Нарық экономикасы кезеңіндегі еңбек және еңбекақы есебінің маңызы
Кіріспе
Нарықтық экономикаға көшу кезеңінде шаруашылықтарда еңбек тәртібін күшейту, өндірілген өнімнің өзіндік құнын арзандату, еңбек өнімділігін арттыру үшін еңбек және еңбекақы есебінің маңызы өте зор. Өндіріс процестерінің шығындары тек қана затқа сіңген еңбекпен ғана емес, жанды еңбекпен де тығыз байланысты. Өйткені еңбек өндіріс процестерінің негізгі элементтерінің бірі болып есептелінеді.
Өнім өндіру процесін құруға үш түрлі элементтер қатысады: еңбек құралы, еңбек заты және еңбектің өзі.
Адам еңбегі өндіріс процесінде негізгі элементтердің бірі болып есептелінеді. Өйткені, адам еңбегісіз немесе адамның қатысуынсыз ешбір өнімдер өндірілмейді. Өздерінің істеген еңбектері үшін кәсіпорын қызметкерлері өздеріне тиісті еңбекақыларын алуға міндетті. Жұмысшылар мен еңбекшілердің негізгі өмір сүрулерінің көздері болып еңбекақы есептелінеді.
Кәсіпорын шаруашылық жұмыстарының нәтижесін орындалған жұмыстардың саны мен көлемін еңбекақы арқылы анықтап, олардың дұрыс жұмсалуын бақылап отырады.
Еңбек күші термині кең экономикалық мағынада адамның еңбекке рухани және физикалық қабілеттерінің жиынын білдіреді. Бұл жерде тек жеке адамның еңбекке қабілетін ғана емес, сонымен қатар жалпы қоғамның еңбек ресурстарын айтады. Еңбек күші . бұл тауар және басқа тауарлар сияқты оны сату . сатып алу процестері жүргізілетін өз нарығы болады. Еңбек нарығында қатысты адамдарға жұмыс беруші, яғни жұмыс күшіне мұқтажданатын және жұмысшы, яғни өзінің жұмыс күшін ұсынатын жатады.
Басқа тауарлар сияқты, еңбек күшінің бағасы сұраныс пен ұсынысқа байланысты табылады. Тауар құнын еңбек күші сол немесе басқа еңбек нарығында бекіткен еңбекақы көлемінде көрсетеді.
Өз сипатына байланысты еңбек көпжақты және барлық адамдармен бірдей жасалмайды, сондықтан оны топтастыру, бағалау, есептеу және талдау қажеттілігі туады. Еңбекті ұйымдастыру, бағалау және есептеу Қазақстанда заң негізінде реттелінеді.
Нарықтық экономикаға көшу кезеңінде шаруашылықтарда еңбек тәртібін күшейту, өндірілген өнімнің өзіндік құнын арзандату, еңбек өнімділігін арттыру үшін еңбек және еңбекақы есебінің маңызы өте зор. Өндіріс процестерінің шығындары тек қана затқа сіңген еңбекпен ғана емес, жанды еңбекпен де тығыз байланысты. Өйткені еңбек өндіріс процестерінің негізгі элементтерінің бірі болып есептелінеді.
Өнім өндіру процесін құруға үш түрлі элементтер қатысады: еңбек құралы, еңбек заты және еңбектің өзі.
Адам еңбегі өндіріс процесінде негізгі элементтердің бірі болып есептелінеді. Өйткені, адам еңбегісіз немесе адамның қатысуынсыз ешбір өнімдер өндірілмейді. Өздерінің істеген еңбектері үшін кәсіпорын қызметкерлері өздеріне тиісті еңбекақыларын алуға міндетті. Жұмысшылар мен еңбекшілердің негізгі өмір сүрулерінің көздері болып еңбекақы есептелінеді.
Кәсіпорын шаруашылық жұмыстарының нәтижесін орындалған жұмыстардың саны мен көлемін еңбекақы арқылы анықтап, олардың дұрыс жұмсалуын бақылап отырады.
Еңбек күші термині кең экономикалық мағынада адамның еңбекке рухани және физикалық қабілеттерінің жиынын білдіреді. Бұл жерде тек жеке адамның еңбекке қабілетін ғана емес, сонымен қатар жалпы қоғамның еңбек ресурстарын айтады. Еңбек күші . бұл тауар және басқа тауарлар сияқты оны сату . сатып алу процестері жүргізілетін өз нарығы болады. Еңбек нарығында қатысты адамдарға жұмыс беруші, яғни жұмыс күшіне мұқтажданатын және жұмысшы, яғни өзінің жұмыс күшін ұсынатын жатады.
Басқа тауарлар сияқты, еңбек күшінің бағасы сұраныс пен ұсынысқа байланысты табылады. Тауар құнын еңбек күші сол немесе басқа еңбек нарығында бекіткен еңбекақы көлемінде көрсетеді.
Өз сипатына байланысты еңбек көпжақты және барлық адамдармен бірдей жасалмайды, сондықтан оны топтастыру, бағалау, есептеу және талдау қажеттілігі туады. Еңбекті ұйымдастыру, бағалау және есептеу Қазақстанда заң негізінде реттелінеді.
Кіріспе
Нарықтық экономикаға көшу кезеңінде шаруашылықтарда еңбек тәртібін
күшейту, өндірілген өнімнің өзіндік құнын арзандату, еңбек өнімділігін
арттыру үшін еңбек және еңбекақы есебінің маңызы өте зор. Өндіріс
процестерінің шығындары тек қана затқа сіңген еңбекпен ғана емес, жанды
еңбекпен де тығыз байланысты. Өйткені еңбек өндіріс процестерінің негізгі
элементтерінің бірі болып есептелінеді.
Өнім өндіру процесін құруға үш түрлі элементтер қатысады: еңбек
құралы, еңбек заты және еңбектің өзі.
Адам еңбегі өндіріс процесінде негізгі элементтердің бірі болып
есептелінеді. Өйткені, адам еңбегісіз немесе адамның қатысуынсыз ешбір
өнімдер өндірілмейді. Өздерінің істеген еңбектері үшін кәсіпорын
қызметкерлері өздеріне тиісті еңбекақыларын алуға міндетті. Жұмысшылар мен
еңбекшілердің негізгі өмір сүрулерінің көздері болып еңбекақы есептелінеді.
Кәсіпорын шаруашылық жұмыстарының нәтижесін орындалған жұмыстардың саны
мен көлемін еңбекақы арқылы анықтап, олардың дұрыс жұмсалуын бақылап
отырады.
Еңбек күші термині кең экономикалық мағынада адамның еңбекке рухани және
физикалық қабілеттерінің жиынын білдіреді. Бұл жерде тек жеке адамның
еңбекке қабілетін ғана емес, сонымен қатар жалпы қоғамның еңбек
ресурстарын айтады. Еңбек күші – бұл тауар және басқа тауарлар сияқты оны
сату – сатып алу процестері жүргізілетін өз нарығы болады. Еңбек нарығында
қатысты адамдарға жұмыс беруші, яғни жұмыс күшіне мұқтажданатын және
жұмысшы, яғни өзінің жұмыс күшін ұсынатын жатады.
Басқа тауарлар сияқты, еңбек күшінің бағасы сұраныс пен ұсынысқа
байланысты табылады. Тауар құнын еңбек күші сол немесе басқа еңбек
нарығында бекіткен еңбекақы көлемінде көрсетеді.
Өз сипатына байланысты еңбек көпжақты және барлық адамдармен бірдей
жасалмайды, сондықтан оны топтастыру, бағалау, есептеу және талдау
қажеттілігі туады. Еңбекті ұйымдастыру, бағалау және есептеу Қазақстанда
заң негізінде реттелінеді.
Таңдаған тақырыптың мақсаты – еңбекақы жұмысшының, кәсіпкердің және
мемлекеттің мүдделерін біріктіретін маңызды экономикалық категория және
экономикалық тұтқалардың бірі болуында. Жұмысшылардың еңбекақысы олардың
жұмыстарының сандық және сапалық нәтижелерімен байланысы еңбекақы жүйелері
мен түрлерінің арқасында жасалады. Бухгалтерлік есеп мәліметтері бойынша
кәсіпорынның қаржылық қызметінің соңғы нәтижелерін реттейтін экономикалық
талдау жасалады.
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес әрбір кәсіпорын өз еркімен
еңбекақының түрлерін, жүйелерін және көлемін, сонымен қатар еңбек
төлемдерінің (сыйақылар, қосымша төлемдер т.с.с.) түрлерін қарастырады.
Сол үшін әрбір кәсіпорында еңбекақы туралы Ереже және штаттық кестесі болуы
керек. Кәсіпорын басшылығы еңбекақыны реттеу нысаналары қалай шешілсе,
кәсіпорын соншалықты тиімді жұмыс жасайды.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты еңбекақы категориясының экономикалық
маңыздылығын және кәсіпорындағы қызметкерлермен еңбекақы бойынша есеп
айырысудың, басқа төлемдердің есебінің тәртібін және аудитін еңбекақы
шығындарын төмендету резервтерін табу мақсатымен зерттеу болып табылады.
Осыған орай алынған диплом жұмысым өзекті болып табылады.
Қойылған мақсаттарға жету үшін дипломдық жұмыста келесі сұрақтарды
қарастыру керек.
1. еңбекақы категориясының маңыздылығын анықтау;
2. зерттелетін кәсіпорында қолданатын еңбекақының түрлері мен
жүйелерін және еңбекақының кейбір түрлеріне еңбекақыны есептеу
тәртібін анықтау;
3. кәсіпорында еңбекақының бұл түрлері мен жүйелерінің қалай
қолданылатынын және қолданылатын сыйақы төлеу жүйесін зерттеу;
4. Берілген объектіде шығын талдауын өткізу және жұмысшылардың
еңбегіне сыйақылар төленетін қорларды анықтау тиіс.
І бөлім Нарық экономикасы кезеңіндегі еңбек және еңбекақы есебінің маңызы
1.1 Еңбек пен еңбекақы есебінің маңызы, еңбекақы төлемінің жүйесі, түрлері
мен формалары
Қызметкерлердің (жұмысшылардың) еңбегі өндіріс процесінің,
тұтынушылардың және өндірілген өнімнің құрама бөліктері болып есептелінеді.
Жұмысшылардың өнім өндіруге жұмсалған қызметі еңбекақымен бағаланады.
Осыған орай, кез келген кәсіпорындар мен ұйымдардағы жұмыстарды орындап,
қызметтерді атқарып жүрген адамдардың еңбегін дұрыс бағалап, олардың
сіңірген еңбегіне қарай әділ еңбекақы төлеу қай кәсіпорынның болмасын
күрделі мәселелерінің бірі1.
Кез келген кәсіпорындар мен ұйымдардағы жұмыстарды орындап, қызметтерді
атқарып жүрген адамдардың еңбегін дұрыс бағалап, олардың сіңірген еңбегіне
қарай әділ еңбекақы төлеу қай кәсіпорынның болмасын күрделі мәселелерінің
бірі және осы жұмыстарды атқаруда бүхгалтерлік есептің рөлі өте зор. Міне,
сондықтан да ұйымның міндеттемелерінің бірі болып табылатын қызметкерлер
мен еңбек ақы бойынша есеп айырысу тақырыбы өз алдына бөлек тарау болып
қарастырылатындығы осыдан.
Еңбек пен еңбекақы есебінің негізгі міндеттері:
• Өндірілетін өнімдер мен істелетін жұмысқа кеткен еңбек пен оған төленетін
еңбекақы мөлшерін дұрыс анықтау;
• Еңбек өнімділігінің өсімін бақылау;
• Жұмсалған еңбектің саны мен сапасын бақылау;
• Жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеу үшін еңбекақы қорына,
қоғамдық тұтыну қорынан және т.б. қорлардан бөлінетін қаржыларды бақылау;
• Жұмысшы және қызметкерлермен бірге уақытында дұрыс есеп айырысу.
• Өндіріске жедел басшылық жасау үшін тиісті мәліметтер алу;
• Еңбек және еңбекақы жайында статистикалық және бухгалтерлік қорытынды
есеп беру.
Сонымен қатар, еңбек пен еңбекақы есебін ұйымдастыруды одан әрі
жетілдіру үшін мынадай жағдайлар қажет:
• Еңбектің өнімділігі мен орындалған жұмыстың көлемі ұлғайтуға
ынталандыратын еңбекақының тиімді түрлерін кеңінен қолдану.
• Еңбек пен өндірісті басқарудағы ғылыми жолмен басқарудың типтелген
прогрестік құрылымын қолдану.
• Еңбекақы төлеудің сыйлық беру жүйесімен басқа да түрлерін жұмыстағы
жетістіктермен тығыз байланыстыра отырып дұрыс қолдану.
• Еңбек пен еңбекақы есептеуде осы күнгі талаптарға сай есептеу мен
ұйымдастыру техникаларын қолдану, алғашқы есеп жүйесін жетілдіру мен
жеңілдету.
Еңбек ақы есебінің маңызды элементі болып еңбектің күрделілігіне
жұмысшылар мен қызметкерлердің мамандық дәрежесіне қарай жұмыстың әр түріне
кететін жұмыс уақытының мөлшерін анықтау болып саналады. Жұмыстың
күрделілігіне қарай еңбек ақының мөлшері тарифтік жүйеде қаралады. Тариф
мөлшерлемесін және бюджет сферасындағы еңбеккерлердің қызмет иесінің
(лауазымды адамның) айлығын белгімеген кезде жалақының минималды деңгейін
және біріңғай тариф кестесін пайдаланады. Бірыңғай тариф кестесі
еңбекақының 21 разрядының негізінде құрылады және әрбір разряд үшін өзіндік
тариф коэффиценті белгіленеді. Тариф жүйесінің негізгі элементтері болып
мыналар табылады:
• Тарифтік кесте;
• Тарифтік еңбекақы мөлшері;
• Тарифтік мамандық анықтамалар;
Осыларға негізделіп жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбекақы мөлшерінің
үлгілі кестесі жасалады. Тариф жүйесінің көмегімен жұмыстың барлық түрі
күрделілігіне және көп еңбек сіңіруді қажет ететіндігіне қарай
топтастырылады және жұмысшылар мен қызметкерлердің мамандық дәрежесіне
қарай оларға тариф бойынша әр түрлі еңбекақы мөлшері белгіленеді. Тарифте
мамандықтар бойынша өндірістің қай саласында болмасын негізгі жұмыстың
әрбір түріне, жұмыстың күрделілігімен қаншалықты еңбек етуіне керекті
ұқыптылық пен жауапкершілікке қарай берілген разрядтар көрсетіледі. Сонымен
қатар тарифте әрбір атқаратын жұмыстың нақты түрлеріне мінездеме беріледі
және жұмысшылар мен қызметкерлердің өзіне берілген разрядқа ие болуына
керекті еңбек дағдысы мен біліміне де мінездеме беріледі.
Тарифтік кестеде- жұмысшылар мен қызметкерлердің әрбір топтарының
арасында төленуге тиісті еңбек мөлшерінің арақатнасы айқындалады. Тарифтік
кестеде: тарифтік еңбекақы (сағаттық, күндік, айлық) осы өндіріс саласында
өте қарапайым және жеңіл бірінші дәрежелі болып саналатын жұмысқа төленетін
мөлшерде бекітіледі. Жоғары дәрежелі еңбекке төленетін еңбекақы бірінші
дәрежелі еңбекке төленетін еңбекақы мөлшерімен осы қарастырып отырған
дәрежелі еңбектің арақатнасының тарифтік коэффициентін, бірінші дәрежелі
еңбекке төленетін еңбекақы мөлшеріне көбейту арқылы анықталады.
Тарифтік кестеде тарифтік еңбекақы жұмыстың түріне қарап кесімді және
мерзімді еңбекақы болып екіге бөлінеді.
Тарифтік мерзімді еңбекақы мөлшері бір сағатқа белгіленеді. Кесімді
еңбек бағасы белгілі тарифтік баға ьойынша бір сағатқа белгіленген немесе
бір сағатқа тиісті еңбекақы мөлшерін сол сағатта өндірілген өнім көлеміне,
орындалған жұмыстың мөлшеріне бөлу арқылы табылады немесе бір өнімге кеткен
уақытқа көбейту арқылы табылады. Уақыт мөлшері мен өндірілетін өнім
мөлшері, көлемі, барлық өндіріс саласында техникалық мөлшерлеу процесін
жүргізу кезінде анықталады.
Еңбекақының түрлері мен нысандары. Жалпы жұмысшылар мен қызметкерлерге
есептелетін еңбекақы негізгі және қосымша деп аталатын екі топқа бөлінеді.
Негізгі еңбекақы- жұмысшылар мен қызметкерлердің нақтылы жұмыста болған
уақытына, яғни олардың істеген жұмысына, атқарған қызметіне төленеді.
Негізгі еңбекақыға мына төмендегі аталғандар жатады:
Мерзімді және кесімді еңбекақы.
Сыйлықтар мен сыйақылар.
Үстеме сыйлықтар.
Қосымша еңбекақыға – еңбек заңына сәйкес шарттарда қаралып
белгіленген, жұмысшылар мен қызметкерлердің жұмыс істемеген, қызмет
атқармаған уақытына төленетін төлемдер жатады. Олар:
1. Жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек демалысы үшін төленетін
төлемдер.
2. Жұмысшылар мен қызметкерлердің мемлекеттік, қоғамдық жұмыстарды
атқарғаны үшін төленетін төлемдер.
3. Жас сәбилі аналарға берілетін демалысқа, баланы тамақтандыру үшін
берілетін үзілістерге төленетін төлемдер.
4. Жас өспірімдердің қысқартылған жұмыс уақытына төленетін төлемдер.
5. Жұмысшылар мен қызметкерлердің кінәсінсіз жұмыстың тоқтап қалған
уақытына төленетін төлемдер.
6. Тегін көрсетілген немесе тегін берілетін қызметтер мен заттың құны.
7. Жоғары немесе арнаулы оқу орындарында және басқа да мамандығын
көтеру курсына жіберілген уақытына байланысты жұмысшылар мен
қызметкерлерге төленетін төлемдер.
8. Әскери жиындарға қатысқаны үшін, сондай-ақ демалыс немесе мейрам
күндері кезекшілік атқаратын адамдарға төленетін төлемдер және
т.б. жатады.
Өндіріс пен құрылыста халық шаруашылығының басқа да салаларында
еңбекақы есептеудің және оны төлеудің мерзімді және кесімді деп аталатын
екі нысаны қолданалады.
Мерзімді еңбекақы жұмысшылар мен қызметкерлердің жұмыс істеген уақтына
сағаттық немесе күндік еңбекақы мөлшері бойынша өнім өндіргені немесе
өндірмегеніне қарамастан, яғни оның жұмыста болған уақтына
төленеді.Мерзімдік еңбекақы өндірген өнімі мен істеген жұмысын мөлшерлеуге
болмайтын, яғни атқарған жұмысының көлемі мен санын анықтау мүмкін емес
болып есептелетін инженерлік- техникалық жұмыстағы жұмысшылар мен
қызметкерлерге еңбекақы төлеуге негізделген.
Мысалы: Автоматтандырылған өндірісте машина жөндейтін жұмысшылар мен
қызметкерлерге, ұйымның басшыларына, қаржы мен есеп бөлімінің
қызметкерлеріне т.б. Мерзімдік еңбекақының төмендегідей түрлері бар:
Жай мерзімді;
Мерзімді сыйлықты.
Жай мерзімді жүйесі бойынша- жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы
жұмыс істеген уақтына тарифте немесе штатта көрсетілген мөлшері бойынша
төленеді.
Мерзімді сыйлықты- жұмысшылар мен қызметкерлерге олардың тарифте немесе
штатта көрсетілген тұрақты еңбек ақысына қосымша олардың өндірген
өнімдерінің көлеміне, санына, сапасына және т.б. көрсеткіштердің өсуіне
қарай сыйлық беру болып табылады.
Кесімді еңбекақы- жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек өнімділігін
өсіруге, өнімді өндіруге кеткен еңбек уақытын қысқартуға ынталандыру
мақсатына қолданылады. Еңбекақы есептеудің және төлеудің кесімді түрін
қолданғанда жұмысшылар мен қызметкерлерге тиісті еңбекақы, олардың өндірген
өнімінің көлемін немесе санын тариф бойынша белгіленген өлшем бірлігіне
қарастырылған, яғни белгіленген кесімді бағаға көбейту арқылы табылады.
Кесімді баға белгіленген жұмыс уақытында өндірілуге тиісті өнім көлемі мен
сапасына негізделіп белгіленеді. Уақыт мөлшері бір жұмысты орындауға
керекті, яғни қажет болатын, адамсағат, адамкүн өлшемінде көрсетілген
уақыт болып саналады. Өнім өндіру мөлшері жұмысшылар мен қызметкерлердің
белгілі бір уақыт аралығында жасап шығаратын, өндіретін өнімінің санымен
немесе көлемімен анықталады.
Кесімді еңбекақының мынадай жүйелері бар:
• Тікелей кесімді;
• Кесімді сыйлықты;
• Үдемелі кесімді;
• Аккордтық;
• Жанама кесімді;
Жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақыны есептеудің тікелей кесімді
жүйесі бойынша бір жұмысшының немесе бір бригаданың өндірген өнімінің,
істеген жұмысының бәрі тек қана белгіленген еңбек бағасымен есептеледі. Бұл
жүйе бойынша еңбекақы мөлшері- бұл құжатта көрсетілген, өндірілген өнімнің
санын сол өнімнің бір данасына қарастырылған түр, яғни белгіленген еңбек
бағасына көбейту арқылы табады.
Кәсіпорындарда жұмысшылар мен қызметкерлерге кесімді сыйақылар
өндірісте өнім өндіруді санымен сапалық жағынан арттығымен орындағаны, өнім
өндіру барысында шикізаттар мен материалдарды, отындар мен энергияны үнемді
және ұтымды пайдаланғаны үшін оларға төлеуге тиісті еңбекақысына қосымша
сыйақы ретінде төленеді. Ұйымдарда немесе оның бөлімшелерінде жұмысшылар
мен қызметкерлерге сыйақы төлеу жайлы ереже болуы қажет.
Кәсіпорындарда жұмысшылар мен қызметкерлерге кесімді еңбекақыны
есептеудің үдемелі кесімді жүйесі бойынша төлем- өнім өндіруге белгілі бір
мөлшерден артық көлемде өндірілген өнімдері үшін қосымша сыйақы ретінде
төленеді. Бұл жүйе көп жағдайда қиын әрі күрделі, ауыр болып саналатын
операциялар мен жұмыстарды орындағандары үшін және еңбек өнімділігін
белгілі бір дәрежеден артық орындау қиынға түсетін өндіріс орындарында
қолданылады. Жалпы бұл жүйе кез келген ұйымдарда қолданыла бермейді.
Кесімді еңбекақының аккордтық жүйесі – ұйымдарда жұмысшылар мен
қызметкерлергееңбекақы төлеуде қолданылады. Кесімді еңбекақының бұл жүйесі
жоғары сапалы өндірген өнімнің және орындаған жұмыстың санына, көлеміне
қарай алдын ала кесімді қоюды қажет етеді. Сондай-ақ бұл жүйе бойынша
еңбекақы төлеу үшін алдын ала атқарылатын жұмыстың көлемі мен сапасы
анықталуы тиіс. Кесімді еңбекақының аккордтық жүйесі бойынша жұмысшылар мен
қызметкерлерге еңбекақы есептеу көбіне құрылыс салушы ұйымдарда, жөндеу
жұмысымен айналысатын ұйымдарда және жүктерді тиеп түсірумен айналысатын
өнеркәсіп орындарында қолданылады. Бұл жүйе бойынша еңбекақы
есептеушаруашылықта жұмысшылар мен қызметкерлер санын қысқартып еңбек
өнімділігін арттыруға мүмкіншілік береді.
Халық шаруашылығының әртүрлі салаларындағы кәсіпорындарда жұмысшылар
мен қызметкерлерге кесімді еңбекақы есептеудің тағы бір жүйесі жанама
кесімді жүйе болып табылады. Бұл жүйе бойынша қосымша еңбекақы
шаруашылықтың негізгі жұмысшылары мен қызметкерлеріне емес, оларға қызмет
ететін көмекші өндірістің жұмысшыларына төленеді. Яғни бұл жүйе бойынша
еңбекақы ұйымдағы станоктардың, жабдықтардың, т.б. құралдардың тоқтамай
жұмыс істеп, белгіленген мөлшерден артық өнім өндіргені үшін слесарьларға,
операторларға, жөндейтін және оларды жұмысқа дайындайтын басқа да
жұмысшыларға төленеді.
Мерзімді еңбекақыны есептеу. Мерзімдік еңбекақыға жұмысшылар мен
қызметкерлердің түнгі уақытта істеген жұмысына есептелетін қосымша төлем,
мерзімнен тыс уақытта істеген жұмысына есептелетін қосымша төлем, демалыс
немесе қосымша мейрам күніне төленетін төлемдер, жұмыстың ауырлығы мен
зияндығына төленетін қосымша төлем, өнім өндірудегі ақауға байланысты
төлемдер, біреудің орнына жұмысты атқарғаны үшін төленетін төлем, т.б.
төлемдер және өзіне белгіленген жұмыс уақытында істегеніне есептелетін
төлемдер жатады.
Халық шаруашылығының әртүрлі салаларындағы ұйымдарда қызметкерлерге
төленетін мерзімдік еңбекақы толтырылған табельдердің негізінде ай бойғы
қызмет атқарған (белгілі бір есеп айырмасын) уақытқа есептеледі. Негізінде
мерзімдік еңбекақы бойынша есеп айырысатын уақыт есебіне күнтізбелік ай,
күн немесе сағат алынады. Егер тұрақты еңбекақы алатын жұмысшылар мен
қызметкерлер толық бір ай қызмет атқаратын немесе жұмыс істеген болса, онда
оларға штаттық кестеде қаралған немесе кәсіпорынның басшылығы бекіткен
мөлшерде еңбекақы сомасы толығымен төленеді. Егер ай сайын тұрақты мөлшерде
еңбекақы алатын жұмысшылар мен қызметкерлер есепті айда бірнеше күн жұмысқа
немесе қызметке келе алмай қалған болса, онда оларға төленуге тиісті
еңбекақы сомасы ол жұмысшы мен қызметкердің толық ай жұмыс істеуіне тиісті
белгіленген соманы сол айдағы жұмыс күндерінің санына бөліп алынған
нәтижені, яғни сол айдағы бір күнге тиісті еңбекақы сомасын сол айдағы
жұмысшының немесе қызметкердің жұмыс істеген күндерінің санына көбейту
арқылы табылады.
Мысалы: сәуір айында 22 жұмыс күні бар, айына 17600 теңге тұрақты
еңбекақы алатын жұмысшы, сол айдағы 15 күн жұмыс істеп, 4 күн ауырып қалған
және 3 күн қоғамдық жұмыс атқарған делік. Жұмысшылар мен қызметкерлердің
ауырып қалған күніне, жәрдемақы бюджеттен (әлеуметтік қордан) төленеді. Ал
қалған 18 күні үшін (15 күн жұмыс істегені+3 күн қоғамдық жұмыс атқарғаны)
еңбекақы ұйымының есебінен төленеді. Бұл соманы анықтау үшін бір айға
белгіленген тұрақты еңбекақы мөлшерін, яғни 17600 теңгені осы айдағы жұмыс
күнінің санына, яғни 22 күнге бөлеміз (1760022). Содан кейін алынған
нәтижені (800 теңге) жұмыс істеген және қоғамдық жұмыс атқарған күндері
сандарының қосындысына көбейтеміз.Бұл жағдайда жоғарыдағы мысалымызда
көрсетілген жұмысшының сәуір айында тиісті мерзімді еңбекақы сомасы 14400
теңге болады. (800х(15+3))=14400 теңге. Кәсіпорындарда жұмысшылар мен
қызметкерлерге мерзімдік еңбекақы жұмыс істеген күні мен сағатына
байланысты төленетін жағдайларда, олардың бір күнге немесе бір сағатқа
белгіленген сомасын нақтылы жұмыс істеген күндері мен қоғамдық жұмыстағы
басқадай қосымша еңбекақы төленуге тиісті күндердің немесе сағаттардың
жұмысына көбейту арқылы табылады.
Кесімді еңбекақыны есептеу. Кәсіпорындарда кесімді еңбекақы төлеу
жүйесі бойынша – жұмысшылар мен қызметкерлерге төленетін еңбекақы олардың
өндірген өнімді мен істеген жұмысының, атқарған қызметінің саны мен көлемі
жайлы жазылған алғашқы құжаттар бойынша есептеледі. Ол үшін алғашқы
құжаттарда көрсетілген өндіріп шығарған өнімдер мен істелеген жұмыстардың
және дайындалған детальдардың, сондай-ақ тағы да басқа операциялардың жалпы
саны мен көлемі, олардың бір данасын жасап шығаруға, өндіруге белгілеген
бағаға көбейтеді.
Ұйымдарда тапсырманы жеке адам орындаған, яғни операция немесе өнім
өндіру басынан аяғына дейін бір жұмысшының немесе қызметкердің қолынан
өтетін жағдайда мұндай әдісті қолдану ыңғайлы болып табылады. Кесімді
еңбекақы жұмысшылар мен қызметкерлердің бригада бойынша істеген жұмысына
төленетін жағдайда жоғарыда аталған алғашқы құжаттарға әр жұмысшы мен
қызметкердің жұмыс істеген уақыты, мамандық дәрежесі, бригада болып
өндірген өнімі мен істеген жұмысының көлемі мен саны және олардың бір
данасын жасауға, өндіруге белгіленген бағасы көрсетіліп жазылады. Жалпы
бригада бойынша өндірілген өнімдер мен істелген жұмыстың саны мен көлемін,
олардың бір данасын өндіріп шығаруға (жасап шығаруға, орындауға)
белгіленген бағаға көбейту арқылы сол бригада мүшелерінің еңбекақысы
есептеліп шығарылады. Бригаданың жалпы табысы ондағы жұмысшылар мен
қызметкерлердің арасында олардың мамандық дәрежесіне және жұмыс істеген
уақытына сәйкес бөлінеді. Ол үшін алдымен барлық бригада мүшелерінің
жұмысқа қатысқан уақыты (ай, күн, сағат) табылады. Содан соң жұмысшылар мен
қызметкерлердің мамандық дәрежесіне сәйкес тариф бойынша бір сағатқа
белгіленген еңбекақы мөлшері олардың жұмыс істеген сағаттарының санына
көбейтіледі. Осының нәтижесінде бригада мүшелерінің әрқайсысының тариф
бойынша есептелетін еңбекақысының жалпы сомасы табылады. Алғашқы құжаттар
бойынша есептелген бригада мүшелеріне тиісті еңбекақы сомасының жоғарыда
көрсетілген тариф бойынша есептелген еңбекақының жалпы сомаларының
қосындысына қатынасы қосымша табыс коэффициенті болып табылады. Осыдан
кейін тариф бойынша жұмысшылар мен қызметкерлердің әрқайсысына есептелген
еңбекақы сомасы осы коэффициентке көбейтіліп, әр жұмысшының немесе
қызметкердің орындаған жұмысы мен өндірген өнімінің саны мен оның мамандық
дәрежесіне байланысты табылады.
Мысалы: құрамында алты жұмысшы жұмыс істейтін бригаданың сәуір айында
өндірген өнімі мен істеген жұмысына тиісті еңбекақы қоры 62669 теңге 60
тиынды құрайды делік. Бұл жағдайда осы бригададағы әрбір жұмысшының
еңбекақы мөлшері олардың мамандық дәрежесі мен жұмыс істеген уақытына
сәйкес былайша есептеліп шығарылады.
Кесте 1
Бригада жұмысшыларының еңбекақы мөлшерінің есебі
(ЖШС “Электротранс ЛТД”)
№ Жұмысшылар мен МамандЖұмыс Тарифтік Тариф қосымша Жұмысшыла
қызметкерлердің ық істегенкоэффи-цибойынша табыс рға
аты-жөні дәрежесағаттаенті есептел-гкоэффи-циесептелге
сі рының ен енті н
саны еңбекақы еңбекақы
(сағат) сомасы сомалары
(теңге) (теңге)
1 2 3 4 (2х3) 5 (6*4*)6 (4х6)
1 А 1 175 1.76 308 26.1 8838.8
2 Амантаев Б. 2 160 2.06 329.6 26.1 8602.06
3 Әбдірахманов Ж. 3 165 2.35 187.75 26.1 10120.3
4 Бақтыбаев С. 4 154 2.64 406.56 26.1 10611.2
5 Жұмашев М. 5 150 2.93 439.5 26.1 11471.0
6 Тілесов Ж. 6 164 3.23 529.72 26.1 13825.7
Жиынтығы: 968 2401.13 62669.6
Қосымша табыс коэффициенті бұл мысалымызда 26 (жиырма алты) теңге 10
(он) тиынға тең болып отыр (яғни 6 бағанға4 бағана немесе 62669 теңге 60
тиын бөлінген 2401 теңге 13 тиын =26 теңге 10 тиын)
Егер кәсіпорындарда өнім өндірудің тапсырмасын артығымен орындағаны,
жұмыс істеу барысында ақау жібермегені, күрделі де қиын жұмысты атқарғаны,
тағы басқалар үшін сыйақы берілетін болса, онда ол сома бригаданың
жұмысшылары мен қызметкерлерінің арасында олардың кесімді еңбекақы сомасына
үйлесімді (пропорционалды) түрде бөлінеді. Кейбір жұмысшылар мен
қызметкерлер бір айдың ішінде бірнеше бригаданың құрамында жұмыс атқаруы
мүмкін. Мұндай жағдайда әрбір жұмысшы өзінің істеген жұмысы туралы мәлімет
жазады. Осы деректі мәлімет негізінде сол жұмысшының немесе қызметкердің
есепті айдағы еңбекақысы есептеліп шығарылады. Жоғарыда жалпы көрсетілген
бригаданың табысын жұмысшылар мен қызметкерлердің арасында олардың жұмыс
істеген уақыты мен олардың мамандық дәрежесіне қарай бөлу әдісі, бригада
мүшесінің барлығын бірдей адал ниетпен жұмыс істеуге ынталандырмайды. Соған
байланысты соңғы кезде еңбекақы сомасын бригада мүшелерінің арасында
олардың еңбекке қатысу коэффициентіне қарай бөлу әдісі кеңінен қолданылуда.
Ол үшін бригададағы жұмышылар мен қызметкерлердің әрбір мүшелеріне ай сайын
олардың еңбекке қатысу коэффициентін анықтайды. Жұмысты жақсы істеген,
еңбек өнімділігн арттырған жұмысшылар мен қызметкерлерге жоғарылату
коэффициенті беріледі де, ал еңбек тәртібі мен техникалық қауіпсіздік
ережесін бұзғаны үшін және құрал-саймандарға немқұрайлы қарағаны, тағы
басқа кемшіліктері үшін төмендету коэффициенті беріледі. Жұмыстағы
жетістіктері мен жіберілген кемшіліктерінің әрқайсысына байланысты
ұйымдарда әр түрлі төмендету және жоғарылату коэффициенті қарастырылады.
Кәсіпорындардағы жұмысшылар мен қызметкерлерге негізгі деп аталатын кесімді
және мерзімді еңбекақыдан басқа әр түрлі қосымша еңбекақы болып табылатын
бір жолғы сыйақылар және жәрдемақылар төленуі мүмкін.
1.2 Орташа еңбекақыны есептеу тәртібі және еңбекақыдан ұсталатын салықтар
есебі.
Еңбек жайлы есеп беруде көп салалы қызмет атқаратын кәсіпорынның
жұмысшылары мен қызметкерлері негізгі қызмет атқаратындар және негізгі емес
қызмет атқаратындар деп екі топқа бөлінеді.
Ал өнеркәсіп орындарында қызмет ететіндер мынадай екі топқа бөлінеді:
1. Өнеркәсіптің өндірістік жұмысшылары мен қызметкерлері.
2. Өнеркәсіптік өндіріске жатпайтын жұмысшылар мен қызметкерлері.
Атқаратын қызметтеріне қарай кәсіпорындар мен ұйымдарда жұмысшылар мен
қызметкерлер болып екіге бөлінеді.
Қызметкерлер тобы басшылар, мамандар және т.б.
Басшылар қатарына- президент, директор, меңгеруші, т.б. жатады.
Мамандар қатарына- инженерлер, техникалық қызметтегі адамдар,
экономистер, бухгалтерлер және т.б. жатады.
Басқада қызметкерлер қатарына- құжаттарды дайындайтын, есеп және
бақылау жұмысын жүргізетін, шаруашылық қызметтерін атқаратын т.б.
қызметкерлер жатады.
Бухгалтерлік есепте жұмысшылар мен қызметкерлердің саны мен олардың
жұмыс істеген уақытын есепке алуға тура келеді. Кәсіпорындардағы қызмет
атқаратын адамдардың жалпы саны олардың “тізімдегі саны” деп
аталады.Жұмысшылар мен қызметкерлердің жұмыс уақтының белгіленген кестесін
сақтап жүруін бақылау, жұмыс істелген уақыт туралы деректер алу, еңбек
төлемі бойынша есеп айырысу, сондай-ақ еңбек жөнінде статистикалық есеп
беру үшін “Жұмыс уақыты есебінің табелінде” жұмыс істеп жүрген барлық
категорияларының жұмыс уақытын пайдалану есебі жүргізіледі. Жұмысшылар мен
қызметкерлердің тізімдегі саны- кәсіпорындар мен ұйымдарға қызметке жаңа
адамды алуға немесе кейбір қызметкерлерді жұмыстан босатуға байланысты
өзгеріл отырады.
Кәсіпорындарда жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамы және олардың жұмыс
уақтыда есептеледі.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамының есебі- кәсіпорындар мен
ұйымдардың мамандар бөлімі (кадрлар бөлімі) жүргізеді. Мамандар бөлімінде
мынадай алғашқы құжаттарды пайдаланады:
• Жұмысқа алу жайлы бұйрық (өкім) үлгілі түрі Т-1;
• Басқа жұмысқа ауысу жайлы бұйрық (өкім) үлгілі түрі Т-5;
• Демалыс берілуі жайлы бұйрық (өкім) үлгілі түрі Т-6;
• Жұмыстан шығарылу жайлы бұйрық (өкім) үлгілі түрі Т-8;
Жұмысқа бірінші рет орналасқан жұмысшылар мен қызметкерлерге
ұйымның мамандар бөлімі еңбек кітапшасын толтырады.
Еңбек кітапшасы мамандар бөлімінде сақталып оған жұмысшылар мен
қызметкерлердің қызмет орнының өзгеруі, алған мақтаулары мен сыйлықтары,
сондай-ақ ескертулері, сөгістері және т.б. деректер жазылады.1
Жұмысқа алу жайлы хат негізінде жұмысшылар мен қызметткерлердің еңбек
кітапшасына төл құжаттарындағы тиісті жазулар жазылып және оған үлгілі түрі
Т-12 жеке карточкасы ашылады. Ол карточкадан жұмысшылар мен қызметкерлердің
білімі, жұмыс орны, аты-жөні, ұлты, еңбек стажы, туылған күні, айы және
жылы, мекен-жайы, т.б. керекті мәліметтер толтырады.
Кәсіпорындардағы әрбір қызметтке алынған адамға, яғни жұмысшылар мен
қызметкерлерге табельдік нөмірлер беріледі. Бұл нөмір – еңбекақы бойынша
есеп айырысу құжаттарында көрсетіледі. Белгілі бір кезеңдегі, яғни
уақыттағы ұйымның жұмысшылар мен қызметкерлерінің тізімдегі орташа санын
анықтау үшін жұмысшылар мен қызметкерлердің күнделікті сандық есебін
жүргізу қажет. Ол үшін жұмысшылар мен қызметкерлердің тізімдегі саны әрбір
жұмыс күні сайын жұмысшылар мен қызметкерлердің, жұмысқа алу, басқа
қызметке ауысу бұйрықтары негізінде анықталып отырады. Жұмысшылар мен
қызметкерлердің күнделікті тізімдегі саны қызметкерлердің жұмыс уақытын
пайдалану есебінде табелінің деректеріне сәйкес келуі тиіс. Есеп беретін
айдағы ұйымның жұмысшылар мен қызметкерлердің орташа саны сол айдағы
күнтізбенің (календардың) әрбір күніндегі жұмысшылар мен қызметкерлердің
тізімдегі санын қосып, яғни 1-нен 30- на дейін немесе 1-нен 31-не дейін
(ақпан айында 1-нен 28-не немесе 29-на дейін) мейрам және жұмыс істемейтін,
демалыс күндерін қоса алғандағы қосынды санды сандық күнтізбенің
(календарлық) күніне бөлу арқылы табады. Демалыс немесе мейрам күні, сондай-
ақ басқа да жұмыс істемейтін күндері екі немесе одан да көп қатар болса,
жұмыскерлердің тізімдегі саны ол күндердің, әрқайсысына демалыс немесе
мейрам күндерінің, сондай-ақ жұмыс істемейтін күндерінің алдыңғы жұмыс
күніндегі тізімдегі санына теңеліп алынған.
Толық ай жұмыс істемеген ұйымдарда (құрылыс ұйымдарында, жаңадан іске
қосылған ұйымдарда, сондай-ақ маусыммен жұмыс істейтін ұйымдарда)
жұмысшылар мен қызметкерлердің ай бойы орташа саны есеп беретін айдағы
кәсіпорынның жұмыс істеген күндеріндегі (демалыс және мейрам күндерін қоса
есептегенде) жұмысшылар мен қызметкерлердің санының қосындысын сол айдағы
күнтізбелік күн санына бөлу арқылы алынады.
Мысалы: кәсіпорын пайдалануға беріліп 2002 жылы 23 қаңтардан бастап
жұмыс істейтін болды. Жұмысшылар мен қызметкерлердің тізімдегі саны бұл
ұйымды мынадай:
23 қаңтар күні 420 адам
24 қаңтар күні сенбі (420 адам)
25 қаңтар күні жексенбі (420 адам)
26 қаңтар күні 421 адам
27 қаңтар күні 420 адам
28 қаңтар күні 424 адам
29 қаңтар күні 417 адам
30 қаңтар күні 418 адам
31 қаңтар күні сенбі (418 адам)
Сонымен қаңтар айында жұмыс істеген қызметкерлердің жалпы саны бұл
кәсіпорын бойынша 4196 адам. Осы айдың күнтізбесінде күн саны 31 күн.
Осыдан кәсіпорындағы жұмысшылар мен қызметкерлердің орташа осы айдағы саны
419631=136 адам.
Тоқсан бойынша ұйымдағы жұмысшылар мен қызметкерлердің орташа саны
қаңтар айында 136 адам, ақпан айында 410 адам, наурыз айында 430 адам болды
делік. Осыдан бұл кәсіпорындағы жұмысшылар мен қызметкерлердің бір тоқсан
бойынша орташа саны 326 адамға тең болады, яғни
(136+410+430)3=326,
егер ұйым наурыз айынан бастап жұмыс істеген болса,онда ұйымдағы жұмысшылар
мен қызметкерлердің бір тоқсандағы орташа саны 160 адамға тең болады, яғни
4803=160
Жұмысшылар мен қызметкерлердің кәсіпорын бойынша бір жылдық орташа
саны осы жылдағы барлық айдағы олардың тізімінің орташа санының қосындысын
12-ге бөлумен анықталады. Егер кәсіпорын толық жыл бойы жұмыс істемеген
болса, онда жұмыскерлердің орташа саны жұмыс істеген айлардағы олардың
сандарының қосындысын 12-ге бөлу арқылы табылады.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің кәсіорын бойынша орташа еңбекақысын,
еңбек өнімділігін және басқа да орташа шамаларын анықтау үшін “орташа
еңбекақы” және басқа да орташа шамаларды есептеп шығаруға қолданатын
жұмысшылар мен қызметкерлердің саны деген көрсеткіш қолданылады.
Бұл көрсеткішті табу үшін жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамдық
тізімдік санынан жұмысшылар мен қызметкерлердің кейбір санаттарына
(категорияларына) жататын адамдардың санын алып тастау керек. Ондай
жұмысшылар мен қызметкерлердің қатарына жататындар:
• Жүкті (екі қабат) және босануға байланысты демалыстағы әйелдер,
сондай-ақ бала асырап алған әйелдер;
• Заңда қаралған жасқа дейін баланы қарауға демалыс алған әйелдер (ер
адамдар);
• Оқу демалысындағы еңбекақылары түгел, жартылай сақталған, немесе
сақталмаған жұмысшылар мен қызметкерлер, сондай-ақ жоғары және
арнаулы оқу орындарына түсуге емтихан тапсыру үшін еңбекақысы
сақталмай жіберілген жұмысшылар мен қызметкерлер;
• әкімшіліктің ұйғарымы бойынша еңбекақысы сақталмай демалысқа кеткен
жұмысшылар мен қызметкерлер және басқалар.
Кәсіпорындағы орташа еңбекақыны табу үшін есепке алынатын жұмысшылар
мен қызметкерлер санын анықтау барысында нақтылы жұмыс істегеніне қарай
үйлесімді (попорционалды) түрде күніне немесе аптасына толық жұмыс
істемейтін жұмысшылар мен қызметкерлер кіргізіледі. Алдымен жұмыс істеген
адам күні табылады. Ол үшін жұмысшылар мен қызметкерлердің барлық жұмыс
істеген сағатына, белгіленген жұмыс күнінің ұзақтығына бөлінеді. Содан
кейін барлық жұмыс істеген сағатын, күнін, айлық күнтізбелік күнге бөлу
арқылы жұмыс істейтін жұмысшылар мен қызметкерлердің саны табылады.
Орташа еңбекақын есептеу үшін есепке алынатын жұмысшылар мен
қызметкерлердің құрамына (қатарына) үйде отырып жұмыс істейтін жұмысшы-
қызметкерлер де кіреді. Олардың саны ұйымдағы жұмысшылар мен қызметкерлерге
есептелген айлық еңбекақы қорының сомасын сол ұйымда негізгі қызметті
атқаратын жұмысшылар мен қызметкерлердің есепті айдағы орташа еңбекақысына
бөлу арқылы анықталады.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің өндірген өнімдері мен істеген
жұмыстарына толтырылған алғашқы құжаттар мен жұмыс уақытының табельдері,
оларға еңбекақы есептеу және оны төлеу үшін ұйымның цехынан,
бөлімшелерімен, бригадаларынан кәсіпорынның әкімшілігі белгілеген мерзімде
бухгалтерияға келіп түседі. Еңбекақы есептеу үшін толтырылатын бұл алғашқы
құжаттар мен табельдердің дұрыс толтырылуы, лауазымды тұлғалардың
қолдарының қойылуы мұқият тексеріледі. Сондай-ақ бұл құжаттағы еңбек
бағасының дұрыс қойылуы олардың жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы
төлеу және сыйақы есептеу қағидаларына сәйкес келуі және шифрлардың дұрыс
қойылуы тексеріледі. Тексеріліп болғаннан кейін бұл құжаттар бойынша
кәсіпорынның жұмысшылары мен қызметкерлеріне еңбекақы есептеледі.
Орташа еңбекақыны есептеу тәртібі. Орташа жалақы – бұл белгілі бір
уақыт кезеңінееңбеккерлердің жалақысынан алынған орташа жалақының деңгейі
(сағатқа, күнге, айға,жылға). Оны есептеу үшін 12 календарлық айлар және
сол айлардағы тиесілі төлемдер алынады.
Ұйымдарда жұмысшылар мен қызметкерлерге төленетін кейбір төлемдердің
мөлшері олардың өткен уақыттағы алған еңбекақысының орташа мөлшеріне
байланысты есептеледі. Орташа еңбекақының сомасына байланысты есептелетін
мұндай төлемдерге мыналар жатады:
- Мемлекеттік немесе қоғамдық міндеттерді атқарған уақыты үшін
төленетін төлем.
- Қызметтік іссапарда болған уақытқа төленетін еңбекақы.
- Жас сәбилі аналарға демалу және баланы тамақтандыру үшін берілетін
үзіліске төленетін төлем.
- Жас өспірімдердің қысқартылған еңбек уақытына төленетін төлем.
- Өндірістен қол үзіп немесе үзбей оқитын жұмысшылар мен
қызметкерлерге емтихан тапсыратын уақыттағы (сессия уақытында)
жұмыста болмаған уақыттарына төленетін төлем.
- Амалсыздан жұмысқа шықпаған уақытқа төленетін төлем.
- Ауыл шаруашылық жұмыстарына (егін жинау, мал азығын дайындау, тағы
басқалар) қатысқан уақыттары үшін жұмысшылар мен қызметкерлерге
төленетін төлем.
- Жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбек демалысы немесе пайдаланбаған
еңбек демалысы үшін төленетін төлем.
- Зейнетақы, табыс салығы және жылдық жұмыс нәтижесі бойынша сыйақы
есептеу, тағы басқалары.
Ұйымдар жұмысшылар мен қызметкерлерге орташа еңбекақыны есептегенде
оның қай мерзімге есептелу керек екендігін белгілеуі керек. Осы күнгі
қолданылатын заңдарға сәйкес орташа еңбекақы мынадай уақыттарға
(мерзімдерге) есептеледі:
- жұмысшылар мен қызметкерлерге зейнетақы есептеу үшін зейнеткерлік
демалысқа шығар алдындағы соңғы он жыл ішіндегі кез келген бес
жылдың орташа еңбекақысы;
- жұмысшылар мен қызметкерлерге жыл сайынғы еңбек демалысына баратын
уақытына немесе жұмыстан босатылатын және пайдаланбаған демалысы
үшін, сондай-ақ балалы болған кездегі әйелдерге берілетін демалыс
үшін, амалсыздан жұмысқа шықпай қалғаны үшін, еңбекке уақытша
жарамсыздыққа жәрдемақы төлеу үшін және тағы да басқа жағдайларда
соңғы он екі айдың орташа еңбекақысы алынуға тиіс. Егер бұл
жоғарыда айтылған төлемдерді есептеу барысында жұмысшылар мен
қызметкерлер он екі ай жұмыс істемеген жағдайда, онда орташа
еңбекақыны есептеуге дейінгі толық істеген уақыты алынады. Еңбек
демалысына төленетін төлемдерді есептеу барысында демалысқа барар
алдындағы он екі айдың еңбекақысы жартылай сақталған, (ауырған
күні, ауырған адамға қараған уақыты, оқу орындарында оқитын
студенттерге берілген демалыс, тағы басқалар) уақыттары алынып
тасталады. Осы жоғарыда айтылғандарды есептеу кезінде толық бір
айда қалмаған жағдайда демалыс үшін төленетін соманы сол демалысқа
барар алдындағы жұмыс істеген күндерге алған еңбекақы сомасын жұмыс
істеген күндерінің санына бөліп есептейді.
Кәсіпорындарда жұмысшылар мен қызметкерлерге жыл сайынғы берілетін
демалысы немесе пайдаланбаған демалысына төленетін төлемдерді есептеу үшін
орташа еңбекақыны есептегенде төлеу жүйелеріне қарамастан төленген
төлемдердің мына түрлері алынады:
- Негізгі еңбекақы және оған қосымша төленген үстемелер (демалыс күні
істегені үшін қосымша төлемі, мейрам күні істеген жұмысы үшін
қосымша төлемі, өзінің қызметтеріне жатпайтын қызметті атқарғаны
үшін төленетін төлемдерден басқа).
- Кәсіпорындарда тұрақты қолданылатын сыйлық беруге сәйкес еңбекақы
қорына және сондай-ақ материалдық сыйақы қорынан берілетін сыйақы.
- Жыл бойы істеген жұмысының қорытындысы бойынша берілетін сыйақы,
яғни он үшінші айлық (әр айға бөлініп қосылады).
- Қосымша еңбекақы (жұмыстан босатыларда берілетін жәрдемақы, әскери
жиында болған уақытқа төленетін төлемдерден басқа).
Кәсіпорындарда жұмысшылар мен қызметкерлерге орташа еңбекақыны
есептегенде мына төлемдер есепке алынбайды:
- Еңбекақы қорынан басқа қаржы көздерінен төленген төлемдер
(өнертапқыштыққа, тағы басқалар).
- Есепке алынатын 12 (он екі) айдан бұрынғы уақытқа тиісті төлемдер.
- Жұмысшының міндетіне жатпайтын жұмыстарды орындағаны үшін төленген
төлем.
Кәсіпорындарда жұмысшылар мен қызметкерлердің кезекті еңбек демалысына
немесе пайдаланбаған демалысына төлем төлеу үшін, сол демалысқа барар
алдындағы 12 айдың еңбекақыларының қосындысын 12-ге бөліп, орташа
еңбекақыны табамыз. Бұл табылған соманы әр жылдың күнтізбелік күндерінің
санын (мейрам күндерінен басқа) 12-ге бөлу арқылы табылатын коэффициентке
(29,75) бөлу арқылы еңбек демалысының бір күніне тиісті төлем сомасының
мөлшерін анықтаймыз. Еңбек демалысының күндерінің санына байланысты бір
күнге тиісті төлем мөлшері демалыс күніне көбейтіліп, жалпы сома
анықталады. Егер жұмысшылар мен қызметкерлер есеп айырысу кезеңінде, яғни
демалысқа барар алдында 12 (он екі) ай бойы еңбекақы алмаған жағдайда,
мысалы: баланы күту үшін еңбекақы сақталмайтын демалыста болғанда, оның әр
жылғы еңбек демалысы үшін төленетін төлемді есептеу үшін осы мезгіл
алдындағы 12 (он екі) айдың орташа еңбек ақысы алынады.
Еңбекақыдан ұсталатын және шегерілетін сомалар есебі. Осы күнгі
қолданылып жүрген ережелерге сәйкес жұмысшылар мен қызметкерлердің
еңбекақысынан тек заңда қаралған ұсталымдарды ғана ұстап қалуға болады.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбекақысынан кәсіпорынның бухгалтериясы
(есеп бөлімі) арқылы ұсталуға болатын (сомаларға) ұсталымдарға мыналар
жатқызылады1:
- Жинақталған зейнетақы қорына аударылатын сома (жұмысшылар мен
қызметкерлерге есептелген еңбекақы сомасының 10% мөлшерінде).
- Табыс салығы.
- Заң сот органдарының үкім қағазы бойынша ұсталатын ұсталымдар
(алимент, айыппұл, тағы да басқалар).
- Несиеге сатып алған тауарлары, заттар үшін жұмысшылар мен
қызметкерлердің міндеттемесі бойынша белгіленген сомалар.
- Әр түрлі жарналар (жұмысшылар мен қызметкерлердің жазбаша өтініші
бойынша кәсіподақ комитетіне, ұйымдарға, партияға, тағы басқаларға)
төленетін төлемдер.
- Дербестік сақтандыру шартына сәйкес жұмысшылар мен қызметкерлердің
жазбаша өтініші бойынша жеке басын, жанұя мүшелерін, мүлкін және
тағы басқаларды сақтандыруға байланысты жарна аударуЖұмысшылар мен
қызметкерлердің еңбекақысы есебінен берілген аванс пен артық
төленген төлемдер сомасы.
- Жеке меншік үй салуына банктен алынатын ұзақ мерзімді несиені өтеу
үшін ұсталатын ұсталымдар.
- Жұмысшылар мен қызметкерлердің жазбаша өтініші бойынша өзі жұмыс
істейтін шаруашылық субъектісінің қарамағындағы, яғни меншігіндегі
үйде тұрғаны үшін пәтерақы мен тұрмыстық қызмет үшін төленетін
төлемдер және сол шаруашылық субъектісінің қарамағындағы мектепке
дейінгі балалар мекемесіне (балабақшаға) балаларының барғаны үшін
төленетін төлемдер.
- Ұйымға келтірілген зиянды өтеу үшін ұсталатын ұсталымдар.
Табыс салығын ұстау. Салықтар – ұлттық табыстың бір бөлігі болып
саналады. Салықтар арқылы жинақталған қаражат жалпы мемлекеттік мұқтаждарға
жұмсалады. Қызметкерлердің салық салынатын табысынан тек жеке тұлғалардан
Салық кодексінің 145 бабында көрсетілген ұсталымдар тұтас ұсталады. Жеке
табыс салығын ұстауға бір мысал келтіріп көрейік. 2004 жылы 22 желтоқсанда
Касымбекова А.А. Электротранс ЛТДң ЖШС- тен жеке еңбек келісімшартын
түзеді.1 Желтоқсан айында Касымбекова А.А.-ға пайдаланбаған демалысы үшін
70570 теңге компенсанция төленген болатын. Сонымен, Касымбекова А.А жылдық
жиынтық табысы (2003 жылғы) 605532 теңге құраған, оның ішінде ай бойынша:
Қаңтар 46500 Шілде
46500
Ақпан 46500 Тамыз
46500
Наурыз 62500 Қыркүйек
66500
Сәуір 46500 Қазан
46500
Мамыр 28580 Қараша
46500
Маусым 77632 Желтоқсан
44820
Жиыны
640434
Еңбеккердің жиынтық жылдық табысына штаттық кестесі бойынша
белгіленген айлығы және қосымша төлемдері кірген:
Наурыз Наурыз айына сыйақы
20000
Мамыр Уақытша жұмысқа жарамсыздығы
бойынша жәрдем ақы
8230
Маусым Құжаттар негізінде дәлелденген
бір жолғы медициналық қызметті төлеу
40000
Қыркүйек 9 айдың нәтижесі бойынша төленген сыйақы 15000
2003 жылы ай сайын жеке табыс салығының ұсталғаны жалақы бойынша есеп
айырысу карточкасының есебінде көрсетілген.
Жинақ зейнеткерлік қорға міндетті зейнеткерлікжарнасы еңбеккердің
жалақысынан, сыйлығынан, қосымша төлемдерден, үстемесінен және басқа
табысынан 10 % мөлшерде ұсталынады және оны жұмыс беруші аталған қорға
аударады.
1.3 Еңбекақының аналитикалық (талдамалық) және синтетикалық
(топтамалық) есебі
Кәсіпорындардағы жұмысшылар мен қызметкерлердің бәріне және олардың
әрқайсысына бір айға төленуге тиісті еңбекақының жалпы сомасын табу үшін
алғашқы құжаттар бойынша өдірілген өнімдер мен істелген жұмыстарға қосымша
төлемдер мен қосымша еңбекақыларына қоса төленетін жалпы соманы анықтап
одан ұсталуға тиісті сомаларды алып тастау керек. Жұмысшылар мен
қызметкерлердің табысын, оның ішінде табыстан ұсталатын ұсталымдарды және
оларға төленуге тиісті еңбекақы сомаларын жинақтап қорытындылауға арналған
құжатты есеп айырысу төлеу тізілімі (ведомосі) деп атайды.Ұйымдарда бұл
тізімдеме әрбір цехтар, бөлімшелер бойынша толтырылады. Еңбекақы жөнінде
есеп айырысу төлеу тізімдемесі әрбір жұмысшы мен қызметкер бойынша
есептелген еңбекақымен басқа да төлем сомаларын және одан ұсталынған
ұсталым сомаларын жинақтаушы құжат болып табылады. Бұл тізімдемеде жұмысшы-
қызметкерлердің аты-жөні, табельдік нөмірі, оларға есептелінген негізгі
және қосымша еңбекақылары мен одан ұсталынатын ұсталымдардың түрлері
бойынша сомалары және сол айдың басы мен соңындағы кәсіпорынның жұмысшылар
мен қызметкерлерге немесе жұмысшылар мен қызметкерлердің кәсіпорынға қарыз
сомалары көрсетіледі. Жұмысшылар мен қызметкерлер осы есеп айырысу төлеу
тізімдемесі бойынша ұйымның кассасынан өзіне тиісті еңбекақыны алып, қол
қояды. Бұл тізімдеме бойынша біріншіден жұмысшы немесе қызметкерлермен
еңбекақы жайында есеп айырысу жүргізілсе, екіншіден бұл тізімдеме еңбекақы
бойынша есеп айырысудың аналитикалық есебі болып табылады, ал үшіншіден осы
тізімдеме арқылы жұмысшылар мен қызметкерлерге олардың еңбегіне қарай
еңбекақыларын төлейді.
Ағымдағы айдың еңбек төлемі бойынша есеп айырысу үшін және жұмысты
істеп жүрген адамның өткен кезеңдердегі жалақысы туралы мәліметтер алу үшін
бухгалтерия әрбір қызметкерлерге “Дербес шот” немесе “Бет есеп” толтырады.
Дербес шот немесе бет есебі өткен кезеңдердегі еңбек төлемі туралы
мәліметтер, өнімдер мен орындалған жұмыстардың және төлемнің әр алуан
түрлеріне арналған құжаттардың негізінде қалыптасады. Кейбір ұйымдарда есеп
айырысу-төлеу тізімдемесі мен дербес шоттың орнына есеп айырысу тізімдемесі
ғана толтырылып жүргізіледі. Бұл есеп айырысу тізімдемесі журнал түрінде
жасалып, негізгі және қосымша беттерден тұрады. Негізгі бетінде жұмысшылар
мен қызметкерлерге есептелген негізгі және қосымша еңбекақылары мен
жәрдемақыларының сомасы және олардан ұсталатын ұсталымдарды есепеуге
керекті мәліметтері (лауазымды тұлғаның жалақысы, белгіленген мамандық
дәрежесіне сәйкес тарифтік еңбекақысы, туған жылы, отбасы жағдайы,
балаларының және қарауындағы адамдардың саны ұсталынатын және шегерілетін
сомалардың мөлшері, қай уақытқа дейін демалатыны, тағы да басқалар)
көрсетіледі. Тізімдеменің қосымша беттерінің саны бұл журналдың қандай
мерзімге (айға, тоқсанға, жарты жылға, жылға) ашылғандығына байланысты
болады. Бұл тізімдеменің титулдық бетінде жұмысшылар мен қызметкерлерге
төленген және депотенттелген еңбекақы сомалары жазылады. Тізімдемені
толтыру барысында оның ең соңғы бетіне жиынтық сомалары жазылады. Бұл
жоғарыда аталған құжаттарды толтырғанда жазылған сомалардың алдымен
жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы есептегенде толтырылатын алғашқы
құжаттарда көрсетілген сомаларына сәйкестігін тексеру қажет. Бұл тізімдеме
бойынша жұмысшылар мен қызметкерлерге есептелген еңбекақы сомаларының одан
ұсталынатын ұсталымдарды және қолдарына берілуге тиісті сомалардың
дұрыстығын анықтау үшін тізімдеменің тік және көлденең жақтарының жиынтық
сомалары арифметикалық жолмен тексерілуі тиіс. Кәсіпорындарда жұмысшылар
мен қызметкерлердің еңбекақы бойынша есеп айырысу есебі 681
“Қызметкерлермен еңбекақы бойынша есеп айырысу” деп аталатын синтетикалық,
пассивті шотта есептеліп жүргізіледі. Бұл шот бойынша деректер мен
ақпараттар үлгілі түрі №10 және №10-1 журнал-ордерлерінде көрсетіледі.
Жұмысшылар мен қызметкерлерге жұмыс істегендері, қызмет атқарғандары және
өнім өндіргендері үшін есептеліп төленетін еңбекақы өндіріс шығындарының
бір элементі ретінде еңбекті пайдалану бағытына қарай шығындарды есептейтін
белгілі бір шотқа оның ішінде тиісті өндірістік өнімге апарылуы керек.
Сонымен қатар бұл туралы еңбек қоры жайлы тиісті орындарға есеп берілуі
қажет. Сондықтан да рапорттар мен өнімдерді өндіру тізімдемелері, табельдер
және тағы да басқа алғашқы құжаттар негізінде әр цех бөлімше бойынша
есептелген еңбекақы олардың түрлері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Нарықтық экономикаға көшу кезеңінде шаруашылықтарда еңбек тәртібін
күшейту, өндірілген өнімнің өзіндік құнын арзандату, еңбек өнімділігін
арттыру үшін еңбек және еңбекақы есебінің маңызы өте зор. Өндіріс
процестерінің шығындары тек қана затқа сіңген еңбекпен ғана емес, жанды
еңбекпен де тығыз байланысты. Өйткені еңбек өндіріс процестерінің негізгі
элементтерінің бірі болып есептелінеді.
Өнім өндіру процесін құруға үш түрлі элементтер қатысады: еңбек
құралы, еңбек заты және еңбектің өзі.
Адам еңбегі өндіріс процесінде негізгі элементтердің бірі болып
есептелінеді. Өйткені, адам еңбегісіз немесе адамның қатысуынсыз ешбір
өнімдер өндірілмейді. Өздерінің істеген еңбектері үшін кәсіпорын
қызметкерлері өздеріне тиісті еңбекақыларын алуға міндетті. Жұмысшылар мен
еңбекшілердің негізгі өмір сүрулерінің көздері болып еңбекақы есептелінеді.
Кәсіпорын шаруашылық жұмыстарының нәтижесін орындалған жұмыстардың саны
мен көлемін еңбекақы арқылы анықтап, олардың дұрыс жұмсалуын бақылап
отырады.
Еңбек күші термині кең экономикалық мағынада адамның еңбекке рухани және
физикалық қабілеттерінің жиынын білдіреді. Бұл жерде тек жеке адамның
еңбекке қабілетін ғана емес, сонымен қатар жалпы қоғамның еңбек
ресурстарын айтады. Еңбек күші – бұл тауар және басқа тауарлар сияқты оны
сату – сатып алу процестері жүргізілетін өз нарығы болады. Еңбек нарығында
қатысты адамдарға жұмыс беруші, яғни жұмыс күшіне мұқтажданатын және
жұмысшы, яғни өзінің жұмыс күшін ұсынатын жатады.
Басқа тауарлар сияқты, еңбек күшінің бағасы сұраныс пен ұсынысқа
байланысты табылады. Тауар құнын еңбек күші сол немесе басқа еңбек
нарығында бекіткен еңбекақы көлемінде көрсетеді.
Өз сипатына байланысты еңбек көпжақты және барлық адамдармен бірдей
жасалмайды, сондықтан оны топтастыру, бағалау, есептеу және талдау
қажеттілігі туады. Еңбекті ұйымдастыру, бағалау және есептеу Қазақстанда
заң негізінде реттелінеді.
Таңдаған тақырыптың мақсаты – еңбекақы жұмысшының, кәсіпкердің және
мемлекеттің мүдделерін біріктіретін маңызды экономикалық категория және
экономикалық тұтқалардың бірі болуында. Жұмысшылардың еңбекақысы олардың
жұмыстарының сандық және сапалық нәтижелерімен байланысы еңбекақы жүйелері
мен түрлерінің арқасында жасалады. Бухгалтерлік есеп мәліметтері бойынша
кәсіпорынның қаржылық қызметінің соңғы нәтижелерін реттейтін экономикалық
талдау жасалады.
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес әрбір кәсіпорын өз еркімен
еңбекақының түрлерін, жүйелерін және көлемін, сонымен қатар еңбек
төлемдерінің (сыйақылар, қосымша төлемдер т.с.с.) түрлерін қарастырады.
Сол үшін әрбір кәсіпорында еңбекақы туралы Ереже және штаттық кестесі болуы
керек. Кәсіпорын басшылығы еңбекақыны реттеу нысаналары қалай шешілсе,
кәсіпорын соншалықты тиімді жұмыс жасайды.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты еңбекақы категориясының экономикалық
маңыздылығын және кәсіпорындағы қызметкерлермен еңбекақы бойынша есеп
айырысудың, басқа төлемдердің есебінің тәртібін және аудитін еңбекақы
шығындарын төмендету резервтерін табу мақсатымен зерттеу болып табылады.
Осыған орай алынған диплом жұмысым өзекті болып табылады.
Қойылған мақсаттарға жету үшін дипломдық жұмыста келесі сұрақтарды
қарастыру керек.
1. еңбекақы категориясының маңыздылығын анықтау;
2. зерттелетін кәсіпорында қолданатын еңбекақының түрлері мен
жүйелерін және еңбекақының кейбір түрлеріне еңбекақыны есептеу
тәртібін анықтау;
3. кәсіпорында еңбекақының бұл түрлері мен жүйелерінің қалай
қолданылатынын және қолданылатын сыйақы төлеу жүйесін зерттеу;
4. Берілген объектіде шығын талдауын өткізу және жұмысшылардың
еңбегіне сыйақылар төленетін қорларды анықтау тиіс.
І бөлім Нарық экономикасы кезеңіндегі еңбек және еңбекақы есебінің маңызы
1.1 Еңбек пен еңбекақы есебінің маңызы, еңбекақы төлемінің жүйесі, түрлері
мен формалары
Қызметкерлердің (жұмысшылардың) еңбегі өндіріс процесінің,
тұтынушылардың және өндірілген өнімнің құрама бөліктері болып есептелінеді.
Жұмысшылардың өнім өндіруге жұмсалған қызметі еңбекақымен бағаланады.
Осыған орай, кез келген кәсіпорындар мен ұйымдардағы жұмыстарды орындап,
қызметтерді атқарып жүрген адамдардың еңбегін дұрыс бағалап, олардың
сіңірген еңбегіне қарай әділ еңбекақы төлеу қай кәсіпорынның болмасын
күрделі мәселелерінің бірі1.
Кез келген кәсіпорындар мен ұйымдардағы жұмыстарды орындап, қызметтерді
атқарып жүрген адамдардың еңбегін дұрыс бағалап, олардың сіңірген еңбегіне
қарай әділ еңбекақы төлеу қай кәсіпорынның болмасын күрделі мәселелерінің
бірі және осы жұмыстарды атқаруда бүхгалтерлік есептің рөлі өте зор. Міне,
сондықтан да ұйымның міндеттемелерінің бірі болып табылатын қызметкерлер
мен еңбек ақы бойынша есеп айырысу тақырыбы өз алдына бөлек тарау болып
қарастырылатындығы осыдан.
Еңбек пен еңбекақы есебінің негізгі міндеттері:
• Өндірілетін өнімдер мен істелетін жұмысқа кеткен еңбек пен оған төленетін
еңбекақы мөлшерін дұрыс анықтау;
• Еңбек өнімділігінің өсімін бақылау;
• Жұмсалған еңбектің саны мен сапасын бақылау;
• Жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеу үшін еңбекақы қорына,
қоғамдық тұтыну қорынан және т.б. қорлардан бөлінетін қаржыларды бақылау;
• Жұмысшы және қызметкерлермен бірге уақытында дұрыс есеп айырысу.
• Өндіріске жедел басшылық жасау үшін тиісті мәліметтер алу;
• Еңбек және еңбекақы жайында статистикалық және бухгалтерлік қорытынды
есеп беру.
Сонымен қатар, еңбек пен еңбекақы есебін ұйымдастыруды одан әрі
жетілдіру үшін мынадай жағдайлар қажет:
• Еңбектің өнімділігі мен орындалған жұмыстың көлемі ұлғайтуға
ынталандыратын еңбекақының тиімді түрлерін кеңінен қолдану.
• Еңбек пен өндірісті басқарудағы ғылыми жолмен басқарудың типтелген
прогрестік құрылымын қолдану.
• Еңбекақы төлеудің сыйлық беру жүйесімен басқа да түрлерін жұмыстағы
жетістіктермен тығыз байланыстыра отырып дұрыс қолдану.
• Еңбек пен еңбекақы есептеуде осы күнгі талаптарға сай есептеу мен
ұйымдастыру техникаларын қолдану, алғашқы есеп жүйесін жетілдіру мен
жеңілдету.
Еңбек ақы есебінің маңызды элементі болып еңбектің күрделілігіне
жұмысшылар мен қызметкерлердің мамандық дәрежесіне қарай жұмыстың әр түріне
кететін жұмыс уақытының мөлшерін анықтау болып саналады. Жұмыстың
күрделілігіне қарай еңбек ақының мөлшері тарифтік жүйеде қаралады. Тариф
мөлшерлемесін және бюджет сферасындағы еңбеккерлердің қызмет иесінің
(лауазымды адамның) айлығын белгімеген кезде жалақының минималды деңгейін
және біріңғай тариф кестесін пайдаланады. Бірыңғай тариф кестесі
еңбекақының 21 разрядының негізінде құрылады және әрбір разряд үшін өзіндік
тариф коэффиценті белгіленеді. Тариф жүйесінің негізгі элементтері болып
мыналар табылады:
• Тарифтік кесте;
• Тарифтік еңбекақы мөлшері;
• Тарифтік мамандық анықтамалар;
Осыларға негізделіп жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбекақы мөлшерінің
үлгілі кестесі жасалады. Тариф жүйесінің көмегімен жұмыстың барлық түрі
күрделілігіне және көп еңбек сіңіруді қажет ететіндігіне қарай
топтастырылады және жұмысшылар мен қызметкерлердің мамандық дәрежесіне
қарай оларға тариф бойынша әр түрлі еңбекақы мөлшері белгіленеді. Тарифте
мамандықтар бойынша өндірістің қай саласында болмасын негізгі жұмыстың
әрбір түріне, жұмыстың күрделілігімен қаншалықты еңбек етуіне керекті
ұқыптылық пен жауапкершілікке қарай берілген разрядтар көрсетіледі. Сонымен
қатар тарифте әрбір атқаратын жұмыстың нақты түрлеріне мінездеме беріледі
және жұмысшылар мен қызметкерлердің өзіне берілген разрядқа ие болуына
керекті еңбек дағдысы мен біліміне де мінездеме беріледі.
Тарифтік кестеде- жұмысшылар мен қызметкерлердің әрбір топтарының
арасында төленуге тиісті еңбек мөлшерінің арақатнасы айқындалады. Тарифтік
кестеде: тарифтік еңбекақы (сағаттық, күндік, айлық) осы өндіріс саласында
өте қарапайым және жеңіл бірінші дәрежелі болып саналатын жұмысқа төленетін
мөлшерде бекітіледі. Жоғары дәрежелі еңбекке төленетін еңбекақы бірінші
дәрежелі еңбекке төленетін еңбекақы мөлшерімен осы қарастырып отырған
дәрежелі еңбектің арақатнасының тарифтік коэффициентін, бірінші дәрежелі
еңбекке төленетін еңбекақы мөлшеріне көбейту арқылы анықталады.
Тарифтік кестеде тарифтік еңбекақы жұмыстың түріне қарап кесімді және
мерзімді еңбекақы болып екіге бөлінеді.
Тарифтік мерзімді еңбекақы мөлшері бір сағатқа белгіленеді. Кесімді
еңбек бағасы белгілі тарифтік баға ьойынша бір сағатқа белгіленген немесе
бір сағатқа тиісті еңбекақы мөлшерін сол сағатта өндірілген өнім көлеміне,
орындалған жұмыстың мөлшеріне бөлу арқылы табылады немесе бір өнімге кеткен
уақытқа көбейту арқылы табылады. Уақыт мөлшері мен өндірілетін өнім
мөлшері, көлемі, барлық өндіріс саласында техникалық мөлшерлеу процесін
жүргізу кезінде анықталады.
Еңбекақының түрлері мен нысандары. Жалпы жұмысшылар мен қызметкерлерге
есептелетін еңбекақы негізгі және қосымша деп аталатын екі топқа бөлінеді.
Негізгі еңбекақы- жұмысшылар мен қызметкерлердің нақтылы жұмыста болған
уақытына, яғни олардың істеген жұмысына, атқарған қызметіне төленеді.
Негізгі еңбекақыға мына төмендегі аталғандар жатады:
Мерзімді және кесімді еңбекақы.
Сыйлықтар мен сыйақылар.
Үстеме сыйлықтар.
Қосымша еңбекақыға – еңбек заңына сәйкес шарттарда қаралып
белгіленген, жұмысшылар мен қызметкерлердің жұмыс істемеген, қызмет
атқармаған уақытына төленетін төлемдер жатады. Олар:
1. Жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек демалысы үшін төленетін
төлемдер.
2. Жұмысшылар мен қызметкерлердің мемлекеттік, қоғамдық жұмыстарды
атқарғаны үшін төленетін төлемдер.
3. Жас сәбилі аналарға берілетін демалысқа, баланы тамақтандыру үшін
берілетін үзілістерге төленетін төлемдер.
4. Жас өспірімдердің қысқартылған жұмыс уақытына төленетін төлемдер.
5. Жұмысшылар мен қызметкерлердің кінәсінсіз жұмыстың тоқтап қалған
уақытына төленетін төлемдер.
6. Тегін көрсетілген немесе тегін берілетін қызметтер мен заттың құны.
7. Жоғары немесе арнаулы оқу орындарында және басқа да мамандығын
көтеру курсына жіберілген уақытына байланысты жұмысшылар мен
қызметкерлерге төленетін төлемдер.
8. Әскери жиындарға қатысқаны үшін, сондай-ақ демалыс немесе мейрам
күндері кезекшілік атқаратын адамдарға төленетін төлемдер және
т.б. жатады.
Өндіріс пен құрылыста халық шаруашылығының басқа да салаларында
еңбекақы есептеудің және оны төлеудің мерзімді және кесімді деп аталатын
екі нысаны қолданалады.
Мерзімді еңбекақы жұмысшылар мен қызметкерлердің жұмыс істеген уақтына
сағаттық немесе күндік еңбекақы мөлшері бойынша өнім өндіргені немесе
өндірмегеніне қарамастан, яғни оның жұмыста болған уақтына
төленеді.Мерзімдік еңбекақы өндірген өнімі мен істеген жұмысын мөлшерлеуге
болмайтын, яғни атқарған жұмысының көлемі мен санын анықтау мүмкін емес
болып есептелетін инженерлік- техникалық жұмыстағы жұмысшылар мен
қызметкерлерге еңбекақы төлеуге негізделген.
Мысалы: Автоматтандырылған өндірісте машина жөндейтін жұмысшылар мен
қызметкерлерге, ұйымның басшыларына, қаржы мен есеп бөлімінің
қызметкерлеріне т.б. Мерзімдік еңбекақының төмендегідей түрлері бар:
Жай мерзімді;
Мерзімді сыйлықты.
Жай мерзімді жүйесі бойынша- жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы
жұмыс істеген уақтына тарифте немесе штатта көрсетілген мөлшері бойынша
төленеді.
Мерзімді сыйлықты- жұмысшылар мен қызметкерлерге олардың тарифте немесе
штатта көрсетілген тұрақты еңбек ақысына қосымша олардың өндірген
өнімдерінің көлеміне, санына, сапасына және т.б. көрсеткіштердің өсуіне
қарай сыйлық беру болып табылады.
Кесімді еңбекақы- жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек өнімділігін
өсіруге, өнімді өндіруге кеткен еңбек уақытын қысқартуға ынталандыру
мақсатына қолданылады. Еңбекақы есептеудің және төлеудің кесімді түрін
қолданғанда жұмысшылар мен қызметкерлерге тиісті еңбекақы, олардың өндірген
өнімінің көлемін немесе санын тариф бойынша белгіленген өлшем бірлігіне
қарастырылған, яғни белгіленген кесімді бағаға көбейту арқылы табылады.
Кесімді баға белгіленген жұмыс уақытында өндірілуге тиісті өнім көлемі мен
сапасына негізделіп белгіленеді. Уақыт мөлшері бір жұмысты орындауға
керекті, яғни қажет болатын, адамсағат, адамкүн өлшемінде көрсетілген
уақыт болып саналады. Өнім өндіру мөлшері жұмысшылар мен қызметкерлердің
белгілі бір уақыт аралығында жасап шығаратын, өндіретін өнімінің санымен
немесе көлемімен анықталады.
Кесімді еңбекақының мынадай жүйелері бар:
• Тікелей кесімді;
• Кесімді сыйлықты;
• Үдемелі кесімді;
• Аккордтық;
• Жанама кесімді;
Жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақыны есептеудің тікелей кесімді
жүйесі бойынша бір жұмысшының немесе бір бригаданың өндірген өнімінің,
істеген жұмысының бәрі тек қана белгіленген еңбек бағасымен есептеледі. Бұл
жүйе бойынша еңбекақы мөлшері- бұл құжатта көрсетілген, өндірілген өнімнің
санын сол өнімнің бір данасына қарастырылған түр, яғни белгіленген еңбек
бағасына көбейту арқылы табады.
Кәсіпорындарда жұмысшылар мен қызметкерлерге кесімді сыйақылар
өндірісте өнім өндіруді санымен сапалық жағынан арттығымен орындағаны, өнім
өндіру барысында шикізаттар мен материалдарды, отындар мен энергияны үнемді
және ұтымды пайдаланғаны үшін оларға төлеуге тиісті еңбекақысына қосымша
сыйақы ретінде төленеді. Ұйымдарда немесе оның бөлімшелерінде жұмысшылар
мен қызметкерлерге сыйақы төлеу жайлы ереже болуы қажет.
Кәсіпорындарда жұмысшылар мен қызметкерлерге кесімді еңбекақыны
есептеудің үдемелі кесімді жүйесі бойынша төлем- өнім өндіруге белгілі бір
мөлшерден артық көлемде өндірілген өнімдері үшін қосымша сыйақы ретінде
төленеді. Бұл жүйе көп жағдайда қиын әрі күрделі, ауыр болып саналатын
операциялар мен жұмыстарды орындағандары үшін және еңбек өнімділігін
белгілі бір дәрежеден артық орындау қиынға түсетін өндіріс орындарында
қолданылады. Жалпы бұл жүйе кез келген ұйымдарда қолданыла бермейді.
Кесімді еңбекақының аккордтық жүйесі – ұйымдарда жұмысшылар мен
қызметкерлергееңбекақы төлеуде қолданылады. Кесімді еңбекақының бұл жүйесі
жоғары сапалы өндірген өнімнің және орындаған жұмыстың санына, көлеміне
қарай алдын ала кесімді қоюды қажет етеді. Сондай-ақ бұл жүйе бойынша
еңбекақы төлеу үшін алдын ала атқарылатын жұмыстың көлемі мен сапасы
анықталуы тиіс. Кесімді еңбекақының аккордтық жүйесі бойынша жұмысшылар мен
қызметкерлерге еңбекақы есептеу көбіне құрылыс салушы ұйымдарда, жөндеу
жұмысымен айналысатын ұйымдарда және жүктерді тиеп түсірумен айналысатын
өнеркәсіп орындарында қолданылады. Бұл жүйе бойынша еңбекақы
есептеушаруашылықта жұмысшылар мен қызметкерлер санын қысқартып еңбек
өнімділігін арттыруға мүмкіншілік береді.
Халық шаруашылығының әртүрлі салаларындағы кәсіпорындарда жұмысшылар
мен қызметкерлерге кесімді еңбекақы есептеудің тағы бір жүйесі жанама
кесімді жүйе болып табылады. Бұл жүйе бойынша қосымша еңбекақы
шаруашылықтың негізгі жұмысшылары мен қызметкерлеріне емес, оларға қызмет
ететін көмекші өндірістің жұмысшыларына төленеді. Яғни бұл жүйе бойынша
еңбекақы ұйымдағы станоктардың, жабдықтардың, т.б. құралдардың тоқтамай
жұмыс істеп, белгіленген мөлшерден артық өнім өндіргені үшін слесарьларға,
операторларға, жөндейтін және оларды жұмысқа дайындайтын басқа да
жұмысшыларға төленеді.
Мерзімді еңбекақыны есептеу. Мерзімдік еңбекақыға жұмысшылар мен
қызметкерлердің түнгі уақытта істеген жұмысына есептелетін қосымша төлем,
мерзімнен тыс уақытта істеген жұмысына есептелетін қосымша төлем, демалыс
немесе қосымша мейрам күніне төленетін төлемдер, жұмыстың ауырлығы мен
зияндығына төленетін қосымша төлем, өнім өндірудегі ақауға байланысты
төлемдер, біреудің орнына жұмысты атқарғаны үшін төленетін төлем, т.б.
төлемдер және өзіне белгіленген жұмыс уақытында істегеніне есептелетін
төлемдер жатады.
Халық шаруашылығының әртүрлі салаларындағы ұйымдарда қызметкерлерге
төленетін мерзімдік еңбекақы толтырылған табельдердің негізінде ай бойғы
қызмет атқарған (белгілі бір есеп айырмасын) уақытқа есептеледі. Негізінде
мерзімдік еңбекақы бойынша есеп айырысатын уақыт есебіне күнтізбелік ай,
күн немесе сағат алынады. Егер тұрақты еңбекақы алатын жұмысшылар мен
қызметкерлер толық бір ай қызмет атқаратын немесе жұмыс істеген болса, онда
оларға штаттық кестеде қаралған немесе кәсіпорынның басшылығы бекіткен
мөлшерде еңбекақы сомасы толығымен төленеді. Егер ай сайын тұрақты мөлшерде
еңбекақы алатын жұмысшылар мен қызметкерлер есепті айда бірнеше күн жұмысқа
немесе қызметке келе алмай қалған болса, онда оларға төленуге тиісті
еңбекақы сомасы ол жұмысшы мен қызметкердің толық ай жұмыс істеуіне тиісті
белгіленген соманы сол айдағы жұмыс күндерінің санына бөліп алынған
нәтижені, яғни сол айдағы бір күнге тиісті еңбекақы сомасын сол айдағы
жұмысшының немесе қызметкердің жұмыс істеген күндерінің санына көбейту
арқылы табылады.
Мысалы: сәуір айында 22 жұмыс күні бар, айына 17600 теңге тұрақты
еңбекақы алатын жұмысшы, сол айдағы 15 күн жұмыс істеп, 4 күн ауырып қалған
және 3 күн қоғамдық жұмыс атқарған делік. Жұмысшылар мен қызметкерлердің
ауырып қалған күніне, жәрдемақы бюджеттен (әлеуметтік қордан) төленеді. Ал
қалған 18 күні үшін (15 күн жұмыс істегені+3 күн қоғамдық жұмыс атқарғаны)
еңбекақы ұйымының есебінен төленеді. Бұл соманы анықтау үшін бір айға
белгіленген тұрақты еңбекақы мөлшерін, яғни 17600 теңгені осы айдағы жұмыс
күнінің санына, яғни 22 күнге бөлеміз (1760022). Содан кейін алынған
нәтижені (800 теңге) жұмыс істеген және қоғамдық жұмыс атқарған күндері
сандарының қосындысына көбейтеміз.Бұл жағдайда жоғарыдағы мысалымызда
көрсетілген жұмысшының сәуір айында тиісті мерзімді еңбекақы сомасы 14400
теңге болады. (800х(15+3))=14400 теңге. Кәсіпорындарда жұмысшылар мен
қызметкерлерге мерзімдік еңбекақы жұмыс істеген күні мен сағатына
байланысты төленетін жағдайларда, олардың бір күнге немесе бір сағатқа
белгіленген сомасын нақтылы жұмыс істеген күндері мен қоғамдық жұмыстағы
басқадай қосымша еңбекақы төленуге тиісті күндердің немесе сағаттардың
жұмысына көбейту арқылы табылады.
Кесімді еңбекақыны есептеу. Кәсіпорындарда кесімді еңбекақы төлеу
жүйесі бойынша – жұмысшылар мен қызметкерлерге төленетін еңбекақы олардың
өндірген өнімді мен істеген жұмысының, атқарған қызметінің саны мен көлемі
жайлы жазылған алғашқы құжаттар бойынша есептеледі. Ол үшін алғашқы
құжаттарда көрсетілген өндіріп шығарған өнімдер мен істелеген жұмыстардың
және дайындалған детальдардың, сондай-ақ тағы да басқа операциялардың жалпы
саны мен көлемі, олардың бір данасын жасап шығаруға, өндіруге белгілеген
бағаға көбейтеді.
Ұйымдарда тапсырманы жеке адам орындаған, яғни операция немесе өнім
өндіру басынан аяғына дейін бір жұмысшының немесе қызметкердің қолынан
өтетін жағдайда мұндай әдісті қолдану ыңғайлы болып табылады. Кесімді
еңбекақы жұмысшылар мен қызметкерлердің бригада бойынша істеген жұмысына
төленетін жағдайда жоғарыда аталған алғашқы құжаттарға әр жұмысшы мен
қызметкердің жұмыс істеген уақыты, мамандық дәрежесі, бригада болып
өндірген өнімі мен істеген жұмысының көлемі мен саны және олардың бір
данасын жасауға, өндіруге белгіленген бағасы көрсетіліп жазылады. Жалпы
бригада бойынша өндірілген өнімдер мен істелген жұмыстың саны мен көлемін,
олардың бір данасын өндіріп шығаруға (жасап шығаруға, орындауға)
белгіленген бағаға көбейту арқылы сол бригада мүшелерінің еңбекақысы
есептеліп шығарылады. Бригаданың жалпы табысы ондағы жұмысшылар мен
қызметкерлердің арасында олардың мамандық дәрежесіне және жұмыс істеген
уақытына сәйкес бөлінеді. Ол үшін алдымен барлық бригада мүшелерінің
жұмысқа қатысқан уақыты (ай, күн, сағат) табылады. Содан соң жұмысшылар мен
қызметкерлердің мамандық дәрежесіне сәйкес тариф бойынша бір сағатқа
белгіленген еңбекақы мөлшері олардың жұмыс істеген сағаттарының санына
көбейтіледі. Осының нәтижесінде бригада мүшелерінің әрқайсысының тариф
бойынша есептелетін еңбекақысының жалпы сомасы табылады. Алғашқы құжаттар
бойынша есептелген бригада мүшелеріне тиісті еңбекақы сомасының жоғарыда
көрсетілген тариф бойынша есептелген еңбекақының жалпы сомаларының
қосындысына қатынасы қосымша табыс коэффициенті болып табылады. Осыдан
кейін тариф бойынша жұмысшылар мен қызметкерлердің әрқайсысына есептелген
еңбекақы сомасы осы коэффициентке көбейтіліп, әр жұмысшының немесе
қызметкердің орындаған жұмысы мен өндірген өнімінің саны мен оның мамандық
дәрежесіне байланысты табылады.
Мысалы: құрамында алты жұмысшы жұмыс істейтін бригаданың сәуір айында
өндірген өнімі мен істеген жұмысына тиісті еңбекақы қоры 62669 теңге 60
тиынды құрайды делік. Бұл жағдайда осы бригададағы әрбір жұмысшының
еңбекақы мөлшері олардың мамандық дәрежесі мен жұмыс істеген уақытына
сәйкес былайша есептеліп шығарылады.
Кесте 1
Бригада жұмысшыларының еңбекақы мөлшерінің есебі
(ЖШС “Электротранс ЛТД”)
№ Жұмысшылар мен МамандЖұмыс Тарифтік Тариф қосымша Жұмысшыла
қызметкерлердің ық істегенкоэффи-цибойынша табыс рға
аты-жөні дәрежесағаттаенті есептел-гкоэффи-циесептелге
сі рының ен енті н
саны еңбекақы еңбекақы
(сағат) сомасы сомалары
(теңге) (теңге)
1 2 3 4 (2х3) 5 (6*4*)6 (4х6)
1 А 1 175 1.76 308 26.1 8838.8
2 Амантаев Б. 2 160 2.06 329.6 26.1 8602.06
3 Әбдірахманов Ж. 3 165 2.35 187.75 26.1 10120.3
4 Бақтыбаев С. 4 154 2.64 406.56 26.1 10611.2
5 Жұмашев М. 5 150 2.93 439.5 26.1 11471.0
6 Тілесов Ж. 6 164 3.23 529.72 26.1 13825.7
Жиынтығы: 968 2401.13 62669.6
Қосымша табыс коэффициенті бұл мысалымызда 26 (жиырма алты) теңге 10
(он) тиынға тең болып отыр (яғни 6 бағанға4 бағана немесе 62669 теңге 60
тиын бөлінген 2401 теңге 13 тиын =26 теңге 10 тиын)
Егер кәсіпорындарда өнім өндірудің тапсырмасын артығымен орындағаны,
жұмыс істеу барысында ақау жібермегені, күрделі де қиын жұмысты атқарғаны,
тағы басқалар үшін сыйақы берілетін болса, онда ол сома бригаданың
жұмысшылары мен қызметкерлерінің арасында олардың кесімді еңбекақы сомасына
үйлесімді (пропорционалды) түрде бөлінеді. Кейбір жұмысшылар мен
қызметкерлер бір айдың ішінде бірнеше бригаданың құрамында жұмыс атқаруы
мүмкін. Мұндай жағдайда әрбір жұмысшы өзінің істеген жұмысы туралы мәлімет
жазады. Осы деректі мәлімет негізінде сол жұмысшының немесе қызметкердің
есепті айдағы еңбекақысы есептеліп шығарылады. Жоғарыда жалпы көрсетілген
бригаданың табысын жұмысшылар мен қызметкерлердің арасында олардың жұмыс
істеген уақыты мен олардың мамандық дәрежесіне қарай бөлу әдісі, бригада
мүшесінің барлығын бірдей адал ниетпен жұмыс істеуге ынталандырмайды. Соған
байланысты соңғы кезде еңбекақы сомасын бригада мүшелерінің арасында
олардың еңбекке қатысу коэффициентіне қарай бөлу әдісі кеңінен қолданылуда.
Ол үшін бригададағы жұмышылар мен қызметкерлердің әрбір мүшелеріне ай сайын
олардың еңбекке қатысу коэффициентін анықтайды. Жұмысты жақсы істеген,
еңбек өнімділігн арттырған жұмысшылар мен қызметкерлерге жоғарылату
коэффициенті беріледі де, ал еңбек тәртібі мен техникалық қауіпсіздік
ережесін бұзғаны үшін және құрал-саймандарға немқұрайлы қарағаны, тағы
басқа кемшіліктері үшін төмендету коэффициенті беріледі. Жұмыстағы
жетістіктері мен жіберілген кемшіліктерінің әрқайсысына байланысты
ұйымдарда әр түрлі төмендету және жоғарылату коэффициенті қарастырылады.
Кәсіпорындардағы жұмысшылар мен қызметкерлерге негізгі деп аталатын кесімді
және мерзімді еңбекақыдан басқа әр түрлі қосымша еңбекақы болып табылатын
бір жолғы сыйақылар және жәрдемақылар төленуі мүмкін.
1.2 Орташа еңбекақыны есептеу тәртібі және еңбекақыдан ұсталатын салықтар
есебі.
Еңбек жайлы есеп беруде көп салалы қызмет атқаратын кәсіпорынның
жұмысшылары мен қызметкерлері негізгі қызмет атқаратындар және негізгі емес
қызмет атқаратындар деп екі топқа бөлінеді.
Ал өнеркәсіп орындарында қызмет ететіндер мынадай екі топқа бөлінеді:
1. Өнеркәсіптің өндірістік жұмысшылары мен қызметкерлері.
2. Өнеркәсіптік өндіріске жатпайтын жұмысшылар мен қызметкерлері.
Атқаратын қызметтеріне қарай кәсіпорындар мен ұйымдарда жұмысшылар мен
қызметкерлер болып екіге бөлінеді.
Қызметкерлер тобы басшылар, мамандар және т.б.
Басшылар қатарына- президент, директор, меңгеруші, т.б. жатады.
Мамандар қатарына- инженерлер, техникалық қызметтегі адамдар,
экономистер, бухгалтерлер және т.б. жатады.
Басқада қызметкерлер қатарына- құжаттарды дайындайтын, есеп және
бақылау жұмысын жүргізетін, шаруашылық қызметтерін атқаратын т.б.
қызметкерлер жатады.
Бухгалтерлік есепте жұмысшылар мен қызметкерлердің саны мен олардың
жұмыс істеген уақытын есепке алуға тура келеді. Кәсіпорындардағы қызмет
атқаратын адамдардың жалпы саны олардың “тізімдегі саны” деп
аталады.Жұмысшылар мен қызметкерлердің жұмыс уақтының белгіленген кестесін
сақтап жүруін бақылау, жұмыс істелген уақыт туралы деректер алу, еңбек
төлемі бойынша есеп айырысу, сондай-ақ еңбек жөнінде статистикалық есеп
беру үшін “Жұмыс уақыты есебінің табелінде” жұмыс істеп жүрген барлық
категорияларының жұмыс уақытын пайдалану есебі жүргізіледі. Жұмысшылар мен
қызметкерлердің тізімдегі саны- кәсіпорындар мен ұйымдарға қызметке жаңа
адамды алуға немесе кейбір қызметкерлерді жұмыстан босатуға байланысты
өзгеріл отырады.
Кәсіпорындарда жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамы және олардың жұмыс
уақтыда есептеледі.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамының есебі- кәсіпорындар мен
ұйымдардың мамандар бөлімі (кадрлар бөлімі) жүргізеді. Мамандар бөлімінде
мынадай алғашқы құжаттарды пайдаланады:
• Жұмысқа алу жайлы бұйрық (өкім) үлгілі түрі Т-1;
• Басқа жұмысқа ауысу жайлы бұйрық (өкім) үлгілі түрі Т-5;
• Демалыс берілуі жайлы бұйрық (өкім) үлгілі түрі Т-6;
• Жұмыстан шығарылу жайлы бұйрық (өкім) үлгілі түрі Т-8;
Жұмысқа бірінші рет орналасқан жұмысшылар мен қызметкерлерге
ұйымның мамандар бөлімі еңбек кітапшасын толтырады.
Еңбек кітапшасы мамандар бөлімінде сақталып оған жұмысшылар мен
қызметкерлердің қызмет орнының өзгеруі, алған мақтаулары мен сыйлықтары,
сондай-ақ ескертулері, сөгістері және т.б. деректер жазылады.1
Жұмысқа алу жайлы хат негізінде жұмысшылар мен қызметткерлердің еңбек
кітапшасына төл құжаттарындағы тиісті жазулар жазылып және оған үлгілі түрі
Т-12 жеке карточкасы ашылады. Ол карточкадан жұмысшылар мен қызметкерлердің
білімі, жұмыс орны, аты-жөні, ұлты, еңбек стажы, туылған күні, айы және
жылы, мекен-жайы, т.б. керекті мәліметтер толтырады.
Кәсіпорындардағы әрбір қызметтке алынған адамға, яғни жұмысшылар мен
қызметкерлерге табельдік нөмірлер беріледі. Бұл нөмір – еңбекақы бойынша
есеп айырысу құжаттарында көрсетіледі. Белгілі бір кезеңдегі, яғни
уақыттағы ұйымның жұмысшылар мен қызметкерлерінің тізімдегі орташа санын
анықтау үшін жұмысшылар мен қызметкерлердің күнделікті сандық есебін
жүргізу қажет. Ол үшін жұмысшылар мен қызметкерлердің тізімдегі саны әрбір
жұмыс күні сайын жұмысшылар мен қызметкерлердің, жұмысқа алу, басқа
қызметке ауысу бұйрықтары негізінде анықталып отырады. Жұмысшылар мен
қызметкерлердің күнделікті тізімдегі саны қызметкерлердің жұмыс уақытын
пайдалану есебінде табелінің деректеріне сәйкес келуі тиіс. Есеп беретін
айдағы ұйымның жұмысшылар мен қызметкерлердің орташа саны сол айдағы
күнтізбенің (календардың) әрбір күніндегі жұмысшылар мен қызметкерлердің
тізімдегі санын қосып, яғни 1-нен 30- на дейін немесе 1-нен 31-не дейін
(ақпан айында 1-нен 28-не немесе 29-на дейін) мейрам және жұмыс істемейтін,
демалыс күндерін қоса алғандағы қосынды санды сандық күнтізбенің
(календарлық) күніне бөлу арқылы табады. Демалыс немесе мейрам күні, сондай-
ақ басқа да жұмыс істемейтін күндері екі немесе одан да көп қатар болса,
жұмыскерлердің тізімдегі саны ол күндердің, әрқайсысына демалыс немесе
мейрам күндерінің, сондай-ақ жұмыс істемейтін күндерінің алдыңғы жұмыс
күніндегі тізімдегі санына теңеліп алынған.
Толық ай жұмыс істемеген ұйымдарда (құрылыс ұйымдарында, жаңадан іске
қосылған ұйымдарда, сондай-ақ маусыммен жұмыс істейтін ұйымдарда)
жұмысшылар мен қызметкерлердің ай бойы орташа саны есеп беретін айдағы
кәсіпорынның жұмыс істеген күндеріндегі (демалыс және мейрам күндерін қоса
есептегенде) жұмысшылар мен қызметкерлердің санының қосындысын сол айдағы
күнтізбелік күн санына бөлу арқылы алынады.
Мысалы: кәсіпорын пайдалануға беріліп 2002 жылы 23 қаңтардан бастап
жұмыс істейтін болды. Жұмысшылар мен қызметкерлердің тізімдегі саны бұл
ұйымды мынадай:
23 қаңтар күні 420 адам
24 қаңтар күні сенбі (420 адам)
25 қаңтар күні жексенбі (420 адам)
26 қаңтар күні 421 адам
27 қаңтар күні 420 адам
28 қаңтар күні 424 адам
29 қаңтар күні 417 адам
30 қаңтар күні 418 адам
31 қаңтар күні сенбі (418 адам)
Сонымен қаңтар айында жұмыс істеген қызметкерлердің жалпы саны бұл
кәсіпорын бойынша 4196 адам. Осы айдың күнтізбесінде күн саны 31 күн.
Осыдан кәсіпорындағы жұмысшылар мен қызметкерлердің орташа осы айдағы саны
419631=136 адам.
Тоқсан бойынша ұйымдағы жұмысшылар мен қызметкерлердің орташа саны
қаңтар айында 136 адам, ақпан айында 410 адам, наурыз айында 430 адам болды
делік. Осыдан бұл кәсіпорындағы жұмысшылар мен қызметкерлердің бір тоқсан
бойынша орташа саны 326 адамға тең болады, яғни
(136+410+430)3=326,
егер ұйым наурыз айынан бастап жұмыс істеген болса,онда ұйымдағы жұмысшылар
мен қызметкерлердің бір тоқсандағы орташа саны 160 адамға тең болады, яғни
4803=160
Жұмысшылар мен қызметкерлердің кәсіпорын бойынша бір жылдық орташа
саны осы жылдағы барлық айдағы олардың тізімінің орташа санының қосындысын
12-ге бөлумен анықталады. Егер кәсіпорын толық жыл бойы жұмыс істемеген
болса, онда жұмыскерлердің орташа саны жұмыс істеген айлардағы олардың
сандарының қосындысын 12-ге бөлу арқылы табылады.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің кәсіорын бойынша орташа еңбекақысын,
еңбек өнімділігін және басқа да орташа шамаларын анықтау үшін “орташа
еңбекақы” және басқа да орташа шамаларды есептеп шығаруға қолданатын
жұмысшылар мен қызметкерлердің саны деген көрсеткіш қолданылады.
Бұл көрсеткішті табу үшін жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамдық
тізімдік санынан жұмысшылар мен қызметкерлердің кейбір санаттарына
(категорияларына) жататын адамдардың санын алып тастау керек. Ондай
жұмысшылар мен қызметкерлердің қатарына жататындар:
• Жүкті (екі қабат) және босануға байланысты демалыстағы әйелдер,
сондай-ақ бала асырап алған әйелдер;
• Заңда қаралған жасқа дейін баланы қарауға демалыс алған әйелдер (ер
адамдар);
• Оқу демалысындағы еңбекақылары түгел, жартылай сақталған, немесе
сақталмаған жұмысшылар мен қызметкерлер, сондай-ақ жоғары және
арнаулы оқу орындарына түсуге емтихан тапсыру үшін еңбекақысы
сақталмай жіберілген жұмысшылар мен қызметкерлер;
• әкімшіліктің ұйғарымы бойынша еңбекақысы сақталмай демалысқа кеткен
жұмысшылар мен қызметкерлер және басқалар.
Кәсіпорындағы орташа еңбекақыны табу үшін есепке алынатын жұмысшылар
мен қызметкерлер санын анықтау барысында нақтылы жұмыс істегеніне қарай
үйлесімді (попорционалды) түрде күніне немесе аптасына толық жұмыс
істемейтін жұмысшылар мен қызметкерлер кіргізіледі. Алдымен жұмыс істеген
адам күні табылады. Ол үшін жұмысшылар мен қызметкерлердің барлық жұмыс
істеген сағатына, белгіленген жұмыс күнінің ұзақтығына бөлінеді. Содан
кейін барлық жұмыс істеген сағатын, күнін, айлық күнтізбелік күнге бөлу
арқылы жұмыс істейтін жұмысшылар мен қызметкерлердің саны табылады.
Орташа еңбекақын есептеу үшін есепке алынатын жұмысшылар мен
қызметкерлердің құрамына (қатарына) үйде отырып жұмыс істейтін жұмысшы-
қызметкерлер де кіреді. Олардың саны ұйымдағы жұмысшылар мен қызметкерлерге
есептелген айлық еңбекақы қорының сомасын сол ұйымда негізгі қызметті
атқаратын жұмысшылар мен қызметкерлердің есепті айдағы орташа еңбекақысына
бөлу арқылы анықталады.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің өндірген өнімдері мен істеген
жұмыстарына толтырылған алғашқы құжаттар мен жұмыс уақытының табельдері,
оларға еңбекақы есептеу және оны төлеу үшін ұйымның цехынан,
бөлімшелерімен, бригадаларынан кәсіпорынның әкімшілігі белгілеген мерзімде
бухгалтерияға келіп түседі. Еңбекақы есептеу үшін толтырылатын бұл алғашқы
құжаттар мен табельдердің дұрыс толтырылуы, лауазымды тұлғалардың
қолдарының қойылуы мұқият тексеріледі. Сондай-ақ бұл құжаттағы еңбек
бағасының дұрыс қойылуы олардың жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы
төлеу және сыйақы есептеу қағидаларына сәйкес келуі және шифрлардың дұрыс
қойылуы тексеріледі. Тексеріліп болғаннан кейін бұл құжаттар бойынша
кәсіпорынның жұмысшылары мен қызметкерлеріне еңбекақы есептеледі.
Орташа еңбекақыны есептеу тәртібі. Орташа жалақы – бұл белгілі бір
уақыт кезеңінееңбеккерлердің жалақысынан алынған орташа жалақының деңгейі
(сағатқа, күнге, айға,жылға). Оны есептеу үшін 12 календарлық айлар және
сол айлардағы тиесілі төлемдер алынады.
Ұйымдарда жұмысшылар мен қызметкерлерге төленетін кейбір төлемдердің
мөлшері олардың өткен уақыттағы алған еңбекақысының орташа мөлшеріне
байланысты есептеледі. Орташа еңбекақының сомасына байланысты есептелетін
мұндай төлемдерге мыналар жатады:
- Мемлекеттік немесе қоғамдық міндеттерді атқарған уақыты үшін
төленетін төлем.
- Қызметтік іссапарда болған уақытқа төленетін еңбекақы.
- Жас сәбилі аналарға демалу және баланы тамақтандыру үшін берілетін
үзіліске төленетін төлем.
- Жас өспірімдердің қысқартылған еңбек уақытына төленетін төлем.
- Өндірістен қол үзіп немесе үзбей оқитын жұмысшылар мен
қызметкерлерге емтихан тапсыратын уақыттағы (сессия уақытында)
жұмыста болмаған уақыттарына төленетін төлем.
- Амалсыздан жұмысқа шықпаған уақытқа төленетін төлем.
- Ауыл шаруашылық жұмыстарына (егін жинау, мал азығын дайындау, тағы
басқалар) қатысқан уақыттары үшін жұмысшылар мен қызметкерлерге
төленетін төлем.
- Жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбек демалысы немесе пайдаланбаған
еңбек демалысы үшін төленетін төлем.
- Зейнетақы, табыс салығы және жылдық жұмыс нәтижесі бойынша сыйақы
есептеу, тағы басқалары.
Ұйымдар жұмысшылар мен қызметкерлерге орташа еңбекақыны есептегенде
оның қай мерзімге есептелу керек екендігін белгілеуі керек. Осы күнгі
қолданылатын заңдарға сәйкес орташа еңбекақы мынадай уақыттарға
(мерзімдерге) есептеледі:
- жұмысшылар мен қызметкерлерге зейнетақы есептеу үшін зейнеткерлік
демалысқа шығар алдындағы соңғы он жыл ішіндегі кез келген бес
жылдың орташа еңбекақысы;
- жұмысшылар мен қызметкерлерге жыл сайынғы еңбек демалысына баратын
уақытына немесе жұмыстан босатылатын және пайдаланбаған демалысы
үшін, сондай-ақ балалы болған кездегі әйелдерге берілетін демалыс
үшін, амалсыздан жұмысқа шықпай қалғаны үшін, еңбекке уақытша
жарамсыздыққа жәрдемақы төлеу үшін және тағы да басқа жағдайларда
соңғы он екі айдың орташа еңбекақысы алынуға тиіс. Егер бұл
жоғарыда айтылған төлемдерді есептеу барысында жұмысшылар мен
қызметкерлер он екі ай жұмыс істемеген жағдайда, онда орташа
еңбекақыны есептеуге дейінгі толық істеген уақыты алынады. Еңбек
демалысына төленетін төлемдерді есептеу барысында демалысқа барар
алдындағы он екі айдың еңбекақысы жартылай сақталған, (ауырған
күні, ауырған адамға қараған уақыты, оқу орындарында оқитын
студенттерге берілген демалыс, тағы басқалар) уақыттары алынып
тасталады. Осы жоғарыда айтылғандарды есептеу кезінде толық бір
айда қалмаған жағдайда демалыс үшін төленетін соманы сол демалысқа
барар алдындағы жұмыс істеген күндерге алған еңбекақы сомасын жұмыс
істеген күндерінің санына бөліп есептейді.
Кәсіпорындарда жұмысшылар мен қызметкерлерге жыл сайынғы берілетін
демалысы немесе пайдаланбаған демалысына төленетін төлемдерді есептеу үшін
орташа еңбекақыны есептегенде төлеу жүйелеріне қарамастан төленген
төлемдердің мына түрлері алынады:
- Негізгі еңбекақы және оған қосымша төленген үстемелер (демалыс күні
істегені үшін қосымша төлемі, мейрам күні істеген жұмысы үшін
қосымша төлемі, өзінің қызметтеріне жатпайтын қызметті атқарғаны
үшін төленетін төлемдерден басқа).
- Кәсіпорындарда тұрақты қолданылатын сыйлық беруге сәйкес еңбекақы
қорына және сондай-ақ материалдық сыйақы қорынан берілетін сыйақы.
- Жыл бойы істеген жұмысының қорытындысы бойынша берілетін сыйақы,
яғни он үшінші айлық (әр айға бөлініп қосылады).
- Қосымша еңбекақы (жұмыстан босатыларда берілетін жәрдемақы, әскери
жиында болған уақытқа төленетін төлемдерден басқа).
Кәсіпорындарда жұмысшылар мен қызметкерлерге орташа еңбекақыны
есептегенде мына төлемдер есепке алынбайды:
- Еңбекақы қорынан басқа қаржы көздерінен төленген төлемдер
(өнертапқыштыққа, тағы басқалар).
- Есепке алынатын 12 (он екі) айдан бұрынғы уақытқа тиісті төлемдер.
- Жұмысшының міндетіне жатпайтын жұмыстарды орындағаны үшін төленген
төлем.
Кәсіпорындарда жұмысшылар мен қызметкерлердің кезекті еңбек демалысына
немесе пайдаланбаған демалысына төлем төлеу үшін, сол демалысқа барар
алдындағы 12 айдың еңбекақыларының қосындысын 12-ге бөліп, орташа
еңбекақыны табамыз. Бұл табылған соманы әр жылдың күнтізбелік күндерінің
санын (мейрам күндерінен басқа) 12-ге бөлу арқылы табылатын коэффициентке
(29,75) бөлу арқылы еңбек демалысының бір күніне тиісті төлем сомасының
мөлшерін анықтаймыз. Еңбек демалысының күндерінің санына байланысты бір
күнге тиісті төлем мөлшері демалыс күніне көбейтіліп, жалпы сома
анықталады. Егер жұмысшылар мен қызметкерлер есеп айырысу кезеңінде, яғни
демалысқа барар алдында 12 (он екі) ай бойы еңбекақы алмаған жағдайда,
мысалы: баланы күту үшін еңбекақы сақталмайтын демалыста болғанда, оның әр
жылғы еңбек демалысы үшін төленетін төлемді есептеу үшін осы мезгіл
алдындағы 12 (он екі) айдың орташа еңбек ақысы алынады.
Еңбекақыдан ұсталатын және шегерілетін сомалар есебі. Осы күнгі
қолданылып жүрген ережелерге сәйкес жұмысшылар мен қызметкерлердің
еңбекақысынан тек заңда қаралған ұсталымдарды ғана ұстап қалуға болады.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбекақысынан кәсіпорынның бухгалтериясы
(есеп бөлімі) арқылы ұсталуға болатын (сомаларға) ұсталымдарға мыналар
жатқызылады1:
- Жинақталған зейнетақы қорына аударылатын сома (жұмысшылар мен
қызметкерлерге есептелген еңбекақы сомасының 10% мөлшерінде).
- Табыс салығы.
- Заң сот органдарының үкім қағазы бойынша ұсталатын ұсталымдар
(алимент, айыппұл, тағы да басқалар).
- Несиеге сатып алған тауарлары, заттар үшін жұмысшылар мен
қызметкерлердің міндеттемесі бойынша белгіленген сомалар.
- Әр түрлі жарналар (жұмысшылар мен қызметкерлердің жазбаша өтініші
бойынша кәсіподақ комитетіне, ұйымдарға, партияға, тағы басқаларға)
төленетін төлемдер.
- Дербестік сақтандыру шартына сәйкес жұмысшылар мен қызметкерлердің
жазбаша өтініші бойынша жеке басын, жанұя мүшелерін, мүлкін және
тағы басқаларды сақтандыруға байланысты жарна аударуЖұмысшылар мен
қызметкерлердің еңбекақысы есебінен берілген аванс пен артық
төленген төлемдер сомасы.
- Жеке меншік үй салуына банктен алынатын ұзақ мерзімді несиені өтеу
үшін ұсталатын ұсталымдар.
- Жұмысшылар мен қызметкерлердің жазбаша өтініші бойынша өзі жұмыс
істейтін шаруашылық субъектісінің қарамағындағы, яғни меншігіндегі
үйде тұрғаны үшін пәтерақы мен тұрмыстық қызмет үшін төленетін
төлемдер және сол шаруашылық субъектісінің қарамағындағы мектепке
дейінгі балалар мекемесіне (балабақшаға) балаларының барғаны үшін
төленетін төлемдер.
- Ұйымға келтірілген зиянды өтеу үшін ұсталатын ұсталымдар.
Табыс салығын ұстау. Салықтар – ұлттық табыстың бір бөлігі болып
саналады. Салықтар арқылы жинақталған қаражат жалпы мемлекеттік мұқтаждарға
жұмсалады. Қызметкерлердің салық салынатын табысынан тек жеке тұлғалардан
Салық кодексінің 145 бабында көрсетілген ұсталымдар тұтас ұсталады. Жеке
табыс салығын ұстауға бір мысал келтіріп көрейік. 2004 жылы 22 желтоқсанда
Касымбекова А.А. Электротранс ЛТДң ЖШС- тен жеке еңбек келісімшартын
түзеді.1 Желтоқсан айында Касымбекова А.А.-ға пайдаланбаған демалысы үшін
70570 теңге компенсанция төленген болатын. Сонымен, Касымбекова А.А жылдық
жиынтық табысы (2003 жылғы) 605532 теңге құраған, оның ішінде ай бойынша:
Қаңтар 46500 Шілде
46500
Ақпан 46500 Тамыз
46500
Наурыз 62500 Қыркүйек
66500
Сәуір 46500 Қазан
46500
Мамыр 28580 Қараша
46500
Маусым 77632 Желтоқсан
44820
Жиыны
640434
Еңбеккердің жиынтық жылдық табысына штаттық кестесі бойынша
белгіленген айлығы және қосымша төлемдері кірген:
Наурыз Наурыз айына сыйақы
20000
Мамыр Уақытша жұмысқа жарамсыздығы
бойынша жәрдем ақы
8230
Маусым Құжаттар негізінде дәлелденген
бір жолғы медициналық қызметті төлеу
40000
Қыркүйек 9 айдың нәтижесі бойынша төленген сыйақы 15000
2003 жылы ай сайын жеке табыс салығының ұсталғаны жалақы бойынша есеп
айырысу карточкасының есебінде көрсетілген.
Жинақ зейнеткерлік қорға міндетті зейнеткерлікжарнасы еңбеккердің
жалақысынан, сыйлығынан, қосымша төлемдерден, үстемесінен және басқа
табысынан 10 % мөлшерде ұсталынады және оны жұмыс беруші аталған қорға
аударады.
1.3 Еңбекақының аналитикалық (талдамалық) және синтетикалық
(топтамалық) есебі
Кәсіпорындардағы жұмысшылар мен қызметкерлердің бәріне және олардың
әрқайсысына бір айға төленуге тиісті еңбекақының жалпы сомасын табу үшін
алғашқы құжаттар бойынша өдірілген өнімдер мен істелген жұмыстарға қосымша
төлемдер мен қосымша еңбекақыларына қоса төленетін жалпы соманы анықтап
одан ұсталуға тиісті сомаларды алып тастау керек. Жұмысшылар мен
қызметкерлердің табысын, оның ішінде табыстан ұсталатын ұсталымдарды және
оларға төленуге тиісті еңбекақы сомаларын жинақтап қорытындылауға арналған
құжатты есеп айырысу төлеу тізілімі (ведомосі) деп атайды.Ұйымдарда бұл
тізімдеме әрбір цехтар, бөлімшелер бойынша толтырылады. Еңбекақы жөнінде
есеп айырысу төлеу тізімдемесі әрбір жұмысшы мен қызметкер бойынша
есептелген еңбекақымен басқа да төлем сомаларын және одан ұсталынған
ұсталым сомаларын жинақтаушы құжат болып табылады. Бұл тізімдемеде жұмысшы-
қызметкерлердің аты-жөні, табельдік нөмірі, оларға есептелінген негізгі
және қосымша еңбекақылары мен одан ұсталынатын ұсталымдардың түрлері
бойынша сомалары және сол айдың басы мен соңындағы кәсіпорынның жұмысшылар
мен қызметкерлерге немесе жұмысшылар мен қызметкерлердің кәсіпорынға қарыз
сомалары көрсетіледі. Жұмысшылар мен қызметкерлер осы есеп айырысу төлеу
тізімдемесі бойынша ұйымның кассасынан өзіне тиісті еңбекақыны алып, қол
қояды. Бұл тізімдеме бойынша біріншіден жұмысшы немесе қызметкерлермен
еңбекақы жайында есеп айырысу жүргізілсе, екіншіден бұл тізімдеме еңбекақы
бойынша есеп айырысудың аналитикалық есебі болып табылады, ал үшіншіден осы
тізімдеме арқылы жұмысшылар мен қызметкерлерге олардың еңбегіне қарай
еңбекақыларын төлейді.
Ағымдағы айдың еңбек төлемі бойынша есеп айырысу үшін және жұмысты
істеп жүрген адамның өткен кезеңдердегі жалақысы туралы мәліметтер алу үшін
бухгалтерия әрбір қызметкерлерге “Дербес шот” немесе “Бет есеп” толтырады.
Дербес шот немесе бет есебі өткен кезеңдердегі еңбек төлемі туралы
мәліметтер, өнімдер мен орындалған жұмыстардың және төлемнің әр алуан
түрлеріне арналған құжаттардың негізінде қалыптасады. Кейбір ұйымдарда есеп
айырысу-төлеу тізімдемесі мен дербес шоттың орнына есеп айырысу тізімдемесі
ғана толтырылып жүргізіледі. Бұл есеп айырысу тізімдемесі журнал түрінде
жасалып, негізгі және қосымша беттерден тұрады. Негізгі бетінде жұмысшылар
мен қызметкерлерге есептелген негізгі және қосымша еңбекақылары мен
жәрдемақыларының сомасы және олардан ұсталатын ұсталымдарды есепеуге
керекті мәліметтері (лауазымды тұлғаның жалақысы, белгіленген мамандық
дәрежесіне сәйкес тарифтік еңбекақысы, туған жылы, отбасы жағдайы,
балаларының және қарауындағы адамдардың саны ұсталынатын және шегерілетін
сомалардың мөлшері, қай уақытқа дейін демалатыны, тағы да басқалар)
көрсетіледі. Тізімдеменің қосымша беттерінің саны бұл журналдың қандай
мерзімге (айға, тоқсанға, жарты жылға, жылға) ашылғандығына байланысты
болады. Бұл тізімдеменің титулдық бетінде жұмысшылар мен қызметкерлерге
төленген және депотенттелген еңбекақы сомалары жазылады. Тізімдемені
толтыру барысында оның ең соңғы бетіне жиынтық сомалары жазылады. Бұл
жоғарыда аталған құжаттарды толтырғанда жазылған сомалардың алдымен
жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы есептегенде толтырылатын алғашқы
құжаттарда көрсетілген сомаларына сәйкестігін тексеру қажет. Бұл тізімдеме
бойынша жұмысшылар мен қызметкерлерге есептелген еңбекақы сомаларының одан
ұсталынатын ұсталымдарды және қолдарына берілуге тиісті сомалардың
дұрыстығын анықтау үшін тізімдеменің тік және көлденең жақтарының жиынтық
сомалары арифметикалық жолмен тексерілуі тиіс. Кәсіпорындарда жұмысшылар
мен қызметкерлердің еңбекақы бойынша есеп айырысу есебі 681
“Қызметкерлермен еңбекақы бойынша есеп айырысу” деп аталатын синтетикалық,
пассивті шотта есептеліп жүргізіледі. Бұл шот бойынша деректер мен
ақпараттар үлгілі түрі №10 және №10-1 журнал-ордерлерінде көрсетіледі.
Жұмысшылар мен қызметкерлерге жұмыс істегендері, қызмет атқарғандары және
өнім өндіргендері үшін есептеліп төленетін еңбекақы өндіріс шығындарының
бір элементі ретінде еңбекті пайдалану бағытына қарай шығындарды есептейтін
белгілі бір шотқа оның ішінде тиісті өндірістік өнімге апарылуы керек.
Сонымен қатар бұл туралы еңбек қоры жайлы тиісті орындарға есеп берілуі
қажет. Сондықтан да рапорттар мен өнімдерді өндіру тізімдемелері, табельдер
және тағы да басқа алғашқы құжаттар негізінде әр цех бөлімше бойынша
есептелген еңбекақы олардың түрлері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz