АМАН АЯУЛЫ АЛМУХАМЕДҚЫЗЫ ШӘКӘРІМ ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫ АУДАРМАЛАРЫ

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ЖОҒАРҒЫ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ

М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан университеті

АМАН АЯУЛЫ АЛМУХАМЕДҚЫЗЫ

ШӘКӘРІМ ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫ АУДАРМАЛАРЫ

Шымкент, 2023 ж.
МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7
1
Ш.ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫ АУДАРМАЛАРЫНЫҢ МАҒЫНАЛЫҚ СИПАТЫ ЖАҒЫНАН СТИЛЬДІК ЕРЕКШЕЛІГІ

1.1
Шәкәрім Құдайбердіұлының аударма жасаудағы тілдік шеберлігі ... .

1.2
Ш.Құдайбердіұлы аудармаларының стильдік ерекшелігінің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

1.3
А.С.Пушкиннің Дубровский повесін аударудағы Шәкәрімнің ұстанымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

1.4
Хафиз және Шәкәрім шығармаларындағы көркемдік-эстетикалық үндестік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...

1.Ш.ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫ АУДАРМАЛАРЫНЫҢ МАҒЫНАЛЫҚ СИПАТЫ ЖАҒЫНАН СТИЛЬДІК ЕРЕКШЕЛІГІ
0.1 Шәкәрім Құдайбердіұлының аударма жасаудағы тілдік шеберлігі
Әлем әдебиетіндегі поэзиялық туындылардытөл тілімізге тәржімалауешқашанда өзмаңыздылығын жойған емес. Қай халықтың болмасын шоқтығы биік, мағынасы жағынан көлемдішығармаларды аудару бүгінгі күндегі игілікті істердің бірі екендігі даусызмәселе.
Негізгі түпнұсқасы белгілі бір халық ақынының шығармасы болса, ұлттықсипаты барынша анық, шоқтығы биік болса, ондай жағдайда оны өзге тілге тәржімалауаудармашыдан үлкен жауапкершілікті ғана емес, сонымен қатар үлкен талантты, шеберліктіталап етеді. Тәржімашының таланты - ерекше талант. Оны үстемелей отырып бағалай білу керек. Прозалық туындылардың аудармасы мен поэзиялық шығармалараудармалары арасында біраз айырмашылықтар бар екендігі белгілі. Ал өлең сөзді аударғандааудармашы өз ойын автордың айтқысы келгенін астастыра, жарастыра отырып, өзініңлирикалық сезіміне жол береді.Қазіргі таңда аударма ісі - адам қоғамындағы мақсат-мүдделері бар өте маңызды шартты құбылыс. Адамзат тарихында әр ұлт, әр қоғам алмасу, байланыс, өзара әрекеттесу нәтижесінде алға жылжып, өсіп-өркендеп отырады. Яғни, өзінде жоқты өзгеден алады, білмегенін үйренеді, білгенін өзгеге үйретеді. Аударма - көшудің берік тірегі. Осыған байланысты А.С. Пушкин: Аудармашылар - мәдениетті бір елден екінші елге тасымалдайтын пошта атаулары деген. Бір тілден екінші тілге аударылған, жазылған немесе жарияланған әдеби шығармалардың барлығы аударма туындылар деп аталады. Аударма - екі елдің сөз өнерінің рухани қазынасына айналған көркем әдебиеттің негізгі саласы. Оның қалыптасуы Ежелгі Римнен бастау алады. Сол заманда Цицерон түпнұсқаның аудармамен сәйкестігіне аса назар аударған: тәржіма жасағанда аударманы сынамау керек, керісінше сөзге назар аударып, саралау керек деген.
Аударма бағытын зерттеуші ғалым Гиви Гачечилогдзенің айтуы бойынша,"аударма - түрнұсқаның бейнесі, осыған орай түпнұсқа болмыстың бейнеленуі".Аудармашылық жұмыс қазір біздің әдебиет саласында үлкен орын алады. Аударма - біздің зор тынысымыз. Қазақ тарихындағыұлы ағартушылар, Ыбырай Алтынсарин менАбай Құнанбаев, өздерінің жазушылық және ағартушылық қызметтерімен, өткенғасырдың жетпісінші жылдарында орыс әдебиетімен байланыс жолын ашты. Ұлы Абайдыңақындық - аудармашылық қабілетінің құдіретімен "орыстың данасы Пушкинөзінің сүйікті Татьянасын қолынан жетектеп келіп, кең қазақ сахарасынаалғаш рет қадам басты".(М.Ә) Тәржіма дегеніміз - бір тілде айтылған ой-пікірді, болмаса жазылғанмәтінді тыңдаушыға, оқырманға екінші тілде, яғни оның ана тілінде түсініктіетіп, мағына жағының толық қанды үйлесіммен жеткізуі [1, 7].М.Әуезовтың айтуынша: "Аударма бір жағынан шеберліктің де шыңдалатын тұсы.Аудару үстінде жазушы автордың творчесволық үндестігіне, сырына қанады, оның көргенінкөріп, білгенін біледі. Сол арқылы өзінің ой өрісін ұлғайтумен қатар,авторша дағдыланып үйренеді [2, 22]. Негізінен аудармашы үнеміізденістің, талантты жетілдірудің, мол тәжірибе жинақтау мен машықтанудың үдерістерінде дағдыланады.Тәржіма жасау - көркем әдебиеттің, публицистиканың жалпы халық мәдениетінің ажырамас бір бөлігі. Аударма адамзаттың көне замандағы тарихында тілі өзгеадамдар қауымын түсінудің құралы, олармен байланыс жасаудың негізгі таптармас көзіболған.
Ө.Күмісбаев аударма жасау туралы бір сөзінде: "Көркем аударманыңбүгінгі процесте алатын орны ауқымды. Аударма әдебиетінің арналы, молсалаларының бірі. Аударманың сөз дамытудағы мәні де айрықша зор. Өйткеніаударма арқылы бір халықтың таңдаулы әдеби шығармаларынан басқа халықтыңөкілдері сусындай алады" десе, орыстың белгілі теоретигі П.П. Кузнецов:"Көркем әдебиет - идеология майданындағы зор құралдардың бірі, соның ішіндеелеулісі десекте қателеспес едік. Ал аударма әдебиеті әрі көркем төләдебиеттің егіз туған сыңары, бұлар жедел өседі деп орынды айтса керек [3;177; 178].Аударма жасау арқылы тілімізде сөз құраудың, ойды бейнелі түрде жеткізудің жаңатәсілдерін тудырды, жазу шеберлігі арттырды. Бұл халықты рухани жағынан дамытудыңкүшті құралы: бүкіл адамзат мәдениеттің қазыналық қақпасын ашатын кілт,ғылым мен білімнің қайнар бұлағы және тіл ұстартудың мектебі.Әдетте аудармашыны актерге теңейді. Ағылшын жазушысы, әрі аудармашысыБотлер Сәэмюсп: "Егер де бастапқы нұсқаны оқыған кезде қанағаттанған болсаңыз,онда оның аудармасы да солай жасалуы тиіс, олай болмаған жағдайда аудармаемес, ұқыпты орындалған үйрену жұмысы тәрізді болып қалады. Меніңше, мұныңөзі аударма екенін аудармашының байқамағаны жөн" - деген қонымсызтұжырым айтады [3, 28 б.]. Демек аудармашылық нағыз шығармашылықөнер. Аудармашы екі тілді жетік білумен қатар, әрі ғылым саласынан да хабардар болуға тиіс.Аударма сапасы оның қабілетіне, біліміне жалпы мәдени деңгейіне жәнеіс-дағдылық бағытына байланысты. Сол себепті де жұртшылық әрқашан оның жақсысынасүйсініп, жаманына күйініп отырады. Нағыз шығармашылық көркем адармадегеніміз түпнұсқаның стилльдік, тілдік ерекшеліктерін түгел ескере отырып,оның көркемдік-идеялық қасиеттерін толық жеткізу, әрі қазақша биязы дажарық етіп шығару. Осы екеуі бірікенде ғана аударма көркем болады [4; 6].Ұлттық әдебиет сол халықтың күллі тарихымен, оның барлық дамужағдайларымен шартты түрде байланыста және басқа халықтар әдебиетімен қарым-қатынаста болады. Осы қарым-қатынас ішінде аударманың орны айрықша. Сонымен бірге, аудармашының шығармашылық жолында дүниетанымдық қорының баға жетпес
көзі ретінде біршама маңызды, қарқынды роль атқарады.Белгілі өнер шеберлері тәржіманың жазушы еңбегі сол секілді ұлттық төл әдебиеттің өркендеуі үшін қаншалықты маңызды екені жайында
салмақты сын - пікірлер қолданған. Бұл жөнінде немістің ұлы ақыны ИаганнесБекердің мынандай сөздерін айту орынды деп ойлаймыз: "Мәнді (құнарлы)ұлттық әдебиеттің жақсы (сапалы) аударма әдебиетсіз болуы мүмкін емес".Аударма мәдениеттілігінің жоғары деңгейін қалыптастыру ұлттықәдебиеттің дамуына және өзіндік дәстүрлі сипаттың жандануына мүмкіндік тудырады.Аударма біздің ана тіліміздің сөздік қорын байытып, дүниетануөрісімізді ұлғайтады. Аудармашы жеке сөздерге балама іздеу арқылы анатілдің бүкіл қазынасын кеңінен сапырып, ішіндегі асыл сөз байлықтарын шеберпайдалануға тырысады. Ескіріп бара жатқан көне сөздер қайта жаңғырып,қазіргі жанды әдеби тіліміздің қорына жаңа сөз тіркестері, көркем сөзбаламалары (беріліп жатады) қосылып жатады. Аударма қызметі жаңа сөздердітілімізге енгізіп қана қоймай, күн сайын аударылып жатқан сансыз көпеңбектер олардың қолданылу аясын кеңейтіп, қолдану нәтижесіндетұрақтандыруға халықтың ой мен тіл байлығын өсіруге, сол сөздің ұғымдықшегін қалыптастыруға себепші болады.Аударма - көркем шығармашылықтың өзгеше бір саласы болып табылады.Шығармашылықтың бұл түрінде өзіңдікі өзгемен салыстырылады, жарысады, күшсынасады. Аудармашы жасалғанды қайта жасау, өз әдебиетінде ана тілінде жаңақорлар ашу және тың салаларды игеру арқылы автормен күш сынасады.Егер біз аударма ісімен байланысы бар адамдардан әлемдік мәдениет үшінкөркем әдебиеттің түпнұсқасы мен аудармасының қайсысы маңызды деп сұрасақ,бәрі де бір ауыздан түпнұсқа депе жауап қайтарары даусыз. Аудармаға дегенүлкен сый мен құрмет бола тұра, біз түпнұсқаны маңыздырақ көреміз. Аудармаәдебиеті қосымша әдеби құбылыс ретінде қарап, көркемдік сапасы мен әсеріжағынан түпнұсқамен кеңесе алмайды деп ойлаймыз.
Бірақ ШәкәрімҚұдайбердіұлының аудармаларымен танысқаннан кейін, аударма түпнұсқаныалмастыра алады деген тұжырымға келеміз. Қазіргі мәдени алмасу дәрежесінесай, қандай да бір ұлттық мәнді көркем туынды екінші бір тілге аударылғанкезде сол құнда да көркем сапасында адамзат мәдениетінің қазынасынаайналады.

0.2 Ш.Құдайбердіұлы аудармаларының стильдік ерекшелігінің сипаттамасы
Аударма жалпы адамзат атаулының танымдық-рухани алмасуы нәтижесіндемәдениет пен өркениеттің дамуына, адам баласының эстетикалық көркемдіккеқол жеткізуіне, санамыздың өсуіне апаратын жол.Қазіргі әдебиеттану ғылымында көркем аударма мәселесі аса өзектімәселенің бірі екені дау туғызбаса керек.Аударма өнері - бір халық пен халықты бір ұлт пн екінші ұлтты руханижағынан байланыстырса, сол өнердің иелері, яғни, аудармашылар қос халықтыңкөпірі ретінде үлкен қызмет атқаратыны сөзсіз.Ұлы дүниелерді (шығармаларды) басқа халық танып білмей, ол ұлы болаалмайды. Олардың ұлылығына ең бірінші себепкер - сол шығарманың авторы,яғни жазушы немесе ақындар. әр ұлттың өз ұлысы бар, мысалы, біз қазақ халқыұлы жазушы, аудармашы ретінде Шәкәрім Құдайбердіұлын танысақ, көршілесқырғыз халқының ұлы жазушысы Шыңғыс Айтматовты білеміз. Ал ағылшындардыңұлы ақындарының бірі деп Дж. Г. Байронды атаймыз. Осының бәріаудармашылардың қос халықтың арасындағы көпір қызметін атқаруларыныңарқасы.
Қазір біздегі көркем аударманың белгілі бір дәрежеде қалыптсқан дәтүрі, не бір тамаша үлгілері бар. Аударма мәдениеті барған сайын өсіп,шеберлігі артып келеді. Біз оны бұдан былай жетілдіре беруге тиістіміз. Олүшін аударма тәжірибесінің өткендегісін таразылап, болашағын бағдарлапотыруымыз керек. Осының бәрін айта келе мынадай қорытындыға келеміз:Көркем аударма әдебиетімізбен мәдениетіміздің үлкен маңызды саласы.Оның көп жылдық тарихы, өсу жолы, қалыптасқан дәстүрі бар.Ол халықтың рухани жағынан дамытудың күшті құралы, бүкіл адамзатмәдениетінің қазыналы қақпасын ашатын кілт, ғылым пен білімнің қайнарбұлағы, тіл ұстатудың дүкені.
Көркем аударма теориясы филология ғылымының бір саласы. Оның тәжірибені қорыту, пікір жарыстыру негізінде айқындалған принциптері,танылған тәсілдері, шеберлік жүйесі бар.
Көркем аудармаға қойылатын ең басты шарт - шығарманың көркемдік-идеялық күші мен эстетикалық ләззатын жеткізу. Ол ең алдымен, көркемаударма болсын, әсерлі де, тартымды оқылсын.
Аударма нағыз қазақша болсын, қазақша болғанда, қазақша қарадүрсін жабайы тілімен емес, қазіргі өскелең әдеби тілінің ең жоғарғы үлгісінде,қоғамды әрқашан алға сүйрейтін озық дәрежеде болсын.
Көркем аудармада өзінен сөз қосып, ауа жайылып,кету тұрпайылыққа, қарадүрсінге саяды, ал түпнұсқаны сөзбе-сөз келтіремін деп ұтымсыз етіпсірестіріп қою - тіл бұзарлық болады. Мұның екеуі де сорақы. Нағызшығармашылық көркем аударма дегеніміз түпнұсқаның тілдік, стильдікероекшеліктерін түгел ескере отырып, оның көркемдік-идеялық қасиеттерінтолық жеткізу, әрі қазақша биязы да жатық етіп шығару. Осы екеуі ұщтасқандағана аударма көркем болады.
Аудармашылық - нағыз шығармашылық өнер. Ол әркімнің қолынан келе беретіндей ерікеннің ермегі емес. Аудармашы екі тілді де жетік білуіменқатар, әрі жазушы, әрі ғалым болуға тиіс. Аударма сапасы оның талантына,біліміне жалпы мәдени дәрежесіне және тәжірибесіне байланысты.Көркем аударма туындылары қазақ әдебиетінің өз мүлкі, өз табысы. Солсебепті де жұртшылық әрқашан оның жақсысына сүйініп, жаманына күйініпотырады.
Біздің барлық аудармашы жазушыларымыз өз міндеттерінің халық алдындағы жоғары мәртебелі азаматтық қазына екенін терең түсініп әрбір аударылғаншығарманың идеялық, көркемдік және эстетикалық сапасын бұлжытпай жеткізуарқылы туған халқын ұлы орыс әдебиеті мен дүниежүзілік озық әдебиеттің балшербетіне қандыра беруді ардақты борышым деп білу керек.Әлем классикасының сол сияқты бұрынғы совет халықтары әдебиетініңтаңдаулы шығармаларын қазақ тіліне аудару арқылы біздің ұлттық мәдениетімізде рухани жағынан байып, аударма кітаптары қазақ әдебиетіне қосылған бағажетпес мол мұра, әдебиеттің алтын қоры болып отыр [5, 197].
Қазақ оқырманының кітапханасы төл жазушының туындыларымен қатараударма бағытымен де көп молайды. Бүгінгі күні қазақ оқырманы Пушкин пенГогольдің, Крылов пен Лермонтовтың, Гончаров пен Тургеновтың, Толстой менЧеховтың шығармаларын өз ана тілі арқылы таныс болады. Сондай-ақ қазақ тілінедүниежүзілік мәдениеттің озық үлгілері - Шекспир мен Шиллер пъесалары,Бальзак пен Жюль Берн романдары, Назым Хикмет пен Побло Нерудің өлеңдері,В.Скот пен Бичер-Стеу Гарриеттің романдары және т.б. аударылды.Қазақтың көркем әдебиеті аударма еңбектері арқылы тек молығып, өсіпқана қоймай, сонымен бірге қалың бұқараны тәрбиелеудің маңызды құралынаайналып отыр.
Аударма әдебиеті қазақстандағы ұлттық мәдениеттің бір мол сапасы. Республикада талантты аудармашылар тобы өсіп жетілуде. Қазақаудармашыларынан шыққан кітаптардың ішінде Пушкиннің "Дубровскийі",Толстойдың өлеңдері, Гогольдың "Ревизоры" сияқты қызықты еңбектер аз емес.Қазір әдебиетіміздің тарихында орны ойсырап тұрған, елге белгіліболған ақын, жазушыларымызды еске алғанда, ең алдымен Шәкәрімді атауымызорынды деп білемін. өйткені ол - Абайдың нағыз мұрагерлерінің бірі, біріболғанда - бірегейі.
Олай дейтініміз, Абай шәкірттерінің ішінде көп жасағаны да, көп жазғаны да - Шәкәрім. Ол - әрі лирик, әрі эпик ақын және прозаик, ол - композитор және музыкант, орыс және шығыс классиктерімен қазақ оқушыларынтаныстырған шебер аудармашы, ол - терең ойшыл әрі бармағынан мөр тамғансегіз қырлы өнерпаз, үлкен мәдениет қайраткері.
Мұхтар Әуезов "Абай ақындығының айналасы" атты мақаласында "Абайдың дәл өз тұсында, өз дәуірінде еңбек еткен" ақындар туралы айта кеп:"Мұндай ақын - төртеу, - дейді. - Оның екеуі Ақылтай, Мағауия; Абайдың өзбалалары... Қалған екеуі - Көлбай, Шәкәрім. Осы төрт ақын Абайдың нағызтолық мағынадағы шәкірттері, Абайдан аталық, ағалық, ұстаздық тәрбие алуданбасқа, оның өлең мен қара сөздерін оқушы әрі таратушы, бағалаушы, тұтынушыболудан басқа, бұлар Абай басшылығымен өз жандарынан жырлар да жазған. Абайоларға тақырып беріп, өлеңдерін сынайды, түзейді, қалай түзеудің жолынайтады. Бәлін айтқанда, мыналар Абайдың ақын шәкірттері есепті де, Абай алды оларға жазушының мектебі сияқты болады".
ХІХ ғасырдың аяғы - ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті тарихында Абайдан кейінгі ең ірі ақын және аудармашымыз - Шәкәрім Құдайбердиев. Ұлыақын дүниеден қайтқан соң, халық Шәкәрімді екінші Абайымыз деп танып,ерекше құрметтеген. Ал өмірбаянына келмек болсақ, Құнанбайдың Күңке дейтінбәйбішісінен туылған жалғыз ұлы - Құдайберді, Құдайбердінің Дәметкен(Төлебике) дейтін бәйбішесінен төрт ұлы болған: Олар, Мұртаза, Шаһмардан(Шәке), кенжесі - Шаһкәрім (Шәкәрім).
Шәкәрім өмірінің есею жылдарында қалыптасқан қасиеттерінің бірі - өз бетімен білім өрісін кеңейтуі, бірнеше тілдерді: араб, түрік, парсы, орыстілдерін меңгеріп, қазына қорына еркін бойлап, осы тілдердегі шығармалардыңкейбірін қазақ тіліне аудару. Шығыс классиктерінің біразының шығармаларынқазақ тіліне аударады. Пушкиннің "Дубровский" атты әлеуметтік тұрмыстықроманы, "Боран" повесін, Толстойдың жекелеген әңгімелерін қазақ тілінеаударды. Шәкәрім Құдайбердиев Л.Н. Толстойдың "Ассирийский царь Асархадон","Три вопросы" тағы басқа әңгімелерін "Асархадон патша", "Үш сауал" депқазақ тіліне аударған.
Шәкәрім әкеден жеті жасында жетім қалды дегене аты болмаса, жетімдік көрмеген, Құнанбайдың ерке немересе болып өскен. "Қажы марқұм мені жетімдеп аяп, қысып оқыта алмай ғылымнан мақрұм қалып, жетімдікті сылтау қылыпойыма не келсе соны істеп, әдепсіз ғылымсыз өстім" - деп кейиді Шәкәрім.
Бірақ Шәкәрім туысынан талантты табиғи дарынды, әр нәрсенің сырын білуге құштар, зерделі, зереке, қабілетті, талантты бала еді. Шәкәрім ауылдан ұзапшығып, ешбір оқу орында оқымаған адам. Оның мектебі де, университеті де - АБАЙ.
Жасы он бестен асқанда, ақылы кемелденіп, ой өрісі тереңдеп өсе бастаған Шәкәрім ғылым жолына ойысып, ақындық өнерін де жарыққа шығара бастайды.
Енді Шәкәрімнің өмір кезеңдерін шолуымызға келейік. Шәкәрімнің өзінің жазған өмірбаянынан: "Жиырмадан өткенде аз ғана ғылым оқыдым" - деген сөзібар. Енді Шәкәрім өмірінің осы бір кезеңі туралы Мұхтар Әуезовтың айтқанынкелтірейік: "Ысқақты ұдайы үш сайлау - 9 жыл болыс қылған соң, төртіншісайлауда: "Енді болыстықты Бәкемнің орнына беремін" деп жасы 20-ға әреңтолған Шәкәрімді болыс сайлатады. Бәкем деп өзінің үлкен шешесі Күңкедентуылған Құдайберді деген ағасын айтады. Ол кісі ертерек өліп, артында екі-үш баласы жетім қалған. Сол ағасының аруағын сыйлағандықтан жасы жетер-жетпесте, Ысқақты өкпелетіп, Шәкәрімді сайлайды. Шәкәрім бір сайлау болысболып, 84 жылдың сайлауына келгенде, Абай ендігі болыстықты өзімен біргетуған кенже інісі Оспанға бермек болады" - дейді.Шәкәрім өзінің ел басқару ісіне араласқанын өмірінің өкінішті біркезеңі деп біледі: "Жиырма мен қырықтың арасы; жас өмірдің сарасы, босөткенін қарашы", - деп налиды. "Туған елім - надан ел" деп қапалана отырып,өз мінін де ашық айтып, аяусыз сынайды. Осыдан кейін көзін ашып, өсіпөзгерген санамен, жаңарып, жаңғырған ұғыммен ғылым дүниесіне терең бойлауғаберік бекінеді. Шығыс тілдерін, орыс тілін емін-еркін меңгеруге бой ұрады.
"Ақыл сенбей сенбеңіз, бір іске кез келсеңіз" деген Абай қағидасын берік ұстанған Шәкәрім діннің соқыр сенімін мансұқ етіп, дін иелерініңазғындығын әшкерелейді. Ғалым, ойшылдардың жазғандарына да атаусыз табынабермейді, өз ақылына жүгініп, сыншыл ой көзімен қарап оқиды.Шәкәрім Мекке сапарына қамқор ағасы, ұлы ұстазы Абай дүниеден қайтқансоң, 1905 жыл барған. Шәкәрімнің Меккеге барғанда, шариғаттың мұсылмандарғаміндет еткен бес парызының бірі - қажылық борышын өтеп және "қажы" дегенатақ-дәреже алайын деген оймен бармаған. Не үшін барғанын өзі де ашық айтыпотыр және шынымен мұсылмандық жолын қуып, толық қажы болу үшін, Мұхаммедпайғамбардың жерленген орнына, Мединаға да барып тәуіп етуі керек еді.Шәкәрім онда бармаған, басқа үлкен қалаларда - Стамбулда, Парижде болған.Бұл сапарға шығу мақсатын тағы бір ұзақ өлеңінде толығырақ айтады өлеңінен үзінді келтірейік:
Апақтап іздедім қару,
Бекілген артыма бару,
Керек боп көп ғылым табу,
Болып тұр күн қараң, пай-пай!
Орысша, Не арабшадан,
Тілім жоқ жетіліп алған,
Кітап оқып түрік жазған,
Ұғындым осыны азғантай,
Білімдінің кітаптарын,
Жазыпты түрікше бүгін
Философ, білгіш ойларын,
Сезіндім біразын байқай.
Кітап, ғылым ой алмаққа,
Маған жол болды сол жаққа,
Жұмылдым Мекке бармаққа,
Тыныш ұйықтап, іше алмай шай.
Параходта жүрдім жолда,
Әр елден кез келіп молда,
Он үш күн боп Стамбулда,
Керек кітап табылғаны - ай!
Парижда да оқыған жан,
Түрік, шеркеш һәм Үндістан,
Араб, башқұрт, қызылбастан,
Переводчик - түрік ноғай.
Солармен керісіп сөзге,
Жоғарғы ой, мақсатым өзге,
Түсіп сәуле соқыр көзге,
Ауыр тұман ашылғаны - ай!
Ол ойға көп керек тармақ,
Әр тілден словарь алмақ,
Сынап нағызына қанбақ,
Наданға болмай дау оңай.
Сол ойды бес жыл жаздым
Арыдым, шаршадым, аздым,
Сорым, ойым, жайым сондай ...
Біздің қазіргі мәдениетті оқырман қауым үшін Шәкәрімнің бұл сөзіне түсінік беріп жатудың өзі орынсыз болар деп білемін.
Шәкәрімнің негізгі көздеп барған жері, үлкен мәдениет орталығы, бай кітапханалары бар - Париж, Стамбул қалалары болған. Әдейілеп іздеп барған өзіне керегін сол қалалардан тапқанын айтқан.
Осыдан кейін Шәкәрім 1909-1910 жылдар ел ортасын тастап, оңаша елсізге кетіп, оқу, ойлау, жазумен болған. Жеті жасынан өлең жаза бастаған ақынныңөмір бойы қаламы қолынан түспеген.
Тыныштық жоқ, тыным жоқ,
Ойсыз менің күнім жоқ,
Қайғырамын қан жұтып,
Көзімді ілер түнім жоқ,
Ойлаумен күнді батырам,
Жазумен таңды атырам,
Тесіле қарап кітапқа,
Сілемді сүйтіп қатырам - дейді.
Ақынның барлық жазғандарын бұл арада атап айтып жеткізу мүмкін емес. Жазғандары өте көп болған. Шәкәрім бір әңгімесінде: "отыз жас шамасында бірайдай тілім байланып, сөйлей алмай қалдым. Осы кезде жеті жастан бастапжазған өлеңдерімді өртеп жібердім. Артынан Абай ұрысты, өзім де өкіндім", - дейді екен. Және бір сөзінде: "Абай қазақ шежіресін жаз деп, 19 жасымнанқазақ шежіресін жинай бастадым. Абайдың ұқтыруы және сол кісінің ел-елгекісі жіберіп, хат жазып жинатқан мәліметтері де шежіреде бар", - дейді.Сөйтіп, 19 жасынан бастап қазақ шежіресін жазу жұмысына кірісіп, Абайдыңкөзі тірісінде аяқтаған. Бұл еңбегі 1911 жылы "Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі" деген атпен жее кітап болып басылып шыққан.
Тұңғыш қазақ шежіресін жазу жұмысымен ұзақ уақыт шұғылданып, көп еңбек еткен. Оны шежіре кітабындағы салғы сөзінен көреміз: "Қазақтың түпкіатасының жайын білмек болып, көп уақыттан бері сол туралы естіген,білгенімді жазып алып және әр түрлі жұрттың шежіре кітаптарын оқыдым.Оқыған кітаптарымның мұсылманшасы: "Табари тарих ғұмуми", НәғипҒазымбектің түрік тарихы, Абулхазы Баһадүр ханның жазған шежіре түрік жәнеәр түрлі кітаптардан алынған сөздер. Орысша кітаптардан оқығаным -
Радловтың ұйғыр туралы Аристовтың түрік нәсілі туралы, дүниедегі әр түрлі жұрттың шежірелерінен орысшаға көшірген сөздері, оның ішінде түріктің еңескі замандағы шежіре кітаптары "Құтадғу білік" деген кітаптарының сөзі.
Және қытайдың Юан-ми-ши деген жазушысының сөзі және араб, фарсы, рум, Европа жазушыларының сөзі", - дейді. Профессор березиннің, Левшинніңеңбектерімен де таныстығын көреміз.
Шәкәрімнің 1878 жылдан бастап 1904 жылға дейін жазған өлеңдері "Қазақ айнасы" деген атпен 1912 жылы жеке кітап болып Семейде басылып шыққан.1988 жылы "Қалқаман - Мамыр" поэмасы 1891 жылы "Еңлік - кебек"поэмасын жазады. Бұл поэмалары 1912 жылы жеке-жеке кітап болып, Чемейде басылып шыққан.
"Ләйлі - Мәжнүн" (Фзулиден) поэмасын 1907 жылы жазған. "Дубровский әңгімесі" (Пушкиннен) 1908 жылы жазылған, Хафиз ақынның өлеңдерін аударған,1904 жылы "Дума" деген поэма жазған. Мысал өлеңдер, жұмбақ өлеңдер, нақылсөздер, "Жайлаудың басымен айтысы", "Қодардың өлімі" атты поэма, "Ұғидан","Қолшатыр бұйрығы" әңгімелерін,, "Үш анық", "Жан мен тіршілік туралы","Адам баласының шын бақытты өмірі туралы әңгіме" тағы басқа шығармаларын жазады.
Абай өмірбаянын, "Қазақ лұғаты" деген еңбегін жазумен шұғылданады.Американ жазушысы Бичер - Стоу Гарриеттің (1811-1896) Америкадағы құлиемдену озбырлығы туралы жазған "Хижина дяди Тома" (Том ағайдың балағаны)романын, Лев Толстойдың қысқа әңгімелерін қазақ тіліне аударды.
Дүние жүзіне аты әйгілі ұлы ақын, жазушылардың көбінің шығармаларыменжақын таныс болып, үлгі өнеге алған Шәкәрім олардың есімдерін зор құрметпен
атап, елге әйгілеп отырады:
Айтқан сөзі ауруға - ем, жанға - құмар,
Тауып айтқыш тәтті тіл сайраушылар -
Байрон, Пушкин, Лермонтов, Некрасов,
Қожа Хафиз, Науаи, Фзули бар, -
дейді.
Шәкәрім Лев Толстойды нағыз әділеттің, анық ардың иесі деп танып, оныңданышпандығын, ұлы адамгершілік қасиетін, адал жүрек, ақ көңілмен ардақтап,өзін Толстойдың шәккіртімін деп білген. Абай өлгеннен кейін Толстойды ұстазтұтып, одан ақыл сұрап хат жазған.
Жазышылық қызметінде Абай мен Толстойдың дәстүрін берік ұстанған. Шәкәрім ешкімнің де беті-жүзіне қарамай, шындықты жазумен, оның ақиқаттыашық айтудан тайсалмаған, мал-басыма зардабы тиер деп, қобалжымаған дақорықпаған. Ақынның бұл қасиетін оның шығармаларынан айнытпай танимыз. Шәкәрімнің басқа жазушылардан ерекше қасиеті, "өзі істеген ісін,жазған сөзін ақ жүрегіне сыната білген" адам. Ертеде жазған, жариялағанеңбектерін қайта қарап, қатесі болса мойындап, кемшілігін түзетуге батылбарған.
Өзі жазған еңбектерінің ішінде екеуін нашар деп мойындаған. Оның бірі - "Мұсылмандық" деген кітабы:
- Мұны надан, білімнен хабарым жоқ кеімде, басқа жұртта "Ғибадатисламия" деген кітап бар, ол араб, не түрік тілінде жазылған, қазақ тіліндежоқ деп, соларға еліктеп жаздым. Оны мансұқ еттім, - деген. Екінші - "Түрікхандар шежіресі" деп, өлеңмен түрік қауымында болған хандарды жаздым. Мұндаеліктегенім, жасымда шежіре жазбақ болып, бірнеше елдердің шежірелеріноқығанда, "Отечественная история" деп патша, хандарды жазғандарды көріп,түрік қауымынан шыққан хандардың жақсысын да, жаманын да мақтап жібергенімбар. Осы да ғылыми көзқараспен айтылмаған. Бұлардың ішінде елге еңбе сіңіргендерін іріктеп алу керек еді, - деген Ал поэмалары туралы:
- Жазған поэмаларында "Нартайлық - Айсұлу" поэмасының поэзиялық жағы"Дубровский", "Ләйлі - Мәжнүн" поэмаларынан төмен. Оның негізгі себебі өтеасығыс жазылуынан болса керек. Бірақ оның уақиғасы, егер пьесаға аударылса,қызықты болар еді, - деген.
Шәкәрім өмірінің ақырына дейін, өзі жазған шығармаларын қайта қарап,қатесін өзі тауып мойындап, кемшілігін толықтырып түзеумен болған. Мысалы,өлер алдындағы жазған бір хатында: "Шежіренің бір жыртылып қалғаны табылып,бұрынғы басылғандарында қате һәм қосылмаған сөздер бар болғандықтанкөшіріп, түзеп жатырмын, - дейді. Ақын өзінің бір өлеңінде:
Дұрыс деме құр ойлап,
Ақылға сынат, сабыр қыл,
Жығылмайтын дәлел тап,
Бірезу болма өзімшіл,
Мініңді тапса, кім сынап,
Аяғына, бар, жығыл,
Қап, бәлем деп, кекті ұнап,
Сақтай көрме ойға діл,
Тікенің болса бойыңда, ауырса да өзің жұл - депті.
Енді ақынның өмірбаянына қайта оралайық.Патша өкіметі құлағаннан кейін, қазақтың буржуазияшыл ұлтшылдары, 1917жылы "Алаш" атты партиясын құрып, сол жылы желтоқсан айында өздерінің"бүкіл қазақтық" деп атаған съезінде Алашорда "үкіметін" жариялағаны мәлім.Шәкәрім көп жазды, оның бұл жолдары жазған шығармаларының тақырыбыныңөзін атап, түгел тізіп шығу мүмкін емес.Ақын ертеректе жазған, қолжазба қалпында халыққа тарап кеткеншығармаларын жинақтап, баспаға әзірлейді. 1907 жылы жазған "Ләйлі - Мәжнүн"поэмасының қолжазбасын 1921 жылы Мұхтар Әуезовке тапсырады. Поэма сол жылы
Шолпан журналында Ташкент қаласында басылып шықты. 1908 жылы Пушкинненаударған "Дубровский әңгімесі" атты поэмасы Семейдің губерниялық қазақбаспа жұмыстарын қарайтын комиссия 1924 жылы бастырып шығарды.Шәкәрім баспасөз жұмысына да ат салысып, жазып тұрған. Мысалы, "Қазақтілі" газетінде 1924 жылы әдебиет сыны туралы жазылған екі мақаласыжарияланыпты. Ол мақалалары: "Сын һәм сынауды сынау", "Қазақ тілі"газетінің басқармасына өтініш" деп аталған. Бұл мақалалары қазір де маңызынжойған жоқ.
Ақын жаңа өмірде туа бастаған жаңалықтарды қуанышпен қарсы алады. 1925жылы Семейде "Таң" журналы шыға бастағанда, өз әнімен қоса екі өлеңшығарып, қуанышын білдіреді. Бір өлең былай басталады:
Кейіме, кәрі жан, өмірің тозғанға,
Оянып ұйқыдан, әнге сал, қозғал да.
Жаңа тілек, жарық таң атты, міне,
Байғазы қада сен мынау жас журналға.
"Таң" журналы ертедегі шешендердің сөздерін жариялайды. Мысалы,"Қазыбек би сөзі", "Ескі билік", "Қараменде мен Кеңгірбай" - "Шәкәрімақсақалдың айтуынша" деп журналдың үшінші санында жарияланған.Көптеген өлең, әңгімелер, өзі әнін шығарып, пьеса жазады. Ақан серітуралы шығарма және "Шыны бақ" атты поэма жазады. Орыс шығыс ақындарыныңшығармаларын аудару жұмысымен шұғылданады. Әзірге бізге мәлім емесеңбектері де көп.
Шәкәрімнің музыка саласындағы еңбегі өз алдына бір төбе. Ол жиырмаданастам ән шығарған. Музыка өнері туралы бірнеше өлеңі былай аяқталады:
Гомер ән сиқырын аңғартқан сиреннен,
Қиялдаған рймен тереңнен,
Ол әннің жайын айтып берумен,
Күткен сондай әнді өреннен.

Шығардым әндер жаңалап,
Саларсың сынға саралап,
Ұнаса, ойладым, әншілер салсын деп,
Белгілі болып бір мұра кейінге
Әнімнен де қалсын деп. (Арнаулы әні бар)
Ақынның сан салада мол еңбегін біз бұл салада айтып жеткізе алмаймыз.Өзі еңбек сүйгіш ақын, адал еңбек адамын шығармаларында мадақтаған,мақтаған. Арамтамақ бай-жуандарды, екі жүзді, арсыз атқамінер қуларды,рухани қанаушы - қожа-молдаларды өткір түйреп, әшкерелеген. Сондықтан оларақынға іштерінен қас болған, көре алмаған, сыртынан өсек-аяң жүргізген,молдалар оны "кәпір" деген. Ақынның өзі "Найзаны тура саламын, аямай мініналамын. Ащы тілмен у тегіс - бәрін қылған маған қас" , - дейді.
Шәкәрімді бұқара халық ерекше құрметтеп, адамлершілігі зор, адал жүрекақынын ардақтаған.
Шәкәрім Құдайбердиев 1931 жылы 2 қазан күні 73 жасында асыра сілтеудіңқұрбаны болып жазықсыз отқа ұшты.Шәкәрімнің өмірі мен тағдыры жайындағы шындық осы.Ақынның бүкіл шығармаларының ішінде, не ұлтшылдық сарында, нереволюцияға қарсы, не Совет өкіметіне қарсы жазылған бірде-бір ауыз өлең,не бір ауыз сөз жоқ.
1937-38 жылдар Шәкәрімнің жазықсыз өлімі туралы мәселе қозғалған. Олмәселені СССР прократурасы қарап Шәкәрімнің қылмысы жоқ деп тауып, 1938жылы 2 қазанда шешім шығарған.
Шәкәрім Құдайбердіұлы қазақ әдебиеті тарихында өзінің орнын алуыкерек, шығармалар жинағы әлі де шығарылуы керек. Ақынның ғылыми өмірбаянымен мұрасы жан-жақты терең зерттеліп жазылуы керек деп ойлаймын.Бұл жұмыстармен әдебиетші, тілші, тарихшы, философ ғалымдарымызшұғылданады деп ойлаймын.
Шәкәрім шығармашылығының тақырыптық, тілдік-мәтіндік және көркемдік-жанрлық ерекшеліктерін танытатын шарттардың бірі - аударма нәтижелері.Әдеби - эстетикалық сапасы бойынша да, материал ауқымының кеңдігі бойыншада Шәкәрімнің аудармашылық еңбектері байырғы мұралық сипатқа иеленгенайрықша құбылыс.
Тұтас буынның төл басы, кешегі Абай ағасының ұстаған туын жықпайілгері көтеріп кеткен көрнекті ақын, ғұлама ойшыл, білгір тарихшы, дарцындыаудармашы Шәкәрім Құдайбердиев қалдырған бай мұраның бір саласы - оныңкөркем аударма дамуына қосқан үлесі.
ХХ ғасырдың бас кезінде аудармада, әсіресе орыстың классикалық әдебиетүлгілерін қазақ тіліне аудару ісіне едәуір тәжірибе жинақталған еді. СонауАбай мен ыбырай тәжірибелерінен басталған бұл игі дәстүр ШәкәрімҚұдайбердиев, Ақылбай мен Мағауия Құнанбаевтар, М. Сералин, Б. Өтетілеуов,Ғ. Қарашев, А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев, Ж. Айтмауытов, М. Дулатов Шығысжәне батыс елдерінің әдебиеттер үлгілерінің, орыс классиктерініңшығармаларын қазақ тіліне аударып, көркем қазынаның бұл саласын байытуғакөп қызмет етті.
Ш. Құдайбердиевтің мол мұрасының бір қыры - қазақ ұлт мәдениетінің,әдебиетінің басқа халықтар қазынасы мен дістүрлі шығармашылық байланысындамыту байыту.
Бұл байыту мен дамыту қазақ ұлт әдебиетінде көркем аударманың едәуірқалыптасу процесінде Шәкәрімнің белсене жемісті араласуы және әлемдік маңызалған туындылар үлгілерін, жекелеген образдарын, бейнелі тіркестеріншығармаларында шебер қолдану, ойлау, жүйеге енгізу арқылы іске асты.Шәкәрім Құдайбердиев және орыс әдебиеті деген тақырып дербес арнайызерттеуді қажет етеді. өйткені, ол бұрыннан келе жатқан дәстүрлі орыс-қазақәдеби байланыстарын жемісті жалғастырушы, дамытушы, байытушы, жаңа сатығакөтеруші болды.
Шәкәрім Құдайбердиевтің көркем аудармаға қосқан үлесі зор. Ол еңбірінші кезекте Шығыстың ғұламаларына жүгініп, сол тұлғалардың шығармаларынана тіліне тәржімалайды. Шығыс тақырыбында ең көлемді мұрасы - "Ләйлә - Мәжнүн" жайын өз жанынан шығарғандай етіп жырласа, Қожа Хафизбен иықтеңестіре отырып сырласты. Абай ағасы ден қойған орыс классиктеріне А.С.Пушкин мен Л.Н. Толстойға ізденіп, үңіліп қарады. А.С. Пушкинді қырдақазақша сөйлеткен Абай ұстазынан кейін Шәкәрім Құдайбердиев ұлы орысақынына қайта оралды. Шәкәрімнің жалғыз шығыс, орыс әдебиетінен ғана емес,әлемдік әдебиет үлгілерінен жазушы Гарриет Бичер Стоудың құлдар өмірі жайлыбаяндайтын "Том ағайдың балағаны" атты романы да бар. Өкінішке орай, бұл аударма бізге жеткен жоқ. Түпнұсқалық тегі жағынан Шәкәрім әлемдік әдебиеттің төтенше үздік үлгілерін, ең таңдаулы үрдістегі жарқын нұсқаларын қамтыған. Дүниежүзілік классика қорындағы жауһар туындыларды тең баламалық деңгейде тәржімалауы арқылы Шәкәрім қазақ әдебиеті мен әдеби тілінің кемелденуіне ықпал етті. Нақ осы тұрғыдан қарағанда, Шәкәрімнің аудармашылық еңбектерінде Физули шығармаларының орны бөлектігі, тартымдылық қуатының айрықша екендігі айқын көрінеді.
0.3 А.С.Пушкиннің Дубровский повесін аударудағы Шәкәрімнің ұстанымы
Шәкәрім орыстың ұлы ақыны А.С.Пушкин шығармаларымен ертеден танысболған. Шәкәрім Құдайбердіұлы оның Дубровский повесі мен Боран әңгімесін қазақ тіліне аударды. Бұл шығармаларда баяндалатын оқиғалартабиғаты да, айтылар ой, ұсыныстар, идеялардың сипаты да Шәкәрімнің өмірлік мұрат, нысанасымен тамырлас екені аңғарылады. Қазақ ақыны бұл аудармаларды жасау барысында орыс ақынының көтеріп отырған проблемасын анық ұғып, өзінің гуманистік көзқарасы арқылы шебер суреттеген. Шәкәрім ғұмыр бойы бүкіл адамзат қауымындағы әділетсіздік пен қиянат атаулыға қарсы үн көтерген, адамға тән ар мен ақылдың тазалығын, ынсаптылық пен мейірімділікті, адамның ойы мен сезімінің кіршіксіздігін армандаған. Соның нәтижесінде Дубровский мен Боран Шәкәрімнің қаламы арқылы қазақша сөйледі. Ш.Құдайбердіұлы
Дуборвский повесі мен Боран әңгімесі поэзия тілінде аударды Талдауға кіріспес бұрын екі жанрдың ерекшелігіне көңіл бөлсек. Прозалық шығармалар үлкен, орта, шағын түрдегі жанр ретінде роман, повесть, әңгіме, новелла болып бөлінеді. Повесть - романға қарағанда сюжет ауқымының шағындығымен, құрылымдық қарапайымдылығымен ерекшеленеді[31,136].
Мұнда адам өмірінің біралуан кезеңді құбылыстары кеңірек, біраз дамытыла суреттеледі. Ондағы өмірлік тартыстардың оқиғаларға тұтаса басталуы мен байланысы, шиеленісі мен шешімі табиғи әрі заңды. Оқиғаларға қатысатын қаһармандар да бірнешеу, тіпті ондап саналады. Повесть мазмұнындағы ең өзекті шындық, әрине, бас қаһарманның өмірі болмақ [3,302],- повестьке жоғарыдағыдай анықтама берілсе, поэмаға З.Қабдолов мынадай анықтама береді: Орта көлемді эпостың повестен басқа тағы бір түрі - поэма (грекше poiemа - туынды) - өлеңді повесть, өмірде болған не болуға тиіс күрделі құбылыстар мен келелі оқиғаларды, алуан-алуан адам тағдыры мен заман шындығын көлемді, желілі, эпикалық не лирикалық сипаттағы өлеңмен суреттеу. Поэмалар түрлі-түрлі: сюжетті поэмалар да, сюжетсіз поэмалар да болады [3,302].
Поэма дегеніміз - өлеңді повесть болса, повесть пен поэманың көтерер жүгі бір болғаны ғой. Онда түпнұсқа мен аудармадағы айырмашылық тек құрылымында ғана секілді. Аудармашының Дубровский шығармасын сюжетті поэмаға жатқызуға болады. Дегенмен, Шәкәрім Құдайбердіұлы өзінің аудармасын Дубровский әңгімесі деп атаған екен.
Пушкиннің Дубровскийі - прозалық шығарма, орыс қоғамының сол замандағы тіршілігін суреттейтін көркем повесть. Шығарманың бас кейіпкерлері Троекуров, Дубровский сияқты байлардың болуына, оқиғалартартысының сол бай ортада, байлық пен мансапқа байланысты өрбейтінінеқарамастан, Дубровский орыс байларының тіршілігін бейнелейтін, қоғамдағыәлеуметтік топтар арасындағы қайшылықтарды баяндайтын шығарма деп те, сонымен қатар, оны таза ғашықтар хикаясы деп те айта алмайсыз. Дубровский повесінің негізгі обьектісі - адам, адамдар арасындағы қарым - қатынастар психологиясы, адамгершілік пен ар тазалығы. Бұл, сөз жоқ, шығармашылығы арқылы оқырман қауымға ұсынылатын басты эстетикалық құндылықтармен астарлас идея. Қазақ ақынының назарын аударған мәселе де Пушкиннің осы ойлар болғаны анық.
А.С.Пушкиннің ұстаған мақсатын, шығармаларының идеясын, ішкі рухын терең түсінген Шәкәрім өз ойын, өз дүниетанымын түпнұсқа оқиғасымен тамырластыра отырып жырлайды. Шәкәрім Құдайбердіұлы А.С.Пушкин шығармасының мазмұнын, көркемдік идеясын сәтті жеткізе алған. Шәкәрім Пушкиннің аталған шығармаларын 1908 - 1912 жылдары поэзия тілінде аударады. Дубровский аудармасы 1924 жылы жеке кітап болып Семейде басылып шыққан. Пушкинде романның сюжеті бірден: Несколько лет тому назад в одном из своих поместий жил старинный русский барин, Кирила Петрович Троекуров[1,127],- деп басталса, Шәкәрімнің Дубровскийі 31 шумақтан, 124 жолдан тұратын прологтан кейін барып желі тартады. Бұл - ғасыр басындағы аудармашылардың көбі қолданған әдіс. Пушкиннің ой - өрісін, қалам ұстау өзгешелігін, азаматтық позициясын толық та терең зерделей білген дала ақыны әр дәуірдегі адамның, қоғамның болмысын шола келіп, жеке мен жекенің, жеке мен көптің арасындағы үйлестіктің не қайшылықтың әрқилы себептерге байланысты бір қалыпты тұрмайтынын тілге тиек етеді. Бүгінгі бардың ертең жоқ болуының, бүгінгі достың ертең жауласып шыға келуінің әлеуметтік, психологиялық астарына үңілуге талпынады. Түптеп келгенде бұл - повестье айтылатын ойдың негізгі қазығын, идеялық нысанасын меңзейді:
Жазған жоқ Пушкин мұны ермек үшін,
Мақсұты: бізге ғибрат бермек үшін.
Қиянатшыл, зорлықшыл, парақордың
Мінезінің суретін көрмек үшін [2,412].
Осындай толғаныстан кейін барып біз жоғарыдағы Пушкиннің өзінен алынған жолдардың қазақшасын оқимыз.
Жер айналмай тұрмайды дүние жай,
Келер, кетер адамзат із қалдырмай.
Сол өткен көп заманның бір кезінде,
Болыпты Троекуров деген бір бай [2,412],-
деп басталады да, түпнұсқадағыдай шығармадағыды тағы бір кейіпкер
Дубровскиймен таныстырады және Дубровский мен Троекуров арасындағы қатынасты суреттеп кетеді.
Аударманың алғы сөзінде Шәкәрім тағы былай дейді:
Жазбаймын дәл өзінше Пушкин сөзін,
Қазақтың шағылдырар надан көзін.
Ғылымнан көзілдірік кимеген ел,
Туралап көре алмас деп күннің көзін [2,412].
Бұл жолдар - Шәкәрім А.С.Пушкиннің аталмыш шығармасын өз заманындағы қазақ оқырмандарының талғамына қарай аударған деген ойымыздың дәлелі. А.С.Пушкиннің Дубровский повесінің оқиғасы он тоғыз тарауда баяндалған болса, қазақшасында тарау сандары қойылмаған, тараулар жігі жай белгілермен ғана бөлінген. Ал, повестің тексті 372 шумақ, он бір буынды қара өлең ұйқасымен аударылған.
Сюжеттік байланыс (орысша завязка) - адамдар арасындағы әрекеттің басы; тартыстың басталуы іспетті, шығарма арқауындағы негізгі оқиғаның әуелгі туындау себебі секілді [3,74 ].
Түпнұсқада сюжеттік байланыс Троекуровтың аңға шықпақ болуы, жолай қонақтарды ит көрсете алып баруы, Дубровскийдің бір қызметкермен келіспей қалуы және қызметкерінің сөзіне Троекуровтың дарақылана күлгеніне ренжіп, Дубровскийдің кетіп қалуымен басталады: Раз в начале осени Кирила Петрович собирался в отъезжее поле. Накануне был отдан приказ псарями и стремянным быть готовыми к пяти часам утра. Хозяин и гости пошли на псарный двор. Гости почитали обязанностию восхищаться псарнею Кирила Петровича. Один Дубровский молчал и хмурился.
Что же ты хмуришься, брат, - спросил его Кирила Петрович, - или псарня моя тебе не нравится? - Нет, - отвечал он сурово, - псарня чудная вряд людям вашим житье такое ж, как вашим собакам. Один из псаре обиделся. Мы на свое житье, - сказал он, - благодаря бога и барина не жалуемся, а что правда, то правда, иному и дворянину не худо бы променять усадьбу на любую здешнюю конурку. Ему было б и сытнее и теплее. Кирила Петрович громко засмеялся при дерзком замечании своего холопа, а гости вослед за ним захохотали, хотя и чувствовали, что шутка псаря могла отнестися и к ним. Дубровский побледнел и не сказал ни слова. Между тем Андрей Дубровский скрылся, и никто того не заметил [1,131].
Аудармада: Аңға шықпақ болды да Троекуров,
Ит көрсете апарды қонақтарын.
Сөз сөйлемей тұр еді Дубровский
Сен неге сөйлемейсің - деді досы.

Маған міндет емес қой ит мақтамақ,
Жаңа көрген қонақтар алсын сабақ.
Ит түгіл қызметшіңе табылар ма,
Мұндай орын, мұндай үй, мұндай тамақ!?

Бұл сөзге бір қызметкер ашуланды:
- Иттен кейін көрдің бе сен адамды?
Біз түгіл сіз сықылды бір алпауыт
Мұнда тұрса қуанар,- деп-ақ алды.

Троекуров қуанып қарқ-қарқ күлді,
Сөз таптың деп арқаға қақты құлды.
Мақтаншақтың малайы тасыр болып,
Ұқпағанын Андрей іші білді.

Андрей Дубровский ішінде жоқ,
Бағана өз үйіне қайтып кетті [2,415].
Яғни, түпнұсқа мен аударманың ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.