ДӘСТҮРЛІ ҚАЗАҚ КОСТЮМІ НЕГІЗІНДЕ ЗАМАНАУИ КИІМДЕРДІ ЖОБАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Кіріспе.
Тақырыптың өзектілігі. Өткен ғасыр ішінде Қазақстан Республикасы халқының өмір салты түбегейлі өзгерді, құндылықтардың сапалы жаңа жүйесі және адами қатынастардың жаңа түрі құрылды. Президент Қ.К. Тоқаевтің стратегиясында нақты айқындаған басты міндетіміз - тәуелсіз, гүлденген және саяси тұрақты Қазақстанды құру. Бұл ауқымды міндетті ең заманауи технологияларға негізделген ұлттық өндірістік секторды дамытпай, негізінен шикізаттық экономикадан жоғары технологиялық және ғылымды қажет ететін экономикаға біртіндеп көшпей шешу мүмкін емес.
Қазіргі кезеңде нарықтық қатынастар мен қатаң бәсекелестік жағдайында тігін өнеркәсібінің алдында тұрған маңызды міндеттер-өнімдер ассортиментін кеңейту және олардың сапасын жақсарту.
Тігін бұйымдарына қатысты халықтың бір жағынан түпнұсқа заманауи киімге деген қажеттілігін барынша қанағаттандыру міндеті туындайды.
Қазақстан Республикасының аумағында 100-ден астам халықтар мен ұлыстар тұрады, олардың әрқайсысының өзіндік тарихы, әдет-ғұрыптары, салт-дәстүрлері бар, ішінара дәстүрлі ұлттық костюм элементтерінде сақталған. Соңғы онжылдықта ұлттық костюм сарқылмас көздердің біріне айналды, онда материал, пішін, құрылыс, декор, техника және орындау тәсілі, дәстүрлі технология заманауи киім үлгілерінің мүлдем жаңа көркемдік-конструкторлық және технологиялық шешімдерін жасаудың шығармашылық идеясы болып табылады.
Қазіргі заманғы костюмнің жетекші коллекцияларында бай халықтық мұраға жүгіну барған сайын байқалады. Сонымен қатар, заманауи киімдерде әртүрлі халықтардың дәстүрлі костюмі, "эклектика"стиліндегі мәдениеттер элементтерінің үйлесімі байқалады.
Қазіргі уақытта өндірістің жалпы көлемінде заманауи Ұлттық киім шығару үлесі едәуір өсті, бұл шағын және орта мамандандырылған кәсіпорындардың құрылуымен расталады.
Киімді жобалаудың қолданыстағы әдістерін талдау көрсеткендей, қазіргі кезеңде киім ассортиментінің құрылымын кеңейтудің негізгі бағыттарының бірі дәстүрлі ұлттық костюм негізінде жобалау шешімдерін жасау болып табылады.
Киімді жобалау әдіснамасын әзірлеудің негізгі бағыты шығармашылық көздің пайда болуынан бастап жобалық шешімнің жобалық - конструкторлық құжаттамасын әзірлеуге дейінгі өндірістік циклды қысқарту болып табылады.
Әлемдік тәжірибеде дәстүрлі ұлттық костюм негізінде киімді модельдеуге бірінші болып қазіргі заманғы киімді жобалаудың негізгі принциптерін әзірлеген Н. П.Ламанова жүгінді.
Қазіргі уақытта ұлттық киімді жобалау және оны қазіргі заманғы дизайн процесінде өзгерту саласында бірқатар жұмыстар белгілі.
Пармон Ф.М. бірқатар теориялық және эксперименттік зерттеулер жүргізді және заманауи модельдер мен коллекцияларды құру кезінде халық костюмін шығармашылық түрлендіру жолдарын анықтады. Сонымен қатар, ол орыс халық костюмінің элементтерін жүйелендірді, киімді автоматтандырылған жобалау жүйесіндегі орыс халық костюмі (РНҚ) элементтерінің дизайны мен композициясының ақпараттық базасын, сондай-ақ заманауи костюмді жобалау аспектісіндегі орыс халық костюмін талдау мен жіктеуді жасады [1].
Жобалау процесінің тұжырымдамалық моделін, сондай-ақ тарихи-генетикалық контексте және қазіргі заманғы технологияларда жүргізілген ұлттық костюмнің пәнаралық жүйелік зерттеулерін ескере отырып, ұлттық дәстүрлер, Якутия халықтары негізінде заманауи киім өндірісін жобалау әдістемесін әзірлеу саласында талпыныстар жасалды. Бұл ретте заманауи киім үлгілерін жасау жолдары айқындалып, ұлттық дәстүрлер негізінде заманауи киім үлгілері әзірленді [2].
Солтүстік Кавказ халықтарының дәстүрлі әйелдер киімдерінің ассортиментін, сыртқы түрін, дизайнын және сәндік мотивтерін киім ассортиментінің ұтымды құрылымын қалыптастыру әдістемесінің көмегімен жіктеу ұсынылды, оның негізінде Солтүстік Кавказ халықтарының сыртқы келбетін, дене бітімінің ерекшеліктерін және ұлттық дәстүрлерін ескере отырып, заманауи әйелдер киімдерінің тұтынушылық ассортименттік коллекциясы жасалды [3].
Ұлттық костюмді қалыптастыруды зерттеу барысында біз дәстүрлі қазақ костюмі негізінде заманауи киімдерді жобалау әдістемесін әзірледік [4].
Өнімдерді жобалау кезінде оңтайлы конструкциялар мен технологияларды әзірлеу процесіне әсер ететін факторлардың алуан түрлілігін ескере отырып, дәстүрлі ұлттық костюм элементтерінің де, қазіргі заманғы киімнің де функцияларын ескере отырып, Заманауи киімдерді жобалаудың ғылыми негіздерін құру тиімді.
Әр түрлі мақсаттағы киімдерді жобалауға байланысты мәселелерді шешуге айтарлықтай үлес
Олар әртүрлі мақсаттағы бұйымдарды жобалаудың теориялық және әдіснамалық негіздерін тұжырымдады, жобалау процесінің оңтайлы параметрлеріне қол жеткізудегі мәселелерді шешудің жолдарын белгіледі, әзірлеу әдістері мен әдістемелерін ұсынды, сондай-ақ әртүрлі пайдалану жағдайларында киімді бағалауды ұсынды, халықтық костюмді жүйелі көзқарас тұрғысынан шығармашылық түрлендіру жолдарын анықтады.
Алайда, қазіргі заманғы киімдерді жобалау саласындағы қолданыстағы әзірлемелер дәстүрлі ұлттық костюм мен заманауи киімнің функцияларын бір уақытта өзара әрекеттесу арқылы ассортимент құрылымын кеңейту мүмкіндігін ескермейді, бұл тікелей тұтынушылық қасиеттері жоғары мүлдем жаңа дизайн шешімдерін жасауға әкеледі.
Сондықтан дәстүрлі қазақ костюмі негізінде заманауи киімдерді жобалаудың ғылыми негізделген әдістерінің болмауы дәстүрлі қазақтың элементтерінің бастапқы көзі мен негізгі функциялары туралы ақпараттық қасиеттерді есепке алмай, киім өндірісіне алып келеді.
Тиісінше, бұл жаңа тәсіл тұрғысынан Заманауи киімдерді жобалаудың теориялық және әдіснамалық негіздерін әзірлеуді талап етеді.
Ұлттық киімге негізделген заманауи дизайндағы негізгі қиындық-дәстүрлі ұлттық костюмнің утилитарлық, ақпараттық және семантикалық функцияларын, сондай-ақ заманауи киімнің функцияларын кешенді есепке алу қажеттілігі, өйткені қазіргі уақытта барлық функцияларды бірдей орындаудағы қиындықтарға байланысты бір және бірнеше қасиеттер негіз ретінде қабылданады.
Осылайша, арнайы, тұрмыстық киімдерді, оның ішінде дәстүрлі ұлттық костюмді, сондай-ақ оның негізінде қазіргі заманғы киімдерді жобалау саласында жүргізілген ғылыми зерттеулер негізінде дәстүрлі қазақ костюмі негізінде қазіргі заманғы киімдерді жобалауға теориялық-әдіснамалық тәсілді әзірлеу қажеттігі туындайды.
Демек, ДҰК негізінде заманауи киімдерді жобалаудың ғылыми принциптерін әзірлеу әртүрлі тәсілдер, соның ішінде әртүрлі халықтардың ұлттық костюмі тұрғысынан арнайы, тұрмыстық киімдерді жобалау саласында орындалған теориялық және әдіснамалық зерттеулерге, сондай-ақ заманауи киімнің композициялық және конструкторлық шешімдерінің құрылымын әзірлеудің теориялық және әдіснамалық принциптеріне негізделуі керек.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың негізгі мақсаты ассортимент құрылымын кеңейтетін және бәсекеге қабілетті заманауи киімдегі тұтынушыларды барынша қанағаттандыратын әртүрлі мақсаттағы киімнің жаңа көркемдік-конструкторлық шешімдерін жасауға ықпал ететін шығармашылық ойлау тетіктері мен танымның ғылыми әдістерін пайдалануға негізделген дәстүрлі қазақ костюмі негізінде заманауи киімдерді жобалаудың ғылыми принциптерін әзірлеу болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін жұмыста келесі ғылыми және техникалық міндеттер шешілді:
дәстүрлі қазақ костюмі негізінде заманауи киімдерді жобалаудың әдіснамалық негіздерін әзірлеу;
дәстүрлі ұлттық костюмнің айрықша белгілерін трансформациялау негізінде заманауи киімдерді жобалаудың негізгі принциптерін белгілеу; халықтың мәдениеті мен өркениетін сипаттайтын күрделі жүйенің маңызды элементі ретінде Заманауи киімдерді жобалаудың шығармашылық көзі ретінде дәстүрлі қазақ костюмін зерттеу;
шығармашылық дереккөзге тарихи және картографиялық зерттеу жүргізу, дәстүрлі қазақ костюмінің элементтерін жүйелеу және жыныстық жас ерекшелігіне қарай жиынтық бұйымдарының құрамын белгілеу;
дәстүрлі қазақ костюмі элементтерінің нысандары мен конструкцияларын зерттеу, оның қалыптасуының негізгі кезеңдерін белгілеу және фольклорлық стильдің дамуына ықпал ету;
дәстүрлі қазақ костюмі элементтерінің көркемдік-сәндік шешімін талдау;
ою-өрнекті дәстүрлі қазақ костюмі элементтерінің көркемдік-сәндік шешімінің эстетикалық белгісі ретінде зерттеу;
дәстүрлі қазақ костюмі элементтерін көркемдік-сәндік және сәндік шешу негізінде заманауи киімдерді жобалаудың теориялық қағидаттарын әзірлеу;
Зерттеу нысандары дәстүрлі ұлттық костюмнің даму тарихы саласындағы тарихи-этнографиялық және картографиялық зерттеулер; тұрмыстық киімдерді, оның ішінде Ұлттық, сондай-ақ арнайы киімдерді жобалаудың теориялық және әдіснамалық ережелері мен принциптері; қолданыстағы ассортимент бұйымдары, мұражай экспонаттары және дәстүрлі қазақ костюмі элементтерінің эксперименттік үлгілері болды.
Зерттеу әдістері мен құралдары. Жұмыста: киімді жобалауға жүйелік тәсілдің жалпы әдістемесі, Ақпараттық және интеллектуалды жүйелер теориясы қолданылады. Танымның ғылыми әдістері: ассоциация, аналогия, формализация, синтез, талдау, Алгоритмдеу, модельдеу, бақылау, салыстыру, өлшеу және санау; ретроспективті, тарихи-этнографиялық және картографиялық талдау. Киім бөлшектерін сыпырудың инженерлік әдістері, композиция теориялары, киім ассортиментін қалыптастыру әдістері, кодтау және модификациялау классификациясы теориялары, аналитикалық, эксперименттік әдістер мен комбинаторикалар, Microsoft Word, Microsoft Excel , Corel DRAW 11, Visual Fox Pro, Turbo Paskal, CUAT компьютерлік бағдарламалары.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы мынада: дәстүрлі қазақ костюмі элементтерінің декоры мен сыртқы пішініне байланысты дәстүрлі қазақ костюміне тән ерекше белгілердің трансформациясын ескере отырып, қазіргі заманғы киімді жобалаудың негізгі қағидаттары әзірленді, сондай-ақ оның қазіргі заманғы киімді модельдеу кезінде шығармашылық қайнар көзі ретінде маңыздылығы белгіленді;
утилитарлық функцияларға байланысты тарихи және картографиялық зерттеулер негізінде дәстүрлі қазақ костюмінің элементтері жүйеленді;
ою-өрнектің ою-өрнек мотивтерінің пішіні мен символизмімен байланысы, сондай-ақ оның пішіндеу, орындау түрі, тәсілі мен техникасы, киімнің жылжымалы бетінің шекарасы, мотивтер мен олардың туындыларының ықтимал үйлесімі, түс композициясы, сондай-ақ бөлшектерде бұрыштық, бүйірлік, орталық және үздіксіз орналасуы сияқты қасиеттерінің арқасында оңай өзгеруге қабілеттілігі анықталды;
дәстүрлі қазақ костюмін безендірудің композициялық, композициялық-технологиялық және композициялық-утилитарлық түрлерін жіктеудің ұсынылған жүйесі негізінде қолданыстағы ассортименттің әртүрлі мақсаттағы бұйымдарының базалық конструкцияларын өзгерту қағидаттары әзірленді;
танудың белгілі өзара байланысты жалпы ғылыми әдістерінің, сондай-ақ шығармашылық ойлау тетіктерінің: байқау, есте сақтау, қиял, Шабыт, түйсігі, қабылдау және тарихи-картографиялық, инверсияны танудың ұсынылған ғылыми әдістерінің, жаңа комбинациялар мен фокустық объектілердің әдістері тұрғысынан дәстүрлі қазақ костюмі негізінде заманауи киімдерді жобалауға теориялық-әдіснамалық тәсіл әзірленді; дәстүрлі ұлттық костюмнің пайда болу мәнін зерттеуді, оны дәстүрлі ұлттық костюмнің элементтерін жүйелеуге және оларды жіктеу мен кодтау жүйесін жасауға мүмкіндік беретін хронологиялық дәйектілікпен қалыптастыруды және дамытуды көздейтін тарихи-картографиялық таным әдісі ұсынылды;
зияткерлік-ақпараттық әдіс әзірленді,
тұжырымдамалық және ақпараттық модельдеуді, жіктеу және кодтау жүйесін, операциялық және қосымша мәліметтер базасын құруды, сондай-ақ мәліметтер базасын басқару жүйесінің көмегімен бағдарламаны әзірлеуді қамтитын операциялардың дәйекті орындалуын көздейді;
"дәстүрлі қазақ костюмі (ДКК) -киімнің қазіргі заманғы базалық конструкциясы (БК) - бастапқы модельдік конструкциясы (ИМК) - модельдің Графикалық дизайны (ГДМ) - аналогтық модельдер (МА) - модельдік конструкциясы" (МК) схемасы бойынша көп сатылы автоматтандырылған жобалау режимінде ТКК негізінде қазіргі заманғы киімді жобалау процесінің құрылымдық схемасы жетілдірілді);
"білім базасы - - алгоритм-процесс құрылымы-деректер банкі" жүйесінде дәстүрлі қазақ костюмі негізінде заманауи киімдерді жобалаудың ақпараттық моделі әзірленді;
ұсынылған жүйенің негізгі белгілерін формализациялау және кодтау, дәстүрлі қазақ костюмінің элементтерін жіктеу негізінде массивтер бойынша ақпараттық деректер базасы әзірленді.
Жұмыс нәтижелерінің практикалық маңыздылығы мен іске асырылуы: дәстүрлі қазақ костюмі негізінде заманауи киімдерді жобалау әдістемесі әзірленді;
дәстүрлі қазақ костюмінің жиынтығына кіретін бұйымдардың құрамы жыныстық-жас ерекшелігіне қарай әзірленді, сондай-ақ элементтердің ең аз және ең көп саны белгіленді, бұл "бастапқы көз" каталогын жасауға мүмкіндік берді;
дәстүрлі қазақ және қазіргі заманғы костюм элементтерінің конструкциясы, композициясы, декоры массивтері бойынша операциялық және қосымша деректер базасы әзірленді;
Visual Fox Pro Интеллектуалды-ақпараттық әдісі мен дерекқорды басқару жүйесін қолдана отырып, ТКК негізінде заманауи киімдерді жобалау бағдарламалары жасалды;
"базалық конструкция", "қазақ ою-өрнегі және оның туындылары", "модель-аналогтар", "бастапқы модельдік конструкция", "Модельдік конструкция", "көркем-сәндік лекалдар", "ТКК негізіндегі заманауи киім"каталогтары түрінде ТКК негізінде заманауи киімдерді жобалау үшін ақпараттық база әзірленді;
дәстүрлі материалдарды, декор қағидаттарын, дәстүрлі қазақ костюмі элементтерінің пішіндері мен конструкцияларын пайдалану негізінде әртүрлі ассортименттегі заманауи киімнің 30 тәжірибелік үлгісі әзірленді, оларға өнеркәсіптік үлгілерге 24 патент және 6 оң шешім алынды.
Жүргізілген зерттеулердің дұрыстығы. Ғылыми ережелердің, тұжырымдар мен ұсыныстардың дұрыстығы дәстүрлі ұлттық костюм негізінде заманауи киімдерді жобалаудың дұрыс теориялық және әдіснамалық принциптерін қолдануға негізделген, теориялық-әдіснамалық тәсілді, алынған патенттер мен өнеркәсіптік үлгілерге оң шешімдерді әзірлеумен расталған.
1 ДӘСТҮРЛІ ҚАЗАҚ КОСТЮМІ НЕГІЗІНДЕ ЗАМАНАУИ КИІМДЕРДІ ЖОБАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Дәстүрлі ұлттық костюм негізінде киімді жобалаудың қазіргі жағдайын талдау
Әлемдік тәжірибеде дәстүрлі ұлттық костюм негізінде киімді модельдеуге бірінші болып Н. П. Ламанова жүгінді, ол негізгі принциптерді ұсынды:
1. Халық костюмінің формаларын қайталамаңыз, оның негізінде уақыт талаптарына сәйкес келетін жаңа бейнелі шешімдер жасаңыз;
2. Модель жасау кезінде тек халықтық костюмнің дәстүріне ғана емес, халықтың сәндік - қолданбалы өнерінің барлық байлығына сүйену керек [5].
Халықтық костюмге ерекше қызығушылық Тәуелсіз мемлекеттер одағының құрылу кезеңінде, әр халық ұлттық костюм (ҰК) элементтерін киімде пайдалану арқылы дәстүрлерді, әдет-ғұрыптар мен әдет-ғұрыптарды жандандыруға ұмтылған кезде көрінеді. Алайда, қазіргі заманғы киім үлгілеріндегі ҰК элементтері көрінгеннен гөрі көбірек байланысты. Алайда, 30 - жылдардан бастап қазіргі уақытқа дейінгі кезеңде ұлттық мәдениеттердің дамуы мен өзін-өзі растауы аясында таза этнографиялық сипатта болатын және негізінен салтанатты іс-шараларды (Наурыз, концерттер, конкурстар, көрмелер) өткізу кезінде пайдаланылатын киім үлгілері жасалады.
Ұлттық бірегейліктің негізгі белгілері ежелгі тамбур кестесі шығармашылықпен өңделген маталардан жасалған модельдерде немесе үйдегі қолмен тоқуға (киізге) жақын құрылымда көрінеді. Осыған байланысты, қазіргі заманғы киім элементтердің сыртқы пішініне, Қазақ ұлттық костюміне (ҚНК) тән әрлеу түріне байланысты салынады: бас киімдер (кимешек), аяқ киім (ичиги), ою-өрнек, оның түрі мен орындалу сипаты (аппликация немесе дәстүрлі тамбурлық кесте), камзол, бешмет. Бұл нұсқада ТКК элементтерінің формалары суретшіге заманауи өнімдердің жаңа шешімдерін ұсынады. Сондықтан қазіргі уақытта ТКК элементтері, сондай-ақ декор: көйлек, көкірекше, бұралмалы юбка, аяқ киім, бас киім, белбеу, зергерлік бұйымдар, ою-өрнек заманауи киім үлгілерін жасау үшін қолданылады. Заманауи киімнің жаңа модельдерін жасау процесінде костюм құрамының негізгі принциптерінің бірі - элементтердің сыртқы формасы, әрлеудің (ою-өрнектің) түрі мен әдісі, сондай-ақ қабаттылық пен толықтығы қолданылады. ТҰК әр бөлшегінде халықтың ғасырлар бойғы даналығын бейнелейтіндіктен, эстетика мен утилитарлықты, шығармашылық принцип пен ақпараттылықты біріктіретіндіктен, суретші дәстүрлі костюмнің сипаттамалық белгілерін анықтап, оларды қазіргі кезеңдегі сән талаптарына сәйкес заманауи киімде көрсете алады.
Әр коллекциядағы ТКК элементтерінің көріну сипаты ерекше. Костюмдердің бейнелі шешімі күрделене түседі, ассоциативті болады. Шлицалар, кесінділер контрастты кескішпен ерекшеленеді, бұл халықтық пішіннің сұлулығы мен функционалдығын анықтайды, мақта тігісі оны пластикалық түрде байытады. Дәстүрлі материал кеңінен қолданылады-мақта, мата, киіз, атлас, брокад, түйе жүні, Былғары және жүн шикізаты, ал әрлеуде былғары, металл. Ұлттық стильдегі мельхиор мен күмістен жасалған зергерлік бұйымдар кешкі киімдерге керемет қосымша болды. Ашық бас сүйектер, тоғалар, бекіткіштер, білезіктер мен алқалар дизайнның батылдығымен, жеңілдігімен және әсемдігімен ерекшеленді. Әшекейлердің стильдік бірлігі көне қазақ ою-өрнегі үшін дәстүрлі композициялық қабылдауда сақталды. Көкірекше ұлттық киіммен жұмыс істейтін сән дизайнерлерінің сүйікті заты болып шықты. Шұңқыр тәрізді жеңдері бар Жібек силуэт көйлегі және барқыт немесе брокадтың кішкене кеудешесі, алынбалы сәндік қапсырма ілгектерімен толықтырылған.
Кең белбеулер қарама-қарсы жиектері бар қатты классикалық курткаларды, көшпенділердің шапандарына ұқсас көрпе курткаларды алады, түзу, тар шалбармен үйлескенде өте утилитарлық қалалық киімге ұқсайды. Шығыс рухындағы өрнектер, ою-өрнектер-бұл тек бөлшектер, киімді безендіретін батыл бөлшектер [6].
Ең бастысы, олар этнографиялық түпнұсқалықты талап етпейді. Бүгін тағы бір маңызды. Бір бөлек заттың ішіндегі аралас стильдер. Эклектика-бүгінгі сәннің ұраны. Шығыс пен Батыстың өзара әрекеті, ұлттық және халықаралық. Иката маусымының сықырлауы-боялған Түркістан халаттары. Олар Орта Азияда, қазір подиумда киілді.
ХХІ ғасырдың сәні біртіндеп тәуелсіз болады. Ол әлі күнге дейін өткен ғасырдағы киімнің әрлеу бөлшектерін алады, бірақ қазірдің өзінде ХХ ғасырдың кез-келген дәстүрлі стиліне жатқызуға болмайтын жаңа стильдер жасай отырып, өзінше түсіндіреді.
Постмодернизмнің эстетикасы-заманауи киімде өз ізін қалдырды. Қазіргі уақытта модельдеу "дәйексөз" әдісін кеңінен қолданады, мұнда "дәйексөз" кесу, сәндік мотив, декор элементі немесе киімнің түс схемасы болуы мүмкін. Дизайнерлердің модельдерін жасау кезінде сәндік шешім әдістері кеңінен қолданылады, бірақ ұлттық кесте элементтері (ою-өрнек) және басқа декор әдістері түрінде. ТКК-нің тән белгілері-бұл жиынтық, ұтымдылық және кесудің бірлігі, декор. Декор материалдың құрылымын және өнімнің пішінін ерекше көрсетеді. 70-ші жылдардың екінші жартысында фольклорлық мотивтер кеңінен танымал болды. 80-ші жылдардағы киімдерде жұмсақ сызықтар мен үлкен көлем, халықтық кесу принциптері және халықтық стильдегі маталарды безендіру сәнді, толықтығы өзекті болып қала береді.
Алайда, ставка костюмнің декорына емес, оның сындарлы шешіміне арналған. Сәннің маусымдық өзгеруімен суретшілер кесу техникасын, декор принципі, қызықты деталь, бірақ сонымен бірге осы элементтерге назар аудармай. Сәнгерлер орыс, қазақ және басқа халықтардың костюмдерінің мұраларын қайта өңдеп, тар тарихи және этнографиялық шеңберлерді ұстануды тоқтатты. Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында көптеген тігін кәсіпорындары Ұлттық киім жасауға маманданған. Бұл кәсіпорындарда жасалған шапандар, камзолдар, жеңсіз жейделер, бас киімдерде дәстүрлі кесте, негізінен алтын тігу және кесу бар, олар өте қымбат және негізінен бір жағынан кәдесыйлар мен сыйлықтар ретінде әрекет етеді. Бұл ретте олардың негізгі тұтынушылары шетелдіктер болып табылады.
Екінші жағынан, дәстүрлерді, әдет-ғұрыптар мен әдет-ғұрыптарды жандандыру өндірушілерден үйлену тойлары, Ұлттық мерекелер мен рәсімдер кезінде қолдануға болатын ұлттық костюмнің композициялық және көркемдік-сәндік шешімін сақтайтын бұйымдар шығаруды талап етеді.
Осыған байланысты халықтың әртүрлі топтарының Ұлттық киім сатып алу қажеттілігі артып келеді. Тігін кәсіпорындары күнделікті және талғампаз (концерттер, ұлттық мерекелер, үйлену рәсімдері) ретінде арналған ТКК негізінде заманауи киім шығаруға мүдделі.
Бүгінгі таңда сәнде даралықты бағалау, жаңа идеяны өзіңізге бейімдеу мүмкіндігі бар.
Сәнде екі бағыт бар, олардың бірі болашаққа бағытталған, ал екіншісі өткенге бағытталған. Біріншісі өнеркәсіптің жаңа өнімдерін - жаңа жасанды материалдарды пайдаланады, бұл әдетте модельдеуде түбегейлі жаңа шешімдердің пайда болуына серпін береді. Сәнгерлердің идеялары көбінесе таңқаларлық жаңалықпен және дәстүрмен ерекшеленбейді. Сән болашақты болжайды, сондықтан серпімді металдандырылған жарқыраған материалдардың пайда болуы қазіргі китчтің дамуына ықпал етті.
Сәннің екінші бағыты уақыттың көңіл-күйін көрсетеді: дәстүрлі элементтердің жандануы, өткенге оралу, оны өз халқының дәстүрлеріне, әдет-ғұрыптары мен әдет-ғұрыптарына жүгіну арқылы қалпына келтіруге болады. Бұл бағыт көптеген идеялардың, жаңа стильдің пайда болуына ықпал етеді: этникалық.
Қазіргі уақытта көптеген сәнгерлер модельдерді жасау кезінде дәстүрлі материалдарды, ҰК-да қолданылған түсті композицияны, тамбур тігісімен немесе "тегіс" қолмен кестелеудің әр түрлі түрлерін, сондай-ақ аппликация мен инкрустацияны қолдануға жүгінеді. Сонымен қатар, ою-өрнек, ұлттық костюм элементтері: көкірекше, көйлек, шалбар кеңінен қолданылады. Яғни, бүгінгі таңда фольклорлық стиль-бұл киімді көркемдік және сәндік безендіру әдістерін - әрлеу техникасы мен әдісін ғана емес, сонымен қатар ұлттық киімнің құрамын, құрылымын, әрлеуі мен технологиясын алу.
Осылайша, қазіргі кезеңде ұлттық мотивтердегі киім екі бағыт бойынша күрделі ассоциативті бейнелер негізінде жасалады: біріншісі-дәстүрлі ұлттық костюм элементтеріне еліктеу, ол негізінен театр костюмдері мен салтанатты костюмдер жасау үшін қолданылады. Екіншісі-әр түрлі елдердің, соның ішінде қазақ халқының костюмдерін сәндеу элементтері бар киімге қатысты этникалық стильді қолданудан тұратын модельдерді сәндеу.
Дәстүрлі костюмнен жасалған модельдерді талдау әр суретшінің халықтық мотивтерді әр түрлі түсіндіретінін көрсетеді. Бастапқы материал форма, құрылым, декор, материал, кию тәсілі, халықтық костюм қауымдастығы болуы мүмкін. Элементтер бір-бірін алмастыра алады және біріктіре алады, әр уақытта олардың уақытына сәйкес келетін жаңа өрнектерін табады. Шығармашылық дереккөз-жаңа өнімді жасау кезінде сәнгерді шабыттандырудың бастапқы нүктесі. Бұл бейнелеу құралдарының көмегімен киім жасаудың бастапқы кезеңінде идеяны, оның авторлық шығармашылық көзқарасын білдіруге мүмкіндік береді. Сондықтан, түбегейлі жаңа құру, әдетте, түпнұсқа дизайнның пайда болуына ықпал ететін шығармашылық көзді іздеуге негізделген [7].
Осылайша, Заманауи киімдерді жобалау негізінде біз дәстүрлі қазақ костюмін сарқылмас шығармашылық дереккөз ретінде қарастыруды ұсынамыз.
ТКК негізінде киім жасау қазіргі заманғы киімнің даму перспективаларын, киім мен материалдардың ассортиментін, стилін, сәнді силуэт формаларын, дизайнын, композициясын, көркемдік және сәндік дизайнын, қолданыстағы дизайн әдістерін зерттеуді қамтиды.
1.2 ДӘСТҮРЛІ ҰЛТТЫҚ КОСТЮМ-ЗАМАНАУИ КИІМДЕРДІ ЖОБАЛАУДЫҢ САРҚЫЛМАС КӨЗІ
Алыс өткеннен бастап, киім әрдайым адамға ілесіп жүреді. Материалға, пішінге, киімнің жабылуына сәйкес адамның өмір салты, ол өмір сүретін климаттық жағдайлар, оның таптық және таптық байланысы, мәдени деңгейі мен материалдық жағдайы туралы айтуға болады. Яғни, қоғамның материалдық, рухани және әлеуметтік өмірінің көптеген аспектілері киімде көрініс табады.
Пәндік әлемнің маңызды құрамдас бөлігі костюм-жеке тұлғаны эстетикалық тәрбиелеу құралы болып саналады. Костюм, ғалымдардың көзқарасы бойынша, бейнелі түрде шешілген ансамбль, оның назарында адам, ансамбль киім, аяқ киім, шаш үлгісі, макияж, аксессуарларды біріктіреді және белгілі бір утилитарлық-эстетикалық функцияны орындайды [1]. Костюм жасаушы қызметінің өнімі модель болып табылады-бұл өнімнің сыртқы түрін анықтайтын, техникалық эстетика талаптарына сәйкес келетін, өнеркәсіптік әдіспен жүзеге асыруға жарамды және оң экономикалық нәтиже беретін жаңа көркемдік-конструкторлық шешім.
Сонымен қатар, костюм әртүрлі елдер мен халықтар қоғамының дамуының ерекше ерекшеліктерін айқын көрсетеді. Климаттық жағдайлар, қоғамның әлеуметтік құрылымы, материалдық-экономикалық жағдайы, ұлттық белгілері, моральдық нормалары мен эстетикалық мұраттары - мұның бәрі костюм формаларының алуан түрлілігінде көрінеді. Әр түрлі елдердің халықтары ұлттық талғам мен сұлулық туралы түсініктерін білдіретін киім жасап, өз түрлерін жасайды. Халықтардың әдет-ғұрыптары мен әдет-ғұрыптары костюмнің сипатында да көрінеді. Костюм тек ұлттық ерекшеліктерді ғана емес, сонымен қатар адамның жеке қасиеттерін де білдіреді. Қазіргі заманғы киімдерді жобалаудың сарқылмас шығармашылық көзі ұлттық және тарихи костюм екендігі даусыз. Сонымен қатар, сұлулыққа деген ұмтылыс адамзат қоғамының дамуының алғашқы кезеңдерінде де барлық халықтарға тән болды. Ұлттық дәстүрлерді сақтай отырып, өз қолөнерінің озық дағдылары мен ерекшеліктерін ұрпақтан-ұрпаққа сақтай отырып, жаңа бейнелі ұғымдарды сіңіре отырып, халық қолөнершілері пішіндері мен конструкциялары ерекше өзгерістерге ұшырамаған ұлттық костюм үлгілерін бүгінгі күнге дейін жеткізді [1].
Әдеби дереккөздерді ретроспективті талдау нәтижесінде дәстүрлі костюм халықтың эстетикалық және практикалық тәжірибесінің көрінісі болып табылатыны, адамдардың тұрмыс ерекшеліктері мен дүниетанымын бейнелейтіні анықталды. Сондықтан костюмді этностың қалыптасу және қалыптасу тарихымен ажырамас байланыста зерттеу керек. Сонымен қатар, халықтардың дамуына әсер ететін геосаяси, экономикалық және мәдени факторлар оның мәдениетінің одан әрі дамуын анықтайды. Өткеннің материалдық мәдениетінің бірегей көрінісі-өмір сүру жағдайларының әсерінен-жазы ыстық, жел соғатын, қысы аязды, күндізгі температураның үлкен өзгерістері бар далада жасалған қазақ халық костюмі. Онда халықтың эстетикалық мұраттары, оның өмір салты, әлеуметтік баламалары көрініс тапты. Ол айқын өзіндік ерекшелігімен ерекшеленеді және халықтың этникалық өзіндік санасын сақтау мен нығайтуда белгілі бір рөл атқарды. Костюм ауызекі сөйлеу және антропологиялық көрсеткіштермен бірге тұрақты детерминант ретінде қызмет етті, оған сәйкес ол өзін басқалардан ерекшелендірді. Ол белгілі бір жас регламенті бар халықтың барлық топтары үшін формалардың ортақтығымен сипатталады.
Дәстүрлі ұлттық костюм қазақ халқының бүкіл тарихында жетілдіріліп, ұрпақтан-ұрпаққа ең құнды дүниені ғана мұқият жеткізді [8]. Демек, Қазақ ұлттық киімі ғасырлар бойы қалыптасып, халықтың сұлулығының ,естиігі мен әл-ауқатының көрінісі болды. Қазақстан Республикасында киім-кешек, дәстүрлі қазақ костюмі (ТКК) киюдің негізгі элементтерін қалпына келтіру арқылы ұлттық әдет-ғұрыптар, салт-дәстүрлер қайта жаңғыруда. Сонымен қатар, ТКК негізінде жасалған заманауи киім өзіндік ерекшелігімен, бірегейлігімен ерекшеленеді, белгілі бір көркемдік мәнерлілікке ие, жастарды халықтық қолданбалы өнерге деген сүйіспеншілікке тәрбиелейді.
Қазіргі заманғы костюм - бұл адамның денесіне тікелей киілетін, сондай-ақ оларға ілеспе толықтырулар, сондай-ақ адамның сыртқы келбетін қалыптастыратын және біртұтас утилитарлық-көркемдік тұтастықты құрайтын шаштар, макияж сияқты белгілі бір жолмен келісілген заттардың тарихи қалыптасқан және үнемі дамып келе жатқан кешені екені белгілі [9]. Негізінен, көркемдік-конструкторлық шешімдердің көпшілігін жасау кезінде көркемдік әсерге заттың мәніне терең ену және осы нысанды барабар түрде бейнелеу арқылы қол жеткізіледі. Костюм-бұл қоғам дамуының әлеуметтік, материалдық, техникалық деңгейінің барлық аспектілері айқын және жарқын түрде жобаланатын экран. Костюм арқылы белгілі бір этникалық топтағы адамның даралығын білдіруге болады. Сондықтан костюм мәдениетті, өркениетті сипаттайтын күрделі жүйенің маңызды элементі болып табылады. Ол философиялық идеяларды білдіре алады және оларды форманың геометриялық тұжырымдамаларына енгізе алады. Костюм қоғамдағы елеулі өзгерістерді тіркеуге және уақыт ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік береді. "Костюм" ұғымы адамның бейнесіне немесе түріне, оның фигурасына, тарихи оқиғаларына, стиліне немесе әдет-ғұрпына, дәстүріне байланысты. Кез-келген стильге, соның ішінде қазіргі заманғы стильге көркемдік экспрессивтілік құралдарын рәсімдеу және белгілі біріздендіру тән. [10].
Дәстүрлі ұлттық костюм өз формаларында қатып қалған өзгермейтін категория емес, өйткені халық дәстүрлерге, әдет-ғұрыптарға, рәсімдерге, сондай-ақ географиялық аймақ пен таралу аймағына байланысты негізгі функцияларды дамытып, сақтап қалды.
Этнографиялық зерттеулер халықтық костюмді, тіпті оның дәстүрлі түрінде де, өзгермейтін деп санауға болмайтынын көрсетті, онда белгілі бір эволюция, кейде формалардың өзгеруі байқалады [11].
Осыған байланысты, ұлттық киім-бұл халықтың тарихи дамуы мен көркем шығармашылығының өзіндік шежіресі [12].
Ретроспективті талдау көрсеткендей, дәстүрлі қазақ костюмін ұлттық, тұрмыстық және көркем мәдениеттің құнды ескерткіші деп атауға болады, өйткені ол қазақ халқының ұлттық ерекшеліктерін, оның мәдени дәстүрлерін, эстетикалық талғамдарын айқын сипаттайды.
Қазіргі уақытта классикалық, спорттық, романтикалық "фантазия "стильдерімен қатар кейде"этникалық" деп аталатын фольклорлық стиль өзін дәлелдеді.
Қазіргі заманғы костюмдердің сәнді коллекцияларында бай халықтық мұраға жүгіну барған сайын байқалады. Демек, қазіргі ассортименттің кеңеюіне әсер ететін бағыттардың бірі-дизайнерлердің заманауи киімдегі ұлттық костюм элементтеріне негізделген фольклорлық стильді (FS) қолдануы. Халықтық киімді жасау принциптер мен сипаттамаларға негізделген, оған сәйкес кесу қалыптасты, сәндік композициялар бекітілді, белгілі бір ансамбльге біріктірілген жеке элементтер. Халық костюмінде, ансамбль ретінде, сызықтардың, кесінділердің, пішіндердің, силуэттердің жақындығы, декор мен түстің рөліне әсер ететін маталардың текстурасы мен пластикасының сәйкестігі, сондай-ақ утилитарлық және көркемдік қасиеттердің байланысы бар [13]. Сондықтан қазіргі заманғы киімдерді жобалаудың негізінде оның негізгі элементтерінің өзгеруін ескере отырып, оның ерекше көркемдік, конструктивті және сәндік ерекшеліктерін сақтауға ықпал ететін ұлттық костюмнің функцияларын қарастыру ұсынылады. Фольклорлық стильдегі киімнің эмоционалды экспрессивтілігіне сындарлы бөлуді, элементтердің сыртқы формасын және оларды ұлттық костюммен үйлестіруді, сондай-ақ материалдардың дәстүрлілігі мен әрлеу арқылы көркемдік және сәндік дизайн арқылы қол жеткізілетіні анықталды. Сондықтан бұл стильді өз заманының мәдениетін, идеологиясын және экономикасын бейнелейтін дәуірдің жалпы көркемдік өлшемі, сондай-ақ сәндік-қолданбалы өнерге, соның ішінде киімге қатысты эстетикалық талғамның көрінісі деп санауға болады.
Қазіргі костюмнің айрықша сипаттамасы-утилитарлық және ақпараттық-эстетикалық функция, адам туралы, оның талғамы, кәсіби қызметі, эмоционалды жағдайы, киімнің мақсаты, уақыттың сәйкестігі мен үндестігі, бастапқы көздің өзгеру сапасы және адамның имиджін анықтайтын басқа да қажетті ақпарат туралы ақпарат беру мүмкіндігі.
Заманауи киімдерді жобалау процесінде ұлттық костюмнің негізгі белгілері сақталуы керек, бұл модельдерге ұлттық дәм береді, бұған жобаланған модельдерде бастапқы көзді (ұлттық костюмді) өзгерту арқылы қол жеткізуге болады. Қазақтың ұлттық киімі (КНО) утилитарлық және ақпараттық-эстетикалық функцияларды органикалық түрде біріктіре отырып, қазіргі заманғы костюмнің орынды, сондықтан өмірлік қажетті заттарын жасаудың құнды көзі болып табылады.
Сондықтан дәстүрлі ұлттық костюмнің утилитарлық және ақпараттық-эстетикалық функцияларын ескере отырып, заманауи киім жасау үшін дизайнға жаңа көзқарас тұрғысынан бастапқы көзді және костюм кескіндерін терең зерттеу қажет.
1.3 ҰЛТТЫҚ МӘДЕНИЕТТЕГІ ХАЛЫҚ ТАРИХЫНЫҢ КӨРІНІСІ
Ұлттық костюмді зерттеу ол пайда болған мәдениеттің тарихын зерттемей мүмкін емес. Мәдениет-бұл әр этносқа тән өмірді ұйымдастыру тәсілі. Мәдениетті зерттеу барысында Халықтық костюмнің киім элементтерінің пішіні мен кесу принципінің өзгеруіне әсер ететін факторлар анықталады, ұлттық костюмнің утилитарлық және ақпараттық-эстетикалық функциялары объективті ортамен байланыс орнатылады. Мәдениет туралы айтатын болсақ, көптеген авторлар белгілі бір стиль туралы айтады. Стиль-бұл халық тарихындағы бүкіл дәуірдің көрінісі. Әр стильдің өзіндік, тек тезаурусты құрайтын өзіне тән символдық кодтары бар (гр. "thesaurus" - "қазына") адам ойлап тапқан және жетілдірген бейнелеу формалары. Стиль мәдениеттегі өмір сүру жағдайлары туралы "идеалды" идеяларға сүйене отырып дамиды. Адам белгілер мен белгілерді қолдана отырып, өзіне ыңғайлы жасанды орта жасайды [14].
Көптеген тайпалар мен ұлыстарды қамтитын қазақ этносы Еуразияның ең көне халықтарының бірі болып табылады. Ежелгі мал-көшпелі тайпалардан ол өз қоғамының "моделін", материалдық және рухани мәдениеттің негізін мұра етті.
Оның ең адекватты формалары ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырды. Әр түрлі дәуірлердің идеологиялық идеялары араласып, тарихи жағдайға сәйкес келетін құндылықтардың біртұтас жүйесіне біріктірілді. Сонымен, бүгінгі күнге дейін үлгілерде Андронов мәдениетіне қатысты аң стилінің элементтері сақталған.
Көшпенділік үш мың жыл бұрын пайда болған. Қола дәуірінде Дунайдан Хинганға дейінгі дала кеңістігі туысқан тайпалар мекендейтін біртұтас мәдени-тарихи аймақты құрады. Көшпелі тайпалардың мәдениеті шығыс пен батыс елдері арасында делдал болды. Көшпелі тайпалар Үндістан, Қытай, Византия, сасанилік Иран өркениеттерінің өзара енуіне ықпал етті және Шығыстың мәдени қазыналарын батысқа қарай алып жүрді. Басқа халықтармен үнемі өзара әрекеттесу әртүрлі мәдениеттер элементтерінің көшпенділер мәдениетіне енуіне ықпал етті. Шығармашылық трансформация барысында мұндай элементтер көшпенділер мәдениетінің органикалық бөлігіне айналды. Шығу тегінің ежелгі тамырларының ортақтығы, туысқан тайпалардың этникалық араласуы және олардың ұзақ тарихи байланыстары мен өзара әсері Орта Азия халықтарының материалдық мәдениетінің Алтай, Сібір, Орталық Азия халықтарымен ортақ белгілерінің пайда болуына, Еділ мен Закавказье халықтарымен көптеген параллельдердің пайда болуына әкелді.
Ұлттардың қалыптасуына қарай, жалпы белгілермен қатар, белгілі бір этностың ұлттық ерекшелігін сипаттайтын барған сайын белгілі бір белгілер қалыптасты. Орта Азияда барлық негізгі ұлттар Ху-ХУ1 ғасырларға қарай қалыптасты. Ұлы Жібек жолының дамуымен, кейінірек Ресей империясының құрамына кіре отырып, ол Еуразиялық мәдениеттің көптеген ерекшеліктеріне ие болды. Қазақ мәдениеті үнді-иран, Қытай, Византия, араб, түркі, моңғол және славян өркениеттерінің элементтерін өз канондарына бағындырып, сіңіріп, қайта түсіндірді. Көшпелі қазақ мәдениетінің негізінде мифологиялық символизммен қасиеттелген адамдардың мінез-құлқының нормалары мен үлгілері, халық өмірінің салты мен құрылымын айқындайтын тұлғадан тыс "храмдар" жатыр. Дала аумақтарының кеңдігі мен тайпалық бірлестіктердің көптігі әртүрлі өңірлердегі қазақтардың материалдық мәдениетіндегі айырмашылықтарды анықтады. Мәселен, мысалы, Батыс Қазақстанның зергерлік бұйымдары геометриялық үлгісімен ерекшеленеді, ал бас киімнің пішіні бойынша тайпалық тиесілігін анықтауға болады. Орта Азияда ғасырлар бойы адамдар арасындағы қарым-қатынаста басты рөлді этникалық белгі мен тіл ойнаған жоқ (ол этностың маңызды көрсеткіштерінің бірі болып саналды), бірақ белгілі бір көркемдік-мәдени түрге жататындығы: егіншілік немесе мал шаруашылығы[15].
Жартылай көшпелілердің (жартылай көшпелі өзбектер, қырғыздар) ұзақ уақыт отырықшы халықпен қарым-қатынасы екіұшты болды. Экономикалық қызметтің әртүрлі түрлері өмірдің әртүрлі формаларын, әдет-ғұрыптарды, дәстүрлерді, әртүрлі құндылық бағдарларын анықтады. Дінге деген тең емес қатынастар сол және басқалардың арасында белгілі бір алалаушылық, экономиканың қарама-қарсы түрінің өкілінде (олардың тіліне қарамастан) бөтен адам туралы хабардар болды, ол кейде ашық дұшпандықпен шектеседі. Алайда, қажетті экономикалық және саяси қатынастар көшпелі және егіншілік мәдениеттерінің өзара ықпалына ықпал етті, бұл қазақ халқының аумағы қауымдастығының қосылуына қызмет етті. Қарама-қарсы мәдени типтердің өзара әрекеттесуі және өзара байытылуы
Даулы құрамдас бөліктердің - қозғалыс пен статиканың бірігуі-қазақ өнерінің мазмұнын айқындап, оған тұтастық пен сарқылмас мүмкіндіктер құбылысы ретінде хабарлады. Көшпелі және отырықшы элементтердің бірлігі халықтың рухани әлемінің табиғатын анықтады. Бұл жиынтықта көшпенділік ерекше рөл атқарады. Өмір логикасы-қозғалыс, жаңару-әлемді танитын қазақ өнері поэтикасының өзіндік ерекшелігін нәрлендіреді [16].
Қазақтар мәдениетінің ерекшелігі - бейбітшілік пен тұрмыс философиясының бөлінбеуі, олар өзара байланысты болды. Әр тұрмыстық зат көп мағыналы болды. Утилитарлық функцияны орындай отырып, ол иесінің әлеуметтік жағдайы туралы белгілі бір ақпаратты алып жүрді. Екінші жағынан, тақырыптың әрлеу формасы мен мазмұны қоршаған әлемнің діни және философиялық түсінігіне, қоғамның моральдық-эстетикалық нормаларына бағынышты болды. Бүгінгі күнге дейін қазақтардың өмірінің барлық салаларында ислам дініне дейінгі реликттер сақталған. Бұл әртүрлі тұмарлардың, сырғалардың күзет күшіне деген сенімде көрінеді. Қазақтардың барлық пәндік шығармашылығы көшпелі өмір салтының ерекшеліктеріне бағынды. Эпос, фольклор, әндер, музыка, би, сәндік-қолданбалы өнер, көшпенділердің сәулет ескерткіштері - мұның бәрі үнемі қозғалыстың, қозғалыстың және олардың кеңістік пен уақытқа деген ерекше көзқарасының мөрін алып жүреді. Олар үшін әлемді қабылдау кинетикалық болып табылады. Ондағы барлық өмір туғаннан өлімге дейін-жол, қозғалыс. Көшпелі жанның символы - шексіз дала [17]. Көшпелі қоғамның өмірі соншалық, адам ұзақ уақыт бойы өзімен және табиғатпен жалғыз болды, көптеген жылқы табындарына, қой отарларына күтім жасау қаншалықты қиын болса, соншалықты оңаша болды. Көшпенділердің бүкіл өмірлік әл - ауқаты Адам әлемі мен табиғаттың үйлесімді байланысын түсінумен терең байланысты, бұл біртұтас қарым - қатынас сезімі адамның бүкіл өмірін қамтыды, ол дүниеге келген сәттен бастап күнделікті өмірдің барлық деңгейлерін, соның ішінде эмоционалды-интеллектуалды және рухани-практикалық өмір салаларын қамтыды [16].
Зерттеу нәтижесінде қазақтар менталитетінің негізгі белгілері интеллект, объективтілік, философиялық, демократиялық болып табылатыны анықталды. Өмірдің барлық салаларында және мәдени дамудың барлық деңгейлерінде басына бірнеше рет нұсқау интеллекттің басымдығы туралы айтады. Мәселен, мысалы, қалпақ костюмнің ең маңызды бөлшегі болып саналды. Қазақтардың космологиялық санасы да зияткерлік сана ретінде қалыптасты: олар үшін ғарыш танылмады, өмірде біртұтас, ғарыштық заңдарға бағынатындығын білуге болмайтын ештеңе болған жоқ [18]. Дәл осы қазақтардың сана-сезімі мен көшпелі өмір салтының ерекшеліктері бейнеге тыйым салуда біріктірілді. Өйткені, бейнелеу арқылы адам біледі. Егер бүкіл өмір білім болса, неге бейнелеу керек?
Көшпенді өзінің өмірлік ортасын көркемдік және эстетикалық безендіру үшін ою-өрнек жасайды. Онда ол өмірдің даналығын, уақыт пен Кеңістікті түсінуді көрсетеді. Өрнектерде басым болатын дөңгелек сызықтар мен сызықтық ритақтар көшпенділер өмірінің циклдік ритағын қайталайды. Фон мен ою-өрнектің тепе-теңдігі адамның ғаламмен бірлікте шағын "ғарыш" ретіндегі органикалық болмысын білдіреді. Көшпенділер өнерінің мазмұны тұрақты емес. Аймақтың саяси және экономикалық даму процесінде ол уақытқа сәйкес келетін жаңа ерекшеліктерге ие болады және ескіргендерін жоғалтады. Костюм кешені, басқа тұрмыстық заттар сияқты, адамның тұрақты өмірінде бола отырып, оның қоғамдық мәдениет канондары шеңберіндегі даралығының көрінісі болып табылады. Киім мәдениеті қоғам мәдениетімен бірге дамиды. Дамудың әр кезеңінде этносаяси жағдайға байланысты ерлер мен әйелдердің жағдайы, қоғамдағы еңбек бөлінісі, оның иерархиялық құрылымы мен діни идеялары әртүрлі. Костюм жиынтығы тарих ескерткіші ретінде оны жасаған дәуірдің ерекшеліктерін сақтайды. Бүгінгі күнге дейін ұлттық костюмнің неғұрлым мәнерлі және барабар нысандарын сақтаған халықтың ұжымдық эстетикалық тәжірибесін көрсетеді[19, 20, 21, 22, 23, 24, 25].
Халық дегеніміз не? Әдет-ғұрыптар, дәстүрлер халықты қалыптастырады деген көзқарас бар. Сондықтан халықтардың тұрмыстық және мәдени ерекшеліктері, олардың қарым-қатынасы мен айырмашылықтары туралы білім бүкіл ғылымға, этнография деп аталатын, яғни әлем халықтары туралы ғылымға айналды. Әр халық өз тілімен, әдет-ғұрпымен, салт-дәстүрімен, салт-дәстүрімен ерекшеленеді, өзінің бет-бейнесі, бір сөзбен айтқанда мәдениеті бар [26].
Қазіргі уақытта халықтық костюм күнделікті өмірден мүлдем жоғалып кетті, оның функциялары ұмытылды, сондықтан дәстүрлі костюмге негізделген киімдерді жобалаудың жаңа тәсілін әзірлеу мәселесі туындады.
Демек, дәстүрлі қазақ костюмін жасаудың бастауларының бірі халықтың этникалық тарихына, экономикалық, әлеуметтік және климаттық жағдайларына байланысты салт-дәстүрлері, салт-дәстүрлері болып табылады, олар қазіргі заманғы киімде жаңа көзқарас тұрғысынан қолдануға болатын белгілі бір этникалық стиль жасайды.
осылайша, мәдени дәстүрлерді зерттеу, сақтау және ұрпаққа беру қазіргі зерттеушілердің басты міндеті болып табылады. Бір жағынан, костюмді материалдық мәдениеттің ескерткіші ретінде зерттеу кезінде біздің заманымызға ғасырлар тереңінен жеткен, киім мәдениетін дамыту нәтижесінде алынған ең архаикалық формаларды, сондай-ақ басқа халықтардан алынған костюм элементтерін бөліп көрсету қажет. Екінші жағынан, костюмді этнографиялық зерттеулердің көмегімен "Халық-мәдениет - қалыптасу ортасы-пәндік орта-Әлеуметтік орта-адам-киім" жүйесінде қарастыру керек.
1.4 ҰЛТТЫҚ КИІМДЕГІ ДӘСТҮРЛІ МАТЕРИАЛДАРДЫҢ АССОРТИМЕНТІН ТАЛДАУ
Түркі халықтары қызыл түс сау ұрпақты қамтамасыз етеді деп сенген. Сондықтан қыздар мен жас әйелдердің киімінде қызыл түс басым болды. Екі, үш бала туылғаннан кейін отыз жастан бастап қызыл түс тыныш реңктерден төмен. Жасы ұлғайған сайын қазақтар оңай киінетін.
Дәстүрлі қазақ костюмінің функцияларын зерттеу нәтижесінде ТКК элементтерінің, оның ішінде киімнің эстетикалық функцияларын қалыптастыруға материалдардың қасиеттері, олардың түсі мен құрылымы үлкен әсер еткені анықталды, олар оның пішіні мен дизайнына тікелей пропорционалды. Қазақтар ежелден түйе немесе қой жүнінен (шекпен) дөрекі мата түрінде қарапайым тоқылған маталар жасаған, олар тар маталардан жасалған. Киіз, қазіргі уақытта ең жақсы киіз деп аталады. Қоянның, қоянның, аң терісінің қалдықтарын, сондай-ақ қой жүнін киіз басу арқылы алынған киіз. Ол негізінен кестеленген бас киім мен аяқ киім өндірісінде қолданылады. Табиғи былғарыдан негізінен шевро мен сафян қолданылады.
Сондай-ақ, киім жасау үшін үй және жабайы жануарлардың терісінен былғары шикізаты кеңінен қолданылды: қой терісі, ешкі, құлын, ақбөкен терілері, олардан әдетте жалаңаш тулупалар, жеңсіз жейделер, шароварлар, тамбурмен кестеленген сыртқы киімдер тігілді..
Тондардың қысқы ассортиментінің өнімдері, бас киімдер аң терісінен жасалған. Сонымен бірге олар жабайы жануарлардың (қасқырлар, түлкілер), сондай-ақ аң терілерінің (құмыралар, сусарлар) терілерін қолданды.
Сонымен қатар, үй жануарларының терісінен жасалған былғары қолданылды. Былғары мен жүннен жасалған киімдер ХІХ ғасырдың басында кең таралған. Қысқы киімдерді оқшаулау үшін жүннен жасалған тарақтар қолданылды, олар астармен бірге көрпе тігіп, содан кейін одан бөлшектерді кесіп тастады. Жүнді әр түрлі түстермен бояу үшін қазақтар XIX ғасырдың ортасына дейін түрлі өсімдіктерден, тамырлардан және минералды тұздардан қайнатылған бояғыштарды қолданды. XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап Қазақстанға анилин бояғыштары әкеліне бастады, олар біртіндеп табиғи бояғыштардыесыстырды. Ресейден келген маталар XVII ғасырда ауылдарда пайда бола бастады, өйткені оларды хандар мен сұлтандарға сыйлықтар түрінде елшілер әкелді. Сонымен қатар, Қазақстанда XVIII ғасырға дейін жергілікті өндірілген маталармен қатар, киім жасау үшін Шығыстан маталар пайдаланылды. XIX ғасырда. зауыттық маталар үй өндірісінің маталарын күнделікті өмірденесыстыра бастады. Жүн мен былғары сатыла бастады, оның орнына дайын маталар сатып алынды [11,12,14].
Ресейден ауылдардағы маталар Жібек жолы арқылы әкелінген маталармен бәсекелесті және олардың арзандығының арқасында олар бәрін тез ауыстырды
қалғандары. XIX ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында Ресейден зауыттық маталардың келуіне байланысты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. Өткен ғасыр ішінде Қазақстан Республикасы халқының өмір салты түбегейлі өзгерді, құндылықтардың сапалы жаңа жүйесі және адами қатынастардың жаңа түрі құрылды. Президент Қ.К. Тоқаевтің стратегиясында нақты айқындаған басты міндетіміз - тәуелсіз, гүлденген және саяси тұрақты Қазақстанды құру. Бұл ауқымды міндетті ең заманауи технологияларға негізделген ұлттық өндірістік секторды дамытпай, негізінен шикізаттық экономикадан жоғары технологиялық және ғылымды қажет ететін экономикаға біртіндеп көшпей шешу мүмкін емес.
Қазіргі кезеңде нарықтық қатынастар мен қатаң бәсекелестік жағдайында тігін өнеркәсібінің алдында тұрған маңызды міндеттер-өнімдер ассортиментін кеңейту және олардың сапасын жақсарту.
Тігін бұйымдарына қатысты халықтың бір жағынан түпнұсқа заманауи киімге деген қажеттілігін барынша қанағаттандыру міндеті туындайды.
Қазақстан Республикасының аумағында 100-ден астам халықтар мен ұлыстар тұрады, олардың әрқайсысының өзіндік тарихы, әдет-ғұрыптары, салт-дәстүрлері бар, ішінара дәстүрлі ұлттық костюм элементтерінде сақталған. Соңғы онжылдықта ұлттық костюм сарқылмас көздердің біріне айналды, онда материал, пішін, құрылыс, декор, техника және орындау тәсілі, дәстүрлі технология заманауи киім үлгілерінің мүлдем жаңа көркемдік-конструкторлық және технологиялық шешімдерін жасаудың шығармашылық идеясы болып табылады.
Қазіргі заманғы костюмнің жетекші коллекцияларында бай халықтық мұраға жүгіну барған сайын байқалады. Сонымен қатар, заманауи киімдерде әртүрлі халықтардың дәстүрлі костюмі, "эклектика"стиліндегі мәдениеттер элементтерінің үйлесімі байқалады.
Қазіргі уақытта өндірістің жалпы көлемінде заманауи Ұлттық киім шығару үлесі едәуір өсті, бұл шағын және орта мамандандырылған кәсіпорындардың құрылуымен расталады.
Киімді жобалаудың қолданыстағы әдістерін талдау көрсеткендей, қазіргі кезеңде киім ассортиментінің құрылымын кеңейтудің негізгі бағыттарының бірі дәстүрлі ұлттық костюм негізінде жобалау шешімдерін жасау болып табылады.
Киімді жобалау әдіснамасын әзірлеудің негізгі бағыты шығармашылық көздің пайда болуынан бастап жобалық шешімнің жобалық - конструкторлық құжаттамасын әзірлеуге дейінгі өндірістік циклды қысқарту болып табылады.
Әлемдік тәжірибеде дәстүрлі ұлттық костюм негізінде киімді модельдеуге бірінші болып қазіргі заманғы киімді жобалаудың негізгі принциптерін әзірлеген Н. П.Ламанова жүгінді.
Қазіргі уақытта ұлттық киімді жобалау және оны қазіргі заманғы дизайн процесінде өзгерту саласында бірқатар жұмыстар белгілі.
Пармон Ф.М. бірқатар теориялық және эксперименттік зерттеулер жүргізді және заманауи модельдер мен коллекцияларды құру кезінде халық костюмін шығармашылық түрлендіру жолдарын анықтады. Сонымен қатар, ол орыс халық костюмінің элементтерін жүйелендірді, киімді автоматтандырылған жобалау жүйесіндегі орыс халық костюмі (РНҚ) элементтерінің дизайны мен композициясының ақпараттық базасын, сондай-ақ заманауи костюмді жобалау аспектісіндегі орыс халық костюмін талдау мен жіктеуді жасады [1].
Жобалау процесінің тұжырымдамалық моделін, сондай-ақ тарихи-генетикалық контексте және қазіргі заманғы технологияларда жүргізілген ұлттық костюмнің пәнаралық жүйелік зерттеулерін ескере отырып, ұлттық дәстүрлер, Якутия халықтары негізінде заманауи киім өндірісін жобалау әдістемесін әзірлеу саласында талпыныстар жасалды. Бұл ретте заманауи киім үлгілерін жасау жолдары айқындалып, ұлттық дәстүрлер негізінде заманауи киім үлгілері әзірленді [2].
Солтүстік Кавказ халықтарының дәстүрлі әйелдер киімдерінің ассортиментін, сыртқы түрін, дизайнын және сәндік мотивтерін киім ассортиментінің ұтымды құрылымын қалыптастыру әдістемесінің көмегімен жіктеу ұсынылды, оның негізінде Солтүстік Кавказ халықтарының сыртқы келбетін, дене бітімінің ерекшеліктерін және ұлттық дәстүрлерін ескере отырып, заманауи әйелдер киімдерінің тұтынушылық ассортименттік коллекциясы жасалды [3].
Ұлттық костюмді қалыптастыруды зерттеу барысында біз дәстүрлі қазақ костюмі негізінде заманауи киімдерді жобалау әдістемесін әзірледік [4].
Өнімдерді жобалау кезінде оңтайлы конструкциялар мен технологияларды әзірлеу процесіне әсер ететін факторлардың алуан түрлілігін ескере отырып, дәстүрлі ұлттық костюм элементтерінің де, қазіргі заманғы киімнің де функцияларын ескере отырып, Заманауи киімдерді жобалаудың ғылыми негіздерін құру тиімді.
Әр түрлі мақсаттағы киімдерді жобалауға байланысты мәселелерді шешуге айтарлықтай үлес
Олар әртүрлі мақсаттағы бұйымдарды жобалаудың теориялық және әдіснамалық негіздерін тұжырымдады, жобалау процесінің оңтайлы параметрлеріне қол жеткізудегі мәселелерді шешудің жолдарын белгіледі, әзірлеу әдістері мен әдістемелерін ұсынды, сондай-ақ әртүрлі пайдалану жағдайларында киімді бағалауды ұсынды, халықтық костюмді жүйелі көзқарас тұрғысынан шығармашылық түрлендіру жолдарын анықтады.
Алайда, қазіргі заманғы киімдерді жобалау саласындағы қолданыстағы әзірлемелер дәстүрлі ұлттық костюм мен заманауи киімнің функцияларын бір уақытта өзара әрекеттесу арқылы ассортимент құрылымын кеңейту мүмкіндігін ескермейді, бұл тікелей тұтынушылық қасиеттері жоғары мүлдем жаңа дизайн шешімдерін жасауға әкеледі.
Сондықтан дәстүрлі қазақ костюмі негізінде заманауи киімдерді жобалаудың ғылыми негізделген әдістерінің болмауы дәстүрлі қазақтың элементтерінің бастапқы көзі мен негізгі функциялары туралы ақпараттық қасиеттерді есепке алмай, киім өндірісіне алып келеді.
Тиісінше, бұл жаңа тәсіл тұрғысынан Заманауи киімдерді жобалаудың теориялық және әдіснамалық негіздерін әзірлеуді талап етеді.
Ұлттық киімге негізделген заманауи дизайндағы негізгі қиындық-дәстүрлі ұлттық костюмнің утилитарлық, ақпараттық және семантикалық функцияларын, сондай-ақ заманауи киімнің функцияларын кешенді есепке алу қажеттілігі, өйткені қазіргі уақытта барлық функцияларды бірдей орындаудағы қиындықтарға байланысты бір және бірнеше қасиеттер негіз ретінде қабылданады.
Осылайша, арнайы, тұрмыстық киімдерді, оның ішінде дәстүрлі ұлттық костюмді, сондай-ақ оның негізінде қазіргі заманғы киімдерді жобалау саласында жүргізілген ғылыми зерттеулер негізінде дәстүрлі қазақ костюмі негізінде қазіргі заманғы киімдерді жобалауға теориялық-әдіснамалық тәсілді әзірлеу қажеттігі туындайды.
Демек, ДҰК негізінде заманауи киімдерді жобалаудың ғылыми принциптерін әзірлеу әртүрлі тәсілдер, соның ішінде әртүрлі халықтардың ұлттық костюмі тұрғысынан арнайы, тұрмыстық киімдерді жобалау саласында орындалған теориялық және әдіснамалық зерттеулерге, сондай-ақ заманауи киімнің композициялық және конструкторлық шешімдерінің құрылымын әзірлеудің теориялық және әдіснамалық принциптеріне негізделуі керек.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың негізгі мақсаты ассортимент құрылымын кеңейтетін және бәсекеге қабілетті заманауи киімдегі тұтынушыларды барынша қанағаттандыратын әртүрлі мақсаттағы киімнің жаңа көркемдік-конструкторлық шешімдерін жасауға ықпал ететін шығармашылық ойлау тетіктері мен танымның ғылыми әдістерін пайдалануға негізделген дәстүрлі қазақ костюмі негізінде заманауи киімдерді жобалаудың ғылыми принциптерін әзірлеу болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін жұмыста келесі ғылыми және техникалық міндеттер шешілді:
дәстүрлі қазақ костюмі негізінде заманауи киімдерді жобалаудың әдіснамалық негіздерін әзірлеу;
дәстүрлі ұлттық костюмнің айрықша белгілерін трансформациялау негізінде заманауи киімдерді жобалаудың негізгі принциптерін белгілеу; халықтың мәдениеті мен өркениетін сипаттайтын күрделі жүйенің маңызды элементі ретінде Заманауи киімдерді жобалаудың шығармашылық көзі ретінде дәстүрлі қазақ костюмін зерттеу;
шығармашылық дереккөзге тарихи және картографиялық зерттеу жүргізу, дәстүрлі қазақ костюмінің элементтерін жүйелеу және жыныстық жас ерекшелігіне қарай жиынтық бұйымдарының құрамын белгілеу;
дәстүрлі қазақ костюмі элементтерінің нысандары мен конструкцияларын зерттеу, оның қалыптасуының негізгі кезеңдерін белгілеу және фольклорлық стильдің дамуына ықпал ету;
дәстүрлі қазақ костюмі элементтерінің көркемдік-сәндік шешімін талдау;
ою-өрнекті дәстүрлі қазақ костюмі элементтерінің көркемдік-сәндік шешімінің эстетикалық белгісі ретінде зерттеу;
дәстүрлі қазақ костюмі элементтерін көркемдік-сәндік және сәндік шешу негізінде заманауи киімдерді жобалаудың теориялық қағидаттарын әзірлеу;
Зерттеу нысандары дәстүрлі ұлттық костюмнің даму тарихы саласындағы тарихи-этнографиялық және картографиялық зерттеулер; тұрмыстық киімдерді, оның ішінде Ұлттық, сондай-ақ арнайы киімдерді жобалаудың теориялық және әдіснамалық ережелері мен принциптері; қолданыстағы ассортимент бұйымдары, мұражай экспонаттары және дәстүрлі қазақ костюмі элементтерінің эксперименттік үлгілері болды.
Зерттеу әдістері мен құралдары. Жұмыста: киімді жобалауға жүйелік тәсілдің жалпы әдістемесі, Ақпараттық және интеллектуалды жүйелер теориясы қолданылады. Танымның ғылыми әдістері: ассоциация, аналогия, формализация, синтез, талдау, Алгоритмдеу, модельдеу, бақылау, салыстыру, өлшеу және санау; ретроспективті, тарихи-этнографиялық және картографиялық талдау. Киім бөлшектерін сыпырудың инженерлік әдістері, композиция теориялары, киім ассортиментін қалыптастыру әдістері, кодтау және модификациялау классификациясы теориялары, аналитикалық, эксперименттік әдістер мен комбинаторикалар, Microsoft Word, Microsoft Excel , Corel DRAW 11, Visual Fox Pro, Turbo Paskal, CUAT компьютерлік бағдарламалары.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы мынада: дәстүрлі қазақ костюмі элементтерінің декоры мен сыртқы пішініне байланысты дәстүрлі қазақ костюміне тән ерекше белгілердің трансформациясын ескере отырып, қазіргі заманғы киімді жобалаудың негізгі қағидаттары әзірленді, сондай-ақ оның қазіргі заманғы киімді модельдеу кезінде шығармашылық қайнар көзі ретінде маңыздылығы белгіленді;
утилитарлық функцияларға байланысты тарихи және картографиялық зерттеулер негізінде дәстүрлі қазақ костюмінің элементтері жүйеленді;
ою-өрнектің ою-өрнек мотивтерінің пішіні мен символизмімен байланысы, сондай-ақ оның пішіндеу, орындау түрі, тәсілі мен техникасы, киімнің жылжымалы бетінің шекарасы, мотивтер мен олардың туындыларының ықтимал үйлесімі, түс композициясы, сондай-ақ бөлшектерде бұрыштық, бүйірлік, орталық және үздіксіз орналасуы сияқты қасиеттерінің арқасында оңай өзгеруге қабілеттілігі анықталды;
дәстүрлі қазақ костюмін безендірудің композициялық, композициялық-технологиялық және композициялық-утилитарлық түрлерін жіктеудің ұсынылған жүйесі негізінде қолданыстағы ассортименттің әртүрлі мақсаттағы бұйымдарының базалық конструкцияларын өзгерту қағидаттары әзірленді;
танудың белгілі өзара байланысты жалпы ғылыми әдістерінің, сондай-ақ шығармашылық ойлау тетіктерінің: байқау, есте сақтау, қиял, Шабыт, түйсігі, қабылдау және тарихи-картографиялық, инверсияны танудың ұсынылған ғылыми әдістерінің, жаңа комбинациялар мен фокустық объектілердің әдістері тұрғысынан дәстүрлі қазақ костюмі негізінде заманауи киімдерді жобалауға теориялық-әдіснамалық тәсіл әзірленді; дәстүрлі ұлттық костюмнің пайда болу мәнін зерттеуді, оны дәстүрлі ұлттық костюмнің элементтерін жүйелеуге және оларды жіктеу мен кодтау жүйесін жасауға мүмкіндік беретін хронологиялық дәйектілікпен қалыптастыруды және дамытуды көздейтін тарихи-картографиялық таным әдісі ұсынылды;
зияткерлік-ақпараттық әдіс әзірленді,
тұжырымдамалық және ақпараттық модельдеуді, жіктеу және кодтау жүйесін, операциялық және қосымша мәліметтер базасын құруды, сондай-ақ мәліметтер базасын басқару жүйесінің көмегімен бағдарламаны әзірлеуді қамтитын операциялардың дәйекті орындалуын көздейді;
"дәстүрлі қазақ костюмі (ДКК) -киімнің қазіргі заманғы базалық конструкциясы (БК) - бастапқы модельдік конструкциясы (ИМК) - модельдің Графикалық дизайны (ГДМ) - аналогтық модельдер (МА) - модельдік конструкциясы" (МК) схемасы бойынша көп сатылы автоматтандырылған жобалау режимінде ТКК негізінде қазіргі заманғы киімді жобалау процесінің құрылымдық схемасы жетілдірілді);
"білім базасы - - алгоритм-процесс құрылымы-деректер банкі" жүйесінде дәстүрлі қазақ костюмі негізінде заманауи киімдерді жобалаудың ақпараттық моделі әзірленді;
ұсынылған жүйенің негізгі белгілерін формализациялау және кодтау, дәстүрлі қазақ костюмінің элементтерін жіктеу негізінде массивтер бойынша ақпараттық деректер базасы әзірленді.
Жұмыс нәтижелерінің практикалық маңыздылығы мен іске асырылуы: дәстүрлі қазақ костюмі негізінде заманауи киімдерді жобалау әдістемесі әзірленді;
дәстүрлі қазақ костюмінің жиынтығына кіретін бұйымдардың құрамы жыныстық-жас ерекшелігіне қарай әзірленді, сондай-ақ элементтердің ең аз және ең көп саны белгіленді, бұл "бастапқы көз" каталогын жасауға мүмкіндік берді;
дәстүрлі қазақ және қазіргі заманғы костюм элементтерінің конструкциясы, композициясы, декоры массивтері бойынша операциялық және қосымша деректер базасы әзірленді;
Visual Fox Pro Интеллектуалды-ақпараттық әдісі мен дерекқорды басқару жүйесін қолдана отырып, ТКК негізінде заманауи киімдерді жобалау бағдарламалары жасалды;
"базалық конструкция", "қазақ ою-өрнегі және оның туындылары", "модель-аналогтар", "бастапқы модельдік конструкция", "Модельдік конструкция", "көркем-сәндік лекалдар", "ТКК негізіндегі заманауи киім"каталогтары түрінде ТКК негізінде заманауи киімдерді жобалау үшін ақпараттық база әзірленді;
дәстүрлі материалдарды, декор қағидаттарын, дәстүрлі қазақ костюмі элементтерінің пішіндері мен конструкцияларын пайдалану негізінде әртүрлі ассортименттегі заманауи киімнің 30 тәжірибелік үлгісі әзірленді, оларға өнеркәсіптік үлгілерге 24 патент және 6 оң шешім алынды.
Жүргізілген зерттеулердің дұрыстығы. Ғылыми ережелердің, тұжырымдар мен ұсыныстардың дұрыстығы дәстүрлі ұлттық костюм негізінде заманауи киімдерді жобалаудың дұрыс теориялық және әдіснамалық принциптерін қолдануға негізделген, теориялық-әдіснамалық тәсілді, алынған патенттер мен өнеркәсіптік үлгілерге оң шешімдерді әзірлеумен расталған.
1 ДӘСТҮРЛІ ҚАЗАҚ КОСТЮМІ НЕГІЗІНДЕ ЗАМАНАУИ КИІМДЕРДІ ЖОБАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Дәстүрлі ұлттық костюм негізінде киімді жобалаудың қазіргі жағдайын талдау
Әлемдік тәжірибеде дәстүрлі ұлттық костюм негізінде киімді модельдеуге бірінші болып Н. П. Ламанова жүгінді, ол негізгі принциптерді ұсынды:
1. Халық костюмінің формаларын қайталамаңыз, оның негізінде уақыт талаптарына сәйкес келетін жаңа бейнелі шешімдер жасаңыз;
2. Модель жасау кезінде тек халықтық костюмнің дәстүріне ғана емес, халықтың сәндік - қолданбалы өнерінің барлық байлығына сүйену керек [5].
Халықтық костюмге ерекше қызығушылық Тәуелсіз мемлекеттер одағының құрылу кезеңінде, әр халық ұлттық костюм (ҰК) элементтерін киімде пайдалану арқылы дәстүрлерді, әдет-ғұрыптар мен әдет-ғұрыптарды жандандыруға ұмтылған кезде көрінеді. Алайда, қазіргі заманғы киім үлгілеріндегі ҰК элементтері көрінгеннен гөрі көбірек байланысты. Алайда, 30 - жылдардан бастап қазіргі уақытқа дейінгі кезеңде ұлттық мәдениеттердің дамуы мен өзін-өзі растауы аясында таза этнографиялық сипатта болатын және негізінен салтанатты іс-шараларды (Наурыз, концерттер, конкурстар, көрмелер) өткізу кезінде пайдаланылатын киім үлгілері жасалады.
Ұлттық бірегейліктің негізгі белгілері ежелгі тамбур кестесі шығармашылықпен өңделген маталардан жасалған модельдерде немесе үйдегі қолмен тоқуға (киізге) жақын құрылымда көрінеді. Осыған байланысты, қазіргі заманғы киім элементтердің сыртқы пішініне, Қазақ ұлттық костюміне (ҚНК) тән әрлеу түріне байланысты салынады: бас киімдер (кимешек), аяқ киім (ичиги), ою-өрнек, оның түрі мен орындалу сипаты (аппликация немесе дәстүрлі тамбурлық кесте), камзол, бешмет. Бұл нұсқада ТКК элементтерінің формалары суретшіге заманауи өнімдердің жаңа шешімдерін ұсынады. Сондықтан қазіргі уақытта ТКК элементтері, сондай-ақ декор: көйлек, көкірекше, бұралмалы юбка, аяқ киім, бас киім, белбеу, зергерлік бұйымдар, ою-өрнек заманауи киім үлгілерін жасау үшін қолданылады. Заманауи киімнің жаңа модельдерін жасау процесінде костюм құрамының негізгі принциптерінің бірі - элементтердің сыртқы формасы, әрлеудің (ою-өрнектің) түрі мен әдісі, сондай-ақ қабаттылық пен толықтығы қолданылады. ТҰК әр бөлшегінде халықтың ғасырлар бойғы даналығын бейнелейтіндіктен, эстетика мен утилитарлықты, шығармашылық принцип пен ақпараттылықты біріктіретіндіктен, суретші дәстүрлі костюмнің сипаттамалық белгілерін анықтап, оларды қазіргі кезеңдегі сән талаптарына сәйкес заманауи киімде көрсете алады.
Әр коллекциядағы ТКК элементтерінің көріну сипаты ерекше. Костюмдердің бейнелі шешімі күрделене түседі, ассоциативті болады. Шлицалар, кесінділер контрастты кескішпен ерекшеленеді, бұл халықтық пішіннің сұлулығы мен функционалдығын анықтайды, мақта тігісі оны пластикалық түрде байытады. Дәстүрлі материал кеңінен қолданылады-мақта, мата, киіз, атлас, брокад, түйе жүні, Былғары және жүн шикізаты, ал әрлеуде былғары, металл. Ұлттық стильдегі мельхиор мен күмістен жасалған зергерлік бұйымдар кешкі киімдерге керемет қосымша болды. Ашық бас сүйектер, тоғалар, бекіткіштер, білезіктер мен алқалар дизайнның батылдығымен, жеңілдігімен және әсемдігімен ерекшеленді. Әшекейлердің стильдік бірлігі көне қазақ ою-өрнегі үшін дәстүрлі композициялық қабылдауда сақталды. Көкірекше ұлттық киіммен жұмыс істейтін сән дизайнерлерінің сүйікті заты болып шықты. Шұңқыр тәрізді жеңдері бар Жібек силуэт көйлегі және барқыт немесе брокадтың кішкене кеудешесі, алынбалы сәндік қапсырма ілгектерімен толықтырылған.
Кең белбеулер қарама-қарсы жиектері бар қатты классикалық курткаларды, көшпенділердің шапандарына ұқсас көрпе курткаларды алады, түзу, тар шалбармен үйлескенде өте утилитарлық қалалық киімге ұқсайды. Шығыс рухындағы өрнектер, ою-өрнектер-бұл тек бөлшектер, киімді безендіретін батыл бөлшектер [6].
Ең бастысы, олар этнографиялық түпнұсқалықты талап етпейді. Бүгін тағы бір маңызды. Бір бөлек заттың ішіндегі аралас стильдер. Эклектика-бүгінгі сәннің ұраны. Шығыс пен Батыстың өзара әрекеті, ұлттық және халықаралық. Иката маусымының сықырлауы-боялған Түркістан халаттары. Олар Орта Азияда, қазір подиумда киілді.
ХХІ ғасырдың сәні біртіндеп тәуелсіз болады. Ол әлі күнге дейін өткен ғасырдағы киімнің әрлеу бөлшектерін алады, бірақ қазірдің өзінде ХХ ғасырдың кез-келген дәстүрлі стиліне жатқызуға болмайтын жаңа стильдер жасай отырып, өзінше түсіндіреді.
Постмодернизмнің эстетикасы-заманауи киімде өз ізін қалдырды. Қазіргі уақытта модельдеу "дәйексөз" әдісін кеңінен қолданады, мұнда "дәйексөз" кесу, сәндік мотив, декор элементі немесе киімнің түс схемасы болуы мүмкін. Дизайнерлердің модельдерін жасау кезінде сәндік шешім әдістері кеңінен қолданылады, бірақ ұлттық кесте элементтері (ою-өрнек) және басқа декор әдістері түрінде. ТКК-нің тән белгілері-бұл жиынтық, ұтымдылық және кесудің бірлігі, декор. Декор материалдың құрылымын және өнімнің пішінін ерекше көрсетеді. 70-ші жылдардың екінші жартысында фольклорлық мотивтер кеңінен танымал болды. 80-ші жылдардағы киімдерде жұмсақ сызықтар мен үлкен көлем, халықтық кесу принциптері және халықтық стильдегі маталарды безендіру сәнді, толықтығы өзекті болып қала береді.
Алайда, ставка костюмнің декорына емес, оның сындарлы шешіміне арналған. Сәннің маусымдық өзгеруімен суретшілер кесу техникасын, декор принципі, қызықты деталь, бірақ сонымен бірге осы элементтерге назар аудармай. Сәнгерлер орыс, қазақ және басқа халықтардың костюмдерінің мұраларын қайта өңдеп, тар тарихи және этнографиялық шеңберлерді ұстануды тоқтатты. Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында көптеген тігін кәсіпорындары Ұлттық киім жасауға маманданған. Бұл кәсіпорындарда жасалған шапандар, камзолдар, жеңсіз жейделер, бас киімдерде дәстүрлі кесте, негізінен алтын тігу және кесу бар, олар өте қымбат және негізінен бір жағынан кәдесыйлар мен сыйлықтар ретінде әрекет етеді. Бұл ретте олардың негізгі тұтынушылары шетелдіктер болып табылады.
Екінші жағынан, дәстүрлерді, әдет-ғұрыптар мен әдет-ғұрыптарды жандандыру өндірушілерден үйлену тойлары, Ұлттық мерекелер мен рәсімдер кезінде қолдануға болатын ұлттық костюмнің композициялық және көркемдік-сәндік шешімін сақтайтын бұйымдар шығаруды талап етеді.
Осыған байланысты халықтың әртүрлі топтарының Ұлттық киім сатып алу қажеттілігі артып келеді. Тігін кәсіпорындары күнделікті және талғампаз (концерттер, ұлттық мерекелер, үйлену рәсімдері) ретінде арналған ТКК негізінде заманауи киім шығаруға мүдделі.
Бүгінгі таңда сәнде даралықты бағалау, жаңа идеяны өзіңізге бейімдеу мүмкіндігі бар.
Сәнде екі бағыт бар, олардың бірі болашаққа бағытталған, ал екіншісі өткенге бағытталған. Біріншісі өнеркәсіптің жаңа өнімдерін - жаңа жасанды материалдарды пайдаланады, бұл әдетте модельдеуде түбегейлі жаңа шешімдердің пайда болуына серпін береді. Сәнгерлердің идеялары көбінесе таңқаларлық жаңалықпен және дәстүрмен ерекшеленбейді. Сән болашақты болжайды, сондықтан серпімді металдандырылған жарқыраған материалдардың пайда болуы қазіргі китчтің дамуына ықпал етті.
Сәннің екінші бағыты уақыттың көңіл-күйін көрсетеді: дәстүрлі элементтердің жандануы, өткенге оралу, оны өз халқының дәстүрлеріне, әдет-ғұрыптары мен әдет-ғұрыптарына жүгіну арқылы қалпына келтіруге болады. Бұл бағыт көптеген идеялардың, жаңа стильдің пайда болуына ықпал етеді: этникалық.
Қазіргі уақытта көптеген сәнгерлер модельдерді жасау кезінде дәстүрлі материалдарды, ҰК-да қолданылған түсті композицияны, тамбур тігісімен немесе "тегіс" қолмен кестелеудің әр түрлі түрлерін, сондай-ақ аппликация мен инкрустацияны қолдануға жүгінеді. Сонымен қатар, ою-өрнек, ұлттық костюм элементтері: көкірекше, көйлек, шалбар кеңінен қолданылады. Яғни, бүгінгі таңда фольклорлық стиль-бұл киімді көркемдік және сәндік безендіру әдістерін - әрлеу техникасы мен әдісін ғана емес, сонымен қатар ұлттық киімнің құрамын, құрылымын, әрлеуі мен технологиясын алу.
Осылайша, қазіргі кезеңде ұлттық мотивтердегі киім екі бағыт бойынша күрделі ассоциативті бейнелер негізінде жасалады: біріншісі-дәстүрлі ұлттық костюм элементтеріне еліктеу, ол негізінен театр костюмдері мен салтанатты костюмдер жасау үшін қолданылады. Екіншісі-әр түрлі елдердің, соның ішінде қазақ халқының костюмдерін сәндеу элементтері бар киімге қатысты этникалық стильді қолданудан тұратын модельдерді сәндеу.
Дәстүрлі костюмнен жасалған модельдерді талдау әр суретшінің халықтық мотивтерді әр түрлі түсіндіретінін көрсетеді. Бастапқы материал форма, құрылым, декор, материал, кию тәсілі, халықтық костюм қауымдастығы болуы мүмкін. Элементтер бір-бірін алмастыра алады және біріктіре алады, әр уақытта олардың уақытына сәйкес келетін жаңа өрнектерін табады. Шығармашылық дереккөз-жаңа өнімді жасау кезінде сәнгерді шабыттандырудың бастапқы нүктесі. Бұл бейнелеу құралдарының көмегімен киім жасаудың бастапқы кезеңінде идеяны, оның авторлық шығармашылық көзқарасын білдіруге мүмкіндік береді. Сондықтан, түбегейлі жаңа құру, әдетте, түпнұсқа дизайнның пайда болуына ықпал ететін шығармашылық көзді іздеуге негізделген [7].
Осылайша, Заманауи киімдерді жобалау негізінде біз дәстүрлі қазақ костюмін сарқылмас шығармашылық дереккөз ретінде қарастыруды ұсынамыз.
ТКК негізінде киім жасау қазіргі заманғы киімнің даму перспективаларын, киім мен материалдардың ассортиментін, стилін, сәнді силуэт формаларын, дизайнын, композициясын, көркемдік және сәндік дизайнын, қолданыстағы дизайн әдістерін зерттеуді қамтиды.
1.2 ДӘСТҮРЛІ ҰЛТТЫҚ КОСТЮМ-ЗАМАНАУИ КИІМДЕРДІ ЖОБАЛАУДЫҢ САРҚЫЛМАС КӨЗІ
Алыс өткеннен бастап, киім әрдайым адамға ілесіп жүреді. Материалға, пішінге, киімнің жабылуына сәйкес адамның өмір салты, ол өмір сүретін климаттық жағдайлар, оның таптық және таптық байланысы, мәдени деңгейі мен материалдық жағдайы туралы айтуға болады. Яғни, қоғамның материалдық, рухани және әлеуметтік өмірінің көптеген аспектілері киімде көрініс табады.
Пәндік әлемнің маңызды құрамдас бөлігі костюм-жеке тұлғаны эстетикалық тәрбиелеу құралы болып саналады. Костюм, ғалымдардың көзқарасы бойынша, бейнелі түрде шешілген ансамбль, оның назарында адам, ансамбль киім, аяқ киім, шаш үлгісі, макияж, аксессуарларды біріктіреді және белгілі бір утилитарлық-эстетикалық функцияны орындайды [1]. Костюм жасаушы қызметінің өнімі модель болып табылады-бұл өнімнің сыртқы түрін анықтайтын, техникалық эстетика талаптарына сәйкес келетін, өнеркәсіптік әдіспен жүзеге асыруға жарамды және оң экономикалық нәтиже беретін жаңа көркемдік-конструкторлық шешім.
Сонымен қатар, костюм әртүрлі елдер мен халықтар қоғамының дамуының ерекше ерекшеліктерін айқын көрсетеді. Климаттық жағдайлар, қоғамның әлеуметтік құрылымы, материалдық-экономикалық жағдайы, ұлттық белгілері, моральдық нормалары мен эстетикалық мұраттары - мұның бәрі костюм формаларының алуан түрлілігінде көрінеді. Әр түрлі елдердің халықтары ұлттық талғам мен сұлулық туралы түсініктерін білдіретін киім жасап, өз түрлерін жасайды. Халықтардың әдет-ғұрыптары мен әдет-ғұрыптары костюмнің сипатында да көрінеді. Костюм тек ұлттық ерекшеліктерді ғана емес, сонымен қатар адамның жеке қасиеттерін де білдіреді. Қазіргі заманғы киімдерді жобалаудың сарқылмас шығармашылық көзі ұлттық және тарихи костюм екендігі даусыз. Сонымен қатар, сұлулыққа деген ұмтылыс адамзат қоғамының дамуының алғашқы кезеңдерінде де барлық халықтарға тән болды. Ұлттық дәстүрлерді сақтай отырып, өз қолөнерінің озық дағдылары мен ерекшеліктерін ұрпақтан-ұрпаққа сақтай отырып, жаңа бейнелі ұғымдарды сіңіре отырып, халық қолөнершілері пішіндері мен конструкциялары ерекше өзгерістерге ұшырамаған ұлттық костюм үлгілерін бүгінгі күнге дейін жеткізді [1].
Әдеби дереккөздерді ретроспективті талдау нәтижесінде дәстүрлі костюм халықтың эстетикалық және практикалық тәжірибесінің көрінісі болып табылатыны, адамдардың тұрмыс ерекшеліктері мен дүниетанымын бейнелейтіні анықталды. Сондықтан костюмді этностың қалыптасу және қалыптасу тарихымен ажырамас байланыста зерттеу керек. Сонымен қатар, халықтардың дамуына әсер ететін геосаяси, экономикалық және мәдени факторлар оның мәдениетінің одан әрі дамуын анықтайды. Өткеннің материалдық мәдениетінің бірегей көрінісі-өмір сүру жағдайларының әсерінен-жазы ыстық, жел соғатын, қысы аязды, күндізгі температураның үлкен өзгерістері бар далада жасалған қазақ халық костюмі. Онда халықтың эстетикалық мұраттары, оның өмір салты, әлеуметтік баламалары көрініс тапты. Ол айқын өзіндік ерекшелігімен ерекшеленеді және халықтың этникалық өзіндік санасын сақтау мен нығайтуда белгілі бір рөл атқарды. Костюм ауызекі сөйлеу және антропологиялық көрсеткіштермен бірге тұрақты детерминант ретінде қызмет етті, оған сәйкес ол өзін басқалардан ерекшелендірді. Ол белгілі бір жас регламенті бар халықтың барлық топтары үшін формалардың ортақтығымен сипатталады.
Дәстүрлі ұлттық костюм қазақ халқының бүкіл тарихында жетілдіріліп, ұрпақтан-ұрпаққа ең құнды дүниені ғана мұқият жеткізді [8]. Демек, Қазақ ұлттық киімі ғасырлар бойы қалыптасып, халықтың сұлулығының ,естиігі мен әл-ауқатының көрінісі болды. Қазақстан Республикасында киім-кешек, дәстүрлі қазақ костюмі (ТКК) киюдің негізгі элементтерін қалпына келтіру арқылы ұлттық әдет-ғұрыптар, салт-дәстүрлер қайта жаңғыруда. Сонымен қатар, ТКК негізінде жасалған заманауи киім өзіндік ерекшелігімен, бірегейлігімен ерекшеленеді, белгілі бір көркемдік мәнерлілікке ие, жастарды халықтық қолданбалы өнерге деген сүйіспеншілікке тәрбиелейді.
Қазіргі заманғы костюм - бұл адамның денесіне тікелей киілетін, сондай-ақ оларға ілеспе толықтырулар, сондай-ақ адамның сыртқы келбетін қалыптастыратын және біртұтас утилитарлық-көркемдік тұтастықты құрайтын шаштар, макияж сияқты белгілі бір жолмен келісілген заттардың тарихи қалыптасқан және үнемі дамып келе жатқан кешені екені белгілі [9]. Негізінен, көркемдік-конструкторлық шешімдердің көпшілігін жасау кезінде көркемдік әсерге заттың мәніне терең ену және осы нысанды барабар түрде бейнелеу арқылы қол жеткізіледі. Костюм-бұл қоғам дамуының әлеуметтік, материалдық, техникалық деңгейінің барлық аспектілері айқын және жарқын түрде жобаланатын экран. Костюм арқылы белгілі бір этникалық топтағы адамның даралығын білдіруге болады. Сондықтан костюм мәдениетті, өркениетті сипаттайтын күрделі жүйенің маңызды элементі болып табылады. Ол философиялық идеяларды білдіре алады және оларды форманың геометриялық тұжырымдамаларына енгізе алады. Костюм қоғамдағы елеулі өзгерістерді тіркеуге және уақыт ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік береді. "Костюм" ұғымы адамның бейнесіне немесе түріне, оның фигурасына, тарихи оқиғаларына, стиліне немесе әдет-ғұрпына, дәстүріне байланысты. Кез-келген стильге, соның ішінде қазіргі заманғы стильге көркемдік экспрессивтілік құралдарын рәсімдеу және белгілі біріздендіру тән. [10].
Дәстүрлі ұлттық костюм өз формаларында қатып қалған өзгермейтін категория емес, өйткені халық дәстүрлерге, әдет-ғұрыптарға, рәсімдерге, сондай-ақ географиялық аймақ пен таралу аймағына байланысты негізгі функцияларды дамытып, сақтап қалды.
Этнографиялық зерттеулер халықтық костюмді, тіпті оның дәстүрлі түрінде де, өзгермейтін деп санауға болмайтынын көрсетті, онда белгілі бір эволюция, кейде формалардың өзгеруі байқалады [11].
Осыған байланысты, ұлттық киім-бұл халықтың тарихи дамуы мен көркем шығармашылығының өзіндік шежіресі [12].
Ретроспективті талдау көрсеткендей, дәстүрлі қазақ костюмін ұлттық, тұрмыстық және көркем мәдениеттің құнды ескерткіші деп атауға болады, өйткені ол қазақ халқының ұлттық ерекшеліктерін, оның мәдени дәстүрлерін, эстетикалық талғамдарын айқын сипаттайды.
Қазіргі уақытта классикалық, спорттық, романтикалық "фантазия "стильдерімен қатар кейде"этникалық" деп аталатын фольклорлық стиль өзін дәлелдеді.
Қазіргі заманғы костюмдердің сәнді коллекцияларында бай халықтық мұраға жүгіну барған сайын байқалады. Демек, қазіргі ассортименттің кеңеюіне әсер ететін бағыттардың бірі-дизайнерлердің заманауи киімдегі ұлттық костюм элементтеріне негізделген фольклорлық стильді (FS) қолдануы. Халықтық киімді жасау принциптер мен сипаттамаларға негізделген, оған сәйкес кесу қалыптасты, сәндік композициялар бекітілді, белгілі бір ансамбльге біріктірілген жеке элементтер. Халық костюмінде, ансамбль ретінде, сызықтардың, кесінділердің, пішіндердің, силуэттердің жақындығы, декор мен түстің рөліне әсер ететін маталардың текстурасы мен пластикасының сәйкестігі, сондай-ақ утилитарлық және көркемдік қасиеттердің байланысы бар [13]. Сондықтан қазіргі заманғы киімдерді жобалаудың негізінде оның негізгі элементтерінің өзгеруін ескере отырып, оның ерекше көркемдік, конструктивті және сәндік ерекшеліктерін сақтауға ықпал ететін ұлттық костюмнің функцияларын қарастыру ұсынылады. Фольклорлық стильдегі киімнің эмоционалды экспрессивтілігіне сындарлы бөлуді, элементтердің сыртқы формасын және оларды ұлттық костюммен үйлестіруді, сондай-ақ материалдардың дәстүрлілігі мен әрлеу арқылы көркемдік және сәндік дизайн арқылы қол жеткізілетіні анықталды. Сондықтан бұл стильді өз заманының мәдениетін, идеологиясын және экономикасын бейнелейтін дәуірдің жалпы көркемдік өлшемі, сондай-ақ сәндік-қолданбалы өнерге, соның ішінде киімге қатысты эстетикалық талғамның көрінісі деп санауға болады.
Қазіргі костюмнің айрықша сипаттамасы-утилитарлық және ақпараттық-эстетикалық функция, адам туралы, оның талғамы, кәсіби қызметі, эмоционалды жағдайы, киімнің мақсаты, уақыттың сәйкестігі мен үндестігі, бастапқы көздің өзгеру сапасы және адамның имиджін анықтайтын басқа да қажетті ақпарат туралы ақпарат беру мүмкіндігі.
Заманауи киімдерді жобалау процесінде ұлттық костюмнің негізгі белгілері сақталуы керек, бұл модельдерге ұлттық дәм береді, бұған жобаланған модельдерде бастапқы көзді (ұлттық костюмді) өзгерту арқылы қол жеткізуге болады. Қазақтың ұлттық киімі (КНО) утилитарлық және ақпараттық-эстетикалық функцияларды органикалық түрде біріктіре отырып, қазіргі заманғы костюмнің орынды, сондықтан өмірлік қажетті заттарын жасаудың құнды көзі болып табылады.
Сондықтан дәстүрлі ұлттық костюмнің утилитарлық және ақпараттық-эстетикалық функцияларын ескере отырып, заманауи киім жасау үшін дизайнға жаңа көзқарас тұрғысынан бастапқы көзді және костюм кескіндерін терең зерттеу қажет.
1.3 ҰЛТТЫҚ МӘДЕНИЕТТЕГІ ХАЛЫҚ ТАРИХЫНЫҢ КӨРІНІСІ
Ұлттық костюмді зерттеу ол пайда болған мәдениеттің тарихын зерттемей мүмкін емес. Мәдениет-бұл әр этносқа тән өмірді ұйымдастыру тәсілі. Мәдениетті зерттеу барысында Халықтық костюмнің киім элементтерінің пішіні мен кесу принципінің өзгеруіне әсер ететін факторлар анықталады, ұлттық костюмнің утилитарлық және ақпараттық-эстетикалық функциялары объективті ортамен байланыс орнатылады. Мәдениет туралы айтатын болсақ, көптеген авторлар белгілі бір стиль туралы айтады. Стиль-бұл халық тарихындағы бүкіл дәуірдің көрінісі. Әр стильдің өзіндік, тек тезаурусты құрайтын өзіне тән символдық кодтары бар (гр. "thesaurus" - "қазына") адам ойлап тапқан және жетілдірген бейнелеу формалары. Стиль мәдениеттегі өмір сүру жағдайлары туралы "идеалды" идеяларға сүйене отырып дамиды. Адам белгілер мен белгілерді қолдана отырып, өзіне ыңғайлы жасанды орта жасайды [14].
Көптеген тайпалар мен ұлыстарды қамтитын қазақ этносы Еуразияның ең көне халықтарының бірі болып табылады. Ежелгі мал-көшпелі тайпалардан ол өз қоғамының "моделін", материалдық және рухани мәдениеттің негізін мұра етті.
Оның ең адекватты формалары ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырды. Әр түрлі дәуірлердің идеологиялық идеялары араласып, тарихи жағдайға сәйкес келетін құндылықтардың біртұтас жүйесіне біріктірілді. Сонымен, бүгінгі күнге дейін үлгілерде Андронов мәдениетіне қатысты аң стилінің элементтері сақталған.
Көшпенділік үш мың жыл бұрын пайда болған. Қола дәуірінде Дунайдан Хинганға дейінгі дала кеңістігі туысқан тайпалар мекендейтін біртұтас мәдени-тарихи аймақты құрады. Көшпелі тайпалардың мәдениеті шығыс пен батыс елдері арасында делдал болды. Көшпелі тайпалар Үндістан, Қытай, Византия, сасанилік Иран өркениеттерінің өзара енуіне ықпал етті және Шығыстың мәдени қазыналарын батысқа қарай алып жүрді. Басқа халықтармен үнемі өзара әрекеттесу әртүрлі мәдениеттер элементтерінің көшпенділер мәдениетіне енуіне ықпал етті. Шығармашылық трансформация барысында мұндай элементтер көшпенділер мәдениетінің органикалық бөлігіне айналды. Шығу тегінің ежелгі тамырларының ортақтығы, туысқан тайпалардың этникалық араласуы және олардың ұзақ тарихи байланыстары мен өзара әсері Орта Азия халықтарының материалдық мәдениетінің Алтай, Сібір, Орталық Азия халықтарымен ортақ белгілерінің пайда болуына, Еділ мен Закавказье халықтарымен көптеген параллельдердің пайда болуына әкелді.
Ұлттардың қалыптасуына қарай, жалпы белгілермен қатар, белгілі бір этностың ұлттық ерекшелігін сипаттайтын барған сайын белгілі бір белгілер қалыптасты. Орта Азияда барлық негізгі ұлттар Ху-ХУ1 ғасырларға қарай қалыптасты. Ұлы Жібек жолының дамуымен, кейінірек Ресей империясының құрамына кіре отырып, ол Еуразиялық мәдениеттің көптеген ерекшеліктеріне ие болды. Қазақ мәдениеті үнді-иран, Қытай, Византия, араб, түркі, моңғол және славян өркениеттерінің элементтерін өз канондарына бағындырып, сіңіріп, қайта түсіндірді. Көшпелі қазақ мәдениетінің негізінде мифологиялық символизммен қасиеттелген адамдардың мінез-құлқының нормалары мен үлгілері, халық өмірінің салты мен құрылымын айқындайтын тұлғадан тыс "храмдар" жатыр. Дала аумақтарының кеңдігі мен тайпалық бірлестіктердің көптігі әртүрлі өңірлердегі қазақтардың материалдық мәдениетіндегі айырмашылықтарды анықтады. Мәселен, мысалы, Батыс Қазақстанның зергерлік бұйымдары геометриялық үлгісімен ерекшеленеді, ал бас киімнің пішіні бойынша тайпалық тиесілігін анықтауға болады. Орта Азияда ғасырлар бойы адамдар арасындағы қарым-қатынаста басты рөлді этникалық белгі мен тіл ойнаған жоқ (ол этностың маңызды көрсеткіштерінің бірі болып саналды), бірақ белгілі бір көркемдік-мәдени түрге жататындығы: егіншілік немесе мал шаруашылығы[15].
Жартылай көшпелілердің (жартылай көшпелі өзбектер, қырғыздар) ұзақ уақыт отырықшы халықпен қарым-қатынасы екіұшты болды. Экономикалық қызметтің әртүрлі түрлері өмірдің әртүрлі формаларын, әдет-ғұрыптарды, дәстүрлерді, әртүрлі құндылық бағдарларын анықтады. Дінге деген тең емес қатынастар сол және басқалардың арасында белгілі бір алалаушылық, экономиканың қарама-қарсы түрінің өкілінде (олардың тіліне қарамастан) бөтен адам туралы хабардар болды, ол кейде ашық дұшпандықпен шектеседі. Алайда, қажетті экономикалық және саяси қатынастар көшпелі және егіншілік мәдениеттерінің өзара ықпалына ықпал етті, бұл қазақ халқының аумағы қауымдастығының қосылуына қызмет етті. Қарама-қарсы мәдени типтердің өзара әрекеттесуі және өзара байытылуы
Даулы құрамдас бөліктердің - қозғалыс пен статиканың бірігуі-қазақ өнерінің мазмұнын айқындап, оған тұтастық пен сарқылмас мүмкіндіктер құбылысы ретінде хабарлады. Көшпелі және отырықшы элементтердің бірлігі халықтың рухани әлемінің табиғатын анықтады. Бұл жиынтықта көшпенділік ерекше рөл атқарады. Өмір логикасы-қозғалыс, жаңару-әлемді танитын қазақ өнері поэтикасының өзіндік ерекшелігін нәрлендіреді [16].
Қазақтар мәдениетінің ерекшелігі - бейбітшілік пен тұрмыс философиясының бөлінбеуі, олар өзара байланысты болды. Әр тұрмыстық зат көп мағыналы болды. Утилитарлық функцияны орындай отырып, ол иесінің әлеуметтік жағдайы туралы белгілі бір ақпаратты алып жүрді. Екінші жағынан, тақырыптың әрлеу формасы мен мазмұны қоршаған әлемнің діни және философиялық түсінігіне, қоғамның моральдық-эстетикалық нормаларына бағынышты болды. Бүгінгі күнге дейін қазақтардың өмірінің барлық салаларында ислам дініне дейінгі реликттер сақталған. Бұл әртүрлі тұмарлардың, сырғалардың күзет күшіне деген сенімде көрінеді. Қазақтардың барлық пәндік шығармашылығы көшпелі өмір салтының ерекшеліктеріне бағынды. Эпос, фольклор, әндер, музыка, би, сәндік-қолданбалы өнер, көшпенділердің сәулет ескерткіштері - мұның бәрі үнемі қозғалыстың, қозғалыстың және олардың кеңістік пен уақытқа деген ерекше көзқарасының мөрін алып жүреді. Олар үшін әлемді қабылдау кинетикалық болып табылады. Ондағы барлық өмір туғаннан өлімге дейін-жол, қозғалыс. Көшпелі жанның символы - шексіз дала [17]. Көшпелі қоғамның өмірі соншалық, адам ұзақ уақыт бойы өзімен және табиғатпен жалғыз болды, көптеген жылқы табындарына, қой отарларына күтім жасау қаншалықты қиын болса, соншалықты оңаша болды. Көшпенділердің бүкіл өмірлік әл - ауқаты Адам әлемі мен табиғаттың үйлесімді байланысын түсінумен терең байланысты, бұл біртұтас қарым - қатынас сезімі адамның бүкіл өмірін қамтыды, ол дүниеге келген сәттен бастап күнделікті өмірдің барлық деңгейлерін, соның ішінде эмоционалды-интеллектуалды және рухани-практикалық өмір салаларын қамтыды [16].
Зерттеу нәтижесінде қазақтар менталитетінің негізгі белгілері интеллект, объективтілік, философиялық, демократиялық болып табылатыны анықталды. Өмірдің барлық салаларында және мәдени дамудың барлық деңгейлерінде басына бірнеше рет нұсқау интеллекттің басымдығы туралы айтады. Мәселен, мысалы, қалпақ костюмнің ең маңызды бөлшегі болып саналды. Қазақтардың космологиялық санасы да зияткерлік сана ретінде қалыптасты: олар үшін ғарыш танылмады, өмірде біртұтас, ғарыштық заңдарға бағынатындығын білуге болмайтын ештеңе болған жоқ [18]. Дәл осы қазақтардың сана-сезімі мен көшпелі өмір салтының ерекшеліктері бейнеге тыйым салуда біріктірілді. Өйткені, бейнелеу арқылы адам біледі. Егер бүкіл өмір білім болса, неге бейнелеу керек?
Көшпенді өзінің өмірлік ортасын көркемдік және эстетикалық безендіру үшін ою-өрнек жасайды. Онда ол өмірдің даналығын, уақыт пен Кеңістікті түсінуді көрсетеді. Өрнектерде басым болатын дөңгелек сызықтар мен сызықтық ритақтар көшпенділер өмірінің циклдік ритағын қайталайды. Фон мен ою-өрнектің тепе-теңдігі адамның ғаламмен бірлікте шағын "ғарыш" ретіндегі органикалық болмысын білдіреді. Көшпенділер өнерінің мазмұны тұрақты емес. Аймақтың саяси және экономикалық даму процесінде ол уақытқа сәйкес келетін жаңа ерекшеліктерге ие болады және ескіргендерін жоғалтады. Костюм кешені, басқа тұрмыстық заттар сияқты, адамның тұрақты өмірінде бола отырып, оның қоғамдық мәдениет канондары шеңберіндегі даралығының көрінісі болып табылады. Киім мәдениеті қоғам мәдениетімен бірге дамиды. Дамудың әр кезеңінде этносаяси жағдайға байланысты ерлер мен әйелдердің жағдайы, қоғамдағы еңбек бөлінісі, оның иерархиялық құрылымы мен діни идеялары әртүрлі. Костюм жиынтығы тарих ескерткіші ретінде оны жасаған дәуірдің ерекшеліктерін сақтайды. Бүгінгі күнге дейін ұлттық костюмнің неғұрлым мәнерлі және барабар нысандарын сақтаған халықтың ұжымдық эстетикалық тәжірибесін көрсетеді[19, 20, 21, 22, 23, 24, 25].
Халық дегеніміз не? Әдет-ғұрыптар, дәстүрлер халықты қалыптастырады деген көзқарас бар. Сондықтан халықтардың тұрмыстық және мәдени ерекшеліктері, олардың қарым-қатынасы мен айырмашылықтары туралы білім бүкіл ғылымға, этнография деп аталатын, яғни әлем халықтары туралы ғылымға айналды. Әр халық өз тілімен, әдет-ғұрпымен, салт-дәстүрімен, салт-дәстүрімен ерекшеленеді, өзінің бет-бейнесі, бір сөзбен айтқанда мәдениеті бар [26].
Қазіргі уақытта халықтық костюм күнделікті өмірден мүлдем жоғалып кетті, оның функциялары ұмытылды, сондықтан дәстүрлі костюмге негізделген киімдерді жобалаудың жаңа тәсілін әзірлеу мәселесі туындады.
Демек, дәстүрлі қазақ костюмін жасаудың бастауларының бірі халықтың этникалық тарихына, экономикалық, әлеуметтік және климаттық жағдайларына байланысты салт-дәстүрлері, салт-дәстүрлері болып табылады, олар қазіргі заманғы киімде жаңа көзқарас тұрғысынан қолдануға болатын белгілі бір этникалық стиль жасайды.
осылайша, мәдени дәстүрлерді зерттеу, сақтау және ұрпаққа беру қазіргі зерттеушілердің басты міндеті болып табылады. Бір жағынан, костюмді материалдық мәдениеттің ескерткіші ретінде зерттеу кезінде біздің заманымызға ғасырлар тереңінен жеткен, киім мәдениетін дамыту нәтижесінде алынған ең архаикалық формаларды, сондай-ақ басқа халықтардан алынған костюм элементтерін бөліп көрсету қажет. Екінші жағынан, костюмді этнографиялық зерттеулердің көмегімен "Халық-мәдениет - қалыптасу ортасы-пәндік орта-Әлеуметтік орта-адам-киім" жүйесінде қарастыру керек.
1.4 ҰЛТТЫҚ КИІМДЕГІ ДӘСТҮРЛІ МАТЕРИАЛДАРДЫҢ АССОРТИМЕНТІН ТАЛДАУ
Түркі халықтары қызыл түс сау ұрпақты қамтамасыз етеді деп сенген. Сондықтан қыздар мен жас әйелдердің киімінде қызыл түс басым болды. Екі, үш бала туылғаннан кейін отыз жастан бастап қызыл түс тыныш реңктерден төмен. Жасы ұлғайған сайын қазақтар оңай киінетін.
Дәстүрлі қазақ костюмінің функцияларын зерттеу нәтижесінде ТКК элементтерінің, оның ішінде киімнің эстетикалық функцияларын қалыптастыруға материалдардың қасиеттері, олардың түсі мен құрылымы үлкен әсер еткені анықталды, олар оның пішіні мен дизайнына тікелей пропорционалды. Қазақтар ежелден түйе немесе қой жүнінен (шекпен) дөрекі мата түрінде қарапайым тоқылған маталар жасаған, олар тар маталардан жасалған. Киіз, қазіргі уақытта ең жақсы киіз деп аталады. Қоянның, қоянның, аң терісінің қалдықтарын, сондай-ақ қой жүнін киіз басу арқылы алынған киіз. Ол негізінен кестеленген бас киім мен аяқ киім өндірісінде қолданылады. Табиғи былғарыдан негізінен шевро мен сафян қолданылады.
Сондай-ақ, киім жасау үшін үй және жабайы жануарлардың терісінен былғары шикізаты кеңінен қолданылды: қой терісі, ешкі, құлын, ақбөкен терілері, олардан әдетте жалаңаш тулупалар, жеңсіз жейделер, шароварлар, тамбурмен кестеленген сыртқы киімдер тігілді..
Тондардың қысқы ассортиментінің өнімдері, бас киімдер аң терісінен жасалған. Сонымен бірге олар жабайы жануарлардың (қасқырлар, түлкілер), сондай-ақ аң терілерінің (құмыралар, сусарлар) терілерін қолданды.
Сонымен қатар, үй жануарларының терісінен жасалған былғары қолданылды. Былғары мен жүннен жасалған киімдер ХІХ ғасырдың басында кең таралған. Қысқы киімдерді оқшаулау үшін жүннен жасалған тарақтар қолданылды, олар астармен бірге көрпе тігіп, содан кейін одан бөлшектерді кесіп тастады. Жүнді әр түрлі түстермен бояу үшін қазақтар XIX ғасырдың ортасына дейін түрлі өсімдіктерден, тамырлардан және минералды тұздардан қайнатылған бояғыштарды қолданды. XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап Қазақстанға анилин бояғыштары әкеліне бастады, олар біртіндеп табиғи бояғыштардыесыстырды. Ресейден келген маталар XVII ғасырда ауылдарда пайда бола бастады, өйткені оларды хандар мен сұлтандарға сыйлықтар түрінде елшілер әкелді. Сонымен қатар, Қазақстанда XVIII ғасырға дейін жергілікті өндірілген маталармен қатар, киім жасау үшін Шығыстан маталар пайдаланылды. XIX ғасырда. зауыттық маталар үй өндірісінің маталарын күнделікті өмірденесыстыра бастады. Жүн мен былғары сатыла бастады, оның орнына дайын маталар сатып алынды [11,12,14].
Ресейден ауылдардағы маталар Жібек жолы арқылы әкелінген маталармен бәсекелесті және олардың арзандығының арқасында олар бәрін тез ауыстырды
қалғандары. XIX ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында Ресейден зауыттық маталардың келуіне байланысты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz