сияқты сипаттамалары негіз қалаушы мәнге ие. Несиелік қатынастар өндірістік үдерісте пайда болмайды, олар тек бұл үдеріске белгілі бір нысанда байланыстырушы болады. Несиенің жұмыс істеуінің объективті негізі ретінде тауар айырбасы саласында құн қозғалысы әрекет етеді. Бұл орайда, несиелік қатынастар меншік иесі, заңды дербес тұлға ретіндегі тауар өндірушулердің экономикалық оқшаулануымен шарттасылған айырбастаудың баламалығына тікелей байланысты.
Несие және қарыз деген ұғымдар мазмұны бойынша ұқсас. Бұл ұғымдарға экономикалық анықтама береміз.
Несие - бұл ақша қаражатын немесе тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) кейіннен осы қаражаттарды қайтару не оларды пайдаланғаны үшін пайыздар төлеуді қоса алғанда жеткізіп берілген тауарларға (жұмыстарға, қызметтерге) белгіленген мерзімде ақы төлеу шартымен ұсыну.
Осылайша, несиеге ақшаны немесе тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) ұсынғанына тәуелсіз қайтару тек қана ақшалай баламада жүгізіледі. Несиенің экономикалық санат ретіндегі негізгі ерекшеліктерінің бірі осыған негізделген.
Несиенің экономикалық санаты - бұл мәні бойынша белгілі бір тұлғаға нақтылы шарттармен ақша қаражатын немесе тауарларды беруге байланысты экономикалық қатынастарды білдіретін ұғым.
Зерттеудің өзектілігі келесі себептермен түсіндіріледі:
Қазіргі таңда, бірнеше жиналып қалған социалдық проблемалық фактылардан кейін біздің қазақ елінде өте терең жүйелік кейіптер пайда болды. Жоғарыда айтылғандай экономикалық тұрғыда ең маңызды проблемалар, олар төменгі табыс көзі, жұмыссыздық деңгейінің өсуі, баға саясатының тепе-теңдігінің жоқтығы және ең күрделі проблемалардың бірі банк секторындағы несиелік тәуелділік.
Тіпті, ең консервативті бағалаулар бойынша Қазақстандықтардың 80%-ға жуығында несие бар, ал кейбіреулерінде бірнеше несие бар. Осылайша, 2021 жылда Қазақстанда жеке тұлғаларға берілген несие 8,6 трлн. теңгеге жетті, (ол 20 млрд. АҚШ долларына тең). Ал 2022 жылдағы жалпы қарыз соммасы 14 трлн. теңгеге өсіпті.
Дипломдық жоба тақырыбы бойынша зерттеулердің ғылыми әлеуетіне қарамастан, мәселенің даму дәрежесін толық деп санауға болмайды және таңдалған тақырып қазіргі уақытта өзекті болып қала береді.
Дипломдық жобаның мақсаты несие жүйесіндегі даму сатысында қазақ халқының қаржылық сауаттылығын арттыру және өмірлік бюджетінде дұрыс қолдану.
1 тарау. НЕСИЕ ЖҮЙЕСІ, ОНЫҢ ҒЫЛЫМИ, ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Несие жүйесінің түрлері, оның құрылымы туралы ұғым
Несие жүйесі жеке тұлғалар мен бизнес жобаларға инвестициялау, тауарлар мен қызметтерді сатып алу немесе ақша ағындарын басқару үшін капиталға қол жеткізуге мүмкіндік беретін заманауи қаржының негізгі аспектісі болып табылады. Несиелік жүйе - бұл қаржы институттарының, ақша қаражаттарының несиелері мен несиелерін қамтамасыз етуді реттейтін саясат пен процедуралардың күрделі желісі. Оның құрылымы көп қырлы және банктерді, несиелік серіктестіктерді және басқа несие берушілерді, қарыз алушыларды, реттеушілерді және рейтингтік агенттіктерді қоса алғанда, бірқатар қатысушыларды қамтиды. Бұл теориялық бөлімде несие жүйесінің әртүрлі аспектілері, оның компоненттері, функциялары мен механизмдері қарастырылады.
Несиелік жүйеге бірнеше компоненттер кіреді, соның ішінде несие берушілер, қарыз алушылар, кепілдік, пайыздық мөлшерлемелер және өтеу шарттары. Несие берушілер - бұл қарыз алушыларға несие беретін мекемелер, ал қарыз алушылар - ақшаны қарызға алатын жеке тұлғалар, кәсіпорындар немесе үкіметтер. Кепіл қарыз алушылардың несиені қамтамасыз ету ретінде кепілге қоятын активтерін білдіреді, ал пайыздық мөлшерлемелер ақшаны қарызға алу құны болып табылады. Өтеу шарттары қарыз алушылардың несиені өтеу мерзімін және мерзімді төлемдер сомасын анықтайды.
Несие жүйесі қазіргі қаржы жүйесінде бірнеше функцияларды орындайды. Оның негізгі функцияларының бірі - қарыз алушыларға қол жетімді болмайтын қаражатқа қол жетімділікті қамтамасыз ету. Бұл функция жобаларға инвестиция салу, тауарлар мен қызметтерді сатып алу немесе ақша ағындарын басқару үшін жиі қарыз алуға тура келетін жеке тұлғалар мен бизнес үшін өте маңызды. Сонымен қатар, несиелік жүйе бизнеске жұмыс орындарын кеңейту және құру үшін қажетті қаражат беру арқылы экономикалық өсу мен дамуды ынталандыруға көмектеседі. Несиелік жүйенің тағы бір функциясы - қарыз алушылардың несиелік қабілеттілігін қамтамасыз ету мен бағалауды талап ету арқылы дефолт қаупін азайту. Кепілдік несие берушілер несиені өтей алмаса, несие берушілердің инвестицияларын қайтаруға қаражаты бар екеніне көз жеткізуге көмектеседі. Несиелік балл несиеге байланысты тәуекел деңгейін және дефолт ықтималдығын анықтауға көмектеседі.
Несиелік жүйе несиелік есеп беру, реттеу және секьюритилендіру сияқты бірнеше механизмдер арқылы жұмыс істейді. Несиелік есеп беру- бұл қарыз алушының несиелік тарихы туралы ақпаратты жинау және тарату процесі. Бұл ақпарат несие берушілерге әлеуетті қарыз алушылардың несиелік қабілетін бағалауға және несиеге байланысты тәуекел деңгейін анықтауға көмектеседі. Реттеу несие жүйесінің тағы бір маңызды механизмі болып табылады. Үкіметтер мен басқа ұйымдар несие жүйесіндегі тұрақтылықты қамтамасыз ету және тұтынушыларды қорғау үшін қатаң реттейді. Ережелер пайыздық мөлшерлемелерден бастап несие алу үшін қажетті кепілдік сомасына дейін барлығын реттейді. Бұл ережелер несие жүйесінің тұтастығын сақтауға көмектеседі және қарыз алушыларды жыртқыш несие беру тәжірибесінен қорғайды. Секьюритилендіру - бұл несиелер біріктіріліп, инвесторларға бағалы қағаздар ретінде сатылатын процесс. Банктерде өтімді емес активтерді өтімдіге айналдыруға және несиені босатуға көмектесетін процесс. Бұл процесс нарықтағы өтімділікті арттыруға көмектеседі және несие берушілерге қосымша несиелеу үшін капиталды босатуға мүмкіндік береді. Дегенмен, секьюритилендіру несие жүйесін қиындатып, несиеге байланысты тәуекелді бағалауды қиындатуы мүмкін.
Несиелік жүйенің артықшылықтары да, кемшіліктері де бар. Оң жағынан, бұл жеке тұлғалар мен бизнес жобаларға инвестиция салуға, тауарлар мен қызметтерді сатып алуға және ақша ағындарын басқаруға мүмкіндік беретін қол жетімсіз қаражатқа қол жеткізуді қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, несиелік жүйе бизнеске жұмыс орындарын кеңейту және құру үшін қажетті қаражат беру арқылы экономикалық өсу мен дамуды ынталандыруға көмектеседі. Теріс жағынан, несие жүйесі шамадан тыс қарызға әкелуі мүмкін, әсіресе олар алған несие шарттарын толық түсінбеуі мүмкін жеке тұлғалар үшін. Қарыздың жоғары деңгейі бүкіл экономикаға толқындық әсер етіп, қаржылық тұрақсыздыққа әкелуі мүмкін.
Қазақстан Ұлттық Банкі жүргізген зерттеу несиелеудің өсуі экономикалық өсіммен оң байланысты екенін көрсетті. Зерттеу көрсеткендей, несиелендірудің ЖІӨ-нің 1%-ға артуы қысқа мерзімді перспективада ЖІӨ-нің 0,4%-ға және ұзақ мерзімді перспективада 0,8%-ға өсуіне әкеледі. Дүниежүзілік банктің есебіне сәйкес, Қазақстанның ересек тұрғындарының тек 15%-ы несиелерді қоса алғанда, ресми қаржылық қызметтерге қол жеткізе алады. Баяндамада кредиттер мен басқа да қаржылық қызметтерге қолжетімділікті жақсарту үшін қаржы секторын реформалау қажеттігі атап көрсетілген.
Қазақстан Ұлттық банкінің деректеріне сәйкес, Қазақстандағы 7,5 миллион адамның, яғни бұл Қазақстандықтардың 40%-ға жуығында жалпы сомасы 13 трлн. 918 млн. теңгеден астам несиесі бар. Оның ішінде айдан 3 айдан артық төлеу мерзімін кешіктіріп жүрген сома 434 млрд. теңгеден асады.
Сарапшылардың дәйексөздері:
"Несие жүйесі Қазақстандағы экономикалық өсім мен дамуды ынталандыруда маңызды рөл атқарады. Дегенмен, несиелеудің тұрақты өсуін қамтамасыз ету және қарыз алушылардың несиелерін өтей алуы маңызды". - Данияр Ақышев, Қазақстан Ұлттық Банкінің бұрынғы басқарушысы.
"Несиеге қолжетімділікті жақсарту Қазақстан экономикасының негізі болып табылатын шағын және орта кәсіпорындарды дамыту үшін өте маңызды". - Жанар Айтжанова, "Астана" халықаралық қаржы орталығының басқарма төрағасы.
"Қазақстанға халықтың барлық топтарының қажеттіліктерін қанағаттандыратын және экономиканың өсуін қолдайтын неғұрлым инклюзивті және тиімді кредиттік жүйені әзірлеу қажет". - Франсис Малиж, Еуропалық Қайта Құру және Даму Банкінің Шығыс Еуропа және Кавказ бойынша басқарушы директоры.
Бұл зерттеулер, статистикалық деректер және Қазақстан сарапшыларының дәйексөздері экономикалық өсу мен дамуды ынталандыру үшін кредиттік жүйенің маңыздылығын, сондай-ақ кредиттерге қолжетімділікті жақсарту және оның тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін қаржы секторын реформалау қажеттігін атап көрсетеді.
Несиелік нарық макроэкономикалық функцияларды орындайды. Қазіргі экономикада ақша капиталы, ең бастысы, ақшалай қарыз капиталы түрінде жинақталады. Сондықтан ақша капиталының жинақталуы оқшауланған үдеріс ретінде өзімен-өзі маңызды емес, ең алдымен, оның әсер ету көзқарасы тұрғысынан барлық ұдайы жаңғыртылу барысы яғни, макроэкономикалық аспектісі маңызды.
Несиенің функциясы мәнімен бірдей емес және тек қана оның белгілі бір сипаттарын ғана көрсетеді. Несиеге қолданғанда бұл оның функциясының, жалпы алғанда, несиелік қатынастарға қатысты болуы тиіс екендігін - оның екі субьектісіне де, олардың бірін жеке алмай, тең дәрежеде қатысты екенін білдіреді. Сонымен қатар, несие функциясы оның барлық нысандары мен түрлерінде мәнінің көрініс табу ерекшелігін сипаттауы тиіс. Әдетте осы көзқарас бойынша несиенің функциясын және қолма-қол ақшаларды несиелік операциялармен алмастыру функциясын қайта бөлу тұрғысынан жеке көрсетіледі.
Несиенің функциясын қайта бөлу. Оның мақсаты уақытша бос ресурстар есебінен несие арқылы бір заңды және жеке тұлғалардың басқа тұлғалардың қаражатын уақытша пайдаланып қанағаттануына негізделген. Осылайша, несиелік қайта бөлудің ерекшелігі - бұл оның тек уақытша бос ресурстарды ғана қамтуы. Әрине, коммерциялық несиелендіруде ресурстарды босату деген болмайды, бірақ бұл жағдайда да несие беру - несие берушінің еркін қаражаттары бар болған жағдайда, ал жоқ болған жағдайда олардың қарыз алу мүмкіндіктері қайтарымдық негізде жүргізіледі. Бұдан шығатын қорытынды, қалай болғанда да ресурстарды қайталап бөлудің яғни, несиені қайта бөлу функциясын іске асырудың өзіндік орны бар.
Несиенің осы функциясының өзіндік ерекшелігі оның көмегімен тек ақша ресурстары ғана емес, тауар ресурстары да қайта бөлінетіндігінде болып табылады. Тауар нысанында коммерциялық және лизингтік несие, ішінара тұтынушылық және халықаралық несиелер әрекет етеді. Несиені тауар нысанында беру мүмкіндігі несие саласы арқылы қайта бөлу шекарасын айтарлықтай кеңейтеді.
Несиенің көмегі арқылы қайта бөлу, ең бастысы, өндірістік сипатқа ие яғни, қайта бөлінетін құн қарыз алушының шаруашылық айналымына қосылады. Бұл ерекшелік несиенің қайтарымдылық сияқты ерекшелігімен шарттасылған. Қарызға алынған ресурстарды мерзімінде және қарыз пайыздарын төлей отырып қайтару мүмкіндігіне ие болу үшін қарыз алушы алынған қаражатты тиімді пайдалануы, оларды құнды өсіретін ұдайы жаңғырту үдерісіне салуы тиіс.
Несиенің функциясы қайта бөлу ерекшелігі ретінде, ең алдымен, қайта бөлудің тікелей сипатын бөліп көрсетуге болады. Несиелік мәмілелер, көп жағдайларда, делдалсыз жасалады, несие беруші мен қарыз алушы бір-бірімен тікелей байланысады. Алайда мәмілелік қайта бөлудің де өзіндік, атап айтқанда, жанама банктік несие беруде, несиелік қатынастар ұйымдарының акционерлік нысандарында және т.б. орыны бар.
Несиенің функциясы қайта бөлу түрлі аспектілерді және қарыз құны қозғалысының деңгейін қамтиды. Мысалы, қайта бөлу жекелеген аумақтар арасында жүргізілуі мүмкін. Несиелік мәмілеге шаруашылық жүргізуші субьектілер олардың орналасқан жеріне тәуелсіз қатысуға атсалысады. Осыған байланысты бір ауданда, облыста жұмылдырылған несиелік ресурстар басқа ауданда, облыста несиелендіру үшін пайдаланылуы мүмкін. Бұл жағдайда аумақаралық қайта бөлу жағдайы орын алады.
Егер несиелік ресурстар бір сала кәсіпорындарының уақытша бос ресурстары есебінен қалыптасып, одан кейін басқаларды несиелендіру үшін пайдаланылса, онда салааралық қайта бөлу орын алады. Банктік несие несиенің негізгі нысаны болып табылса салааралық қайта бөлу несиелік сала үшін ең қолайлысы болып табылады. Коммерциялық банктер клиенттерді еркін таңдау құқығына ие бола отырып кәсіпорындардың ведомстволық тиістілігіне қарамай олардың уақытша бос ресурстарын шоғырландырады және бұл қаражаттар банк несиелік ресурстарының жиынтық массасында иесіздендіріледі.
Белгілі бір саланың кәсіпорының несиелендіру осындай иесіздендірілген қаражаттардың есебінен жүзеге асырылады, бұл орайда, осы салаға жұмылдырылған несиелік ресурстар көлемі мен оған салынған несиелік салымдардың көлемі, әдетте, сәйкестенбейді.
Сонымен қатар, несиелік қатынастар салаішілік қайта бөлулер үшін де база ретінде қызмет етуі мүмкін. Мысалы, егер бір саланың кәсіпорындарына қызмет көрсетуге мамандандырылса (банк салалық болып табылады), онда олар қайта бөлетін ресурстар тек осы саланың шегінде ғана орналастырылады. Егер салалық бірлестіктер несие алып, оларды заңды тұлға мәртебесі жоқ құрылымдық буындар арасында қайтарымдылық негізінде бөлсе ол салаішілік сипатқа ие болады.
Банктік несие былайша сыныпталады:
1. Өтеу мерзімі бойынша.
Қысқа мерзімді қарыз алушының меншікті айналымдағы қаражатының уақытша жетіспеушілігін толтыру үшін беріледі. Мерзімі бір жылға дейін. Бұл қарыз бойынша пайыз мөлшерлемесі несиені қайтару мерзіміне кері жағынан үйлесімді. Қысқа мерзімді қарыз айналым саласына қызмет көрсетеді.
Орта мерзімді қарыз өндірістік және коммерциялық сипаттағы мақсаттарға арналып 1 жылдан 3 жылға дейінгі мерзімге беріледі.
Ұзақ мерзімді қарыз инвестициялық мақсаттарға пайдаланылады. Олар негізгі қорлардың қозғалысын қамтамасыз етеді, берілетін несиелік ресурстарының ауқымды көлемімен ерекшеленеді. Қызметтердің барлық салаларындағы кәсіпорындарды қайта құруды, техникалық қайта жарақтандыруды, жаңа құрылыс салуды несиелендіру кезінде қолданылады. Ұзақ мерзімді қарыз күрделі құрылыста, жылу - энергетика кешенінде айрықша дамыды. Орташа өтеу мерзімі - 1 жылдан 5 жылға дейін.
Онколды қарыз несие берушіден ресми хабарлама алғаннан кейін тіркелген мерзімде қайтаруға жатады (өтеу мерзімі о бастан көрсетілмейді).
2. Өтеу тәсілі бойынша.
Қарыз алушы тарапынан біржолғы жарнамен өтеу қарызы. Бұл қысқа мерзімді қарызды қайтарудың дәстүрлі нысаны оңтайлы болып табылады, өйткені, дифференцияланған пайызды пайдалану механизмі талап етілмейді.
Несие келісімшартының бүкіл қолданылу мерзімі ішінде бөліп төленетін қарыз. Қайтарудың нақтылы мерзімі келісімшартта айқындалады. Ұзақ мерзімді қарыз кезінде ылғи қолданылады.
3. Қарыз пайыздарын алу тәсілі бойынша.
Пайыздар несиені жалпы жабу сәтінде төленетін қарыз. Несие пайыздары несие келісімшартының қолданылуының бүкіл мерзімі ішінде қарыз алушының жарналарымен біркелкі төленетін қарыз. Пайыз қарыз алушыға қарызды тікелей беру сәтінде банк ұстайтын қарыз.
4. Несиені беру тәсілі бойынша.
Өтемдік несие қарыз алушының соңғы меншікті, оның ішінде аванстық сипаттағы шығындарын өтеу үшіп қарыз алушының есеп айырысу шотына жіберіледі.
Ақылы несие. Бұл жағдайда қарыз алушыға өтеу үшін ұсынылған есеп айырысу құжаттарына төлеу үшін тікелей түседі.
5. Несиелендіру әдісі бойынша.
Біржолғы несие тараптар арасындағы келісімшартта көзделген мерзімге және сомаға беріледі.
Несиелік желі - бұл банктің қарыз алушы алдындағы оған уақыттың белгілі бір кезеңінде келісілген лимит шегінде беретін заңды ресімделген міндеттемесі.
Несиелік желінің мынадай түрлері болады:
- қайтарымды-айналымдық қорлардың жетіспеушілігін уақытша бастан кешіп жатқан клиенттерге банктің тұрлаулы қарыз беру міндеттемесі. Қарыз алушы несиені жапқаннан кейін белгіленген лимит шегінде және келісімшарт қолданысының мерзімінде жаңа қарыз алуға сенім арта алады;
- маусымды несиелік желісін банктер фирманың маусымдық кезеңділікке немесе қоймада қажетті қорлардың жиналуына байланысты айналымдық қорларға деген қажеттілігі дүркін-дүркін пайда болса ұсынады.
6. Пайыздық мөлшерлемелердің түрлері бойынша.
Тіркелген пайыздық мөлшерлемелері бар несиелер несиелендірудің барлық кезеңінде белгіленеді және қайта қарауға жатпайды. Бұл жағдайда қарыз алушы несиені пайдаланғаны үшін пайыздық мөлшерлемелер нарығындағы коньюнктураның өзгеруіне тәуелсіз келісілген мөлшерлемені өзгертпей пайыздарды төлеуге өзіне міндеттемелер қабылдайды. Тіркелген пайыздық мөлшерлемелер қысқа мерзімді несиелендіру кезінде қолданылады.
Қалқымалы пайыздық мөлшерлемелер. Олар несие және қаржы нарығындағы жағдайларға тәуелді ылғи өзгеріп тұрады.
Сатылы мөлшерлемелер кезең-кезеңде қайта қаралады. Күшті инфляция кезеңінде пайдаланылады.
7. Несиелердің саны бойынша.
Бір ғана банк берген несиелер.
Синдикатталған несиелерді синдикатқа бірікен екі немесе одан көп несие берушілер бір ғана қарыз алушыға береді.
Қосарлас несиелер. Бұл жағдайда банк клиентпен жеке келіссөз жүргізеді, одан кейін қарыз алушымен мәміленің шарттарымен уағдаласып, ортақ келісімшарт жасасады.
8. Қамтамасыз етудің бар болуы.
Сенімгерлік қарыз, оларды қайтаруды қамтамасыз етудің жалғыз ғана нысаны несие келісімшарты болады. Несиенің бұл түрінің нақтылы қамтамасыз етілуі жоқ, сондықтан, әдетте, банк бұрыннан байланысы бар және бұған дейін рәсімделген займдар бойынша талабы жоқ төлем қабілеті бойынша бірінші сыныпты клиенттерге беріледі.
Контокоррентті несие банк ұзақ мерзім бойы сенімді қатынаста болған клиенттерге, өте жоғары несислік беделі бар кәсіпорындарға ашқан контокоррентті шоттарды пайдалану кезінде беріледі.
Кепілдік келісімшарты. Мүлікті (жылжитын және жылжымайтын) кепілге салу несие беруші-кепілді ұстаушы егер міндеттеме орындалмаса бұл мүлікті сатуға құқылы екенін білдіреді. Кепіл тек қарызды ғана емес және оның төлемеген жағдайда көзделген келісімшарт бойынша тиісті пайыздар мен Тұрақсыздық төлемін төлеуді де қамтамасыз етуі тиіс.
Кепілгерлік келісімшарты. Ол бойынша алушы несие берушінің алдында басқа тұлғаның (қарызалушы, борышқор) өз міндеттемесін соңғы орындаушының жауап беретініне міндеттенеді. Қарыз алушы мен кепілгер несие берушінің алдында ортақ борышқор ретінде жауап береді.
Кепіл. Бұл заңды тұлғалар арасындағы міндеттемелерді қамтамасыз етуге арналған келісімшарттың айрықша түрі. Қаржылық тұрғыдан тұрақты кез келген заңды тұлға кепіл бола алады.
Несиелік тәуекелдерді сақтандыру. Қарыз алушы - кәсіпорын сақтандыру компаниясымен сақтандыру келісімшартын жасасады, онда белгіленген мерзімде несиені өтемеген жағдайда сақтандырушы несие берген банкке оны пайдаланғаны үшін пайыздарды қоса алғанда қарыз алушы өтемеген несие сомасының 50-ден 90% дейін мөлшерде өтеу көзделген.
9. Несиенің арнайы мақсаты.
Жалпы сипаттағы қарызды қарыз алушы қаржылық ресурстарға деген кез келген талабын қанағаттандыру үшін өз қалауы бойынша пайдаланады.
Мақсатты қарыз, банк қарыз алушының ықтимал қажеттілігіне пайдалану үшін бөлген ресурстар несие келісімшарттарының талаптарында айқындалған міндеттерді шешу мақсатында ғана пайдаланылады.
Несиенің алуан түрлілігі тұтыну, ауыл шаруашылығы, ипотекалық, мемлекеттік, халықаралық болып табылды.
Тұтыну несиесі коммерциялық (тауарларды бөлшек сауда дүкендері арқылы төлем жеңілдіктерімен сату) және банктік (тұтыну мақсаттарына арналған қарыз) несие нысанын білдіреді. Оның обьектісіне, әдетте, ұзак мерзімді пайдаланылатын тауарлар, алуан түрлі қызметтер айналады. Тұтыну несиесінің ең жоғары мерзімі 3 жыл. Бұл несие халықтың алдағы табыстары есебінен іске асырудың ажырамас элементіне айналды, өйткені, халықтың төлемге қабілеттілік сұранымы шектеулі, ал тауарларды сату созылмалы қиындықтармен байланысты. Тұтыну несиесін пайдаланғаны үшін, әдетте, жоғары пайыздар алынады (АҚШ-та жылына -- 20% және одан жоғары, Францияда комиссиондық төлемдермен бірге-35%), олар халықтың табысынан төленеді және монополияның пайдасына ұлттық кірістерді бөлудің қайталама нысаны ретінде әрекет етеді. Тұтыну несиесі сонымен қатар, ұзақ мерзімді банктік қарыз нысанында жеке тұлғаларға тұрғын үй сатып алуға немесе құрылыс салуға (тұрғын үй несиесі) беріледі.
Мемлекеттік несие-азаматтарға және заңды тұлғаларға қатысы бойынша мемлекет және жегілікті билік органдары қарыз алушы немесе несие беруші ретінде әрекет ететін несиелік қатынастардың жиынтығы. Бұл несиенің дәстүрлі нысаны -- бюджет тапшылығын жабу үшін қарыз капиталдары нарығының ресурстарынан 13-тен (АҚШ) 23-ке дейін (ГФР) алынатын мемлекеттік займдарды шығару. Мемлекеттік займдар мемлекеттің өз функцияларын іске асыру үшін пайдаланатын салықтардан кейінгі мемлекет кірістерінің екінші көзі.
Халықаралық несие жеке және мемлекеттік сипаттарға ие, халықаралық экономикалық және валюталық-қаржылық қатынастар саласындағы қарыз капиталының қозғалысын көрсетеді.
Қазіргі несие жүйесі ұзақ тарихи даму нәтижесін және нарықтық экономиканың даму қажеттілігіне бейімделуді білдіреді. Несие жүйесінің екі ұғымы айқындалған: 1) несиелік-есеп айырысу қатынастарының, несиелендіру нысандары мен әдістерінің жиынтығы; 2) экономиканы реттеу мақсатында мемлекеттің белсенді пайдаланатын қаржы-несие мекемелерінің жиынтығы.
Несиелік қатынастар қарыз капиталының қозғалысымен байланысты және несиенің түрлі нысандарын қамтиды. Несие жүйесі қаржы-несие мекемелерінің жиынтығы ретінде қоғамның түрлі таптарының еркін ақша капиталдарын, табыстарын және жинақ ақшаларын шоғырландырады және оларды кәсіпорындарға, Үкіметке және жеке тұлғаларға береді. Ол қоғамдық ұдайылықтың бүкіл механизмін байланыстырады және өндіріс шоғырландырудың және капиталды орталықтандырудың қуатты факторы ретінде қамтамасыз етеді, еркін ақша қаражатын жылдам жұмылдыруға және оларды ел экономикасына пайдалануға ықпал етеді.
Қаржы мекемелерінің құрылымында екі негізгі топ бар - іс жүзінде бәрімен немесе пассивті және активті сипаттағы басым қаржы-несие операцияларымен басым айналысатын әмбебап профилді делдалдар және белгілі бір операцияларға мамандандырылған делдалдар.
Басқа сөзбен айтқанда, несие жүйесі банктік және өзге несие беретін мекемелердің, ұйымдардың құқықтық нысандарының және несиелік операцияларды жүзеге асыруға деген көзқарастардың жиынтығын сипаттайды. Несиелік қатынастар ұйымдарының екі кіші жүйелері ерекшеленеді. Тиісінше несие жүйесінің екі негізгі буыны: банктік және мамандандырылған қаржы-несие мекемелері пайда болады.
Қаржы нарығының барлық қатысушыларын қадағалайтын жеке реттеуші орган құру қаржы нарығын реттеуді дамытудағы маңызды қадам болып табылады. Әлемдік практика реттеудің мұндай сызбасы қаржы секторын, қаржы институттарын және қаржылық делдалдық қызметтерді дамытудың ең әсерлі жолы екенін көрсетеді.
1.2 Коммерциялық банктердегі несиелік процесс ұйымдастырудың ерекшеліктері
Коммерциялық банктер несие процесінде шешуші рөл атқарады, жеке тұлғаларға, бизнеске және басқа ұйымдарға несие және несие желілерін ұсынады. Коммерциялық банктердегі несиелік процесті ұйымдастыру бірнеше негізгі функцияларды қамтиды, соның ішінде несие андеррайтингі, несиелік тәуекелдерді басқару және несие мониторингі.
Несиелік Андеррайтинг - бұл әлеуетті қарыз алушылардың несиелік қабілетін бағалау процесі. Коммерциялық банктерде қарыз алушының несие алуға құқығы бар-жоғын анықтау үшін критерийлер жиынтығы болады. Бұл критерийлерге қарыз алушының несиелік тарихы, табыс деңгейі және қарыздың кіріске қатынасы кіруі мүмкін. Андеррайтинг процесінде банк несиенің мақсатын және оны қамтамасыз ету үшін пайдаланылатын кепілдікті бағалайды.
Несиелік тәуекелді басқару коммерциялық банктердегі несиелік процестің маңызды ерекшелігі болып табылады. Бұл қарызға ақша берумен байланысты тәуекелдерді бағалауды және басқаруды қамтиды. Коммерциялық банктер несиелік тәуекелді басқарудың әртүрлі әдістерін қолданады, соның ішінде несиелік портфельді әртараптандыру, тәуекелге негізделген баға және несиелік скоринг модельдері. Несиелік тәуекелді басқарудың мақсаты - дефолт тәуекелін азайту және Банктің несиелік портфелінің кірістілігін арттыру.
Несиелерді бақылау - бұл банк портфеліндегі несиелер бойынша міндеттемелердің орындалуын бақылау процесі. Коммерциялық банктер ықтимал проблемалық несиелерді анықтау және олармен байланысты тәуекелдерді азайту үшін түзету шараларын қабылдау үшін несие мониторингін пайдаланады. Мониторинг процесі несие төлемдерін бақылауды, қаржылық есептілікті қарауды және кепілдік құнын талдауды қамтиды. Кейбір жағдайларда банкке несие шарттарын қайта қарау немесе ақшаны қайтару үшін сотқа жүгіну қажет болуы мүмкін.
Несиелік құжаттама коммерциялық банктердегі несиелік процестің тағы бір маңызды ерекшелігі болып табылады. Несиелік құжаттамаға несиелік келісім, қарапайым вексель және кепілдік келісімі кіреді. Бұл құжаттарда пайыздық мөлшерлемені, төлем кестесін және кепілдік талаптарын қоса алғанда, несие шарттары көрсетілген. Банктің мүдделерін қорғау және несиенің заңды күшін қамтамасыз ету үшін тиісті несие құжаттамасы қажет.
Несиеге қызмет көрсету - бұл несиені төлегеннен кейін оны үнемі басқару. Несиеге қызмет көрсету төлемдерді жинауды, қарыз алушылар туралы жазбаларды жүргізуді және қарыз алушылардың сұрауларына жауап беруді қамтиды. Коммерциялық банктер несиеге қызмет көрсетуді өз бетінше жүзеге асыра алады немесе оны үшінші тарап қызмет провайдеріне аутсорсингке бере алады.
Коммерциялық банктердегі несиелік процесті ұйымдастыру бірнеше негізгі функцияларды қамтиды, соның ішінде несие андеррайтингі, несиелік тәуекелдерді басқару, несие мониторингі, несиелік құжаттама және несиеге қызмет көрсету. Бұл мүмкіндіктер қолма-қол ақшамен қамтамасыз етумен байланысты тәуекелдерді басқару және банктің несие портфелінің кірістілігін қамтамасыз ету үшін өте маңызды. Осы ерекшеліктерді түсіне отырып, қарыз алушылар несие алуға өтініш беру процесінде жақсырақ бағдарлана алады және коммерциялық банктерге қаражат тарту туралы негізделген шешімдер қабылдай алады.
Әрине, Қазақстанның коммерциялық банктерінде кредиттік процесті ұйымдастыруға байланысты бірнеше өзекті зерттеулер, статистикалық деректер және авторлардың дәйексөздері келтірілген:
Қазақстан Ұлттық Банкі жүргізген зерттеу Қазақстанның коммерциялық банктерінің кредиттік тәуекелдерін басқару тәжірибесі соңғы жылдары тәуекелдерді басқарудың неғұрлым күрделі әдістерін енгізу және халықаралық стандарттарды енгізу арқасында жақсарғанын көрсетті. Сонымен қатар, зерттеу несиелік портфель деректерінің сапасын жақсарту және несиелік тәуекелдерді талдауды күшейту сияқты жақсартуды қажет ететін бағыттарды анықтады.
Тағы бір зерттеу Қазақстанның коммерциялық банктерінде кредит беру процесіне қарыз алушының кредиттік тарихы, қамтамасыз ету сапасы, сондай-ақ банктің ішкі саясаты мен рәсімдері сияқты факторлар әсер ететінін көрсетті. Зерттеу сонымен қатар Қазақстандағы банк секторының тұрақтылығы мен өсуіне жәрдемдесу үшін кредиттік тәуекелдерді тиімді басқарудың маңыздылығын атап көрсетеді.
Қазақстан Ұлттық Банкінің деректері бойынша, Қазақстанның коммерциялық банктерінің кредиттік портфелі 2021 жылғы шілдедегі жағдай бойынша 22,6 трлн теңгені (шамамен 52 млрд АҚШ доллары) құрады, бұл ретте портфельдің басым бөлігін корпоративтік кредиттер құрайды. Қазақстанның коммерциялық банктері үшін мерзімі өткен кредиттердің коэффициенті (NPL) 2021 жылғы қаңтардағы 11,5% - дан 2021 жылғы шілдедегі 10,4% - ға дейін төмендеді. Алайда, жұмыс істемейтін несиелер коэффициенті пандемияға дейінгі деңгейден жоғары болып қала береді, бұл covid-19-ның банк секторына әсерін көрсетеді.
"Кредиттік тәуекелдерді тиімді басқару Қазақстандағы банк секторының тұрақтылығы мен өсуіне жәрдемдесу үшін маңызды мәнге ие. Соңғы жылдары несиелік тәуекелдерді басқару тәжірибесі жақсарғанымен, несиелік портфель деректерінің сапасы және несиелік тәуекелдерді талдау сияқты салаларда әлі де жақсартуға мүмкіндік бар". - Қазақстан Ұлттық банкі.
"Қазақстанның коммерциялық банктерінде кредит беру процесіне қарыз алушының кредиттік тарихын, қамтамасыз ету сапасын, сондай-ақ ішкі банк саясаты мен рәсімдерін қоса алғанда, бірқатар факторлар әсер етеді. Кредиттік тәуекелді тиімді басқару Қазақстанның банк секторының орнықтылығы мен табыстылығын қамтамасыз ету үшін шешуші мәнге ие". - Байтенова мен Қалымбетова, "Қазақстанның коммерциялық банктерінде кредиттерді бөлу процесі: эмпирикалық зерттеу".
Қазақстанның коммерциялық банктерінде кредиттік процесті ұйымдастыру банк секторының тұрақтылығы мен өсуіне жәрдемдесуде шешуші рөл атқаратын аса маңызды функция болып табылады. Соңғы жылдары несиелік тәуекелдерді басқару тәжірибесінде халықаралық стандарттарды қабылдау сияқты жақсартулар болғанымен, деректер сапасы және несиелік тәуекелдерді талдау сияқты салаларда әлі де жетілдіруге мүмкіндіктер бар. Қазақстанның коммерциялық банктерінде кредиттерді бөлу процесіне кредиттік тарих пен қамтамасыз ету сапасын қоса алғанда, әртүрлі факторлар әсер етеді және кредиттік тәуекелді тиімді басқару Қазақстандағы банк секторының орнықтылығы мен табыстылығын қамтамасыз ету үшін шешуші мәнге ие. Қазақстанның коммерциялық банктерінің кредиттік портфелі негізінен корпоративтік кредиттерден тұрады, ал мерзімі өткен кредиттердің коэффициенті covid-19 пандемиясының банк секторына әсер етуінің жалғасуына байланысты жоғары болып қала береді.
Несиенің экономикадағы орыны мен рөлі, оның атқаратын қызметтерімен сипатталады. Жалпы несие экономикалық категория ретінде төмендегідей қызметтерді атқарады:
:: қайта бөлу;
:: айналыс шығындарын үнемдеу;
:: айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру;
:: капиталдың шоғырлануын жеделдету;
:: ғылыми-техникалық прогресті жеделдету.
Несиенің қайта бөлу қызметі, кез келген елдің ұлттық экономикасының толыққанды жұмыс жасауына өз үлесін қосады. Несиенің бұл қызметінін, көмегімен экономикалық жүйенің бір саласынан екінші бір саласына капитал ағымы болады. Несиенің бұл қызметінің, қаржының қайта бөлу қызметінен айырмашылығы қаржының бөлінуі әкімшілік негізде жүргізілсе, ал салалар мен аймақтар арасындағы капитал ағымы несие арқылы, яғни ол нарыктық механизм негізінде жүзеге асырылады.
Несиенің айналыс шығындарын үнемдеу қызметінің іс жүзіне асуы несиенің экономикалық мәнінен туындайды. Шаруашылық субъектілеріндегі ақшалай қаражатгардың түсуі мен жұмсалуы арасындағы уақытша болатын алшақтық кей жағдайларда қаржылай ресурстарға деген қажеттілікті туындатады. Міне, сондықтан да мұндай жағдайларда қарыз алушылардың барлық категориялары өздерінің меншікті қаражатқа деген жетіспеушіліктің орнын толтыру үшін несиені пайдаланады. Бұл дегеніміз капитал айналымын қамтамасыз етіп қана қоймай, айналыс шығындарын үнемдеуге де мүмкіндік жасайды.
Ал, келесі қызметі, яғни несиенің айналыстагы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыруы. Қазіргі несиелік шаруашылықта мұндай орын алмастыруға толық мүмкіндік бар. Бұл қызметтің іске асу үдерісінде тек қана тауар айналысын емес, сондай-ақ нақты ақшалардың уақытша орнын ауыстыра отырып, ақша айналысын да жылдамдатады. Несиенің бұл қызметі несиелік ақшалар: чектер, вексельдер, несиелік карточкалар көмегімен жүзеге асырылады. Несиенің, бұл қызметі арқылы ақша айналысының жылдамдығы мен қатар, айналыстағы ақша массасына және төлем айналымына да ықпал етеді.
Капиталдың шоғырлану процесі қызметі экономиканың тұрақты дамуына жағдай жасау үшін маңызды болып табылады. Мұндай міндеттерді шешуде несиенің бұл қызметі өндірістің ауқымын ұлғайта отырып, пайда алуға мүмкіндік береді.
Несиенің ғылыми-техникалық прогресті жеделдету қызметі ғылыми-техникалық ұйымдардың қызметін қаржыландырумен сипатталады. Сондықтан да, несиенің көмегінсіз көптеген ғылыми - зерттеу орталықтарының (бюджеттік қаржыландыруда отырғандардан басқалары) жұмыс жасауы қиынға түседі.
Сондай-ақ несие өндіріске ғылыми технологияларды жаңалық ретінде енгізу үшін де аса қажет болып табылады. Себебі, ондай шығындар бастапқыда кәсіпорынның қаражатымен, оның ішінде орта және ұзақ мерзімді банктің, несиелері есебінен қаржыландырылады.
Несиенің нысандары, оның құрылымымен және белгілі бір дәрежеде несиелік қатынастардың мәнімен тығыз байланысты келеді.
Несие нысаны - бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың негізгі қызметтерінің яғни, әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында толық сақталатын көрінісін білдіреді.
Несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы байланыстар қалай өзгергенімен де, несиенің нысаны сол күйінде сақталады.
Несиенің екі нысаны бар: тауарлы және ақшалай. Мұндағы тауар түрінде берілетін несиені - коммерциялық, ал ақша түріндегі несиені - банктік деп атайды. Қалған несиенің түрлері осы екі нысанының тәжірибеде қолдануынан туады.
Коммерциялық несие - бұл қарыз берушінің қарыз алушыға қарызға берген тауарын білдіреді. Коммерциялық несие - бұл вексель айналысының пайда болуына себеп болған, экономикадағы несиелік қатынастардың алғашқы нысаны. Несиенің бұндай нысанының басты мақсаты - тауарлардың өту үдерісін жеделдету, сондай-ақ одан пайда табу.
Мұнда қарыз алушы да және оны берушілер ретінде кәсіпкерлер мен бизнеспен айналысатындар бола алады. Коммерциялық несие көбіне тауарды сатып алушыда нақты ақшаның болмай калуы барысында туындайды. Мұндай жағдайда, айналыс құралы ретінде, қарыз алушының көрсетілген соманы уақытында төлейтіндігін куәландыратын арнайы қарыздық міндеттеме - вексель қолданылады.
Коммерциялық несиенің банктік несиеден айырмашылығы төмендегідей:
:: қарыз беруші рөлінде банктік мекемелер емес, яғни тауар немесе қызметгі сатумен айналысатын кез келген занды тұлға бола алады;
:: коммерциялық несие тек қана тауар нысанында беріледі;
:: қарыз капиталы өнеркәсіптік немесе сауда капиталымен байланысты;
:: коммерциялық несиенің орташа құны сол кезендегі банктік пайыз мөлшерімен салыстырғанда төмен болады;
:: қарыз беруші мен қарыз алушы арасындағы несиелік мәміленің заңды түрде рәсімделуі барысында, бұл несие үшін төленетін ақы тауар бағасының құнына қосылады.
Банктік несие - бұл банктік мекемелерден қарыз алушыларга ақшалай турде берілетін несиені білдіреді. Банктік несие - бұл экономикадағы кеңінен тараған несиелік қатынастардын, нысаны болып табылады. Банктік несие бойынша несиелік қатынастың құралына несиелік шарт немесе несиелік келісім жатады. Банктік несиеде несие беруші: банк және арнайы қаржы мекемелері болса, ал қарыз алушылар ретінде: кәсіпкерлікпен немесе бизнеспен шұғылданатын қаржы ресурстарына деген сұранысы бар кез келген занды ұйым болып табылады. Мұндағы қарыз берушінің басты мақсаты - бұл пайыз түрінде табыс алу. Несиенің түрлері коммерциялық және банктік несиеден туындайды.
Коммерциялық банктер өздерінің клиенттеріне әр түрлі несиелер береді. Оларды мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі:
I. Қарыз алушылар категорияларына қарай:
1. Қаржылық институттарга берілетін несиелер:
:: мақcатты қорларға;
:: банктерге;
:: қаржы-несиелік мекемелеріне.
2. Қаржылық емес агенттерге берілетін несиелер:
:: өнеркәсіп салаларына;
:: ауыл шаруашылығына;
:: саудаға;
:: дайындау ұйымдарына;
:: жабдықтау-сату ұйымдарына;
:: кооперативтерге;
:: жеке кәсіпкерлерге.
3. Тұтыну мақсатына берілетін несиелер.
II. Мерзіміне қарай:
:: қысқа мерзімді (1 жылға дейін);
:: орта мерзімді (1 жылдан 3 -- 5 жылға дейін);
:: ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары).
III. Тағайындалуы және пайдалану сипатына қарай:
:: негізгі қорларға жұмсалатын;
:: айналым қаражатына жұмсалатын.
IV. Қамтамасыз ету дәрежесіне қарай:
1. Қамтамасыз етілген:
:: кепіл-хатпен;
:: кепілдемемен;
:: кепілдікпен.
2. Сақтандырылған.
3. Қамтамасыз етілмеген:
:: сенім (бланктік)несиесі.
V. Қайтарылу дәрежесіне қарай:
1. Стандартты несие - қайтарылу уақыты жетпеген, бірақ қайтуында ешқандай күмән жоқ несиелер;
2. Күмәнді несиелер - қайтарылу уақыты кешіктірілген, мерзімі ұзартылған және банк үшін тәуекел туғызатын несиелер. Соңғы қабылданған активтердің жіктеу ережесіне сәйкес, күмәнді несиелер ішінара бөлінеді: 1-санатты күмәнді, 2-санатты күмәнді, 3-санатты күмәнді, 4-санатты күмәнді, 5-санатты күмәнді.
3. Үмітсіз несиелер - қайтару уақыты кешіктірілген, мерзімі еткен ссудалар шотына жазылған несиелер.
VI. Валютамен берілуіне қарай:
:: ұлттық валютамен;
:: шетел валютасында.
VII. Берілу шартына қарай:
Тұтыну несиесі - бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу үшін және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несие.
Тұтыну несиесінің басты тағайындалуы халыққа тауарлар сатуды ынталандыруға бағытталады. Тұтыну несиесі бөлшек саудамен тығыз байланысты: бір жағынан тауар айналымының ұлғаюына сай несиенің көлемі өседі, сонымен қатар, тауарды несиеге алу сұранысы туындайды; екінші жағынан, халықты несиелеудің өсуі, сұраныстың төлем қабілеттігін ұлғайтады. Мұндай тәуелділік, әсіресе бүгінгі тауарлар нарығын толтыру жағдайында пайда болуда.
Тұтыну несиесінің дамуы әр түрлі елдерде әр қалай дәрежеде қалыптасуда. Италия мен Жапонияда халықтың қарызының жалпы сомасы, сол елдің ішкі жиынтық енімінің 10%-ын, Германия мен Францияда - 30%-ын, ал, Ұлыбритания мен АҚШ-та 60%-ын құрайды екен. Бұл елдердің тәжірибелерінде тұтыну несиесін ең қымбат тауарларды: автомобиль, электр тұрмыстық құралдарды, жиһаздарды және т.с.с. сатып алу барысында жиі пайдаланады.
Бұл елдердің тұтыну несиесінің жартысынан көп бөлігі автомобилдерді сату үлесіне тиеді. Экономикалық мазмұны жағынан тұтыну несиесі банктік несиенің бір бөлігі ретінде, оның басты бағыты тек жеке тұлғалармен тікелей байланысты болып келеді. Сондықтан да, несиенің бұл нысанының экономикасы дамыған елдерде кеңінен пайдалануының екі түрлі себебі бар: біріншісі, субъективті, яғни бұл несие халыққа ең жоғарғы деңгейде материалдық игіліктерге қол жеткізуге қолайлы жағдай жасаса; екіншісі, объективті, яғни кез келген қоғамның дамуының басты бір экономикалық мәселесі - бұл дайын өнімді өткізу десек, ендеше тұтыну несиесін қолдану аталған мәселені шешуге мүмкіндік береді. Тұтыну несиесі көптеген елдердің экономикасында маңызды рөл атқарады, сондықтан да, оны мемлекеттік ұйымдар тарапынан белсенді түрде реттеп отыру қажет. Мұндай реттеуді екі түрге бөледі: берілу және пайдалану деңгейінде реттеу. Берілу деңгейінде мемлекет тұтынушыларды ынталандыруға тиіс.
Қазіргі кезде Қазақстанда тұтыну несиесі кеңінен дамып отырған несиеге жатады.
Екінші деңгейдегі банктер тәжірибесінде тұтыну несиесінің мынадай түрлері қолданылуда:
:: автомобилдік несие;
:: ұзақ мерзімде пайдаланылатын тауарлар сатып алуға берілетін несие;
:: тұрғын үйді жөндеу жұмыстарына берілетін несие;
:: кейінге қалдырмайтын қажеттіліктерге (оқу, емделу, демалу және т.с.с.) берілетін несие.
Мұнда автомобильдік несие бойынша жаңа және жүрілген автомобильдерді банк несиесі көмегімен алуға болады.
Ұзақ мерзімде пайдаланылатын тауарларға мыналар жатады:
:: жиһаз;
:: сантехника;
:: аудио-видео-және түрмыстық техникалар;
:: компьютер және оргтехника;
:: басқа да тұтыну тауарлары.
Тұрғын үйді жөндеу жұмыстарына: үйдің ішінде және сыртында құрылыс және басқа да жөндеу жұмыстарын жүргізу жатады.
Сонымен қатар, кез келген банктен тұтыну несиесін алуға қажетті құжаттар тізімі мынадай:
Азаматтық. Несие алу үшін сіз Қазақстан Республикасының азаматы болуыңыз керек, шетелдіктер үшін тұрғылықты жеріңіз бен ЖСН болуы керек.
Кіріс. Несие алуға өтініш берген кезде сізде тұрақты табыс көзі бар екенін және сіздің кірісіңіз несиені өтеуге жеткілікті жоғары екенін көрсетуіңіз керек.
Оң несие тарихыңыздың болуын тексереді.
Жасы. Сіздің жасыңыз 22 пен 75 аралығында болуы керек.
Десе де, қазір кез-келген банктен сіз 5 минутта өзіңіз жайлы анкета толтыра отырып несие ала аласыз.
Ипотекалық несие - бұл қозғалмайтын мүліктерді (тұрғын үйді, өндіріс ғимараттарын, жерді және т.с.с.) кепілге ала отырып, ұзақ мерзімге берілетін несие.
Халыққа берілетін ипотекалық несиені үш түрге бөлуге болады:
тұрғын үй құрылысына арналған жерді сатып алуға берілетін ипотекалық несиелер;
тұрғын үй құрылысына және қайта құруға берілетін ипотекалық несиелер;
тұрғын үйді сатып алуға берілетін ипотекалық несиелер
VIII. Несиелеу объектісіне қарай:
меншікті айналым қаражаттарын толықтыруға;
материалдық запастар жиынтығы мен өндіріс шығындарына;
сыртқы экономикалық қызметке байланысты тауарларды экспорттау мен импорттауға;
азаматтардың жеке қызметтері үшін шикізаттар, материалдар, құралдар және басқа да мүліктер алуына;
ломбардтық, кепілдік және ссудалық операцияларға;
театрлар және демалыс үйлерінің кірістері мен шығыстары арасындағы маусымдык үзілістерге;
күрделі жұмсалымдарды қаржыландыруға;
тез өтелетін тиімділігі жоғары шараларға.
Тікелей банктік несиелендіруде несиегер тікелей қарыз алушыға қарыз береді. Несиегер болып - банк, ал қарыз алушы болып шаруашылық жүргізуші субьекті әрекет етеді.
Клиенттерге қарыз беру үшін банкте несиелендірудің әрбір обьектісі бойынша қарыз есебі жүргізілетін қарыз шоты ашылады. Клиенттердің қажеттіліктеріне және банк мүддесіне тәуелді әрбір нақтылы жағдайда клиенткене жай шот, не арнайы шот ашылады.
2 тарау. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАНК СЕКТОРЫ ЖӘНЕ ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛАРДЫ НЕСИЕЛЕУ
2.1 Қазақстан Республикасының банк секторындағы жеке тұлғаларға кредит беру нарығын талдау
2023 жылғы 1 наурыздағы жағдай бойынша Қазақстан Республикасының банк секторында 21 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 тарау. НЕСИЕ ЖҮЙЕСІ, ОНЫҢ ҒЫЛЫМИ, ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Несие жүйесінің түрлері, оның құрылымы туралы ұғым
1.2 Коммерциялық банктердегі несиелік процесс ұйымдастырудың ерекшеліктері
2 тарау. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАНК СЕКТОРЫ ЖӘНЕ ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛАРДЫ НЕСИЕЛЕУ
2.1 Қазақстан Республикасының банк секторындағы жеке тұлғаларға несие беру нарығын талдау
2.2 ҚР ЕДБ-де жеке тұлғаларға кредит беру ерекшеліктері
2.3 Жеке тұлғалар бойынша Екінші деңгейдегі банктердің несие портфелін талдау
3 тарау. ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ НЕСИЕЛЕУДІҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ДАМУ БОЛАШАҒЫ
3.1 Жеке тұлғаларды кредиттеу, онлайн-кредиттеу тәуекелдері
3.2 Ақша несие саясатының халықтың әл-ауқатына әсері
Немесе Халықтың әл-ауқаты ақша-несие саясатына тікелей байланысты
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Дипломдық жоба Қазақстандағы жеке тұлғаларға онлайн және офлайн-несие берудің даму үрдістерін зерттеуге және бағалауға арналған.
Тақырыптың өзектілігі. Несие (латынша creditum - қарыз, борышқорлық) -- бұл аса күрделі экономикалық санат. Оның тарихи генезисінің алғышарты алғашқы - қауымдық құрылымның ыдырау кезеңінде қоғамның мүліктік жікке бөлінуіне қызмет етті. Алайда несиеге объективті қажеттілік сипатын берген жағдайлардың пайда болуына тауар-ақша қатынастарының қалыптасуы мен дамуы ықпал етті.
Несиенің өмір сүруінің жалпы экономикалық себебі, санаттың басқа да кез келген құны сияқты, тауарлық өндіріс болып табылады. Нақтылы несие үшін оның құн қозғалысының қайтарымдылығы, өтелуі сияқты сипаттамалары негіз қалаушы мәнге ие. Несиелік қатынастар өндірістік үдерісте пайда болмайды, олар тек бұл үдеріске белгілі бір нысанда байланыстырушы болады. Несиенің жұмыс істеуінің объективті негізі ретінде тауар айырбасы саласында құн қозғалысы әрекет етеді. Бұл орайда, несиелік қатынастар меншік иесі, заңды дербес тұлға ретіндегі тауар өндірушулердің экономикалық оқшаулануымен шарттасылған айырбастаудың баламалығына тікелей байланысты.
Несие және қарыз деген ұғымдар мазмұны бойынша ұқсас. Бұл ұғымдарға экономикалық анықтама береміз.
Несие - бұл ақша қаражатын немесе тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) кейіннен осы қаражаттарды қайтару не оларды пайдаланғаны үшін пайыздар төлеуді қоса алғанда жеткізіп берілген тауарларға (жұмыстарға, қызметтерге) белгіленген мерзімде ақы төлеу шартымен ұсыну.
Осылайша, несиеге ақшаны немесе тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) ұсынғанына тәуелсіз қайтару тек қана ақшалай баламада жүгізіледі. Несиенің экономикалық санат ретіндегі негізгі ерекшеліктерінің бірі осыған негізделген.
Несиенің экономикалық санаты - бұл мәні бойынша белгілі бір тұлғаға нақтылы шарттармен ақша қаражатын немесе тауарларды беруге байланысты экономикалық қатынастарды білдіретін ұғым.
Зерттеудің өзектілігі келесі себептермен түсіндіріледі:
Қазіргі таңда, бірнеше жиналып қалған социалдық проблемалық фактылардан кейін біздің қазақ елінде өте терең жүйелік кейіптер пайда болды. Жоғарыда айтылғандай экономикалық тұрғыда ең маңызды проблемалар, олар төменгі табыс көзі, жұмыссыздық деңгейінің өсуі, баға саясатының тепе-теңдігінің жоқтығы және ең күрделі проблемалардың бірі банк секторындағы несиелік тәуелділік.
Тіпті, ең консервативті бағалаулар бойынша Қазақстандықтардың 80%-ға жуығында несие бар, ал кейбіреулерінде бірнеше несие бар. Осылайша, 2021 жылда Қазақстанда жеке тұлғаларға берілген несие 8,6 трлн. теңгеге жетті, (ол 20 млрд. АҚШ долларына тең). Ал 2022 жылдағы жалпы қарыз соммасы 14 трлн. теңгеге өсіпті.
Дипломдық жоба тақырыбы бойынша зерттеулердің ғылыми әлеуетіне қарамастан, мәселенің даму дәрежесін толық деп санауға болмайды және таңдалған тақырып қазіргі уақытта өзекті болып қала береді.
Дипломдық жобаның мақсаты несие жүйесіндегі даму сатысында қазақ халқының қаржылық сауаттылығын арттыру және өмірлік бюджетінде дұрыс қолдану.
1 тарау. НЕСИЕ ЖҮЙЕСІ, ОНЫҢ ҒЫЛЫМИ, ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Несие жүйесінің түрлері, оның құрылымы туралы ұғым
Несие жүйесі жеке тұлғалар мен бизнес жобаларға инвестициялау, тауарлар мен қызметтерді сатып алу немесе ақша ағындарын басқару үшін капиталға қол жеткізуге мүмкіндік беретін заманауи қаржының негізгі аспектісі болып табылады. Несиелік жүйе - бұл қаржы институттарының, ақша қаражаттарының несиелері мен несиелерін қамтамасыз етуді реттейтін саясат пен процедуралардың күрделі желісі. Оның құрылымы көп қырлы және банктерді, несиелік серіктестіктерді және басқа несие берушілерді, қарыз алушыларды, реттеушілерді және рейтингтік агенттіктерді қоса алғанда, бірқатар қатысушыларды қамтиды. Бұл теориялық бөлімде несие жүйесінің әртүрлі аспектілері, оның компоненттері, функциялары мен механизмдері қарастырылады.
Несиелік жүйеге бірнеше компоненттер кіреді, соның ішінде несие берушілер, қарыз алушылар, кепілдік, пайыздық мөлшерлемелер және өтеу шарттары. Несие берушілер - бұл қарыз алушыларға несие беретін мекемелер, ал қарыз алушылар - ақшаны қарызға алатын жеке тұлғалар, кәсіпорындар немесе үкіметтер. Кепіл қарыз алушылардың несиені қамтамасыз ету ретінде кепілге қоятын активтерін білдіреді, ал пайыздық мөлшерлемелер ақшаны қарызға алу құны болып табылады. Өтеу шарттары қарыз алушылардың несиені өтеу мерзімін және мерзімді төлемдер сомасын анықтайды.
Несие жүйесі қазіргі қаржы жүйесінде бірнеше функцияларды орындайды. Оның негізгі функцияларының бірі - қарыз алушыларға қол жетімді болмайтын қаражатқа қол жетімділікті қамтамасыз ету. Бұл функция жобаларға инвестиция салу, тауарлар мен қызметтерді сатып алу немесе ақша ағындарын басқару үшін жиі қарыз алуға тура келетін жеке тұлғалар мен бизнес үшін өте маңызды. Сонымен қатар, несиелік жүйе бизнеске жұмыс орындарын кеңейту және құру үшін қажетті қаражат беру арқылы экономикалық өсу мен дамуды ынталандыруға көмектеседі. Несиелік жүйенің тағы бір функциясы - қарыз алушылардың несиелік қабілеттілігін қамтамасыз ету мен бағалауды талап ету арқылы дефолт қаупін азайту. Кепілдік несие берушілер несиені өтей алмаса, несие берушілердің инвестицияларын қайтаруға қаражаты бар екеніне көз жеткізуге көмектеседі. Несиелік балл несиеге байланысты тәуекел деңгейін және дефолт ықтималдығын анықтауға көмектеседі.
Несиелік жүйе несиелік есеп беру, реттеу және секьюритилендіру сияқты бірнеше механизмдер арқылы жұмыс істейді. Несиелік есеп беру- бұл қарыз алушының несиелік тарихы туралы ақпаратты жинау және тарату процесі. Бұл ақпарат несие берушілерге әлеуетті қарыз алушылардың несиелік қабілетін бағалауға және несиеге байланысты тәуекел деңгейін анықтауға көмектеседі. Реттеу несие жүйесінің тағы бір маңызды механизмі болып табылады. Үкіметтер мен басқа ұйымдар несие жүйесіндегі тұрақтылықты қамтамасыз ету және тұтынушыларды қорғау үшін қатаң реттейді. Ережелер пайыздық мөлшерлемелерден бастап несие алу үшін қажетті кепілдік сомасына дейін барлығын реттейді. Бұл ережелер несие жүйесінің тұтастығын сақтауға көмектеседі және қарыз алушыларды жыртқыш несие беру тәжірибесінен қорғайды. Секьюритилендіру - бұл несиелер біріктіріліп, инвесторларға бағалы қағаздар ретінде сатылатын процесс. Банктерде өтімді емес активтерді өтімдіге айналдыруға және несиені босатуға көмектесетін процесс. Бұл процесс нарықтағы өтімділікті арттыруға көмектеседі және несие берушілерге қосымша несиелеу үшін капиталды босатуға мүмкіндік береді. Дегенмен, секьюритилендіру несие жүйесін қиындатып, несиеге байланысты тәуекелді бағалауды қиындатуы мүмкін.
Несиелік жүйенің артықшылықтары да, кемшіліктері де бар. Оң жағынан, бұл жеке тұлғалар мен бизнес жобаларға инвестиция салуға, тауарлар мен қызметтерді сатып алуға және ақша ағындарын басқаруға мүмкіндік беретін қол жетімсіз қаражатқа қол жеткізуді қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, несиелік жүйе бизнеске жұмыс орындарын кеңейту және құру үшін қажетті қаражат беру арқылы экономикалық өсу мен дамуды ынталандыруға көмектеседі. Теріс жағынан, несие жүйесі шамадан тыс қарызға әкелуі мүмкін, әсіресе олар алған несие шарттарын толық түсінбеуі мүмкін жеке тұлғалар үшін. Қарыздың жоғары деңгейі бүкіл экономикаға толқындық әсер етіп, қаржылық тұрақсыздыққа әкелуі мүмкін.
Қазақстан Ұлттық Банкі жүргізген зерттеу несиелеудің өсуі экономикалық өсіммен оң байланысты екенін көрсетті. Зерттеу көрсеткендей, несиелендірудің ЖІӨ-нің 1%-ға артуы қысқа мерзімді перспективада ЖІӨ-нің 0,4%-ға және ұзақ мерзімді перспективада 0,8%-ға өсуіне әкеледі. Дүниежүзілік банктің есебіне сәйкес, Қазақстанның ересек тұрғындарының тек 15%-ы несиелерді қоса алғанда, ресми қаржылық қызметтерге қол жеткізе алады. Баяндамада кредиттер мен басқа да қаржылық қызметтерге қолжетімділікті жақсарту үшін қаржы секторын реформалау қажеттігі атап көрсетілген.
Қазақстан Ұлттық банкінің деректеріне сәйкес, Қазақстандағы 7,5 миллион адамның, яғни бұл Қазақстандықтардың 40%-ға жуығында жалпы сомасы 13 трлн. 918 млн. теңгеден астам несиесі бар. Оның ішінде айдан 3 айдан артық төлеу мерзімін кешіктіріп жүрген сома 434 млрд. теңгеден асады.
Сарапшылардың дәйексөздері:
"Несие жүйесі Қазақстандағы экономикалық өсім мен дамуды ынталандыруда маңызды рөл атқарады. Дегенмен, несиелеудің тұрақты өсуін қамтамасыз ету және қарыз алушылардың несиелерін өтей алуы маңызды". - Данияр Ақышев, Қазақстан Ұлттық Банкінің бұрынғы басқарушысы.
"Несиеге қолжетімділікті жақсарту Қазақстан экономикасының негізі болып табылатын шағын және орта кәсіпорындарды дамыту үшін өте маңызды". - Жанар Айтжанова, "Астана" халықаралық қаржы орталығының басқарма төрағасы.
"Қазақстанға халықтың барлық топтарының қажеттіліктерін қанағаттандыратын және экономиканың өсуін қолдайтын неғұрлым инклюзивті және тиімді кредиттік жүйені әзірлеу қажет". - Франсис Малиж, Еуропалық Қайта Құру және Даму Банкінің Шығыс Еуропа және Кавказ бойынша басқарушы директоры.
Бұл зерттеулер, статистикалық деректер және Қазақстан сарапшыларының дәйексөздері экономикалық өсу мен дамуды ынталандыру үшін кредиттік жүйенің маңыздылығын, сондай-ақ кредиттерге қолжетімділікті жақсарту және оның тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін қаржы секторын реформалау қажеттігін атап көрсетеді.
Несиелік нарық макроэкономикалық функцияларды орындайды. Қазіргі экономикада ақша капиталы, ең бастысы, ақшалай қарыз капиталы түрінде жинақталады. Сондықтан ақша капиталының жинақталуы оқшауланған үдеріс ретінде өзімен-өзі маңызды емес, ең алдымен, оның әсер ету көзқарасы тұрғысынан барлық ұдайы жаңғыртылу барысы яғни, макроэкономикалық аспектісі маңызды.
Несиенің функциясы мәнімен бірдей емес және тек қана оның белгілі бір сипаттарын ғана көрсетеді. Несиеге қолданғанда бұл оның функциясының, жалпы алғанда, несиелік қатынастарға қатысты болуы тиіс екендігін - оның екі субьектісіне де, олардың бірін жеке алмай, тең дәрежеде қатысты екенін білдіреді. Сонымен қатар, несие функциясы оның барлық нысандары мен түрлерінде мәнінің көрініс табу ерекшелігін сипаттауы тиіс. Әдетте осы көзқарас бойынша несиенің функциясын және қолма-қол ақшаларды несиелік операциялармен алмастыру функциясын қайта бөлу тұрғысынан жеке көрсетіледі.
Несиенің функциясын қайта бөлу. Оның мақсаты уақытша бос ресурстар есебінен несие арқылы бір заңды және жеке тұлғалардың басқа тұлғалардың қаражатын уақытша пайдаланып қанағаттануына негізделген. Осылайша, несиелік қайта бөлудің ерекшелігі - бұл оның тек уақытша бос ресурстарды ғана қамтуы. Әрине, коммерциялық несиелендіруде ресурстарды босату деген болмайды, бірақ бұл жағдайда да несие беру - несие берушінің еркін қаражаттары бар болған жағдайда, ал жоқ болған жағдайда олардың қарыз алу мүмкіндіктері қайтарымдық негізде жүргізіледі. Бұдан шығатын қорытынды, қалай болғанда да ресурстарды қайталап бөлудің яғни, несиені қайта бөлу функциясын іске асырудың өзіндік орны бар.
Несиенің осы функциясының өзіндік ерекшелігі оның көмегімен тек ақша ресурстары ғана емес, тауар ресурстары да қайта бөлінетіндігінде болып табылады. Тауар нысанында коммерциялық және лизингтік несие, ішінара тұтынушылық және халықаралық несиелер әрекет етеді. Несиені тауар нысанында беру мүмкіндігі несие саласы арқылы қайта бөлу шекарасын айтарлықтай кеңейтеді.
Несиенің көмегі арқылы қайта бөлу, ең бастысы, өндірістік сипатқа ие яғни, қайта бөлінетін құн қарыз алушының шаруашылық айналымына қосылады. Бұл ерекшелік несиенің қайтарымдылық сияқты ерекшелігімен шарттасылған. Қарызға алынған ресурстарды мерзімінде және қарыз пайыздарын төлей отырып қайтару мүмкіндігіне ие болу үшін қарыз алушы алынған қаражатты тиімді пайдалануы, оларды құнды өсіретін ұдайы жаңғырту үдерісіне салуы тиіс.
Несиенің функциясы қайта бөлу ерекшелігі ретінде, ең алдымен, қайта бөлудің тікелей сипатын бөліп көрсетуге болады. Несиелік мәмілелер, көп жағдайларда, делдалсыз жасалады, несие беруші мен қарыз алушы бір-бірімен тікелей байланысады. Алайда мәмілелік қайта бөлудің де өзіндік, атап айтқанда, жанама банктік несие беруде, несиелік қатынастар ұйымдарының акционерлік нысандарында және т.б. орыны бар.
Несиенің функциясы қайта бөлу түрлі аспектілерді және қарыз құны қозғалысының деңгейін қамтиды. Мысалы, қайта бөлу жекелеген аумақтар арасында жүргізілуі мүмкін. Несиелік мәмілеге шаруашылық жүргізуші субьектілер олардың орналасқан жеріне тәуелсіз қатысуға атсалысады. Осыған байланысты бір ауданда, облыста жұмылдырылған несиелік ресурстар басқа ауданда, облыста несиелендіру үшін пайдаланылуы мүмкін. Бұл жағдайда аумақаралық қайта бөлу жағдайы орын алады.
Егер несиелік ресурстар бір сала кәсіпорындарының уақытша бос ресурстары есебінен қалыптасып, одан кейін басқаларды несиелендіру үшін пайдаланылса, онда салааралық қайта бөлу орын алады. Банктік несие несиенің негізгі нысаны болып табылса салааралық қайта бөлу несиелік сала үшін ең қолайлысы болып табылады. Коммерциялық банктер клиенттерді еркін таңдау құқығына ие бола отырып кәсіпорындардың ведомстволық тиістілігіне қарамай олардың уақытша бос ресурстарын шоғырландырады және бұл қаражаттар банк несиелік ресурстарының жиынтық массасында иесіздендіріледі.
Белгілі бір саланың кәсіпорының несиелендіру осындай иесіздендірілген қаражаттардың есебінен жүзеге асырылады, бұл орайда, осы салаға жұмылдырылған несиелік ресурстар көлемі мен оған салынған несиелік салымдардың көлемі, әдетте, сәйкестенбейді.
Сонымен қатар, несиелік қатынастар салаішілік қайта бөлулер үшін де база ретінде қызмет етуі мүмкін. Мысалы, егер бір саланың кәсіпорындарына қызмет көрсетуге мамандандырылса (банк салалық болып табылады), онда олар қайта бөлетін ресурстар тек осы саланың шегінде ғана орналастырылады. Егер салалық бірлестіктер несие алып, оларды заңды тұлға мәртебесі жоқ құрылымдық буындар арасында қайтарымдылық негізінде бөлсе ол салаішілік сипатқа ие болады.
Банктік несие былайша сыныпталады:
1. Өтеу мерзімі бойынша.
Қысқа мерзімді қарыз алушының меншікті айналымдағы қаражатының уақытша жетіспеушілігін толтыру үшін беріледі. Мерзімі бір жылға дейін. Бұл қарыз бойынша пайыз мөлшерлемесі несиені қайтару мерзіміне кері жағынан үйлесімді. Қысқа мерзімді қарыз айналым саласына қызмет көрсетеді.
Орта мерзімді қарыз өндірістік және коммерциялық сипаттағы мақсаттарға арналып 1 жылдан 3 жылға дейінгі мерзімге беріледі.
Ұзақ мерзімді қарыз инвестициялық мақсаттарға пайдаланылады. Олар негізгі қорлардың қозғалысын қамтамасыз етеді, берілетін несиелік ресурстарының ауқымды көлемімен ерекшеленеді. Қызметтердің барлық салаларындағы кәсіпорындарды қайта құруды, техникалық қайта жарақтандыруды, жаңа құрылыс салуды несиелендіру кезінде қолданылады. Ұзақ мерзімді қарыз күрделі құрылыста, жылу - энергетика кешенінде айрықша дамыды. Орташа өтеу мерзімі - 1 жылдан 5 жылға дейін.
Онколды қарыз несие берушіден ресми хабарлама алғаннан кейін тіркелген мерзімде қайтаруға жатады (өтеу мерзімі о бастан көрсетілмейді).
2. Өтеу тәсілі бойынша.
Қарыз алушы тарапынан біржолғы жарнамен өтеу қарызы. Бұл қысқа мерзімді қарызды қайтарудың дәстүрлі нысаны оңтайлы болып табылады, өйткені, дифференцияланған пайызды пайдалану механизмі талап етілмейді.
Несие келісімшартының бүкіл қолданылу мерзімі ішінде бөліп төленетін қарыз. Қайтарудың нақтылы мерзімі келісімшартта айқындалады. Ұзақ мерзімді қарыз кезінде ылғи қолданылады.
3. Қарыз пайыздарын алу тәсілі бойынша.
Пайыздар несиені жалпы жабу сәтінде төленетін қарыз. Несие пайыздары несие келісімшартының қолданылуының бүкіл мерзімі ішінде қарыз алушының жарналарымен біркелкі төленетін қарыз. Пайыз қарыз алушыға қарызды тікелей беру сәтінде банк ұстайтын қарыз.
4. Несиені беру тәсілі бойынша.
Өтемдік несие қарыз алушының соңғы меншікті, оның ішінде аванстық сипаттағы шығындарын өтеу үшіп қарыз алушының есеп айырысу шотына жіберіледі.
Ақылы несие. Бұл жағдайда қарыз алушыға өтеу үшін ұсынылған есеп айырысу құжаттарына төлеу үшін тікелей түседі.
5. Несиелендіру әдісі бойынша.
Біржолғы несие тараптар арасындағы келісімшартта көзделген мерзімге және сомаға беріледі.
Несиелік желі - бұл банктің қарыз алушы алдындағы оған уақыттың белгілі бір кезеңінде келісілген лимит шегінде беретін заңды ресімделген міндеттемесі.
Несиелік желінің мынадай түрлері болады:
- қайтарымды-айналымдық қорлардың жетіспеушілігін уақытша бастан кешіп жатқан клиенттерге банктің тұрлаулы қарыз беру міндеттемесі. Қарыз алушы несиені жапқаннан кейін белгіленген лимит шегінде және келісімшарт қолданысының мерзімінде жаңа қарыз алуға сенім арта алады;
- маусымды несиелік желісін банктер фирманың маусымдық кезеңділікке немесе қоймада қажетті қорлардың жиналуына байланысты айналымдық қорларға деген қажеттілігі дүркін-дүркін пайда болса ұсынады.
6. Пайыздық мөлшерлемелердің түрлері бойынша.
Тіркелген пайыздық мөлшерлемелері бар несиелер несиелендірудің барлық кезеңінде белгіленеді және қайта қарауға жатпайды. Бұл жағдайда қарыз алушы несиені пайдаланғаны үшін пайыздық мөлшерлемелер нарығындағы коньюнктураның өзгеруіне тәуелсіз келісілген мөлшерлемені өзгертпей пайыздарды төлеуге өзіне міндеттемелер қабылдайды. Тіркелген пайыздық мөлшерлемелер қысқа мерзімді несиелендіру кезінде қолданылады.
Қалқымалы пайыздық мөлшерлемелер. Олар несие және қаржы нарығындағы жағдайларға тәуелді ылғи өзгеріп тұрады.
Сатылы мөлшерлемелер кезең-кезеңде қайта қаралады. Күшті инфляция кезеңінде пайдаланылады.
7. Несиелердің саны бойынша.
Бір ғана банк берген несиелер.
Синдикатталған несиелерді синдикатқа бірікен екі немесе одан көп несие берушілер бір ғана қарыз алушыға береді.
Қосарлас несиелер. Бұл жағдайда банк клиентпен жеке келіссөз жүргізеді, одан кейін қарыз алушымен мәміленің шарттарымен уағдаласып, ортақ келісімшарт жасасады.
8. Қамтамасыз етудің бар болуы.
Сенімгерлік қарыз, оларды қайтаруды қамтамасыз етудің жалғыз ғана нысаны несие келісімшарты болады. Несиенің бұл түрінің нақтылы қамтамасыз етілуі жоқ, сондықтан, әдетте, банк бұрыннан байланысы бар және бұған дейін рәсімделген займдар бойынша талабы жоқ төлем қабілеті бойынша бірінші сыныпты клиенттерге беріледі.
Контокоррентті несие банк ұзақ мерзім бойы сенімді қатынаста болған клиенттерге, өте жоғары несислік беделі бар кәсіпорындарға ашқан контокоррентті шоттарды пайдалану кезінде беріледі.
Кепілдік келісімшарты. Мүлікті (жылжитын және жылжымайтын) кепілге салу несие беруші-кепілді ұстаушы егер міндеттеме орындалмаса бұл мүлікті сатуға құқылы екенін білдіреді. Кепіл тек қарызды ғана емес және оның төлемеген жағдайда көзделген келісімшарт бойынша тиісті пайыздар мен Тұрақсыздық төлемін төлеуді де қамтамасыз етуі тиіс.
Кепілгерлік келісімшарты. Ол бойынша алушы несие берушінің алдында басқа тұлғаның (қарызалушы, борышқор) өз міндеттемесін соңғы орындаушының жауап беретініне міндеттенеді. Қарыз алушы мен кепілгер несие берушінің алдында ортақ борышқор ретінде жауап береді.
Кепіл. Бұл заңды тұлғалар арасындағы міндеттемелерді қамтамасыз етуге арналған келісімшарттың айрықша түрі. Қаржылық тұрғыдан тұрақты кез келген заңды тұлға кепіл бола алады.
Несиелік тәуекелдерді сақтандыру. Қарыз алушы - кәсіпорын сақтандыру компаниясымен сақтандыру келісімшартын жасасады, онда белгіленген мерзімде несиені өтемеген жағдайда сақтандырушы несие берген банкке оны пайдаланғаны үшін пайыздарды қоса алғанда қарыз алушы өтемеген несие сомасының 50-ден 90% дейін мөлшерде өтеу көзделген.
9. Несиенің арнайы мақсаты.
Жалпы сипаттағы қарызды қарыз алушы қаржылық ресурстарға деген кез келген талабын қанағаттандыру үшін өз қалауы бойынша пайдаланады.
Мақсатты қарыз, банк қарыз алушының ықтимал қажеттілігіне пайдалану үшін бөлген ресурстар несие келісімшарттарының талаптарында айқындалған міндеттерді шешу мақсатында ғана пайдаланылады.
Несиенің алуан түрлілігі тұтыну, ауыл шаруашылығы, ипотекалық, мемлекеттік, халықаралық болып табылды.
Тұтыну несиесі коммерциялық (тауарларды бөлшек сауда дүкендері арқылы төлем жеңілдіктерімен сату) және банктік (тұтыну мақсаттарына арналған қарыз) несие нысанын білдіреді. Оның обьектісіне, әдетте, ұзак мерзімді пайдаланылатын тауарлар, алуан түрлі қызметтер айналады. Тұтыну несиесінің ең жоғары мерзімі 3 жыл. Бұл несие халықтың алдағы табыстары есебінен іске асырудың ажырамас элементіне айналды, өйткені, халықтың төлемге қабілеттілік сұранымы шектеулі, ал тауарларды сату созылмалы қиындықтармен байланысты. Тұтыну несиесін пайдаланғаны үшін, әдетте, жоғары пайыздар алынады (АҚШ-та жылына -- 20% және одан жоғары, Францияда комиссиондық төлемдермен бірге-35%), олар халықтың табысынан төленеді және монополияның пайдасына ұлттық кірістерді бөлудің қайталама нысаны ретінде әрекет етеді. Тұтыну несиесі сонымен қатар, ұзақ мерзімді банктік қарыз нысанында жеке тұлғаларға тұрғын үй сатып алуға немесе құрылыс салуға (тұрғын үй несиесі) беріледі.
Мемлекеттік несие-азаматтарға және заңды тұлғаларға қатысы бойынша мемлекет және жегілікті билік органдары қарыз алушы немесе несие беруші ретінде әрекет ететін несиелік қатынастардың жиынтығы. Бұл несиенің дәстүрлі нысаны -- бюджет тапшылығын жабу үшін қарыз капиталдары нарығының ресурстарынан 13-тен (АҚШ) 23-ке дейін (ГФР) алынатын мемлекеттік займдарды шығару. Мемлекеттік займдар мемлекеттің өз функцияларын іске асыру үшін пайдаланатын салықтардан кейінгі мемлекет кірістерінің екінші көзі.
Халықаралық несие жеке және мемлекеттік сипаттарға ие, халықаралық экономикалық және валюталық-қаржылық қатынастар саласындағы қарыз капиталының қозғалысын көрсетеді.
Қазіргі несие жүйесі ұзақ тарихи даму нәтижесін және нарықтық экономиканың даму қажеттілігіне бейімделуді білдіреді. Несие жүйесінің екі ұғымы айқындалған: 1) несиелік-есеп айырысу қатынастарының, несиелендіру нысандары мен әдістерінің жиынтығы; 2) экономиканы реттеу мақсатында мемлекеттің белсенді пайдаланатын қаржы-несие мекемелерінің жиынтығы.
Несиелік қатынастар қарыз капиталының қозғалысымен байланысты және несиенің түрлі нысандарын қамтиды. Несие жүйесі қаржы-несие мекемелерінің жиынтығы ретінде қоғамның түрлі таптарының еркін ақша капиталдарын, табыстарын және жинақ ақшаларын шоғырландырады және оларды кәсіпорындарға, Үкіметке және жеке тұлғаларға береді. Ол қоғамдық ұдайылықтың бүкіл механизмін байланыстырады және өндіріс шоғырландырудың және капиталды орталықтандырудың қуатты факторы ретінде қамтамасыз етеді, еркін ақша қаражатын жылдам жұмылдыруға және оларды ел экономикасына пайдалануға ықпал етеді.
Қаржы мекемелерінің құрылымында екі негізгі топ бар - іс жүзінде бәрімен немесе пассивті және активті сипаттағы басым қаржы-несие операцияларымен басым айналысатын әмбебап профилді делдалдар және белгілі бір операцияларға мамандандырылған делдалдар.
Басқа сөзбен айтқанда, несие жүйесі банктік және өзге несие беретін мекемелердің, ұйымдардың құқықтық нысандарының және несиелік операцияларды жүзеге асыруға деген көзқарастардың жиынтығын сипаттайды. Несиелік қатынастар ұйымдарының екі кіші жүйелері ерекшеленеді. Тиісінше несие жүйесінің екі негізгі буыны: банктік және мамандандырылған қаржы-несие мекемелері пайда болады.
Қаржы нарығының барлық қатысушыларын қадағалайтын жеке реттеуші орган құру қаржы нарығын реттеуді дамытудағы маңызды қадам болып табылады. Әлемдік практика реттеудің мұндай сызбасы қаржы секторын, қаржы институттарын және қаржылық делдалдық қызметтерді дамытудың ең әсерлі жолы екенін көрсетеді.
1.2 Коммерциялық банктердегі несиелік процесс ұйымдастырудың ерекшеліктері
Коммерциялық банктер несие процесінде шешуші рөл атқарады, жеке тұлғаларға, бизнеске және басқа ұйымдарға несие және несие желілерін ұсынады. Коммерциялық банктердегі несиелік процесті ұйымдастыру бірнеше негізгі функцияларды қамтиды, соның ішінде несие андеррайтингі, несиелік тәуекелдерді басқару және несие мониторингі.
Несиелік Андеррайтинг - бұл әлеуетті қарыз алушылардың несиелік қабілетін бағалау процесі. Коммерциялық банктерде қарыз алушының несие алуға құқығы бар-жоғын анықтау үшін критерийлер жиынтығы болады. Бұл критерийлерге қарыз алушының несиелік тарихы, табыс деңгейі және қарыздың кіріске қатынасы кіруі мүмкін. Андеррайтинг процесінде банк несиенің мақсатын және оны қамтамасыз ету үшін пайдаланылатын кепілдікті бағалайды.
Несиелік тәуекелді басқару коммерциялық банктердегі несиелік процестің маңызды ерекшелігі болып табылады. Бұл қарызға ақша берумен байланысты тәуекелдерді бағалауды және басқаруды қамтиды. Коммерциялық банктер несиелік тәуекелді басқарудың әртүрлі әдістерін қолданады, соның ішінде несиелік портфельді әртараптандыру, тәуекелге негізделген баға және несиелік скоринг модельдері. Несиелік тәуекелді басқарудың мақсаты - дефолт тәуекелін азайту және Банктің несиелік портфелінің кірістілігін арттыру.
Несиелерді бақылау - бұл банк портфеліндегі несиелер бойынша міндеттемелердің орындалуын бақылау процесі. Коммерциялық банктер ықтимал проблемалық несиелерді анықтау және олармен байланысты тәуекелдерді азайту үшін түзету шараларын қабылдау үшін несие мониторингін пайдаланады. Мониторинг процесі несие төлемдерін бақылауды, қаржылық есептілікті қарауды және кепілдік құнын талдауды қамтиды. Кейбір жағдайларда банкке несие шарттарын қайта қарау немесе ақшаны қайтару үшін сотқа жүгіну қажет болуы мүмкін.
Несиелік құжаттама коммерциялық банктердегі несиелік процестің тағы бір маңызды ерекшелігі болып табылады. Несиелік құжаттамаға несиелік келісім, қарапайым вексель және кепілдік келісімі кіреді. Бұл құжаттарда пайыздық мөлшерлемені, төлем кестесін және кепілдік талаптарын қоса алғанда, несие шарттары көрсетілген. Банктің мүдделерін қорғау және несиенің заңды күшін қамтамасыз ету үшін тиісті несие құжаттамасы қажет.
Несиеге қызмет көрсету - бұл несиені төлегеннен кейін оны үнемі басқару. Несиеге қызмет көрсету төлемдерді жинауды, қарыз алушылар туралы жазбаларды жүргізуді және қарыз алушылардың сұрауларына жауап беруді қамтиды. Коммерциялық банктер несиеге қызмет көрсетуді өз бетінше жүзеге асыра алады немесе оны үшінші тарап қызмет провайдеріне аутсорсингке бере алады.
Коммерциялық банктердегі несиелік процесті ұйымдастыру бірнеше негізгі функцияларды қамтиды, соның ішінде несие андеррайтингі, несиелік тәуекелдерді басқару, несие мониторингі, несиелік құжаттама және несиеге қызмет көрсету. Бұл мүмкіндіктер қолма-қол ақшамен қамтамасыз етумен байланысты тәуекелдерді басқару және банктің несие портфелінің кірістілігін қамтамасыз ету үшін өте маңызды. Осы ерекшеліктерді түсіне отырып, қарыз алушылар несие алуға өтініш беру процесінде жақсырақ бағдарлана алады және коммерциялық банктерге қаражат тарту туралы негізделген шешімдер қабылдай алады.
Әрине, Қазақстанның коммерциялық банктерінде кредиттік процесті ұйымдастыруға байланысты бірнеше өзекті зерттеулер, статистикалық деректер және авторлардың дәйексөздері келтірілген:
Қазақстан Ұлттық Банкі жүргізген зерттеу Қазақстанның коммерциялық банктерінің кредиттік тәуекелдерін басқару тәжірибесі соңғы жылдары тәуекелдерді басқарудың неғұрлым күрделі әдістерін енгізу және халықаралық стандарттарды енгізу арқасында жақсарғанын көрсетті. Сонымен қатар, зерттеу несиелік портфель деректерінің сапасын жақсарту және несиелік тәуекелдерді талдауды күшейту сияқты жақсартуды қажет ететін бағыттарды анықтады.
Тағы бір зерттеу Қазақстанның коммерциялық банктерінде кредит беру процесіне қарыз алушының кредиттік тарихы, қамтамасыз ету сапасы, сондай-ақ банктің ішкі саясаты мен рәсімдері сияқты факторлар әсер ететінін көрсетті. Зерттеу сонымен қатар Қазақстандағы банк секторының тұрақтылығы мен өсуіне жәрдемдесу үшін кредиттік тәуекелдерді тиімді басқарудың маңыздылығын атап көрсетеді.
Қазақстан Ұлттық Банкінің деректері бойынша, Қазақстанның коммерциялық банктерінің кредиттік портфелі 2021 жылғы шілдедегі жағдай бойынша 22,6 трлн теңгені (шамамен 52 млрд АҚШ доллары) құрады, бұл ретте портфельдің басым бөлігін корпоративтік кредиттер құрайды. Қазақстанның коммерциялық банктері үшін мерзімі өткен кредиттердің коэффициенті (NPL) 2021 жылғы қаңтардағы 11,5% - дан 2021 жылғы шілдедегі 10,4% - ға дейін төмендеді. Алайда, жұмыс істемейтін несиелер коэффициенті пандемияға дейінгі деңгейден жоғары болып қала береді, бұл covid-19-ның банк секторына әсерін көрсетеді.
"Кредиттік тәуекелдерді тиімді басқару Қазақстандағы банк секторының тұрақтылығы мен өсуіне жәрдемдесу үшін маңызды мәнге ие. Соңғы жылдары несиелік тәуекелдерді басқару тәжірибесі жақсарғанымен, несиелік портфель деректерінің сапасы және несиелік тәуекелдерді талдау сияқты салаларда әлі де жақсартуға мүмкіндік бар". - Қазақстан Ұлттық банкі.
"Қазақстанның коммерциялық банктерінде кредит беру процесіне қарыз алушының кредиттік тарихын, қамтамасыз ету сапасын, сондай-ақ ішкі банк саясаты мен рәсімдерін қоса алғанда, бірқатар факторлар әсер етеді. Кредиттік тәуекелді тиімді басқару Қазақстанның банк секторының орнықтылығы мен табыстылығын қамтамасыз ету үшін шешуші мәнге ие". - Байтенова мен Қалымбетова, "Қазақстанның коммерциялық банктерінде кредиттерді бөлу процесі: эмпирикалық зерттеу".
Қазақстанның коммерциялық банктерінде кредиттік процесті ұйымдастыру банк секторының тұрақтылығы мен өсуіне жәрдемдесуде шешуші рөл атқаратын аса маңызды функция болып табылады. Соңғы жылдары несиелік тәуекелдерді басқару тәжірибесінде халықаралық стандарттарды қабылдау сияқты жақсартулар болғанымен, деректер сапасы және несиелік тәуекелдерді талдау сияқты салаларда әлі де жетілдіруге мүмкіндіктер бар. Қазақстанның коммерциялық банктерінде кредиттерді бөлу процесіне кредиттік тарих пен қамтамасыз ету сапасын қоса алғанда, әртүрлі факторлар әсер етеді және кредиттік тәуекелді тиімді басқару Қазақстандағы банк секторының орнықтылығы мен табыстылығын қамтамасыз ету үшін шешуші мәнге ие. Қазақстанның коммерциялық банктерінің кредиттік портфелі негізінен корпоративтік кредиттерден тұрады, ал мерзімі өткен кредиттердің коэффициенті covid-19 пандемиясының банк секторына әсер етуінің жалғасуына байланысты жоғары болып қала береді.
Несиенің экономикадағы орыны мен рөлі, оның атқаратын қызметтерімен сипатталады. Жалпы несие экономикалық категория ретінде төмендегідей қызметтерді атқарады:
:: қайта бөлу;
:: айналыс шығындарын үнемдеу;
:: айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру;
:: капиталдың шоғырлануын жеделдету;
:: ғылыми-техникалық прогресті жеделдету.
Несиенің қайта бөлу қызметі, кез келген елдің ұлттық экономикасының толыққанды жұмыс жасауына өз үлесін қосады. Несиенің бұл қызметінін, көмегімен экономикалық жүйенің бір саласынан екінші бір саласына капитал ағымы болады. Несиенің бұл қызметінің, қаржының қайта бөлу қызметінен айырмашылығы қаржының бөлінуі әкімшілік негізде жүргізілсе, ал салалар мен аймақтар арасындағы капитал ағымы несие арқылы, яғни ол нарыктық механизм негізінде жүзеге асырылады.
Несиенің айналыс шығындарын үнемдеу қызметінің іс жүзіне асуы несиенің экономикалық мәнінен туындайды. Шаруашылық субъектілеріндегі ақшалай қаражатгардың түсуі мен жұмсалуы арасындағы уақытша болатын алшақтық кей жағдайларда қаржылай ресурстарға деген қажеттілікті туындатады. Міне, сондықтан да мұндай жағдайларда қарыз алушылардың барлық категориялары өздерінің меншікті қаражатқа деген жетіспеушіліктің орнын толтыру үшін несиені пайдаланады. Бұл дегеніміз капитал айналымын қамтамасыз етіп қана қоймай, айналыс шығындарын үнемдеуге де мүмкіндік жасайды.
Ал, келесі қызметі, яғни несиенің айналыстагы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыруы. Қазіргі несиелік шаруашылықта мұндай орын алмастыруға толық мүмкіндік бар. Бұл қызметтің іске асу үдерісінде тек қана тауар айналысын емес, сондай-ақ нақты ақшалардың уақытша орнын ауыстыра отырып, ақша айналысын да жылдамдатады. Несиенің бұл қызметі несиелік ақшалар: чектер, вексельдер, несиелік карточкалар көмегімен жүзеге асырылады. Несиенің, бұл қызметі арқылы ақша айналысының жылдамдығы мен қатар, айналыстағы ақша массасына және төлем айналымына да ықпал етеді.
Капиталдың шоғырлану процесі қызметі экономиканың тұрақты дамуына жағдай жасау үшін маңызды болып табылады. Мұндай міндеттерді шешуде несиенің бұл қызметі өндірістің ауқымын ұлғайта отырып, пайда алуға мүмкіндік береді.
Несиенің ғылыми-техникалық прогресті жеделдету қызметі ғылыми-техникалық ұйымдардың қызметін қаржыландырумен сипатталады. Сондықтан да, несиенің көмегінсіз көптеген ғылыми - зерттеу орталықтарының (бюджеттік қаржыландыруда отырғандардан басқалары) жұмыс жасауы қиынға түседі.
Сондай-ақ несие өндіріске ғылыми технологияларды жаңалық ретінде енгізу үшін де аса қажет болып табылады. Себебі, ондай шығындар бастапқыда кәсіпорынның қаражатымен, оның ішінде орта және ұзақ мерзімді банктің, несиелері есебінен қаржыландырылады.
Несиенің нысандары, оның құрылымымен және белгілі бір дәрежеде несиелік қатынастардың мәнімен тығыз байланысты келеді.
Несие нысаны - бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың негізгі қызметтерінің яғни, әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында толық сақталатын көрінісін білдіреді.
Несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы байланыстар қалай өзгергенімен де, несиенің нысаны сол күйінде сақталады.
Несиенің екі нысаны бар: тауарлы және ақшалай. Мұндағы тауар түрінде берілетін несиені - коммерциялық, ал ақша түріндегі несиені - банктік деп атайды. Қалған несиенің түрлері осы екі нысанының тәжірибеде қолдануынан туады.
Коммерциялық несие - бұл қарыз берушінің қарыз алушыға қарызға берген тауарын білдіреді. Коммерциялық несие - бұл вексель айналысының пайда болуына себеп болған, экономикадағы несиелік қатынастардың алғашқы нысаны. Несиенің бұндай нысанының басты мақсаты - тауарлардың өту үдерісін жеделдету, сондай-ақ одан пайда табу.
Мұнда қарыз алушы да және оны берушілер ретінде кәсіпкерлер мен бизнеспен айналысатындар бола алады. Коммерциялық несие көбіне тауарды сатып алушыда нақты ақшаның болмай калуы барысында туындайды. Мұндай жағдайда, айналыс құралы ретінде, қарыз алушының көрсетілген соманы уақытында төлейтіндігін куәландыратын арнайы қарыздық міндеттеме - вексель қолданылады.
Коммерциялық несиенің банктік несиеден айырмашылығы төмендегідей:
:: қарыз беруші рөлінде банктік мекемелер емес, яғни тауар немесе қызметгі сатумен айналысатын кез келген занды тұлға бола алады;
:: коммерциялық несие тек қана тауар нысанында беріледі;
:: қарыз капиталы өнеркәсіптік немесе сауда капиталымен байланысты;
:: коммерциялық несиенің орташа құны сол кезендегі банктік пайыз мөлшерімен салыстырғанда төмен болады;
:: қарыз беруші мен қарыз алушы арасындағы несиелік мәміленің заңды түрде рәсімделуі барысында, бұл несие үшін төленетін ақы тауар бағасының құнына қосылады.
Банктік несие - бұл банктік мекемелерден қарыз алушыларга ақшалай турде берілетін несиені білдіреді. Банктік несие - бұл экономикадағы кеңінен тараған несиелік қатынастардын, нысаны болып табылады. Банктік несие бойынша несиелік қатынастың құралына несиелік шарт немесе несиелік келісім жатады. Банктік несиеде несие беруші: банк және арнайы қаржы мекемелері болса, ал қарыз алушылар ретінде: кәсіпкерлікпен немесе бизнеспен шұғылданатын қаржы ресурстарына деген сұранысы бар кез келген занды ұйым болып табылады. Мұндағы қарыз берушінің басты мақсаты - бұл пайыз түрінде табыс алу. Несиенің түрлері коммерциялық және банктік несиеден туындайды.
Коммерциялық банктер өздерінің клиенттеріне әр түрлі несиелер береді. Оларды мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі:
I. Қарыз алушылар категорияларына қарай:
1. Қаржылық институттарга берілетін несиелер:
:: мақcатты қорларға;
:: банктерге;
:: қаржы-несиелік мекемелеріне.
2. Қаржылық емес агенттерге берілетін несиелер:
:: өнеркәсіп салаларына;
:: ауыл шаруашылығына;
:: саудаға;
:: дайындау ұйымдарына;
:: жабдықтау-сату ұйымдарына;
:: кооперативтерге;
:: жеке кәсіпкерлерге.
3. Тұтыну мақсатына берілетін несиелер.
II. Мерзіміне қарай:
:: қысқа мерзімді (1 жылға дейін);
:: орта мерзімді (1 жылдан 3 -- 5 жылға дейін);
:: ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары).
III. Тағайындалуы және пайдалану сипатына қарай:
:: негізгі қорларға жұмсалатын;
:: айналым қаражатына жұмсалатын.
IV. Қамтамасыз ету дәрежесіне қарай:
1. Қамтамасыз етілген:
:: кепіл-хатпен;
:: кепілдемемен;
:: кепілдікпен.
2. Сақтандырылған.
3. Қамтамасыз етілмеген:
:: сенім (бланктік)несиесі.
V. Қайтарылу дәрежесіне қарай:
1. Стандартты несие - қайтарылу уақыты жетпеген, бірақ қайтуында ешқандай күмән жоқ несиелер;
2. Күмәнді несиелер - қайтарылу уақыты кешіктірілген, мерзімі ұзартылған және банк үшін тәуекел туғызатын несиелер. Соңғы қабылданған активтердің жіктеу ережесіне сәйкес, күмәнді несиелер ішінара бөлінеді: 1-санатты күмәнді, 2-санатты күмәнді, 3-санатты күмәнді, 4-санатты күмәнді, 5-санатты күмәнді.
3. Үмітсіз несиелер - қайтару уақыты кешіктірілген, мерзімі еткен ссудалар шотына жазылған несиелер.
VI. Валютамен берілуіне қарай:
:: ұлттық валютамен;
:: шетел валютасында.
VII. Берілу шартына қарай:
Тұтыну несиесі - бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу үшін және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несие.
Тұтыну несиесінің басты тағайындалуы халыққа тауарлар сатуды ынталандыруға бағытталады. Тұтыну несиесі бөлшек саудамен тығыз байланысты: бір жағынан тауар айналымының ұлғаюына сай несиенің көлемі өседі, сонымен қатар, тауарды несиеге алу сұранысы туындайды; екінші жағынан, халықты несиелеудің өсуі, сұраныстың төлем қабілеттігін ұлғайтады. Мұндай тәуелділік, әсіресе бүгінгі тауарлар нарығын толтыру жағдайында пайда болуда.
Тұтыну несиесінің дамуы әр түрлі елдерде әр қалай дәрежеде қалыптасуда. Италия мен Жапонияда халықтың қарызының жалпы сомасы, сол елдің ішкі жиынтық енімінің 10%-ын, Германия мен Францияда - 30%-ын, ал, Ұлыбритания мен АҚШ-та 60%-ын құрайды екен. Бұл елдердің тәжірибелерінде тұтыну несиесін ең қымбат тауарларды: автомобиль, электр тұрмыстық құралдарды, жиһаздарды және т.с.с. сатып алу барысында жиі пайдаланады.
Бұл елдердің тұтыну несиесінің жартысынан көп бөлігі автомобилдерді сату үлесіне тиеді. Экономикалық мазмұны жағынан тұтыну несиесі банктік несиенің бір бөлігі ретінде, оның басты бағыты тек жеке тұлғалармен тікелей байланысты болып келеді. Сондықтан да, несиенің бұл нысанының экономикасы дамыған елдерде кеңінен пайдалануының екі түрлі себебі бар: біріншісі, субъективті, яғни бұл несие халыққа ең жоғарғы деңгейде материалдық игіліктерге қол жеткізуге қолайлы жағдай жасаса; екіншісі, объективті, яғни кез келген қоғамның дамуының басты бір экономикалық мәселесі - бұл дайын өнімді өткізу десек, ендеше тұтыну несиесін қолдану аталған мәселені шешуге мүмкіндік береді. Тұтыну несиесі көптеген елдердің экономикасында маңызды рөл атқарады, сондықтан да, оны мемлекеттік ұйымдар тарапынан белсенді түрде реттеп отыру қажет. Мұндай реттеуді екі түрге бөледі: берілу және пайдалану деңгейінде реттеу. Берілу деңгейінде мемлекет тұтынушыларды ынталандыруға тиіс.
Қазіргі кезде Қазақстанда тұтыну несиесі кеңінен дамып отырған несиеге жатады.
Екінші деңгейдегі банктер тәжірибесінде тұтыну несиесінің мынадай түрлері қолданылуда:
:: автомобилдік несие;
:: ұзақ мерзімде пайдаланылатын тауарлар сатып алуға берілетін несие;
:: тұрғын үйді жөндеу жұмыстарына берілетін несие;
:: кейінге қалдырмайтын қажеттіліктерге (оқу, емделу, демалу және т.с.с.) берілетін несие.
Мұнда автомобильдік несие бойынша жаңа және жүрілген автомобильдерді банк несиесі көмегімен алуға болады.
Ұзақ мерзімде пайдаланылатын тауарларға мыналар жатады:
:: жиһаз;
:: сантехника;
:: аудио-видео-және түрмыстық техникалар;
:: компьютер және оргтехника;
:: басқа да тұтыну тауарлары.
Тұрғын үйді жөндеу жұмыстарына: үйдің ішінде және сыртында құрылыс және басқа да жөндеу жұмыстарын жүргізу жатады.
Сонымен қатар, кез келген банктен тұтыну несиесін алуға қажетті құжаттар тізімі мынадай:
Азаматтық. Несие алу үшін сіз Қазақстан Республикасының азаматы болуыңыз керек, шетелдіктер үшін тұрғылықты жеріңіз бен ЖСН болуы керек.
Кіріс. Несие алуға өтініш берген кезде сізде тұрақты табыс көзі бар екенін және сіздің кірісіңіз несиені өтеуге жеткілікті жоғары екенін көрсетуіңіз керек.
Оң несие тарихыңыздың болуын тексереді.
Жасы. Сіздің жасыңыз 22 пен 75 аралығында болуы керек.
Десе де, қазір кез-келген банктен сіз 5 минутта өзіңіз жайлы анкета толтыра отырып несие ала аласыз.
Ипотекалық несие - бұл қозғалмайтын мүліктерді (тұрғын үйді, өндіріс ғимараттарын, жерді және т.с.с.) кепілге ала отырып, ұзақ мерзімге берілетін несие.
Халыққа берілетін ипотекалық несиені үш түрге бөлуге болады:
тұрғын үй құрылысына арналған жерді сатып алуға берілетін ипотекалық несиелер;
тұрғын үй құрылысына және қайта құруға берілетін ипотекалық несиелер;
тұрғын үйді сатып алуға берілетін ипотекалық несиелер
VIII. Несиелеу объектісіне қарай:
меншікті айналым қаражаттарын толықтыруға;
материалдық запастар жиынтығы мен өндіріс шығындарына;
сыртқы экономикалық қызметке байланысты тауарларды экспорттау мен импорттауға;
азаматтардың жеке қызметтері үшін шикізаттар, материалдар, құралдар және басқа да мүліктер алуына;
ломбардтық, кепілдік және ссудалық операцияларға;
театрлар және демалыс үйлерінің кірістері мен шығыстары арасындағы маусымдык үзілістерге;
күрделі жұмсалымдарды қаржыландыруға;
тез өтелетін тиімділігі жоғары шараларға.
Тікелей банктік несиелендіруде несиегер тікелей қарыз алушыға қарыз береді. Несиегер болып - банк, ал қарыз алушы болып шаруашылық жүргізуші субьекті әрекет етеді.
Клиенттерге қарыз беру үшін банкте несиелендірудің әрбір обьектісі бойынша қарыз есебі жүргізілетін қарыз шоты ашылады. Клиенттердің қажеттіліктеріне және банк мүддесіне тәуелді әрбір нақтылы жағдайда клиенткене жай шот, не арнайы шот ашылады.
2 тарау. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАНК СЕКТОРЫ ЖӘНЕ ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛАРДЫ НЕСИЕЛЕУ
2.1 Қазақстан Республикасының банк секторындағы жеке тұлғаларға кредит беру нарығын талдау
2023 жылғы 1 наурыздағы жағдай бойынша Қазақстан Республикасының банк секторында 21 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz