Батыс Түрік қағанатының этникалық құрамы

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе

Негізгі бөлім

1. Батыс Түрік қағанатыны мемлекеті және этникалық тарихы

1. 1. Батыс түрік қағанатының құрылуы және мемлекеттік құрамы

1. 2. Батыс Түрік қағанатының этникалық құрамы

1. 3. Батыс Түрік қағанатының саяси жағдайы

1. 4. Батыс түрік қағанатының әлеуметтік жағдайы, шаруашылығы

2. Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

КІРІСПЕ

VI ғасырдың басында бүгінгі қазақ жерінде аса кұрделі өзгерістер болған. Алтай-Сібір, Моңғолия жерінде түрік тайпаларының үстем тап өкілдері бірігіп, әскер күшіне сүйенген Түрік қағанаты атты феодалдық мемлекет құрды. Бұл мемлекет аумағы Шығыс Кореядан басталып Орта Азияның жерін де толық қамтыды. Бүгінгі Қазақстан территориясы да осы қағандықтың құрамында болды.

Бұл мемлекет туралы жазба деректер Түрік тайпаларының өз тілінде жазылған "Үлкен Күлтегін", "Кіші Күлтегін", "Тоныкөк" құлпытастарындағы жазулардан белгілі. Бұдан біздің білетініміз түркі сөзінің алғашқы айтылған (542ж. ) және пайда болған жері Моңғолиядағы Орхон өзенінің жағасы. Бір тілде сөйлеп түрік халқы деп аталған оғыз, қарлұқ, қырғыз, түркеш, үйғыр, қыпшақ сияқты т. б. 30-дан астам ру-тайпалар шығыстан батысқа қарай жылжып, қәзіргі қазақ жеріне орын тепкен.

Түрік ордасының алғашқы қағаны Түмын болған, оған Елхан деген атақ берілген. Оның бұл атаққа ие болуы, түрік елінің ата жауы болып келген авар қағаны Анағойды талқандап, оны біржола жеңуінен еді.

Жазба деректерге қарағанда, VI ғасырдың аяғында түрік қағандығының саяси жағдайы нашарлайды. Өз ішінде саяси билік үшін талас, тартыс басталып, үлан-байтақ жерді алып жатқан қағандық VII ғасырдың басында Батыс түрік қағандығы және Шығыс түрік қағандығы болып екі дербес мемлекетке бөлінді. Шекара Алтайдан болған.

1. Батыс Түрік қағанатыны мемлекеті және этникалық тарихы

1. 1. Батыс түрік қағанатының құрылуы және мемлекеттік құрамы

Батыс Түрік қағанаты Қазақстан мен Орталық Азияда билік құрған ерте орта ғасырлардағы әскери- феодалдық мемлекеттердің бірі. Оның аумағы Алтай тауынан Тәңіртауына дейін, шығыста Баркөлден батыстағы Арал, Каспий теңіздеріне дейінгі ұлан-байтақ өңірді алып жатты. Қағандыктың негізгі орталығы Жоңғар даласы мен Жетісу өңірі болды, ал халқы осы өңірді ежелден бері мекендеп келе жатқан түркі тілдес үйсін, қаңлы, дулат, түркеш, қарлұқ, теле, басмыл, оғыз, яғма т. б. py ұлыстардан құралды. Бұл тайпалар «Он оқ будун» (он оқ халқы) деп аталады да, кейінірек «Бес арыс дулат» және «Бес тайпалы нушабе» аталатын болды. Оларды жалпылама "Он оқ" деп атауда дағдыға айналды.

1. 3. Батыс Түрік қағанатының саяси жағдайы

Қағанаттың саяси жағдайы. Алғашқы кезде қағандықты Тардуш (дато) хан басқарған. Бұл уақытта Батыс түрік қағанатының өкімет билігі саяси басқару жағынан күшейген кезі еді. Ал, Шығыс түрік қағанаты, керісінше, саяси басқару жағынан әлсіреп, қытайлардың шабуылына ұшырап отырды. Шығыс қағанатының мұндай күйге түсіп отырғанын білген Тардуш қаған оларды басып алуды, екі қағандықты қайта қосуды да ойластырды. Ол өз ойын іске асыру үшін Алтайдағы телелерге (теле тайпасы) шабуыл жасап, олардың жерін басып та алған. Сөйтіп өзін Шығыс қағанаттың да қағаны деп жариялайды. Алайда телелер қайтадан оған қарсы көтеріледі. Батыс түрік қағанатының саяси билігінің күшейген кезі Шегу (610618 ж. ж. ) мен оның інісі Тон жабгу (618-630 ж. ж. ) қағандардың билік құрған мезгілі болды. Егер Шегу қаған қағанаттың (хандықтың) Шығыстағы шекарасын Алтайға дейін жеткізіп бекітсе, ал Батыстағы шекарасын Тарым өзені мен Памир тауына дейін жеткізген. Тон жабғу оңтүстігіндегі Тахористанды билеуді баласы Тарду шадқа тапсырады. Оның орталығы қүндызда болған. Тон қаған өзінің назарын батыстағы елдерді жаулап алуға да бөлген. Қаған Орта Азиядағы басқару жүйесіне жаңа реформалар кіргізеді. Салық жинауға жергілікті адамдардан салық жинаушыларды бекітіп, оларға "селиф" деген атақ береді. Олардың үстінен бақылау жүргізетін өздерінің жасауылдарын тағайындайды. Селифтер жасауылдарға есеп беріп отырған. Кейбір атақты қалаларды өз қолында тапжылтпай ұстап отыру үшін кейбір амалдар да қолданған. Мәселен, Самарқанд сияқты үлкен қаланы бағынышты етіп өзінің айтқанына көндіріп отыру үшін оның билеушісіне қызын әйелдікке беріп, өзінің орынбасары деп жариялаған. Жалпы жергілікті билеушілерді орынбасарым деп тағайындап отырған. Билік жүргізудің мұндай тәсілі қағандықтың саяси және экономикалық жағынан өте тиімді болған. Тон қаған өзінің батыстағы ықпалын нығайтуды және одан айырылып қалмауды ешқашан есінен шығармаған. Әсіресе Иран мен Византия сияқты ірі мемлекетердің арасындағы жағдайды бақылап отырған. Екі елдің арасындағы келіспеушілік туа қалса, өзінің одақтасы Византияға көмектесуге дайын тұрған. Тон жабғу өзінің Византиямен келісіміне берік болып, оны іске асыру үшін император Ираклидің 627628 ж. ж. Кавказ бойына жасаған үшінші жарығына қатынасқан. Ол Дербент, Тбилисиді алып, қолға көптеген олжа түсіреді. Император оны Тбилисиде қарсы алып, оған өзінің тәжін кигізіп, қызы Евдокияны беруге уәде берген. Бұл көмек Батыс түрік қағанатының халықаралық жағдайдағы саяси беделін көтеріп, үстемдігін арттырады. Алайда кең байтақ жерді алып жатқан қағандықтың сыртқы жағдайына қарағанда ішкі саясатын қалыптастыру қиынға соқты. Халқының құрамы алуантүрлі тайпалардан тұрған қағандықта 630 жылдардан бастап билік үшін таластартыстар басталады. Осындай талас-тартысты тоқтату үшін Тон жағбудың ағасы Күл-багатүр інісін өлтіріп, өзін қаған жариялайды. Алайда мұны тайпалардың бір бөлігі жақтаса, екінші бөлігі қолдамайды. Сөйтіп қағандықтың ішінде ұзақ жылдарға созылған талас-тартыс басталады. 630-634 жылдардың арасында қағандық Сырдарияның батыс жағындағы Орта Азия жеріндегі көптеген иеліктерінен айрылып қалады. Екі тайпалық одақтың арасындағы билік үшін талас батыс түрік қағанатын саяси кризиске ұшыратады. 634 жылы нүшби тайпалық одақтың қолдауымен өкіметтің билігін Ешбара Елтеріс Шир-қаған қолына алады. Ол әскер құрамында "он оқ" системасын қайта жандандырып, тайпа көсемдерінің жаңа басқару жүйесін құрады. Жаңа реформа бойынша тайпа көсемдері еркіндер мен шорлар деп аталып, олардың әрбіреуі бір оқ деп аталады. Әр оқта бір түмен әскер болады. Бір түменде 10 мың әскер болған, сонда он тайпадан тұратын он оқта он мыңнан жүз мың әскер болған. Он оқты басқарған еркіндер мен шорлар өз тайпаларын да билеген. Мұндай әскерді де, елді де басқару жүйесін "он оқ бүдын" деп атаған. Бұдын сөзі қалың ел дегенді білдіреді. Алайда еркіндер мен шорларды тек қаған руынан жіберілген шад бақылап отырған. Басқарудың бұл жүйесі тайпа көсемдерінің биліктеріне үлкен тежеу салған. Бес арыс дулат көсемдері 638 өздерінің адамдарын қаған көтеріп, ел ішінде қайта билік үшін қайшылық туып, нүшбелермен дулулар арасында қанды шайқас болып, Ышбар қаған Ферғанаға қашып кетеді. қағандық екіге бөлініп кетеді. Сонымен VII ғасырдың 30-жылдарынан батыс түрік қағандығында ішкі жағынан ыдырау басталады. Тоқтаусыз жүргізілген жорықтар оған қажетті алынған ауыр алым-салықтар халықтың жағдайын мүлдем нашарлатады. Ел ішінде қарулы көтеріліс басталады. Көтеріліс басшылары қытайдың Таң патшалығына барып бағынады. 632 жылы Ыстықкөл маңын мекендеген шеп тайпасының билеушісі Хели Таң патшалығына бағынып, өз елін бастап шығысқа қарай көшіп, ішкі өлкелерге қоныс аударады, 639 жылы батыс түрік қағандығы ақсүйектерінің бірі Ашнамсе Жемсары ауданындағы шоре тайпасы мен Манас маңындағы шымыр тайпасын бастап Таң патшалығына қосылады. Таң патшалығы өзіне келгендерді мейлінше қолдап, олардың бастықтары бауырына басып, оларға шен-шекпен жауып, үлкен мақсатқа тағайындап, өзіне әскери күшке пайдаланды. Таң патшалығы 640 жылы Тұрпанды алып, өкіл әкім мекемесін оған көшіреді. Таң әскерлері 643 ж. қарашәрілі, 648 ж. Құшарды алады. Құшарды алудың алдында ысты, ботбай, шимойын тайпалары Таң патшалығына бағынған. Таң патшалығының өкім әкім мекемесі Құшарға көтерілгеннен кейін, Құшар, Қашқар. Қотан тағы басқа қалалар осы өкіл әкім мекемесіне бағындырылады. Сөйтіп, қағандықтың Шығыс Түркістан жерін өз еріктері - мен ғана Таң патшалығына бағынып болған соң, патша батыс түрік қағандығына елші жібереді. Алайда бұл елшілікті Батыс түріктің Ибн Дулы қағаны тұтқынға алып, Таң патшалығының батыс өңірге аттанған әскерлеріне шабуыл жасайды. Бірақ бұл шабуыл Ибн Дулының жеңуімен аяқталып. қаған Тохар еліне қашып кетеді.

1. 4. Батыс түрік қағанатының әлеуметтік жағдайы, шаруашылығы

Қағандықтағы билік патриархалды-феодалдық түрде жүргізілген. Қағанның билігі шексіз мұрагерлік түрде беріліп отырды. Бірақ та жазба деректерге қарағанда қағанның билігі Шығыс түрік қағанының билігіндей күшті бола алмаған. Одан кейінгі билік қаған сайлаған ұлықтың қолына берілді. Үшінші билік қаған руының үстем тап өкілдерінің қолында болған. Оларға ябғу, шад, елтебер сияқты атақтар беріліп отырған. Ал сот істерін бұрықтар мен тарқандар атқарған. Жергілікті жерлерде қағанның негізгі тірегі бектер болған. Жалпы түрік қағандығында мемлекеттің ең жоғарғы билеушілері қағаннан бастап ру-тайпа бастығы бектерге дейін 28 дәрежелі лауазым иелері болған. Олардың барлығы феодалданып келе жатқан шонжарлар болды. қарапайым халықты "қарабұдындар" деп атаған. Бұл сөз қазақтардың "қалың бұқара", "қара халық"деген сөздерінің мағынасымен бірдей. Алым-салық төлейтін яғни ауыртпалық мойнына түскендер осы "қарабүдындар". Түрік қағандығы кезінен бастап әрдайым жүргізіліп отырған соғыстарды әскер және ат, азық-түлікпен қамтамасыз етіп отырған шонжарлар бұрын қауым болып пайдаланып келген шұрайлы жерлерді өздеріне жеке иемденіп отырған. Түрік қағанатында "қанмен төлейтін" салықтың да түрі болған. Ол әскерде міндетті түрде қызмет атқарған. Ондай адамдар майдан шебінің алдыңғы қатарында жүрген. Мұндай қызметті көбінесе тәуелді тайпалардың адамдары атқарған. Бағынышты тайпалар азықтүлік салығын да, қымбат бағалы аң терілерін де төлеп отырған. Түрік қағандары өздеріне бағынышты, алым-салық төлеп отырған соғдыларды "таттарым" (құлдарым) деп атаған. Шындығында Батыс түрік қағанатының барлық экономикалық жұмыстарын соғдылар шешіп отырғын. Әсіресе қағанаттың ақша айналым сауда жұмыстарын соғдылар жүргізген. Сондықтан да түрік қоғамында "татсыз түрік болмас, бассыз бөрік болмас" деген сөз түрік байларының бәрінде таттардың (құлдар) болғандығын көрсетеді. "Он жебе ұлдарына, олардың таттарына" деген теңсіздікті білдіретін тіркестер бар. Мұндағы "тат" сөзі құл деген мағынаны білдіреді. Үлкен Күлтегін жазуында да "Бек ұлдарың құл болды", "Пәк қыздарың күң болды" деген шумақтан түрік қоғамында құлдықтың болғандығы ешбір дәлелсіз-ақ көрініп тұр. Батыс түрік қағандығында үй жұмыстарында, көп жағдайда соғыс кезінде қолға түскен тұтқындар құлдың жұмысын атқарған.

Батыс түрік қағанатында мемлекетті аймаққа бөліп басқару жүйесі болған жоқ. Бүкіл ел ру-тайпа бөліктері бойынша "он оқ" деген он ірі тайпаға бөлініп басқарылды. Бұл тайпалардың ірі бастықтары шад деп аталып, он ірі тайпаны он шад басқарған. Он ірі тайпа оң және сол қанат болып екіге бөлінген. Сол қанатқа дулаттардың бес тайпасы, ал оң қанатқа нүшбелердің бес тайпасы кірген. Cонымен бірге рутайпалардың басында шор, еркін, тархан және бектер тұрған. қағанның әр жерлердегі өкіл әкімі тегіндер мен яғбулар іс жүзінде бір бағыттағы армияның қолбасшылары болды. Ал мемлекеттік лауазымдар 28 дәрежеге бөлінгенімен оларға шектеу болмады. Мұндай биліктегілер соғыс жағдайына байланысты көбейіп отырған. Ал оның үстіне бұлардың қол астында әскери күшпен бағындырылған тайпалар болды. Басқарудың мұндай жүйесі қағандықтың берік бірлестігін жасай алмады. қағанның күш-қуаты әлсіреген кезде, соғыс жорықтарында үлкен сәтсіздіктерге ұшыраған кездерде, жергілікті шонжарлардың жасақтары күшейіп, олар өздерін қаған деп жариялауға тырысып, ішкі қиян кескі талас-тартыстар басталып ішкі соғыстар туып отырған.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.