Бір құрамды сөйлемдер
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министірлігі
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау университеті
Махмұтова Азиза
(Студенттің аты-жөні)
ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЖАҚТЫ ЖӘНЕ ЖАҚСЫЗ КАТЕГОРИЯСЫ
(Тақырыбы)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы: 6B01707 - Қазақ тілі мен әдебиеті
(код және мамандық атауы)
Көкшетау 2023
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министірлігі
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау университеті
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазіргі қазақ тіліндегі жақты және жақсыз категориясы
Мамандығы: 6B01707 - Қазақ тілі мен әдебиеті
Орындады: Махмұтова А.
(қолы) (аты-жөні )
Жетекші:
(қолы) (аты-жөні )
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
(қолы) (аты-жөні )
Көкшетау 2023
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЖАЙ СӨЙЛЕМ СИНТАКСИСІ
1.1 Қазақ тіліндегі жай сөйлемдер, негізгі
мағыналық-құрылымдық белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Қазақ тіліндегі жай сөйлемдердің топтастырылу
принципі мен жүйесі, қолданылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 14
2 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЖАҚТЫ ЖӘНЕ ЖАҚСЫЗ СӨЙЛЕМДЕР КАТЕГОРИЯСЫ
2.1 Қазақ тіліндегі жақты сөйлемдер, олардың
жасалуы мен қолданылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.2 Қазақ тіліндегі жақсыз сөйлемдер, олардың
жасалуы мен қолданылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 30
3 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЖАҚТЫ СӨЙЛЕМДЕР МЕН
ЖАҚСЫЗ СӨЙЛЕМДЕР ТАҚЫРЫБЫНДА БОЛҒАН
ЗЕРТТЕУЛЕР МЕН ОЛАРДЫҢ НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... . 37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 62
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 63
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазіргі қазақ тіліндегі жай сөйлемдер бірнеше сөйлем түрлерін қамтитын синтаксистің ерекше бөліктерінің біріне айналған. Жай сөйлемдер тілдің негізгі өзегі, ауызекі тілдегі ең жиі қолданыстағы бірлік. Жай сөйлемдердің ішіндегі жақты және жақсыз сөйлемдер ертедегі ауыз әдебиеті мен орта ғасырдағы қазақ әдебиетін ғана емес қазіргі таңдағы шығармаларда да өзіндік орны бар тілдік бірлік. ол тілдік бірлікті зерттеу нысаны ретінде көрген ғалымдар көп болғанымен, жақты мен жақсыз сөйлемдер аясында талқылаулар әлі де өзекті. Осыған орай, жақты сөйлемдер мен жақсыз сөйлемдердің негізгі ерекшеліктерін анықтап, олардың синтаксисіне тоқатлып кетуді жөн көрдім. Кейіннен, осы тақырыпта зерттеу жүргізген ғалымдардың мақалалары мен еңбектерін сараптап, өзімнің жұмысыма өзек ретінде алдым.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Сөйлем -- синтаксис ғылымының басты зерттеу нысаны. Қазақ тіл білімінде синтаксистің объектісі сөз тіркесі мен сөйлем деп берілгенмен, сөйлемнің орны қай жағынан болса да ерекше. Біріншіден, адам ойын жарыққа шығарады, екіншіден, адамдар арасындағы тілдік карым-катынасты жүзеге асырады және тілдік жүйедегі негізгі мақсаттарды орындайтын бірден-бір тілдік бірлік болып табылады. Тек сөйлем арқылы ғана біз ойымызды екінші біреуге жеткізіп, өзара пікір алмаса аламыз.
Алайда, синтаксистің нысаны сөз тіркесі мен сөйлем құрылысын ғана зерттеумен шектелмейтінін уакыт көрсетіп отыр. Қазіргі кезде синтаксис ғылымы өзінің ауқымын зерттейтін нысаны тұрғысынан ғана емес, сол нысандарға қатысты арнайы проблемалар мен зерттеу әдістері тұрғысынан да кеңейткен. Мысалы, орыс ғалымы Н.Ю.Шведова қазіргі синтаксистің зерттеуге тиіс нысандары ретінде негізгі бес түрлі тілдік бірлікті атайды: сөз тұлғасы, сөз тіркесі, жай сөйлем, кұрмалас сөйлем, мәтін. Бұлар қай жағынан да өзара тығыз байланысты болып, күрделі бір синтаксистік тұтастықты кұрайды деп есептейді [22]. Қазір осы аталғандардың ішінен тек сөйлемді ғана тіл біліміндегі ең басты синтаксистік бірлік деп тану жөніндегі көзқарастар басым. Ал, сөйлемдер ішінара да бірнеше топтарға бөлінеді, алайда, соның ішіндегі ең негізгісі ретінде жай сөйлемдер танымал. Жай сөйлемдер құрмалас сөйлемді құраушы ретінде де, диалогтарға негіз ретінде де жиі қарастырылады. Жай сөйлемдер ішіндегі жақты және жақсыз сөйлемдерді зерттеу тіл білімі дамып, өз шекарасын кеңейткен сайын қажет бола береді. Оның негізгі себебі, тіл әрқашан даму үстінде және көптеген жаңа қолданыс түрлері мен жазбаша тілдің басқа да бағыттарының пайда болуында жатыр.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, С.Жиенбаев, М.Балақаев, Т.Қордабаев, Р.Әміров, Қ.Есенов, О.Төлегенов, А.Әбілкаев, Т.Сайранбаев сынды ғалымдар қазақ тіліндегі синтаксис ғылымының дамуына үлестерін қосты.
Қазақ тіл білімінде, түркологияда да, жай сөйлем жүйесі 'бастауыш-баяндауыш' болып құралған сөйлемдерді зерттеу арқылы танылды. 3ерттеудің бастысы осылар болды.
1960-70 жылдары О.Төлегенов, Ғ.Мадина, К.Аханов жай сөйлемдерді бір құрамды - екі құрамды, бір тұрлаулы мүшелі - екі тұрлаулы мүшелі деп топтап, осы арқылы атады. 1996 жылы Ж.Садуақасовтың Қазақ тіліндегі бір құрамды сөйлемдер деген монографиясы жарияланды.
Диплом жұмысының теориялық тұжырамдамасы. Қазіргі қазақ тіл білімінде жақты сөйлемдер де жақсыз сөйлемдер де әлі күнге дейін зерттелу үстінде, ол тілдің дамуымен бірге жүре беретін үдеріс болғандықтан, алдағы уақытта болатын басқа да зерттеулерде жақты және жақсыз сөйлемдер категориясы тақырыбында жақсы нұсқаулық бола алады. Көптеген зерттеулер мен мақала, диссертациялар нәтижелері сарапқа алынғандықтан, жұмыс өзге де жас зерттеушілерге тіл ғылымын зерттеу барысында көмегін тигізе алады.
Зерттеу нысаны. Қазақ тіліндегі жақты және жақсыз сөйлемдер, жай сөйлемдер категориясы.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Қазақ тіліндегі жай сөйлемдер синтаксисін сараптау арқылы олардың түрлері мен қалыптасу заңдылықтарын зерттеу, жақты сөйлемдер мен жақсыз сөйлемдер тақырыбына жеке дара ізденіс жасау арқылы ерекшеліктерін анықтау, тіл біліміндегі орнын анықтау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
oo Қазақ тіліндегі жай сөйлемдер категориясын жіктеу;
oo Жай сөйлемдердің түрлеріне тоқталып өту, өзіндік ерекшеліктерін тереңірек зерттеу;
oo Жай сөйлемдер қатарындағы жақты және жақсыз сөйлемдерді талдау;
oo Қазақ тіліндегі жақты және жақсыз сөйлемдер категориясына мәліметтер жинақтау, сараптау;
oo Жақты және жақсыз сөйлемдер аясында болған зерттеулерге сараптама жасау арқылы тақырыптың өзектілігін ашу.
Зерттеудің әдіснамалық негіздері. Диплом жұмысында филология, қазақ әдебиеті, лингвистика, түрлі тіл білімі аясындағы зерттеу жұмыстары, оқыту әдістемелерінің жинақтары, оқулықтары мен оқу құралдары негіз болды.
Зерттеу әдістері. Зерттеу жұмысында ғылыми - теориялық еңбектерді талдау барысында түрлі ой - пікірлерді қорыту, баяндап шығу, жүйелеу, анықтау мен бақылау әдістері қолданылды. Жұмысты жазуға теориялық сүйеніш болған - қазақ тіл біліміндегі жай сөйлем синтаксисіне қатысты жазылған А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, М.Балақаев, Р.Әмір, Т.Сайрамбаев, А.Әбілқаев, М.Серғалиев, Ж.Жақыпов, Ж.Сәдуақасов еңбектері, түркологиядағы және орыс тіл біліміндегі П.М.Мелиоранский, Н.К.Дмитриев, Р.С.Сибагатов, Н.Д.Арутюнова, В.В.Бабайцева, Л.Ю.Максимов еңбектері қаралды. Жұмыста талданған сөйлемдер Абайдың нақыл сөздерінен, М.Әуезов, Ә.Нұрпейісов, Қ.Аманжолов, Б.Майлин, Ғ.Мүсірепов, О.Бөкей, С.Мұқанов, С.Мұратбеков, Ғ.Мұстафин шығармаларынан мысал ретінде келтірілді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
oo Жай сөйлем синтаксисін зерттеуде қазақ, орыс, татар тілдерінің негізінде болған зерттеулерге талдау жасалды;
oo Жақты және жақсыз сөйлемдердің баяндауыштарының жасалуы туралы мәліметтер жинақталып сараланды;
oo Синтаксистің зерттеу аясының әр тілдегі ерекшеліктері қарастырылды;
oo Қазақ әдебиетінен жай сөйлемдер, оның ішінде жақты және жақсыз сөйлемдер, толымды және толымсыз сөйлемдерге мысалдар келтірілді;
oo Жақты және жақсыз сөйлемдерді осыған дейін зерттеген ғалымдардың еңбектеріндегі негізгі тезистерге тоқталып өтілді.
Зерттеу жұмысының практикалық мәні. Филологтар, тіл мамандары, әдебиетшілер мен осы салада білім алуға бекінген студенттер өзінің ғылыми жұмыстарына, семинарларына нұсқаулық ретінде қолдана алады. Тілдерді оқытатын басқа да мекемелер өздеріне қосымша дереккөз ретінде қолдана алады.
Зерттеу жұмысының пәнi: Қазақ тіл біліміндегі жақты және жақсыз сөйлемдер зерттеу жұмысының пәні болып табылады.
Диплoм жұмыcының құрылымы: Кiрicпeдeн, 3 тaрaудaн, 4 тараушадан, қoрытындыдaн, пaйдaлaнылғaн әдeбиeттeр тiзiмiнeн тұрaды.
Кiрicпeдe диплoм жұмыcының көкeйтecтi мәceлeлeрi, яғни бұл тақырыпты таңдаудағы себептер мен тақырыптың өзектілігі көрсетілген, бқл жұмысты жасау кезіндегі мақсаттар мен міндеттер жазылған.
1-тaрaудa қазақ тіліндегі жай сөйлем синтаксисі талданып, олардың түрлері мен жасалу жолдары туралы айтылды. Жай сөйлемдердің негізгі мағыналық құрылымдары мен ерекшеліктері атап өтілді.
2-тaрaудa қазақ тіліндегі жақты және жақсыз сөйлемдер категориясы талданып, әр жай сөйлем түріне тараушаларда тоқталып, олардың құрамдас бөліктері мен жасалу жолына анықтамалар берілді.
3-тарауда қазақ тіліндегі жақты сөйлем мен жақсыз сөйлем тақырыбында болған зерттеулер мен олардың нәтижелері талданып, әдебиеттерден мысалдар келтіріліп, сараптау жасалынды.
Қoрытындыдa зeрттeу нәтижeciнiң нeгiзгi тұжырымдaмaлaр шығaрылғaн.
Қoлдaнылғaн әдeбиeттeр тiзiмiндe диплoм жұмыcындa пaйдaлaнылғaн бacылымдaр жүйeлi түрдe көрceтiлгeн.
1 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЖАЙ СӨЙЛЕМ СИНТАКСИСІ
1.1 Қазақ тіліндегі жай сөйлемдер, негізгі мағыналық-құрылымдық белгілері
Синтаксис - (грекше syntaxis) - грамматиканың морфология сияқты өзекті саласының бірі. Грамматиканың тең праволы, әрі өзара тығыз байланысты бұл екі саласының қарастыратын объектілері тілдің гармматикалық құрылысының мәселелері болады: морфология сөздердің гармматикалық жүйесін, құрылысын, сөз таптарының гармматикалық жүйесін, құрылысын, зерттейді. Қазақ тіл білімі іргелі зерттеулердің нәтижесінде тармақтары сараланып, даму үстінде. Сондай сараланған салалардың бірі - жай сөйлем синтаксисі. Тіл білімінің негізгі саласы болып табылатын синтаксистің зерттеу нысаны - жай сөйлемнің синтаксистік құрылымының теориялық негізі, практикалық маңызы жан-жақты зерттелуде. Синтаксис сөз тіркесін, сөйлемді, олардың түрлерін, сөйлем мүшелерін және басқа синтаксистік формаларды адамның ойын білдірудің грамматикалық тәсілдері ретінде, өзара байланысты категориялар ретінде қарастырады. Синтаксис сөздерді сөйлемнің бөлшектері ретінде, ал жалғауларды сөйлемдегі сөздерді бір - бірімен қиюластырып тұратын морфологиялық - синтаксистік категория ретінде тексереді. Жақсыз сөйлем -- сөйлемдегі айтылар ой бастауыштан басқа сөйлем мүшелері арқылы берілетін жай сөйлемнің түрі. Жақсыз сөйлемнің бастауышы болмайды, оның жоқ екені сол сөйлемнің баяндауышынан білінеді.
Орыс тіл білімінің өзінде синтаксистің нысаны туралы түрліше көзқарастар қалыптаскан. Олар, негізінен, үш түрлі.
Біріншіден, синтаксис тек сөйлемді және оның бөліктерін, сөйлем мүшелерін ғана зерттейді, яғни синтаксис ғылымы тек сөйлемді ғана зерттейді, сөз тіркесі еленбейді.
Екіншіден, синтаксис тек сөз тіркесін зерттейді дейтін пікір. Бұл көзкарасты Ф.Ф.Фортунатов, В.К.Поржезинский, Н.М.Петерсон, А.М.Пешковский қолдайды. Бұл ғылымдар сөйлем сөз тіркесінің бір тармағы дейді.
Үшіншіден, В.В.Виноградов, Ю.Шведова, В.Н.Ярцева, О.С.Ахманова сияқты ғалымдар синтаксистің объектісі ретінде сөз тіркесі мен сөйлемді қатар қарастырады.
Қазақ тіл білімінде А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев т.б. еңбектерінде синтаксистің нысаны сөйлем деп карастырса, профессор М.Балақаев оған сөз тіркесін қосады. Сонымен синтаксистің нысаны сөз тіркесі мен сөйлем деп танылып келгенімен профессор Қ.Есенов оған күрделенген сөйлемдерді, Б.Шалабай мәтін мәселесін қосуды ұсынады. А.Ж.Жақыпов синтаксистің объектісі сөз тіркесінен басталып, сөйлеммен шектелмеуі тиіс деп, синтаксистің нысаны -- сөз формаларынан басталуы тиіс дейді].
Тіл мамандарының барлығы да сөйлемнің көп қырлы, жан-жақты категория екендігін мойындайды. Біріншіден сөйлемнен сөз тіркесін де, сөйлем мүшелерін де, сөйлемнің окшау сөздерін де, бірыңғай мүшелерін де, айқындауыштарын да көре аламыз. Яғни сөйлемнің өн бойынан бірнеше тілдік категорияларды көреміз. Екіншіден, жай сөйлем -- кұрмалас сөйлемді кұраудың да негізгі материалы. Құрмалас сөйлемдердің өзі осы жай сөйлем негізінде кұрала келіп, күрделі ойды білдіреді.
Қазақ тілі төңірегіндегі зерттеулердің, қазақ тілі синтаксисін жоғары оқу орындарында, мектептерде оқыту үстіндегі ізденістердің, жалпы лингвистикалық теориялық ағымның жетістіктеріне қарамастан, қазақ тілінің жай сөйлем жүйесінде әлі де болса танылмаған мәселелердің көп екені байқалады.
Жай сөйлемдердің құрылуы жөніндегі бүгінгі теориялық мағлұматтар қазақ тіліндегі барлық деректерді қамти алғаны анық болып отыр. Сөйлеу процесінде байқалатын деректер теорияда қалыптасқан ережелерге сай келмейтін құрылымдар бар екенін дәлелдейді.
Тіліміздегі жай сөйлемнің ойды, лебіз бен пікірді білдіретін басты грамматикалық тұлға екені белгілі. Сондықтан да бұл жай сөйлемдердің табиғаты өте күрделі. Оның құрылысы, бір жағынан ойды білдіретін логикалық тұлғалардың құрылысымен ұштасып жатса, екінші жағынан сөйлеуші жүктеген коммуникативтік мүддеге тәуелді болады. Осы диалектикалық байланыс пен тілде туындайтын қайшылықтар жай сөйлемдер жүйесіне әсер етіп, оны күрделендіре түседі.
Жай сөйлем-бір немесе бірнеше сөз бен сөз тіркестерінен құралып, тиянақты бір ғана ойды білдіретін сөйлем. Жай сөйлемнің негізгі ерекшелігі -- құрамындағы сөздер өзара бір-бірімен семантикалық бірлікте болады, екпін тұтастығы, сөздердің орын тәртібі сақталады. Құрылымы жағынан жай сөйлем бір сөзден де, екі не одан да көп сөзден де тұрады.
Қазақ тіл білімінде жай сөйлемдер құрылысына, мағыналық мазмұнының сипатына қарай бірнеше топқа бөлінеді.
1) Жақты сөйлем - бастауышы бар, жасырын тұрғанда да баяндауышы арқылы табуға болатын сөйлем түрі. Мысалы: Арада сүт пісірімдей уақыт өтеді. Кенет отқа көзі түсіп кеткен т.б.
2) Жақсыз сөйлем - баяндауыштың бір өзі сөйлемге негіз болатын жай сөйлемнің түрін жақсыз сөйлем деп атайды. Мысалы: Менің айтқаным келді. Бір жерде көргенім бар т.б.
3) Жалаң сөйлем - тұрлаусыз мүше қатыспаған сөйлемді атайды. Мысалы: Ойын қызық. Үй жылы. Қарағың келеді т.б.
4) Жайылма сөйлем - тұрлаусыз мүше қатысқан сөйлемді атайды. Мысалы: Едіге ұзақ жол жүрді. Алыстан мұнар тау көрінеді т.б.
5) Толымды сөйлем - ойға қатысты сөйлем мүшелерінің барлығы қатынасқан сөйлемді атайды. Мысалы: Шашубай мерген еді. Ол шиті мылтықпен кешке киік атып әкелді т.б.
6) Толымсыз сөйлем - ойға қатысты сөйлем мүшесінің біреуі түсіп қалған сөйлем түрі. Мысалы: Қарлығаштар тағы келді. Қайта-қайта келе берді т.б.
7) Атаулы сөйлем - кейбір жай сөйлемдер іс-оқиғаны баяндамайды, тек заттың, құбылыстың, мезгілдің, мекеннің атауын ғана білдіреді ондай сөйлемдер атаулы сөйлем деп аталады. Мысалы: Дала. Егін даласы рақат құшағында т.б.
Қазақ тіл білімінде де, түркітануда да жай сөйлемдер жүйесі бастауыш-баяндауыш болып құралған сөйлемдерді зерттеу арқылы танылып келеді.
Синтаксистің ең үлкен саласы - жай сөйлемдердің зерттелу тарихы ілгеріректе басталғанымен, оған қатысты шешілмеген біраз мәселелер әлі де жүйелі шешімін күтуде. 1950 жылдан бері жай сөйлемнің бір түрі жақсыз сөйлемдер, сондай-ақ, атаулы сөйлемдер фактологиялық материалдарға сүйеніп, зерттеліне бастады. Жақсыз сөйлемдерге арналған монографиялық еңбектерінде Ғ.Мадина қазіргі қазақ тіліндегі жақсыз сөйлемдерді баяндауыштың жасалу ыңғайына қарай, қандай тұлғалардан жасалғанына байланысты, оны үш топқа бөліп қарап, әрқайсысын ана тіліміздің фактілерімен дәлелдеп, маңызды түйін жасады. 1960-1970 жылдары К.Аханов жай сөйлемдерді бір құрамды, екі құрамды, бір тұрлаулы мүшелі, екі тұрлаулы мүшелі деп топтастырып қараса [23], Ж.Садуақасов қазақ тіліндегі бір құрамды сөйлемдерді зерттеу нысаны етіп алды [2]. Жай сөйлемнің басқа түрлерінен тек оқулық аясында ғана мағлұмат беріп жүр.
Толымсыз сөйлемдер қазақ тіл білімінде әлі де түпкілікті зерттеуді қажет етеді. Оқулық көлеміндегі жұмыстарда бұл мәселе тек шолу жасаумен ғана шектелген. Осы кезге дейінгі барлық грамматикаларда толымсыз сөйлемдер жай сөйлемнің бір түрі ретінде енгізіліп келді. Бұл еңбектерде аталған сөйлем түріне берілген анықтамалар, негізінен, ойға қатысты сөйлем мүшелерінің түгел қатысу, қатыспауын басшылыққа алған. Дегенмен, қазақ тіл білімі мамандарының арасында толымсыз сөйлемге бірізді берілген анықтама жоқ.
Қазақ тіл білімінің негізін салушы ұлы ағартушы ғалым А.Байтұрсынұлы Тіл тағлымы атты еңбегінің Сөйлем түрлері деген бөлімінде толымды және толымсыз сөйлемдерге мынандай анықтама берген: Тұрлаусыз мүшелері бар сөйлем толымды сөйлем деп аталады. Мысалы, Өлген келмес, өшкен жанбас. Берген алар, еккен орар. Ал тұрлаулы мүшелерінің біреуі не екеуі де жоқ болса, сөйлем толымсыз деп аталады. Мысалы, Ит тойған жеріне, ер туған жеріне. Барымен базар, жоқты қайдан табар [15, 297-529 б.].
Ал қазақ тіл білімінің зерттеушісі профессор Қ.Жұбанов толымды және толымсыз сөйлемдерді толық сөйлем және олқы сөйлем деген атауларымен атайды да, негізгі мүшелер түгел (бастауышы да баяндаушы да бар) сөйлемді толық сөйлем дейміз, ал негізгі мүшенің (бастауыш пен баяндауыштың) біреуі не екеуі де жоқ болса, сөйлем олқы сөйлем деп те аталады деген анықтама береді [11, 146 б.].
Автор мысал ретінде мына өлең жолдарын келтіреді: Қартайдық. Қайғы ойладық. Ұлғайды арман (Абай).Берілген өлең жолдарының соңғы бөлімін толық сөйлем деп, алдыңғы екі сөйлемді олқы сөйлем деп көрсетеді.
Мектеп грамматикаларындағы берілген анықтамалар тұрғысынан қарасақ, толымды сөйлемге бастауышы мен баяндауышы түгел қатысып тұрған сөйлемдер жатқызылады, ал бастауышы жоқ сөйлемдер әрдайым толымсыз сөйлемдер болмақ.
Профессор Н.Сауранбаевтың берген анықтамаларында толықтауыштың қатысу-қатыспауы да сөйлемнің толымды я толымсыз екендігін білдіреді [25, 190 б.]. Сонда сөйлемнің толымды не толымсыз болуы үшін сөйлемнің қалған тұрлаусыз мүшелері - анықтауыш пен пысықтауыштың қатысу-қатыспауы неліктен деген заңды сұрақ туады.
Қазақ тілінде де, жалпы түркітануда да синтаксис, оның ішінде жай сөйлем де, құрмалас сөйлем де оқулық, жеке монография, тіпті диссертациялар ретінде қорғалып келеді. Сондықтан синтаксистің сөйлемдер жүйесіндегі жай сөйлем мен құрмалас сөйлемдер, олардың айырмашықтары, түрлері, жасалу жолдары едәуір зерттелді деуге де болады.
Құрмалас сөйлемнің ғылыми негізін П.М.Мелиоранский, А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, Н.Сауранбаев, С.Аманжолов, М.Балақаев, Т.Қордабаев, Р.Әмір, Б.Шалабай т.б. ғалымдар өздерінің мектептерге, орта арнаулы оқу орындарының филология факультеттеріне арнап жазған оқулықтары мен оқу құралдарында баяндалады.
Әдетте, жай сөйлем синтаксисінің негізгі зерттеу нысаны - жай сөйлемдер,оның құралу тәсілдері, негізгі мағыналық-құрылымдық белгілері, жай сөйлемдердің топтасу принципі мен жүйесі,сөйлемнің әр қилы мағыналық-грамматикалық, құрылымдық типтері,сөйлем мүшелерінің қызметі мен жасалуы болы келеді.
Сөйлем қарым-қатынас құралы бола отырып, өзіндік белгілерімен нақтыланады, атап айтканда: предикативтілік, коммуникативтілік, модальділік және иннотация. Бірак бұл белгілер бірден калыптасқан жоқ. Іргелі дамыған орыс тілінің өзінде В.В.Виноградов сөйлемнің негізгі белгілері ретінде тек предикативтілік пен иннотацияны ғана жаткызып келді. Кейін оған модальділік пен коммуникативтілік те косылып, аясы ұлғая бастады.
Сөйлемнің негізгі белгісі туралы профессор Т.Сайрамбаев: Сөйлемнің негізгі белгісі ретінде предикативтілік, модальділік және интонация -- үшеуін бірдей жаткызу орынды деп санаймыз. Предикативтілікке көбінесе тек жақ, шақ мәселесі ғана негіз болады. Осы екеуі арқылы предикативтілік жүзеге аса алады- дейді [16]. Ал модальділік белгісі ретінде -- рай категориясы, модаль сөздер мен демеуліктер және интонацияны корсетеді. Профессор Р.С.Әміров Жай сөйлемдер синтаксисі деген еңбегінде: Бастауыш-баяндауыштың катынасы -- предикативтілік қатынас деп аталады. Тілде осы предикативтілік қатынасқа үзбей ілесіп жүретін грамматикалык формалар болады. Олар бірнешеу және бәрі де көбінесе баяндауыш мүшенің құрамынан орын алады. [8;56], -- деп шақтық формасы мен жақтық формасына қоса рай формасын да көрсеткен. Предикативтіліктің сөйлемге тән басты белгі екенін көрсетеді.
Предикативтілік. Сөйлемді сөйлем ретінде танытатын белгінің бірі ретінде предикативтілік аталады. Сөйлемнің предикативтілік қасиеті туралы зерттеулер қай тілде болмасын аз емес. Тілші-ғалымдар сөйлем атаулының кандай түрі болмасын предикативтілік касиетке ие және бұл оның басты белгісі болып саналады деп есептейді. Предикативтілік -- синтаксистің негізгі бірлігі болып табылатын сөйлемнің функционалдық ерекшелігін танытатын синтаксистік категориясы; хабарды шындыққа катысты етіп, сол арқылы сөйлемді бірлік ретінде калыптастыратын сөйлемнің ең басты, шешуші белгісі, синтаксистің кұзырына енетін барлык бірліктерге сөйлемді қарама-қарсы қойып зерттеуге арналған категория.
Предикативтілік сөйлемді формальдық, құрылымдық (структуралық) тұрғыдан қарайтындар үшін -- бастауыш пен баяндауыштың немесе синтаксистік бас мүшелердің қатынасы, сөйлемді семантикалык құрылым тұрғысынан қарайтындар үшін -- логикалық бас мүшелер деп есептелетін субъект пен предикаттың қатынасы, ал сөйлемді коммуникативтік құрылым ыңғайында зерттеушілер үшін -- тема мен реманың қатынасы ретінде танылады.
Модальділік. Сөйлемде айтылған хабардың ақиқат шындыққа қатынасы модальділік болып табылады. Яғни сөйлеуші ақиқат шындыққа қалай қарайды, оған қандай сипаттама береді, оны қалай түсінеді -- модальдық қатынастың мәні, міне осында. Модальділік, ең алдымен, сөйлемде көрінеді. Сөйлемнің модальділік қасиеті интонация арқылы, етістіктің рай, шақ көрсеткіштері, түрлі етістік жұрнақтары, түрлі демеулік, тіпті сөздердің орны тәртібі, сондай-ақ қыстырма мүшелер арқылы да беріледі.
Коммуникативтілік. Сөйлемді қатынас құралы болу тұрғысынан сипаттау. Адам бір-бірімен тіл арқылы қарым-қатынас жасайды. Тіл бірліктерін коммуникативтілік аспектіде, контекст, ситуация және сөйлеудің диалогтік формасында қарастыру қолға алынып жатыр. Сөз тіркесі, сөйлем мүшесі сөйлемді құрайтын құрылымдык компоненттер болғанымен, бұлар пікір алысу дәрежесіне көтеріле алмайды. Адамдар арасындагы карым-қатынас сөйлемдер аркылы жүзеге асады. Сөйлем ғана карым-қатынастың (коммуникативтілік) негізі болып табылады. Сөз тіркесі мен сөйлем мүшелерінің коммуникативтік дербестігі жоқ, бірак кұрылымдық дербестігі бар. Бұлар дара жұмсала алмайды, тек коммуникативтік дербестігі бар тұлғалардың (жай сөйлем, кұрмалас сөйлем, синтаксистік шалым, текст) кұрылымдық компоненті ретінде ғана танылады.
Интонация. Сөйлем біршама аякталған ойды білдіргендіктен, оның өзіндік интонациясы болады. Ол карым-катынастың максатын білдіреді, яғни сөйлемнің хабарлы, сұраулы, бұйрыкты әлде лепті мәнмен айтылатындығы сөйлем бойынан тұтастай көрінетін интонациясынан байкалады. Сондай-ак сөйлемнің өн-бойынан ғана көрінетін мұндай интонация сөйлеушінің көңіл-күйі, айтылған ойы және сыйластық, салқын сыпайылық, енжарлық, мысқыл, ризашылық, құрмет, күдік, күмән, сенімсіздік, үміт т.б. сиякты тыңдаушыға қатысы байқала алады. Интонацияның бұл рөлі тілдегі модальдық категориясымен шектесіп жатыр. Сөйлем карым-қатынас құралы бола отырып, өзіндік белгілерімен баска тілдік бірліктерден (сөз, сөз тіркесі) нақтыланады. Бұл белгілердің әркайсысы жеке-жеке жұмсалмай, барлығы бірлікте келіп, сөйлемнің сөйлемдік қасиетін нақтылайды.
Тіл - қарым-қатынас жасаудың құралы да, сөйлем - сол қарым-қатынас жасауда кісінің ойын айтудың негізгі формасы. Кісінің ойы əр алуан, əр қилы болғандықтан соларды айту үшін жұмсалатын сөйлемдер, олардың құрамы да түрлі-түрлі болады. Кейде бір сөз бір сөйлем қызметінде жұмсалса (Түн. - Аттан! Масқара! - Көрдің бе? - көрдім. - Көріне ме? - Жоқ.), кейде екі не одан да көп сөздерді, сөз тіркестерін құрастыру арқылы сөйлем жасалады. Сөйлем құрамындағы сөздің саны аз болуы, көп болуы ой ерекшелігі мен, стиль ерекшелігімен байланысты. Сөйлем құрамындағы сөздер өзара тіркесу арқылы белгілі қызметте жұмсалады, тіркес құрамына енбеген сөз еш уақытта сөйлем мүшесі болып есептелмейді, басқаша айтқанда, сөйлемдегі бір сөздің сөйлем мүшесі болуына сонымен тіркескен басқа сөз себепкер болады. Мысалы, бастауышты бастауышпен байланысына қарап(және керісінше), анықтауышты анықталатын сөзіне қатысына қарап сөйлем мүшесі деп танимыз. [9, 98-99] Сөйтіп, көп құрамды сөйлемдерді бөлшектегенде, олардың ішіндегі сөздердің лексикалық мағыналарына қарамай, лексикалық мағыналары толық сөздердің тіркесу нəтижесінде пайда болған грамматикалық мағыналарға қараймыз. Ол мағыналар: бастауыш-баяндауыштық, толықтауыштық, анықтауыштық жəне пысықтауыштық. Сөйлемде осылардай грамматикалық мағыналарға ие болып, синтаксистік қызмет атқарып тұратын сөздерді сөйлем мүшелері дейміз.
Сөйлем құруға негіз болатын бас мүшелер - тұрлаулы мүшелер - сөйлем атаулының грамматикалық ұйытқысы. Ал тұрлаусыз мүшелер тұрлаулы мүшелердің маңына топтанып не тікелей соларды, не бірін-бірі анықтап, толықтап, пысықтап тұрады. Мысалы: Шығысқа қарай беттеген үлкен кеме толқынды теңізді тіліп келеді. Бұл сөйлемнің бастауышы - кеме, баяндауышы - тіліп келеді. Олардан басқа мүшелер сол екеуінің маңына топтанып, екі шумақ құралғанда, əр шумақтағы сөздер біріне - бірі бағынып барып, не тікелей бастауышқа, не баяндауышқа бағынған. Тұрлаусыз мүшелер - толықтауыш, анықтауыш, пысықтауыш болып үшке бөлінеді. Сөйлем мүшелерінің құрамы дара, күрделі, үйірлі болады. Мысалы: Жаңбырмен жер көгерер, еңбекпен ел көгерер (дара мүшелі). Ырыс алды - ынтымақ (күрделі бастауышты). Жерібайдың, елі бай (үйірлі анықтауышты). Сөйлемнің мүшелері өзара синтаксистік байланыста айтылады. Сөйлем мүшелеріне сұрақтар қою арқылы талдау жасағанда, олардың сол байланыс желісі үзілмегені мақұл. Мысалы, Көл жағалай қонады қу мен қаз(Абай) деген сөйлемнің мүшелерін ажыратып тану үшін талдауды баяндауыштан бастап, сұрақты былай қоямыз. Не қонады? - қу мен қаз қонады. Қалай қонады? - көл жағалай қонады. Сөйлемнің құрамында сөйлем мүшелерінен басқа да сөздер болады, олар - қаратпа, қыстырма, одағай сөздер. Бұлар жинақталып, сөйлемдегі оқшау сөздер деп аталады. Оқшау сөздер сөйлеммен не сөйлем мүшелерімен тек мағыналық байланыста айтылады да, олармен синтаксистік байланыста болмайды. Сондық тан оларды сөйлем мүшелері деп танымаймыз. Сөйтіп, сөйлемнің құрамында əр алуан сөздер болады. Олар өзара мағыналық, синтаксистік байланыста айтылу арқылы мүшелік қызметке ие болады. Сөйлем құрамының негізі - бастауыш пен баяндауыш. Сөйлем құрамында бұлардан басқа анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш жəне оқшау сөздер болуы мүмкін. Дүкенде Қарабайға жәрдемдесетін адам жоқ. Көрікті де оның өзі басады, темірді де өзі қыздырады, істі де өзі соғады.(С.Мұқанов). бұл сөйлемдерде əр сөз керегіне қарай өз орнында, синтаксистік қызметте жұмсалған. Сондықтан олар да айтылған ойға қатысы жоқ сөз де жоқ. Солардың басын құрастырып, əр сөйлемде айтылған ойға əрбір мүшені ортақ етіп тұрған бас мүшелер - бастауыш пен баяндауыштар: адам жоқ, өзі басады, өзі қыздырады, өзі соғады. Бұлар сөйлем құрамының діңгегі, айтылған ойлардың негізгі қаңқасы. Басқа мүшелер солармен біртұтас құрамда айтылғандықтан ұтымды да, оларсыз шала жансар, сөйлемдік қасиеті жоқ сөздер тізбегі ғана. Ал бастауыш пен баяндауыштар топтары бөлек алғанда да əрі сөйлем, əрі маңдарында басқа да мүшелердің болуын тілентіндей əрі тіректі тіркес. Осындай, сөйлем құрауға негіз болатын, өзара предикаттық қатынаста жұмсалатын сөйлем мүшелерін - тұрлаулы мүшелер дейміз. Тұрлаулы мүшелердің синтаксистік қызметі бірдей емес. Әдетте бастауыш сөйлемде айтылатын ойға негіз болады, ол баяндауыш арқылы айтылған қимылдың не басқа сапаның субъектісі болады. Баяндауыш бастауыштың ісін, қимылын, күйін жəне басқа заттық, сындық сапасын білдіріп, бастауышқа бағынады. Бұл жағынан тұрлаулы мүшелердің ең негізгісі - бастауыш, бірақ сөйлемдегі қызметі жағынан бастауыштан гөрі баяндауыштың синтаксистік қызметі анағұрлым басым болады. Оны мыналардан байқаймыз.
1. Баяндауыш сөйлем арқылы айтылған ойды тиянақтап, көптеген сөздерді ілестіріп барып, сөйлемді аяқтап тұра ды. Бұл жағынан ол - сөйлемнің ең негізгі ұйымдастырушы мүшесі.
2. Бастауыштың мағынасы баяндауыштың морфологиялық құрамындағы тұлғалар арқылы белгілі болып тұра береді. Ондай да бастауыш сөйлем ішінде арнайы айтылмай, сөйлем толымсыз болуы да мүмкін. Ал баяндауышсыз толымсыз сөйлемдер өте сирек кездеседі.
Осындай, баяндауыштың синтаксистік қызметі бастауыштан басым болғанына қарап, баяндауышты ғана бас мүше деп қарау дұрыс болмайды. Шынында, ол екеуі де - сөйлем құрауға ұйытқы болатын, басқа мүшелерді айналасына үйіріп тұратын, сөйлемнің діңгекті орталығы болатын бас мүшелер. [10, 85] Қорыта айтқанда, əр тілдің сөз тіркесінің жүйесі ерекше қалыптасады. Егер де олай болмай сөз тіркесінің ережелері объективтік болмыстағы қатынастарға ғана сүйеніп, тек соның тілдік амалдар арқылы болмысын табу арқылы қалыптасса, дүние жүзіндегі тілдер түгел бірдей болып шықпағанмен, ұқсастығы көп, жақын болған болар еді. Сөйлем - синтаксис зерттейтін басты тіл тұлғаларының бірі. Ол атқаратын қызметі тұрғысынан да, мазмұны жағынан да, грамматикалық белгілерін ескергенде де синтаксистік форма ретінде алынған сөзден, сөз тіркесінен түгелдей өзгеше категория болып саналады.
1.2 Қазақ тіліндегі жай сөйлемдердің топтастырылу принципі мен жүйесі, қолданылуы
Сөйлем синтаксисіне қатысты еңбектердің барлығы оның бірнеше түрін көрсетеді. Сөйлемді бас мүшенің қатысына қарай топтастыру кейінірек пайда болды. Орыс тіл білімінде "бір бас мүшелі сөйлемдер" ұғымын алғаш қолданған адам А.А.Шахматов болды. Ол осы тіл біліміндегі "психологиялық коммуникация" ілімін дүниеге әкеліп, тіл ғылымының кейінгі дамуына елеулі үлес қосты. Ғалым кез келген сөйлемді адамға тән психологиялық процестің көрінісі ретінде қарайды да, олар психологиялық субьекті мен психологиялық предикаттың қатынасы арқылы жасалады деп есептейді. Ол сөйлемдер бір бас мүшелі де, екі бас мүшелі де, атаулы да болатынын ескерте отырып, "олардың бәрі де осы екі мүшенің қатынасына негізделеді", -дейді. Ғалым бір бас мүшелі сөйлемдердің түрлерін "бастауышты" (подлежащное), "бастауышсыз" (безподлежащное), "жақсыз" (безличные), "вокативті" (вокативное) деген терминдермен атап көрсете отырып, бір құрамды сөйлемдердің мәнін грамматикалық тұрғыдан қарағанда "субьекті мен предикат мәнінің сөйлемнің бар мүшесі арқылы көрінуі", -деп түсіндіреді [31].
Сонымен, А.А.Шахматов тұжырымдамасы бойынша, кез келген бір бас мүшесі бар сөйлем (яғни, субьектісі мен предикатының мәні бір бас мүшеге жинақталған сөйлем) бір құрамды болып есептеледі. А.А.Шахматовтың "психологиялық коммуникациясы" ілімі кезінде ғылыми тұрғыдан қатаң сыналғанымен, оның сөйлемді "қос құрамды" және "бір құрамды" деп бөлу жөніндегі идеясын синтаксистердің көпшілігі қолдады. Олардың пікірі бойынша, бастауышы мен баяндауышы лексикалық жолмен берілген сөйлемдер "қос құрамды сөйлемдер" болады да, ал контекст, ситуация ыңғайына қарамастан, бір ғана бас мүше (баяндауыш-предикат) арқылы құрмалас сөйлемдер "бір құрамды сөйлем" болып есептеледі. Ал екінші тұжырымдаманы жақтаушылардың пікірінше, (Г.А. Золотова) белгілі жақты, жақсыз сөйлемдерді қос құрамды сөйлемдер қатарына жатқызады. Субьектінің лексикалық ыңғайда берілмеуі бұл сөйлемді бір құрамды сөйлемдер қатарына жатқызуға негіз бола алмайды. Себебі - ол, субьектінің сөйлеуші арқылы берілуінің бір жолы ғана немесе сөйлемнің контекстік толымсыздығының көрнісі болып табылады. Сөйлемнің құрылымдық ядросына субьекті мен предикатты білдіретін арнаулы құралдар болуы тиіс. Яғни, баяндауышта субьектіні білдіретін, оны танытатын, іздеп табуға мүмкіндік беретін морфологиялық тұлғалар болады. Мұндайда сөйлем қос құрамды болып есептеледі. Бұл көзқарас бойынша, бір құрамды сөйлемге тек етістік баяндауышы "жақсыз етістіктен" болатын жақсыз сөйлем жатады. Түркі тіл білімінде де сөйлемнің бір құрамдылығы жөніндегі ойлар осы екі бағытта дамыды.
Кез келген сөйлем семантикалық компоненттер (мағыналық жағынан) мен синтаксистік компоненттерден (құрылымдық жағынан) тұрады. Синтаксистің обьектісі болып табылатын семантикалық компонент морфологияның обьектісі болып есептелетін жалғаулар арқылы да (жіктік, тәуелдік, кейбір септік жалғауы ) беріле береді. Сөйлем компонентері әр түрлі синтаксистік қызметтер атқара отырып, синтаксистік категория болып есептелетіндіктен, оны морфологиялық тұрғалармен бір деп қарауға болмайды.
Ал, ендігі кезеекте жай сөйлемдер типтерінің негізгі белгілеріне тоқталып кетсек.
Жақты сөйлемнің негізгі белгілері:
1) баяндауыштары бастауышпен жақ жағынан қиыса байланысады. Мысалы, Бұл кезде тоғай да кемеліне келіп толықсып тұрады. Қайсардың шешесі Бәден апай - шалқып сөйлейтін адам.
2) жақты сөйлемдердің бастауыштары сөйлем ішінде ерекше айтылмаса да, оның қай сөз екені айқын болып тұра береді. Мысалы, Бір кезде қасқа атты қалт тоқтатып, артына бұрылды. Былтыр жазда демалыс алып, ауылға бардым. Бірінші сөйлемде бастауыш ашық айтылмағанмен, баяндауышына қарап ол, ал екінші сөйлемде мен деген жіктеу есімдігі екенін тауып алуға болады. Сонымен, жақты сөйлемнің құрамында бастауыш болады.
Бастауыш қатыспайтын, сөйлемге баяндауыш негіз болатын сөйлем жақсыз сөйлем деп аталады. Мысалы, Менің Тортайдың қасынан кеткім келмеді.
Жақсыз сөйлемнің баяндауышының жасалу жолдары:
1) -қы, -ғы, кі, -гі жұрнақты қалау райлы етістіктен жасалады. Мысалы, Баланың білген үстіне біле түскісі келді.
2) барыс септікті тұйық етістікке бол, жара, тура, кел көмекші етістіктердің тіркесуі арқылы жасалады. Мысалы, Бұл жұмысты оған тапсыруға болады. Бізге шындықты айтуға тура келді.
3) есімше, көсемше тұлғалы етістікке керек, жөн, мүмкін, қажет деген бейтарап сөздердің тіркесуі арқылы және бол етістігі көмекші болу арқылы жасалады. Мысалы, Әр жұмысты өз уақытында бітірген жөн. Тапсырмаға тиянақты дайындалу керек. Болған жайды жасырмай айтып беруі мүмкін.
4) -ып, -іп, -п көсемше тұлғалы етістікке бол көмекші етістігінің тіркесуінен жасалады. Мысалы, Оның мінезін түсініп болмайды.
5) баяндауыштың құрамында тұрақты тіркес - идиома - болады. Мысалы, Жарасбайдың өзін оққа байлап отырғанына көзі жетті.
Тұрлаусыз мүшелердің қатысу-қатыспауына қарай жай сөйлем жалаң және жайылма болып бөлінеді.
Тұрлаусыз мүше қатыспайтын, тек тұрлаулы мүшеден - бастауыш пен баяндауыштан - ғана құралған сөйлем жалаң сөйлем деп аталады. Мысалы, Есіл тасып жатыр. Жағасы - бал-құрақ. Аты жүйрік екен.
Тұрлаулы мүшемен бірге тұрлаусыз мүше қатысқан сөйлем жайылма сөйлем деп аталады. Мысалы, Жақпар тастың арасында сарымсақ өседі. Түні бойы ақ жауын сіркіреп тұрды.
Ойға қатысты айтылатын сөйлем мүшелерінің қатысу-қатыспауына қарай жай сөйлем толымды және толымсыз болып бөлінеді.
Ойға қатысты айтылуға тиісті сөйлем мүшелері толық қатысқан сөйлем толымды сөйлем деп аталады. Мысалы, Жайлаудың жадыраған ашық күндерінің бірінде Тортай екеуміз бұзау бағуға шықтық. Бұл сөйлемде ойға қатысты айтылуға тиіс сөйлем мүшелері толық қатысып тұр.
Айтылатын ойға қатысты сөйлем мүшесінің бірі түсіп қалған сөйлем толымсыз сөйлем деп аталады. Толымсыз сөйлемдер диалог жағдайында көп кездеседі. Мысалы:
- Атыңды сатамысың?
- Сатамын.
Түсіп қалған немесе қажет сөзді орнына қойғанда толымсыз сөйлем толымды сөйлемге айналады.
Бастауыш пен баяндауыштан құралмай, заттың, құбылыстың, мезгілдің, мекеннің атауынбілдіретін сөзден, сөз тіркесінен жасалған сөйлем атаулы сөйлем деп аталады. Мысалы, Қоңыр күз. Жол лайсаң. 16 желтоқсан. 1986 жыл. Автобекет. Сапырылысқан халық.
Толымсыз немесе эллипсис сөйлемдер және олардың тұлғалық, мағыналық ерекшелігі.
Айқын ойлы кісінің әрбір сөйлемі дұрыс құралып, ой-пікірі жетер жеріне жеткізіле айтылады. Ол үшін тілде бар әр алуан сөйлем түрлерін дүрыс ойдың формасы ретінде пайдаланады. Мысалы, жазушының кітабына көз жіберсек, не баяндамашының сөзіне құлақ қойсақ, олардың, сөзінде сөйлемнің әр түрі болатынын аңғарамыз. Соларға синтаксистік талдау жасау арқылы дәл айқындауға болады. Ал жазушы мен баяндамашы ойын хабарлауда мына жерде сөйлемнің мына түрін пайдаланайыншы, мына түрін қоя тұрайыншы деп жатпайды. Тілді жақсы білген кісі оның байлығына қанық болады да, тілдік жалпы дәстүр, үйреншікті дағды, тілдік сезім бойынша ойын дәл беретін сөздерді, сөз тіркестерін, сөйлем түрлерін пайдалана береді. Ол білгенін саналы сезім, стильдік тұрғы талаптарымен ұштастыра білсе, құба-құп. Тіл байлығына қанық болудың екі жолы бар: біріншісі -- ата-ана (семья), халық "мектебі" қазанында қайнап пісу, екіншісі -- халық тілін, әдеби тілдің заңдылықтарын дербес пән ретінде бастауыш, орта, жоғары дәрежелі оқу орнында оқып үйрену. Бұл екі жолды ұштастырса тілдік тәлім-тәрбиеге, ғылыми тірекке арқа сүйеген кісінің сөйлеген сөзінде, жазған жазуында стильдік қате көп болмайды.
Стилистика ғылымының талаптары бойынша -- ойың анық, дәл айтылсын, бірде-бір шашау шыққан басы артық не жетіспей жатқан сөз, дұрыс құралмаған сөйлем болмасын дейміз. Сол талаптар негізінде біршама аяқталған ойды толымды сөйлеммен де, толымсыз сөйлеммен де беруге болады, бірақ соның екеуі де бел-гілі стильдік талапқа сәйкес құралуға тиіс. Әдетте ойды толық, дәл, барынша түсінікті етіп айту үшін құрастырған сөйлемдер толымды болсын деп үйретеміз. Әсіресе мектеп оқушыларына, студенттерге тілден сабақ бергенде, сұрақтарға жауап қайырғанда, олардың құрастырған сөйлемдері толық, ойы "семіз" болса екен дейміз. Екінші жағынан, аз сөзбен көп мағына білдіруді көздейміз. Осы екі талап тұрғысынан сөйлемдерді толымды етіп те, толымсыз етіп те кұрай беруге болады.
Толымды сөйлемнің сипаттамасы -- белгілі ойға керекті сөздердің сөйлем ішінде түп-түгел айтылатындығы. Ол үшін сөздің санының көп болуы шарт емес. Мысалы, Раушан үнсіз отыр деген толымды сөйлем үш сөзден құралған. Раушан біреуден жэрдем сұраудың жайын қарастырып отыр еді (Б. Майлин) деген де толымды, сегіз сөзден кұралған. Бұл екі сөйлемнің екеуінде де ай-тылған ойды көмескі етіп тұрған не әлі де дәлелдеңкірей түсер сөз мынау дей алмаймыз. Ал Жасымда ғылым бар деп ескермедім (Абай) деген -- толымсыз. Мұнда "Мен" деген бастауыш айтылма-ған. Оны ерекше айтудың да керегі жоқ. Өйткені "ескермедім" де-ген сөзге жалғанған жіктік жалғауынан (-дім) бастауыштың "мен" екені түсінікті. Мен көрдім ұзын қайың құлағанын (Абай) деген сөйлем толымды, оның бастауышы (мен) баяндауышқа жалғанған жіктік жалғаудан да белгілі болып тұрғанмен, оны түсіріп, сөйлемді толымсыз етіп айтуға болмайды. Өйткені Абай өлеңінің сол сөйлемінде "мен" деген бастауышқа ой екпіні түсіп, сол сөз сөй-лемде басқа сөзден басым мағынада айтылған.Сөйтіп, ойды кейде толымды сөйлем арқылы айту жөн болса, кейде толымсыз сөйлем арқылы айтқан жөн. Бұл сөйлем түрлернің кайсысын қолданған дұрыс екенін белгілі контексте ғана сти-листика талаптарына сүйеніп топшылауға болады. Сөйлемнің толымсыз болуы -- шұбалаңқылықты ықшамдылық арқылы жеңудің тәсілі, бірақ толымдының бөрі шұбалаңқылықтың белгісі емес, -- ой дәлдігін сақтаудың амалы. Сондықтан, мысалы, Кеменің алдыңғы тұмсығында ...мен тұрмын дегендегідей екпін түскен бас-тауыштарды түсіріп айту елеулі стильдік қате болар еді.
Толымды сөйлемдер ғылыми әдебиет стилінде жиі қолданылады да, толымсыз сөйлемдер ауызекі сөйлеу тілінде, көркем әдебиетте жиі қолданылады.
Сөйлеу тілінің бір ерекшелігі -- онда әдетте екі не одан көп адам өз ара беттесіп сөйлеседі. Олай сөйлескен кісілердің пікірлесу тілдік қарым-қатынасы тығыз болатындықтан, олардың сөйлемдері қысқа-қысқа, тұжырымды, бірімен-бірі ұласқан, ортақ сөзді больш та келеді. Ондайды көркем әдебиетте жазушы көбінесе диалог түрінде береді. Мына сөйлемдерге назар аударайық:
-- Осы жиналысты басқаратын адамдар керек, соған араларыңыздан бір-екі әйелді сайлауларыңыз керек, -- деп әлгі әйел бір түсіндіріп өтті.
Ермек әрденеге күлімсірей түсті де:
-- Мына келін жарайды ғой, осы кісіні сайлау керек, -- деп Раушанды ұсынды...
-- Атыңыз кім?
-- Раушан.
-- Жиылысты басқарушылардың біріне Раушанды сайлауға қарсылықтарыңыз жоқ па?
-- Жоқ.
Осы сөйлемдер өз ара іштей логикалық байланыста болғандықтан, толымды мен толымсыз кезектесіп, бірімен-бірі сабақтасып айтылған. -- Мына келін жарайды ғой. Осы кісіні сайлау керек дегенде, мына келін неге жарайды, неге сайлау керегі айтылмаған. Сонда да сөйлем түсінікті. Олар алдыңғы сөйлемде айтылған. Сондай-ақ "Раушан", "Жоқ" деген жеке сөздер көп мүшелі жайылма сөйлемдердің орнына жұмсалған. Оларды толымды етіп айтқанда:
-- Менің атым -- Раушан.
-- Жиналысты басқарушылардың біріне Раушанды сайлауға қарсылығымыз жоқ, -- деу керек болады.Жоғарғы орында бұл сөйлемдерді олай шұбалаңқы құраудың керегі жоқ. Ол арада сол бір-бір сөз бірнеше сөздің орнына жүріп тұр.
Әлгідей толымсыз сөйлемдер пьесалардың тілінде де көп кездеседі:
Тәкежан. Абай, тоқташы, сен қайда барасың осы?
-- Абай: Немене, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау университеті
Махмұтова Азиза
(Студенттің аты-жөні)
ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЖАҚТЫ ЖӘНЕ ЖАҚСЫЗ КАТЕГОРИЯСЫ
(Тақырыбы)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы: 6B01707 - Қазақ тілі мен әдебиеті
(код және мамандық атауы)
Көкшетау 2023
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министірлігі
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау университеті
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазіргі қазақ тіліндегі жақты және жақсыз категориясы
Мамандығы: 6B01707 - Қазақ тілі мен әдебиеті
Орындады: Махмұтова А.
(қолы) (аты-жөні )
Жетекші:
(қолы) (аты-жөні )
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
(қолы) (аты-жөні )
Көкшетау 2023
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЖАЙ СӨЙЛЕМ СИНТАКСИСІ
1.1 Қазақ тіліндегі жай сөйлемдер, негізгі
мағыналық-құрылымдық белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Қазақ тіліндегі жай сөйлемдердің топтастырылу
принципі мен жүйесі, қолданылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 14
2 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЖАҚТЫ ЖӘНЕ ЖАҚСЫЗ СӨЙЛЕМДЕР КАТЕГОРИЯСЫ
2.1 Қазақ тіліндегі жақты сөйлемдер, олардың
жасалуы мен қолданылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.2 Қазақ тіліндегі жақсыз сөйлемдер, олардың
жасалуы мен қолданылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 30
3 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЖАҚТЫ СӨЙЛЕМДЕР МЕН
ЖАҚСЫЗ СӨЙЛЕМДЕР ТАҚЫРЫБЫНДА БОЛҒАН
ЗЕРТТЕУЛЕР МЕН ОЛАРДЫҢ НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... . 37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 62
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 63
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазіргі қазақ тіліндегі жай сөйлемдер бірнеше сөйлем түрлерін қамтитын синтаксистің ерекше бөліктерінің біріне айналған. Жай сөйлемдер тілдің негізгі өзегі, ауызекі тілдегі ең жиі қолданыстағы бірлік. Жай сөйлемдердің ішіндегі жақты және жақсыз сөйлемдер ертедегі ауыз әдебиеті мен орта ғасырдағы қазақ әдебиетін ғана емес қазіргі таңдағы шығармаларда да өзіндік орны бар тілдік бірлік. ол тілдік бірлікті зерттеу нысаны ретінде көрген ғалымдар көп болғанымен, жақты мен жақсыз сөйлемдер аясында талқылаулар әлі де өзекті. Осыған орай, жақты сөйлемдер мен жақсыз сөйлемдердің негізгі ерекшеліктерін анықтап, олардың синтаксисіне тоқатлып кетуді жөн көрдім. Кейіннен, осы тақырыпта зерттеу жүргізген ғалымдардың мақалалары мен еңбектерін сараптап, өзімнің жұмысыма өзек ретінде алдым.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Сөйлем -- синтаксис ғылымының басты зерттеу нысаны. Қазақ тіл білімінде синтаксистің объектісі сөз тіркесі мен сөйлем деп берілгенмен, сөйлемнің орны қай жағынан болса да ерекше. Біріншіден, адам ойын жарыққа шығарады, екіншіден, адамдар арасындағы тілдік карым-катынасты жүзеге асырады және тілдік жүйедегі негізгі мақсаттарды орындайтын бірден-бір тілдік бірлік болып табылады. Тек сөйлем арқылы ғана біз ойымызды екінші біреуге жеткізіп, өзара пікір алмаса аламыз.
Алайда, синтаксистің нысаны сөз тіркесі мен сөйлем құрылысын ғана зерттеумен шектелмейтінін уакыт көрсетіп отыр. Қазіргі кезде синтаксис ғылымы өзінің ауқымын зерттейтін нысаны тұрғысынан ғана емес, сол нысандарға қатысты арнайы проблемалар мен зерттеу әдістері тұрғысынан да кеңейткен. Мысалы, орыс ғалымы Н.Ю.Шведова қазіргі синтаксистің зерттеуге тиіс нысандары ретінде негізгі бес түрлі тілдік бірлікті атайды: сөз тұлғасы, сөз тіркесі, жай сөйлем, кұрмалас сөйлем, мәтін. Бұлар қай жағынан да өзара тығыз байланысты болып, күрделі бір синтаксистік тұтастықты кұрайды деп есептейді [22]. Қазір осы аталғандардың ішінен тек сөйлемді ғана тіл біліміндегі ең басты синтаксистік бірлік деп тану жөніндегі көзқарастар басым. Ал, сөйлемдер ішінара да бірнеше топтарға бөлінеді, алайда, соның ішіндегі ең негізгісі ретінде жай сөйлемдер танымал. Жай сөйлемдер құрмалас сөйлемді құраушы ретінде де, диалогтарға негіз ретінде де жиі қарастырылады. Жай сөйлемдер ішіндегі жақты және жақсыз сөйлемдерді зерттеу тіл білімі дамып, өз шекарасын кеңейткен сайын қажет бола береді. Оның негізгі себебі, тіл әрқашан даму үстінде және көптеген жаңа қолданыс түрлері мен жазбаша тілдің басқа да бағыттарының пайда болуында жатыр.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, С.Жиенбаев, М.Балақаев, Т.Қордабаев, Р.Әміров, Қ.Есенов, О.Төлегенов, А.Әбілкаев, Т.Сайранбаев сынды ғалымдар қазақ тіліндегі синтаксис ғылымының дамуына үлестерін қосты.
Қазақ тіл білімінде, түркологияда да, жай сөйлем жүйесі 'бастауыш-баяндауыш' болып құралған сөйлемдерді зерттеу арқылы танылды. 3ерттеудің бастысы осылар болды.
1960-70 жылдары О.Төлегенов, Ғ.Мадина, К.Аханов жай сөйлемдерді бір құрамды - екі құрамды, бір тұрлаулы мүшелі - екі тұрлаулы мүшелі деп топтап, осы арқылы атады. 1996 жылы Ж.Садуақасовтың Қазақ тіліндегі бір құрамды сөйлемдер деген монографиясы жарияланды.
Диплом жұмысының теориялық тұжырамдамасы. Қазіргі қазақ тіл білімінде жақты сөйлемдер де жақсыз сөйлемдер де әлі күнге дейін зерттелу үстінде, ол тілдің дамуымен бірге жүре беретін үдеріс болғандықтан, алдағы уақытта болатын басқа да зерттеулерде жақты және жақсыз сөйлемдер категориясы тақырыбында жақсы нұсқаулық бола алады. Көптеген зерттеулер мен мақала, диссертациялар нәтижелері сарапқа алынғандықтан, жұмыс өзге де жас зерттеушілерге тіл ғылымын зерттеу барысында көмегін тигізе алады.
Зерттеу нысаны. Қазақ тіліндегі жақты және жақсыз сөйлемдер, жай сөйлемдер категориясы.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Қазақ тіліндегі жай сөйлемдер синтаксисін сараптау арқылы олардың түрлері мен қалыптасу заңдылықтарын зерттеу, жақты сөйлемдер мен жақсыз сөйлемдер тақырыбына жеке дара ізденіс жасау арқылы ерекшеліктерін анықтау, тіл біліміндегі орнын анықтау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
oo Қазақ тіліндегі жай сөйлемдер категориясын жіктеу;
oo Жай сөйлемдердің түрлеріне тоқталып өту, өзіндік ерекшеліктерін тереңірек зерттеу;
oo Жай сөйлемдер қатарындағы жақты және жақсыз сөйлемдерді талдау;
oo Қазақ тіліндегі жақты және жақсыз сөйлемдер категориясына мәліметтер жинақтау, сараптау;
oo Жақты және жақсыз сөйлемдер аясында болған зерттеулерге сараптама жасау арқылы тақырыптың өзектілігін ашу.
Зерттеудің әдіснамалық негіздері. Диплом жұмысында филология, қазақ әдебиеті, лингвистика, түрлі тіл білімі аясындағы зерттеу жұмыстары, оқыту әдістемелерінің жинақтары, оқулықтары мен оқу құралдары негіз болды.
Зерттеу әдістері. Зерттеу жұмысында ғылыми - теориялық еңбектерді талдау барысында түрлі ой - пікірлерді қорыту, баяндап шығу, жүйелеу, анықтау мен бақылау әдістері қолданылды. Жұмысты жазуға теориялық сүйеніш болған - қазақ тіл біліміндегі жай сөйлем синтаксисіне қатысты жазылған А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, М.Балақаев, Р.Әмір, Т.Сайрамбаев, А.Әбілқаев, М.Серғалиев, Ж.Жақыпов, Ж.Сәдуақасов еңбектері, түркологиядағы және орыс тіл біліміндегі П.М.Мелиоранский, Н.К.Дмитриев, Р.С.Сибагатов, Н.Д.Арутюнова, В.В.Бабайцева, Л.Ю.Максимов еңбектері қаралды. Жұмыста талданған сөйлемдер Абайдың нақыл сөздерінен, М.Әуезов, Ә.Нұрпейісов, Қ.Аманжолов, Б.Майлин, Ғ.Мүсірепов, О.Бөкей, С.Мұқанов, С.Мұратбеков, Ғ.Мұстафин шығармаларынан мысал ретінде келтірілді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
oo Жай сөйлем синтаксисін зерттеуде қазақ, орыс, татар тілдерінің негізінде болған зерттеулерге талдау жасалды;
oo Жақты және жақсыз сөйлемдердің баяндауыштарының жасалуы туралы мәліметтер жинақталып сараланды;
oo Синтаксистің зерттеу аясының әр тілдегі ерекшеліктері қарастырылды;
oo Қазақ әдебиетінен жай сөйлемдер, оның ішінде жақты және жақсыз сөйлемдер, толымды және толымсыз сөйлемдерге мысалдар келтірілді;
oo Жақты және жақсыз сөйлемдерді осыған дейін зерттеген ғалымдардың еңбектеріндегі негізгі тезистерге тоқталып өтілді.
Зерттеу жұмысының практикалық мәні. Филологтар, тіл мамандары, әдебиетшілер мен осы салада білім алуға бекінген студенттер өзінің ғылыми жұмыстарына, семинарларына нұсқаулық ретінде қолдана алады. Тілдерді оқытатын басқа да мекемелер өздеріне қосымша дереккөз ретінде қолдана алады.
Зерттеу жұмысының пәнi: Қазақ тіл біліміндегі жақты және жақсыз сөйлемдер зерттеу жұмысының пәні болып табылады.
Диплoм жұмыcының құрылымы: Кiрicпeдeн, 3 тaрaудaн, 4 тараушадан, қoрытындыдaн, пaйдaлaнылғaн әдeбиeттeр тiзiмiнeн тұрaды.
Кiрicпeдe диплoм жұмыcының көкeйтecтi мәceлeлeрi, яғни бұл тақырыпты таңдаудағы себептер мен тақырыптың өзектілігі көрсетілген, бқл жұмысты жасау кезіндегі мақсаттар мен міндеттер жазылған.
1-тaрaудa қазақ тіліндегі жай сөйлем синтаксисі талданып, олардың түрлері мен жасалу жолдары туралы айтылды. Жай сөйлемдердің негізгі мағыналық құрылымдары мен ерекшеліктері атап өтілді.
2-тaрaудa қазақ тіліндегі жақты және жақсыз сөйлемдер категориясы талданып, әр жай сөйлем түріне тараушаларда тоқталып, олардың құрамдас бөліктері мен жасалу жолына анықтамалар берілді.
3-тарауда қазақ тіліндегі жақты сөйлем мен жақсыз сөйлем тақырыбында болған зерттеулер мен олардың нәтижелері талданып, әдебиеттерден мысалдар келтіріліп, сараптау жасалынды.
Қoрытындыдa зeрттeу нәтижeciнiң нeгiзгi тұжырымдaмaлaр шығaрылғaн.
Қoлдaнылғaн әдeбиeттeр тiзiмiндe диплoм жұмыcындa пaйдaлaнылғaн бacылымдaр жүйeлi түрдe көрceтiлгeн.
1 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЖАЙ СӨЙЛЕМ СИНТАКСИСІ
1.1 Қазақ тіліндегі жай сөйлемдер, негізгі мағыналық-құрылымдық белгілері
Синтаксис - (грекше syntaxis) - грамматиканың морфология сияқты өзекті саласының бірі. Грамматиканың тең праволы, әрі өзара тығыз байланысты бұл екі саласының қарастыратын объектілері тілдің гармматикалық құрылысының мәселелері болады: морфология сөздердің гармматикалық жүйесін, құрылысын, сөз таптарының гармматикалық жүйесін, құрылысын, зерттейді. Қазақ тіл білімі іргелі зерттеулердің нәтижесінде тармақтары сараланып, даму үстінде. Сондай сараланған салалардың бірі - жай сөйлем синтаксисі. Тіл білімінің негізгі саласы болып табылатын синтаксистің зерттеу нысаны - жай сөйлемнің синтаксистік құрылымының теориялық негізі, практикалық маңызы жан-жақты зерттелуде. Синтаксис сөз тіркесін, сөйлемді, олардың түрлерін, сөйлем мүшелерін және басқа синтаксистік формаларды адамның ойын білдірудің грамматикалық тәсілдері ретінде, өзара байланысты категориялар ретінде қарастырады. Синтаксис сөздерді сөйлемнің бөлшектері ретінде, ал жалғауларды сөйлемдегі сөздерді бір - бірімен қиюластырып тұратын морфологиялық - синтаксистік категория ретінде тексереді. Жақсыз сөйлем -- сөйлемдегі айтылар ой бастауыштан басқа сөйлем мүшелері арқылы берілетін жай сөйлемнің түрі. Жақсыз сөйлемнің бастауышы болмайды, оның жоқ екені сол сөйлемнің баяндауышынан білінеді.
Орыс тіл білімінің өзінде синтаксистің нысаны туралы түрліше көзқарастар қалыптаскан. Олар, негізінен, үш түрлі.
Біріншіден, синтаксис тек сөйлемді және оның бөліктерін, сөйлем мүшелерін ғана зерттейді, яғни синтаксис ғылымы тек сөйлемді ғана зерттейді, сөз тіркесі еленбейді.
Екіншіден, синтаксис тек сөз тіркесін зерттейді дейтін пікір. Бұл көзкарасты Ф.Ф.Фортунатов, В.К.Поржезинский, Н.М.Петерсон, А.М.Пешковский қолдайды. Бұл ғылымдар сөйлем сөз тіркесінің бір тармағы дейді.
Үшіншіден, В.В.Виноградов, Ю.Шведова, В.Н.Ярцева, О.С.Ахманова сияқты ғалымдар синтаксистің объектісі ретінде сөз тіркесі мен сөйлемді қатар қарастырады.
Қазақ тіл білімінде А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев т.б. еңбектерінде синтаксистің нысаны сөйлем деп карастырса, профессор М.Балақаев оған сөз тіркесін қосады. Сонымен синтаксистің нысаны сөз тіркесі мен сөйлем деп танылып келгенімен профессор Қ.Есенов оған күрделенген сөйлемдерді, Б.Шалабай мәтін мәселесін қосуды ұсынады. А.Ж.Жақыпов синтаксистің объектісі сөз тіркесінен басталып, сөйлеммен шектелмеуі тиіс деп, синтаксистің нысаны -- сөз формаларынан басталуы тиіс дейді].
Тіл мамандарының барлығы да сөйлемнің көп қырлы, жан-жақты категория екендігін мойындайды. Біріншіден сөйлемнен сөз тіркесін де, сөйлем мүшелерін де, сөйлемнің окшау сөздерін де, бірыңғай мүшелерін де, айқындауыштарын да көре аламыз. Яғни сөйлемнің өн бойынан бірнеше тілдік категорияларды көреміз. Екіншіден, жай сөйлем -- кұрмалас сөйлемді кұраудың да негізгі материалы. Құрмалас сөйлемдердің өзі осы жай сөйлем негізінде кұрала келіп, күрделі ойды білдіреді.
Қазақ тілі төңірегіндегі зерттеулердің, қазақ тілі синтаксисін жоғары оқу орындарында, мектептерде оқыту үстіндегі ізденістердің, жалпы лингвистикалық теориялық ағымның жетістіктеріне қарамастан, қазақ тілінің жай сөйлем жүйесінде әлі де болса танылмаған мәселелердің көп екені байқалады.
Жай сөйлемдердің құрылуы жөніндегі бүгінгі теориялық мағлұматтар қазақ тіліндегі барлық деректерді қамти алғаны анық болып отыр. Сөйлеу процесінде байқалатын деректер теорияда қалыптасқан ережелерге сай келмейтін құрылымдар бар екенін дәлелдейді.
Тіліміздегі жай сөйлемнің ойды, лебіз бен пікірді білдіретін басты грамматикалық тұлға екені белгілі. Сондықтан да бұл жай сөйлемдердің табиғаты өте күрделі. Оның құрылысы, бір жағынан ойды білдіретін логикалық тұлғалардың құрылысымен ұштасып жатса, екінші жағынан сөйлеуші жүктеген коммуникативтік мүддеге тәуелді болады. Осы диалектикалық байланыс пен тілде туындайтын қайшылықтар жай сөйлемдер жүйесіне әсер етіп, оны күрделендіре түседі.
Жай сөйлем-бір немесе бірнеше сөз бен сөз тіркестерінен құралып, тиянақты бір ғана ойды білдіретін сөйлем. Жай сөйлемнің негізгі ерекшелігі -- құрамындағы сөздер өзара бір-бірімен семантикалық бірлікте болады, екпін тұтастығы, сөздердің орын тәртібі сақталады. Құрылымы жағынан жай сөйлем бір сөзден де, екі не одан да көп сөзден де тұрады.
Қазақ тіл білімінде жай сөйлемдер құрылысына, мағыналық мазмұнының сипатына қарай бірнеше топқа бөлінеді.
1) Жақты сөйлем - бастауышы бар, жасырын тұрғанда да баяндауышы арқылы табуға болатын сөйлем түрі. Мысалы: Арада сүт пісірімдей уақыт өтеді. Кенет отқа көзі түсіп кеткен т.б.
2) Жақсыз сөйлем - баяндауыштың бір өзі сөйлемге негіз болатын жай сөйлемнің түрін жақсыз сөйлем деп атайды. Мысалы: Менің айтқаным келді. Бір жерде көргенім бар т.б.
3) Жалаң сөйлем - тұрлаусыз мүше қатыспаған сөйлемді атайды. Мысалы: Ойын қызық. Үй жылы. Қарағың келеді т.б.
4) Жайылма сөйлем - тұрлаусыз мүше қатысқан сөйлемді атайды. Мысалы: Едіге ұзақ жол жүрді. Алыстан мұнар тау көрінеді т.б.
5) Толымды сөйлем - ойға қатысты сөйлем мүшелерінің барлығы қатынасқан сөйлемді атайды. Мысалы: Шашубай мерген еді. Ол шиті мылтықпен кешке киік атып әкелді т.б.
6) Толымсыз сөйлем - ойға қатысты сөйлем мүшесінің біреуі түсіп қалған сөйлем түрі. Мысалы: Қарлығаштар тағы келді. Қайта-қайта келе берді т.б.
7) Атаулы сөйлем - кейбір жай сөйлемдер іс-оқиғаны баяндамайды, тек заттың, құбылыстың, мезгілдің, мекеннің атауын ғана білдіреді ондай сөйлемдер атаулы сөйлем деп аталады. Мысалы: Дала. Егін даласы рақат құшағында т.б.
Қазақ тіл білімінде де, түркітануда да жай сөйлемдер жүйесі бастауыш-баяндауыш болып құралған сөйлемдерді зерттеу арқылы танылып келеді.
Синтаксистің ең үлкен саласы - жай сөйлемдердің зерттелу тарихы ілгеріректе басталғанымен, оған қатысты шешілмеген біраз мәселелер әлі де жүйелі шешімін күтуде. 1950 жылдан бері жай сөйлемнің бір түрі жақсыз сөйлемдер, сондай-ақ, атаулы сөйлемдер фактологиялық материалдарға сүйеніп, зерттеліне бастады. Жақсыз сөйлемдерге арналған монографиялық еңбектерінде Ғ.Мадина қазіргі қазақ тіліндегі жақсыз сөйлемдерді баяндауыштың жасалу ыңғайына қарай, қандай тұлғалардан жасалғанына байланысты, оны үш топқа бөліп қарап, әрқайсысын ана тіліміздің фактілерімен дәлелдеп, маңызды түйін жасады. 1960-1970 жылдары К.Аханов жай сөйлемдерді бір құрамды, екі құрамды, бір тұрлаулы мүшелі, екі тұрлаулы мүшелі деп топтастырып қараса [23], Ж.Садуақасов қазақ тіліндегі бір құрамды сөйлемдерді зерттеу нысаны етіп алды [2]. Жай сөйлемнің басқа түрлерінен тек оқулық аясында ғана мағлұмат беріп жүр.
Толымсыз сөйлемдер қазақ тіл білімінде әлі де түпкілікті зерттеуді қажет етеді. Оқулық көлеміндегі жұмыстарда бұл мәселе тек шолу жасаумен ғана шектелген. Осы кезге дейінгі барлық грамматикаларда толымсыз сөйлемдер жай сөйлемнің бір түрі ретінде енгізіліп келді. Бұл еңбектерде аталған сөйлем түріне берілген анықтамалар, негізінен, ойға қатысты сөйлем мүшелерінің түгел қатысу, қатыспауын басшылыққа алған. Дегенмен, қазақ тіл білімі мамандарының арасында толымсыз сөйлемге бірізді берілген анықтама жоқ.
Қазақ тіл білімінің негізін салушы ұлы ағартушы ғалым А.Байтұрсынұлы Тіл тағлымы атты еңбегінің Сөйлем түрлері деген бөлімінде толымды және толымсыз сөйлемдерге мынандай анықтама берген: Тұрлаусыз мүшелері бар сөйлем толымды сөйлем деп аталады. Мысалы, Өлген келмес, өшкен жанбас. Берген алар, еккен орар. Ал тұрлаулы мүшелерінің біреуі не екеуі де жоқ болса, сөйлем толымсыз деп аталады. Мысалы, Ит тойған жеріне, ер туған жеріне. Барымен базар, жоқты қайдан табар [15, 297-529 б.].
Ал қазақ тіл білімінің зерттеушісі профессор Қ.Жұбанов толымды және толымсыз сөйлемдерді толық сөйлем және олқы сөйлем деген атауларымен атайды да, негізгі мүшелер түгел (бастауышы да баяндаушы да бар) сөйлемді толық сөйлем дейміз, ал негізгі мүшенің (бастауыш пен баяндауыштың) біреуі не екеуі де жоқ болса, сөйлем олқы сөйлем деп те аталады деген анықтама береді [11, 146 б.].
Автор мысал ретінде мына өлең жолдарын келтіреді: Қартайдық. Қайғы ойладық. Ұлғайды арман (Абай).Берілген өлең жолдарының соңғы бөлімін толық сөйлем деп, алдыңғы екі сөйлемді олқы сөйлем деп көрсетеді.
Мектеп грамматикаларындағы берілген анықтамалар тұрғысынан қарасақ, толымды сөйлемге бастауышы мен баяндауышы түгел қатысып тұрған сөйлемдер жатқызылады, ал бастауышы жоқ сөйлемдер әрдайым толымсыз сөйлемдер болмақ.
Профессор Н.Сауранбаевтың берген анықтамаларында толықтауыштың қатысу-қатыспауы да сөйлемнің толымды я толымсыз екендігін білдіреді [25, 190 б.]. Сонда сөйлемнің толымды не толымсыз болуы үшін сөйлемнің қалған тұрлаусыз мүшелері - анықтауыш пен пысықтауыштың қатысу-қатыспауы неліктен деген заңды сұрақ туады.
Қазақ тілінде де, жалпы түркітануда да синтаксис, оның ішінде жай сөйлем де, құрмалас сөйлем де оқулық, жеке монография, тіпті диссертациялар ретінде қорғалып келеді. Сондықтан синтаксистің сөйлемдер жүйесіндегі жай сөйлем мен құрмалас сөйлемдер, олардың айырмашықтары, түрлері, жасалу жолдары едәуір зерттелді деуге де болады.
Құрмалас сөйлемнің ғылыми негізін П.М.Мелиоранский, А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, Н.Сауранбаев, С.Аманжолов, М.Балақаев, Т.Қордабаев, Р.Әмір, Б.Шалабай т.б. ғалымдар өздерінің мектептерге, орта арнаулы оқу орындарының филология факультеттеріне арнап жазған оқулықтары мен оқу құралдарында баяндалады.
Әдетте, жай сөйлем синтаксисінің негізгі зерттеу нысаны - жай сөйлемдер,оның құралу тәсілдері, негізгі мағыналық-құрылымдық белгілері, жай сөйлемдердің топтасу принципі мен жүйесі,сөйлемнің әр қилы мағыналық-грамматикалық, құрылымдық типтері,сөйлем мүшелерінің қызметі мен жасалуы болы келеді.
Сөйлем қарым-қатынас құралы бола отырып, өзіндік белгілерімен нақтыланады, атап айтканда: предикативтілік, коммуникативтілік, модальділік және иннотация. Бірак бұл белгілер бірден калыптасқан жоқ. Іргелі дамыған орыс тілінің өзінде В.В.Виноградов сөйлемнің негізгі белгілері ретінде тек предикативтілік пен иннотацияны ғана жаткызып келді. Кейін оған модальділік пен коммуникативтілік те косылып, аясы ұлғая бастады.
Сөйлемнің негізгі белгісі туралы профессор Т.Сайрамбаев: Сөйлемнің негізгі белгісі ретінде предикативтілік, модальділік және интонация -- үшеуін бірдей жаткызу орынды деп санаймыз. Предикативтілікке көбінесе тек жақ, шақ мәселесі ғана негіз болады. Осы екеуі арқылы предикативтілік жүзеге аса алады- дейді [16]. Ал модальділік белгісі ретінде -- рай категориясы, модаль сөздер мен демеуліктер және интонацияны корсетеді. Профессор Р.С.Әміров Жай сөйлемдер синтаксисі деген еңбегінде: Бастауыш-баяндауыштың катынасы -- предикативтілік қатынас деп аталады. Тілде осы предикативтілік қатынасқа үзбей ілесіп жүретін грамматикалык формалар болады. Олар бірнешеу және бәрі де көбінесе баяндауыш мүшенің құрамынан орын алады. [8;56], -- деп шақтық формасы мен жақтық формасына қоса рай формасын да көрсеткен. Предикативтіліктің сөйлемге тән басты белгі екенін көрсетеді.
Предикативтілік. Сөйлемді сөйлем ретінде танытатын белгінің бірі ретінде предикативтілік аталады. Сөйлемнің предикативтілік қасиеті туралы зерттеулер қай тілде болмасын аз емес. Тілші-ғалымдар сөйлем атаулының кандай түрі болмасын предикативтілік касиетке ие және бұл оның басты белгісі болып саналады деп есептейді. Предикативтілік -- синтаксистің негізгі бірлігі болып табылатын сөйлемнің функционалдық ерекшелігін танытатын синтаксистік категориясы; хабарды шындыққа катысты етіп, сол арқылы сөйлемді бірлік ретінде калыптастыратын сөйлемнің ең басты, шешуші белгісі, синтаксистің кұзырына енетін барлык бірліктерге сөйлемді қарама-қарсы қойып зерттеуге арналған категория.
Предикативтілік сөйлемді формальдық, құрылымдық (структуралық) тұрғыдан қарайтындар үшін -- бастауыш пен баяндауыштың немесе синтаксистік бас мүшелердің қатынасы, сөйлемді семантикалык құрылым тұрғысынан қарайтындар үшін -- логикалық бас мүшелер деп есептелетін субъект пен предикаттың қатынасы, ал сөйлемді коммуникативтік құрылым ыңғайында зерттеушілер үшін -- тема мен реманың қатынасы ретінде танылады.
Модальділік. Сөйлемде айтылған хабардың ақиқат шындыққа қатынасы модальділік болып табылады. Яғни сөйлеуші ақиқат шындыққа қалай қарайды, оған қандай сипаттама береді, оны қалай түсінеді -- модальдық қатынастың мәні, міне осында. Модальділік, ең алдымен, сөйлемде көрінеді. Сөйлемнің модальділік қасиеті интонация арқылы, етістіктің рай, шақ көрсеткіштері, түрлі етістік жұрнақтары, түрлі демеулік, тіпті сөздердің орны тәртібі, сондай-ақ қыстырма мүшелер арқылы да беріледі.
Коммуникативтілік. Сөйлемді қатынас құралы болу тұрғысынан сипаттау. Адам бір-бірімен тіл арқылы қарым-қатынас жасайды. Тіл бірліктерін коммуникативтілік аспектіде, контекст, ситуация және сөйлеудің диалогтік формасында қарастыру қолға алынып жатыр. Сөз тіркесі, сөйлем мүшесі сөйлемді құрайтын құрылымдык компоненттер болғанымен, бұлар пікір алысу дәрежесіне көтеріле алмайды. Адамдар арасындагы карым-қатынас сөйлемдер аркылы жүзеге асады. Сөйлем ғана карым-қатынастың (коммуникативтілік) негізі болып табылады. Сөз тіркесі мен сөйлем мүшелерінің коммуникативтік дербестігі жоқ, бірак кұрылымдық дербестігі бар. Бұлар дара жұмсала алмайды, тек коммуникативтік дербестігі бар тұлғалардың (жай сөйлем, кұрмалас сөйлем, синтаксистік шалым, текст) кұрылымдық компоненті ретінде ғана танылады.
Интонация. Сөйлем біршама аякталған ойды білдіргендіктен, оның өзіндік интонациясы болады. Ол карым-катынастың максатын білдіреді, яғни сөйлемнің хабарлы, сұраулы, бұйрыкты әлде лепті мәнмен айтылатындығы сөйлем бойынан тұтастай көрінетін интонациясынан байкалады. Сондай-ак сөйлемнің өн-бойынан ғана көрінетін мұндай интонация сөйлеушінің көңіл-күйі, айтылған ойы және сыйластық, салқын сыпайылық, енжарлық, мысқыл, ризашылық, құрмет, күдік, күмән, сенімсіздік, үміт т.б. сиякты тыңдаушыға қатысы байқала алады. Интонацияның бұл рөлі тілдегі модальдық категориясымен шектесіп жатыр. Сөйлем карым-қатынас құралы бола отырып, өзіндік белгілерімен баска тілдік бірліктерден (сөз, сөз тіркесі) нақтыланады. Бұл белгілердің әркайсысы жеке-жеке жұмсалмай, барлығы бірлікте келіп, сөйлемнің сөйлемдік қасиетін нақтылайды.
Тіл - қарым-қатынас жасаудың құралы да, сөйлем - сол қарым-қатынас жасауда кісінің ойын айтудың негізгі формасы. Кісінің ойы əр алуан, əр қилы болғандықтан соларды айту үшін жұмсалатын сөйлемдер, олардың құрамы да түрлі-түрлі болады. Кейде бір сөз бір сөйлем қызметінде жұмсалса (Түн. - Аттан! Масқара! - Көрдің бе? - көрдім. - Көріне ме? - Жоқ.), кейде екі не одан да көп сөздерді, сөз тіркестерін құрастыру арқылы сөйлем жасалады. Сөйлем құрамындағы сөздің саны аз болуы, көп болуы ой ерекшелігі мен, стиль ерекшелігімен байланысты. Сөйлем құрамындағы сөздер өзара тіркесу арқылы белгілі қызметте жұмсалады, тіркес құрамына енбеген сөз еш уақытта сөйлем мүшесі болып есептелмейді, басқаша айтқанда, сөйлемдегі бір сөздің сөйлем мүшесі болуына сонымен тіркескен басқа сөз себепкер болады. Мысалы, бастауышты бастауышпен байланысына қарап(және керісінше), анықтауышты анықталатын сөзіне қатысына қарап сөйлем мүшесі деп танимыз. [9, 98-99] Сөйтіп, көп құрамды сөйлемдерді бөлшектегенде, олардың ішіндегі сөздердің лексикалық мағыналарына қарамай, лексикалық мағыналары толық сөздердің тіркесу нəтижесінде пайда болған грамматикалық мағыналарға қараймыз. Ол мағыналар: бастауыш-баяндауыштық, толықтауыштық, анықтауыштық жəне пысықтауыштық. Сөйлемде осылардай грамматикалық мағыналарға ие болып, синтаксистік қызмет атқарып тұратын сөздерді сөйлем мүшелері дейміз.
Сөйлем құруға негіз болатын бас мүшелер - тұрлаулы мүшелер - сөйлем атаулының грамматикалық ұйытқысы. Ал тұрлаусыз мүшелер тұрлаулы мүшелердің маңына топтанып не тікелей соларды, не бірін-бірі анықтап, толықтап, пысықтап тұрады. Мысалы: Шығысқа қарай беттеген үлкен кеме толқынды теңізді тіліп келеді. Бұл сөйлемнің бастауышы - кеме, баяндауышы - тіліп келеді. Олардан басқа мүшелер сол екеуінің маңына топтанып, екі шумақ құралғанда, əр шумақтағы сөздер біріне - бірі бағынып барып, не тікелей бастауышқа, не баяндауышқа бағынған. Тұрлаусыз мүшелер - толықтауыш, анықтауыш, пысықтауыш болып үшке бөлінеді. Сөйлем мүшелерінің құрамы дара, күрделі, үйірлі болады. Мысалы: Жаңбырмен жер көгерер, еңбекпен ел көгерер (дара мүшелі). Ырыс алды - ынтымақ (күрделі бастауышты). Жерібайдың, елі бай (үйірлі анықтауышты). Сөйлемнің мүшелері өзара синтаксистік байланыста айтылады. Сөйлем мүшелеріне сұрақтар қою арқылы талдау жасағанда, олардың сол байланыс желісі үзілмегені мақұл. Мысалы, Көл жағалай қонады қу мен қаз(Абай) деген сөйлемнің мүшелерін ажыратып тану үшін талдауды баяндауыштан бастап, сұрақты былай қоямыз. Не қонады? - қу мен қаз қонады. Қалай қонады? - көл жағалай қонады. Сөйлемнің құрамында сөйлем мүшелерінен басқа да сөздер болады, олар - қаратпа, қыстырма, одағай сөздер. Бұлар жинақталып, сөйлемдегі оқшау сөздер деп аталады. Оқшау сөздер сөйлеммен не сөйлем мүшелерімен тек мағыналық байланыста айтылады да, олармен синтаксистік байланыста болмайды. Сондық тан оларды сөйлем мүшелері деп танымаймыз. Сөйтіп, сөйлемнің құрамында əр алуан сөздер болады. Олар өзара мағыналық, синтаксистік байланыста айтылу арқылы мүшелік қызметке ие болады. Сөйлем құрамының негізі - бастауыш пен баяндауыш. Сөйлем құрамында бұлардан басқа анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш жəне оқшау сөздер болуы мүмкін. Дүкенде Қарабайға жәрдемдесетін адам жоқ. Көрікті де оның өзі басады, темірді де өзі қыздырады, істі де өзі соғады.(С.Мұқанов). бұл сөйлемдерде əр сөз керегіне қарай өз орнында, синтаксистік қызметте жұмсалған. Сондықтан олар да айтылған ойға қатысы жоқ сөз де жоқ. Солардың басын құрастырып, əр сөйлемде айтылған ойға əрбір мүшені ортақ етіп тұрған бас мүшелер - бастауыш пен баяндауыштар: адам жоқ, өзі басады, өзі қыздырады, өзі соғады. Бұлар сөйлем құрамының діңгегі, айтылған ойлардың негізгі қаңқасы. Басқа мүшелер солармен біртұтас құрамда айтылғандықтан ұтымды да, оларсыз шала жансар, сөйлемдік қасиеті жоқ сөздер тізбегі ғана. Ал бастауыш пен баяндауыштар топтары бөлек алғанда да əрі сөйлем, əрі маңдарында басқа да мүшелердің болуын тілентіндей əрі тіректі тіркес. Осындай, сөйлем құрауға негіз болатын, өзара предикаттық қатынаста жұмсалатын сөйлем мүшелерін - тұрлаулы мүшелер дейміз. Тұрлаулы мүшелердің синтаксистік қызметі бірдей емес. Әдетте бастауыш сөйлемде айтылатын ойға негіз болады, ол баяндауыш арқылы айтылған қимылдың не басқа сапаның субъектісі болады. Баяндауыш бастауыштың ісін, қимылын, күйін жəне басқа заттық, сындық сапасын білдіріп, бастауышқа бағынады. Бұл жағынан тұрлаулы мүшелердің ең негізгісі - бастауыш, бірақ сөйлемдегі қызметі жағынан бастауыштан гөрі баяндауыштың синтаксистік қызметі анағұрлым басым болады. Оны мыналардан байқаймыз.
1. Баяндауыш сөйлем арқылы айтылған ойды тиянақтап, көптеген сөздерді ілестіріп барып, сөйлемді аяқтап тұра ды. Бұл жағынан ол - сөйлемнің ең негізгі ұйымдастырушы мүшесі.
2. Бастауыштың мағынасы баяндауыштың морфологиялық құрамындағы тұлғалар арқылы белгілі болып тұра береді. Ондай да бастауыш сөйлем ішінде арнайы айтылмай, сөйлем толымсыз болуы да мүмкін. Ал баяндауышсыз толымсыз сөйлемдер өте сирек кездеседі.
Осындай, баяндауыштың синтаксистік қызметі бастауыштан басым болғанына қарап, баяндауышты ғана бас мүше деп қарау дұрыс болмайды. Шынында, ол екеуі де - сөйлем құрауға ұйытқы болатын, басқа мүшелерді айналасына үйіріп тұратын, сөйлемнің діңгекті орталығы болатын бас мүшелер. [10, 85] Қорыта айтқанда, əр тілдің сөз тіркесінің жүйесі ерекше қалыптасады. Егер де олай болмай сөз тіркесінің ережелері объективтік болмыстағы қатынастарға ғана сүйеніп, тек соның тілдік амалдар арқылы болмысын табу арқылы қалыптасса, дүние жүзіндегі тілдер түгел бірдей болып шықпағанмен, ұқсастығы көп, жақын болған болар еді. Сөйлем - синтаксис зерттейтін басты тіл тұлғаларының бірі. Ол атқаратын қызметі тұрғысынан да, мазмұны жағынан да, грамматикалық белгілерін ескергенде де синтаксистік форма ретінде алынған сөзден, сөз тіркесінен түгелдей өзгеше категория болып саналады.
1.2 Қазақ тіліндегі жай сөйлемдердің топтастырылу принципі мен жүйесі, қолданылуы
Сөйлем синтаксисіне қатысты еңбектердің барлығы оның бірнеше түрін көрсетеді. Сөйлемді бас мүшенің қатысына қарай топтастыру кейінірек пайда болды. Орыс тіл білімінде "бір бас мүшелі сөйлемдер" ұғымын алғаш қолданған адам А.А.Шахматов болды. Ол осы тіл біліміндегі "психологиялық коммуникация" ілімін дүниеге әкеліп, тіл ғылымының кейінгі дамуына елеулі үлес қосты. Ғалым кез келген сөйлемді адамға тән психологиялық процестің көрінісі ретінде қарайды да, олар психологиялық субьекті мен психологиялық предикаттың қатынасы арқылы жасалады деп есептейді. Ол сөйлемдер бір бас мүшелі де, екі бас мүшелі де, атаулы да болатынын ескерте отырып, "олардың бәрі де осы екі мүшенің қатынасына негізделеді", -дейді. Ғалым бір бас мүшелі сөйлемдердің түрлерін "бастауышты" (подлежащное), "бастауышсыз" (безподлежащное), "жақсыз" (безличные), "вокативті" (вокативное) деген терминдермен атап көрсете отырып, бір құрамды сөйлемдердің мәнін грамматикалық тұрғыдан қарағанда "субьекті мен предикат мәнінің сөйлемнің бар мүшесі арқылы көрінуі", -деп түсіндіреді [31].
Сонымен, А.А.Шахматов тұжырымдамасы бойынша, кез келген бір бас мүшесі бар сөйлем (яғни, субьектісі мен предикатының мәні бір бас мүшеге жинақталған сөйлем) бір құрамды болып есептеледі. А.А.Шахматовтың "психологиялық коммуникациясы" ілімі кезінде ғылыми тұрғыдан қатаң сыналғанымен, оның сөйлемді "қос құрамды" және "бір құрамды" деп бөлу жөніндегі идеясын синтаксистердің көпшілігі қолдады. Олардың пікірі бойынша, бастауышы мен баяндауышы лексикалық жолмен берілген сөйлемдер "қос құрамды сөйлемдер" болады да, ал контекст, ситуация ыңғайына қарамастан, бір ғана бас мүше (баяндауыш-предикат) арқылы құрмалас сөйлемдер "бір құрамды сөйлем" болып есептеледі. Ал екінші тұжырымдаманы жақтаушылардың пікірінше, (Г.А. Золотова) белгілі жақты, жақсыз сөйлемдерді қос құрамды сөйлемдер қатарына жатқызады. Субьектінің лексикалық ыңғайда берілмеуі бұл сөйлемді бір құрамды сөйлемдер қатарына жатқызуға негіз бола алмайды. Себебі - ол, субьектінің сөйлеуші арқылы берілуінің бір жолы ғана немесе сөйлемнің контекстік толымсыздығының көрнісі болып табылады. Сөйлемнің құрылымдық ядросына субьекті мен предикатты білдіретін арнаулы құралдар болуы тиіс. Яғни, баяндауышта субьектіні білдіретін, оны танытатын, іздеп табуға мүмкіндік беретін морфологиялық тұлғалар болады. Мұндайда сөйлем қос құрамды болып есептеледі. Бұл көзқарас бойынша, бір құрамды сөйлемге тек етістік баяндауышы "жақсыз етістіктен" болатын жақсыз сөйлем жатады. Түркі тіл білімінде де сөйлемнің бір құрамдылығы жөніндегі ойлар осы екі бағытта дамыды.
Кез келген сөйлем семантикалық компоненттер (мағыналық жағынан) мен синтаксистік компоненттерден (құрылымдық жағынан) тұрады. Синтаксистің обьектісі болып табылатын семантикалық компонент морфологияның обьектісі болып есептелетін жалғаулар арқылы да (жіктік, тәуелдік, кейбір септік жалғауы ) беріле береді. Сөйлем компонентері әр түрлі синтаксистік қызметтер атқара отырып, синтаксистік категория болып есептелетіндіктен, оны морфологиялық тұрғалармен бір деп қарауға болмайды.
Ал, ендігі кезеекте жай сөйлемдер типтерінің негізгі белгілеріне тоқталып кетсек.
Жақты сөйлемнің негізгі белгілері:
1) баяндауыштары бастауышпен жақ жағынан қиыса байланысады. Мысалы, Бұл кезде тоғай да кемеліне келіп толықсып тұрады. Қайсардың шешесі Бәден апай - шалқып сөйлейтін адам.
2) жақты сөйлемдердің бастауыштары сөйлем ішінде ерекше айтылмаса да, оның қай сөз екені айқын болып тұра береді. Мысалы, Бір кезде қасқа атты қалт тоқтатып, артына бұрылды. Былтыр жазда демалыс алып, ауылға бардым. Бірінші сөйлемде бастауыш ашық айтылмағанмен, баяндауышына қарап ол, ал екінші сөйлемде мен деген жіктеу есімдігі екенін тауып алуға болады. Сонымен, жақты сөйлемнің құрамында бастауыш болады.
Бастауыш қатыспайтын, сөйлемге баяндауыш негіз болатын сөйлем жақсыз сөйлем деп аталады. Мысалы, Менің Тортайдың қасынан кеткім келмеді.
Жақсыз сөйлемнің баяндауышының жасалу жолдары:
1) -қы, -ғы, кі, -гі жұрнақты қалау райлы етістіктен жасалады. Мысалы, Баланың білген үстіне біле түскісі келді.
2) барыс септікті тұйық етістікке бол, жара, тура, кел көмекші етістіктердің тіркесуі арқылы жасалады. Мысалы, Бұл жұмысты оған тапсыруға болады. Бізге шындықты айтуға тура келді.
3) есімше, көсемше тұлғалы етістікке керек, жөн, мүмкін, қажет деген бейтарап сөздердің тіркесуі арқылы және бол етістігі көмекші болу арқылы жасалады. Мысалы, Әр жұмысты өз уақытында бітірген жөн. Тапсырмаға тиянақты дайындалу керек. Болған жайды жасырмай айтып беруі мүмкін.
4) -ып, -іп, -п көсемше тұлғалы етістікке бол көмекші етістігінің тіркесуінен жасалады. Мысалы, Оның мінезін түсініп болмайды.
5) баяндауыштың құрамында тұрақты тіркес - идиома - болады. Мысалы, Жарасбайдың өзін оққа байлап отырғанына көзі жетті.
Тұрлаусыз мүшелердің қатысу-қатыспауына қарай жай сөйлем жалаң және жайылма болып бөлінеді.
Тұрлаусыз мүше қатыспайтын, тек тұрлаулы мүшеден - бастауыш пен баяндауыштан - ғана құралған сөйлем жалаң сөйлем деп аталады. Мысалы, Есіл тасып жатыр. Жағасы - бал-құрақ. Аты жүйрік екен.
Тұрлаулы мүшемен бірге тұрлаусыз мүше қатысқан сөйлем жайылма сөйлем деп аталады. Мысалы, Жақпар тастың арасында сарымсақ өседі. Түні бойы ақ жауын сіркіреп тұрды.
Ойға қатысты айтылатын сөйлем мүшелерінің қатысу-қатыспауына қарай жай сөйлем толымды және толымсыз болып бөлінеді.
Ойға қатысты айтылуға тиісті сөйлем мүшелері толық қатысқан сөйлем толымды сөйлем деп аталады. Мысалы, Жайлаудың жадыраған ашық күндерінің бірінде Тортай екеуміз бұзау бағуға шықтық. Бұл сөйлемде ойға қатысты айтылуға тиіс сөйлем мүшелері толық қатысып тұр.
Айтылатын ойға қатысты сөйлем мүшесінің бірі түсіп қалған сөйлем толымсыз сөйлем деп аталады. Толымсыз сөйлемдер диалог жағдайында көп кездеседі. Мысалы:
- Атыңды сатамысың?
- Сатамын.
Түсіп қалған немесе қажет сөзді орнына қойғанда толымсыз сөйлем толымды сөйлемге айналады.
Бастауыш пен баяндауыштан құралмай, заттың, құбылыстың, мезгілдің, мекеннің атауынбілдіретін сөзден, сөз тіркесінен жасалған сөйлем атаулы сөйлем деп аталады. Мысалы, Қоңыр күз. Жол лайсаң. 16 желтоқсан. 1986 жыл. Автобекет. Сапырылысқан халық.
Толымсыз немесе эллипсис сөйлемдер және олардың тұлғалық, мағыналық ерекшелігі.
Айқын ойлы кісінің әрбір сөйлемі дұрыс құралып, ой-пікірі жетер жеріне жеткізіле айтылады. Ол үшін тілде бар әр алуан сөйлем түрлерін дүрыс ойдың формасы ретінде пайдаланады. Мысалы, жазушының кітабына көз жіберсек, не баяндамашының сөзіне құлақ қойсақ, олардың, сөзінде сөйлемнің әр түрі болатынын аңғарамыз. Соларға синтаксистік талдау жасау арқылы дәл айқындауға болады. Ал жазушы мен баяндамашы ойын хабарлауда мына жерде сөйлемнің мына түрін пайдаланайыншы, мына түрін қоя тұрайыншы деп жатпайды. Тілді жақсы білген кісі оның байлығына қанық болады да, тілдік жалпы дәстүр, үйреншікті дағды, тілдік сезім бойынша ойын дәл беретін сөздерді, сөз тіркестерін, сөйлем түрлерін пайдалана береді. Ол білгенін саналы сезім, стильдік тұрғы талаптарымен ұштастыра білсе, құба-құп. Тіл байлығына қанық болудың екі жолы бар: біріншісі -- ата-ана (семья), халық "мектебі" қазанында қайнап пісу, екіншісі -- халық тілін, әдеби тілдің заңдылықтарын дербес пән ретінде бастауыш, орта, жоғары дәрежелі оқу орнында оқып үйрену. Бұл екі жолды ұштастырса тілдік тәлім-тәрбиеге, ғылыми тірекке арқа сүйеген кісінің сөйлеген сөзінде, жазған жазуында стильдік қате көп болмайды.
Стилистика ғылымының талаптары бойынша -- ойың анық, дәл айтылсын, бірде-бір шашау шыққан басы артық не жетіспей жатқан сөз, дұрыс құралмаған сөйлем болмасын дейміз. Сол талаптар негізінде біршама аяқталған ойды толымды сөйлеммен де, толымсыз сөйлеммен де беруге болады, бірақ соның екеуі де бел-гілі стильдік талапқа сәйкес құралуға тиіс. Әдетте ойды толық, дәл, барынша түсінікті етіп айту үшін құрастырған сөйлемдер толымды болсын деп үйретеміз. Әсіресе мектеп оқушыларына, студенттерге тілден сабақ бергенде, сұрақтарға жауап қайырғанда, олардың құрастырған сөйлемдері толық, ойы "семіз" болса екен дейміз. Екінші жағынан, аз сөзбен көп мағына білдіруді көздейміз. Осы екі талап тұрғысынан сөйлемдерді толымды етіп те, толымсыз етіп те кұрай беруге болады.
Толымды сөйлемнің сипаттамасы -- белгілі ойға керекті сөздердің сөйлем ішінде түп-түгел айтылатындығы. Ол үшін сөздің санының көп болуы шарт емес. Мысалы, Раушан үнсіз отыр деген толымды сөйлем үш сөзден құралған. Раушан біреуден жэрдем сұраудың жайын қарастырып отыр еді (Б. Майлин) деген де толымды, сегіз сөзден кұралған. Бұл екі сөйлемнің екеуінде де ай-тылған ойды көмескі етіп тұрған не әлі де дәлелдеңкірей түсер сөз мынау дей алмаймыз. Ал Жасымда ғылым бар деп ескермедім (Абай) деген -- толымсыз. Мұнда "Мен" деген бастауыш айтылма-ған. Оны ерекше айтудың да керегі жоқ. Өйткені "ескермедім" де-ген сөзге жалғанған жіктік жалғауынан (-дім) бастауыштың "мен" екені түсінікті. Мен көрдім ұзын қайың құлағанын (Абай) деген сөйлем толымды, оның бастауышы (мен) баяндауышқа жалғанған жіктік жалғаудан да белгілі болып тұрғанмен, оны түсіріп, сөйлемді толымсыз етіп айтуға болмайды. Өйткені Абай өлеңінің сол сөйлемінде "мен" деген бастауышқа ой екпіні түсіп, сол сөз сөй-лемде басқа сөзден басым мағынада айтылған.Сөйтіп, ойды кейде толымды сөйлем арқылы айту жөн болса, кейде толымсыз сөйлем арқылы айтқан жөн. Бұл сөйлем түрлернің кайсысын қолданған дұрыс екенін белгілі контексте ғана сти-листика талаптарына сүйеніп топшылауға болады. Сөйлемнің толымсыз болуы -- шұбалаңқылықты ықшамдылық арқылы жеңудің тәсілі, бірақ толымдының бөрі шұбалаңқылықтың белгісі емес, -- ой дәлдігін сақтаудың амалы. Сондықтан, мысалы, Кеменің алдыңғы тұмсығында ...мен тұрмын дегендегідей екпін түскен бас-тауыштарды түсіріп айту елеулі стильдік қате болар еді.
Толымды сөйлемдер ғылыми әдебиет стилінде жиі қолданылады да, толымсыз сөйлемдер ауызекі сөйлеу тілінде, көркем әдебиетте жиі қолданылады.
Сөйлеу тілінің бір ерекшелігі -- онда әдетте екі не одан көп адам өз ара беттесіп сөйлеседі. Олай сөйлескен кісілердің пікірлесу тілдік қарым-қатынасы тығыз болатындықтан, олардың сөйлемдері қысқа-қысқа, тұжырымды, бірімен-бірі ұласқан, ортақ сөзді больш та келеді. Ондайды көркем әдебиетте жазушы көбінесе диалог түрінде береді. Мына сөйлемдерге назар аударайық:
-- Осы жиналысты басқаратын адамдар керек, соған араларыңыздан бір-екі әйелді сайлауларыңыз керек, -- деп әлгі әйел бір түсіндіріп өтті.
Ермек әрденеге күлімсірей түсті де:
-- Мына келін жарайды ғой, осы кісіні сайлау керек, -- деп Раушанды ұсынды...
-- Атыңыз кім?
-- Раушан.
-- Жиылысты басқарушылардың біріне Раушанды сайлауға қарсылықтарыңыз жоқ па?
-- Жоқ.
Осы сөйлемдер өз ара іштей логикалық байланыста болғандықтан, толымды мен толымсыз кезектесіп, бірімен-бірі сабақтасып айтылған. -- Мына келін жарайды ғой. Осы кісіні сайлау керек дегенде, мына келін неге жарайды, неге сайлау керегі айтылмаған. Сонда да сөйлем түсінікті. Олар алдыңғы сөйлемде айтылған. Сондай-ақ "Раушан", "Жоқ" деген жеке сөздер көп мүшелі жайылма сөйлемдердің орнына жұмсалған. Оларды толымды етіп айтқанда:
-- Менің атым -- Раушан.
-- Жиналысты басқарушылардың біріне Раушанды сайлауға қарсылығымыз жоқ, -- деу керек болады.Жоғарғы орында бұл сөйлемдерді олай шұбалаңқы құраудың керегі жоқ. Ол арада сол бір-бір сөз бірнеше сөздің орнына жүріп тұр.
Әлгідей толымсыз сөйлемдер пьесалардың тілінде де көп кездеседі:
Тәкежан. Абай, тоқташы, сен қайда барасың осы?
-- Абай: Немене, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz