Қазақ тілінің орфографиялык сөздігі

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

ТҰРАН УНИВЕРСИТЕТІ

АКАДЕМИЯЛЫҚ ЖАЗЫЛЫМ
ПӘНІ БОЙЫНША ЭССЕ

Тақырыбы: Орфографиялық сөздік және талдау тәсілдері

Орындаған:
Аударма ісі мамандығының
1 курс (4 ж.о) студенті
Серікболова Сезім
Тексерген:
Сеньор-лектор
Қаршығаева Айнұр

АЛМАТЫ 2023 ж.
Орфографиялық сөздік және талдау тәсілдері

Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Мемлекеттiк тiлдiң мəртебесiн арттырып, оны қоғамдық - саясиқолданыстағы жоғары сатылы тiл дəрежесiне жеткiзуде бiрiздi жазу емлесiнiң ролi үлкен. Студенттердi сауатты жаза бiлуге, қазақ орфографиясының қазiргiтаңдағы өзектi мəселелерiн дұрыс танып, ғылыми негiзде талдау жасай бiлуге дағдыландыру үшiн практикалық жұмыстарға көбiрек тартудың мəнi зор.
Тiл мəдениетiнiң мəртебесiн айқындайтын көрсеткiштiң бiрi - жазудағы бiрiздiлiк. Мұның өзi алдымен тiлдiң емле ережесi мен сөздiгiнiң сапасына байланысты. Қазақ жазуы күнi бүгiнге дейiн 1957 жылғы 5 маусымда қабылданған емле - ережелердi пайдаланып келдi. Бұл ережелер 1940 жылы жаңа графикаға көшумен байланысты жасалған емле заңдарының негiзiнде өңделiп, толықтырылып жаңадан түзетiлген болатын. 1988 жылы қазақ орфографиялық сөздiгiнiң 3- шi басылымы жарық көрдi. қазақ тiлi орфографиясының негiзгi ережелерi 9 бөлiмнен тұрады.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларына орфографиялық талдау үлгілерін оқытуда тиімді әдіс - тәсілдерді анықтау.
Орфографиялық талдау үлгілерін зерттей келе, бастауыш мектепте жазу сабақтарының жаңаша жүргізілу мүмкіндігін қарастыру білім беру саласында өте маңызды, әрі өзекті.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Орфография жайлы түсінік;
2. Орфография терминi, орфографиялық ережелер туралы
түсiнiк;
3. Орфографиялық сөздіктің өткенін, қазіргісін және болашағына талдау жасау;
Зерттеу обьектісі - Бастауыш сыныпта орфографиялық талдаудың маңыздылығы, оны оқытудың бала тәрбиесінде алатын орны.
Зерттеу нысаны. Бастауыш сыныпта қазақ тілін кезеңін оқыту үдерісі.
Зерттеу пәні - Бастауыш сыныптағы тіл сабақтары: қазақ тілі, ана тілі.
Қолданылған зерттеу әдістері - оқылған әдебиеттерде шолу жасау, түсіндіру, анализ - синтез, бақылау - байқау т.б. зерттеу әдістерін пайдаландым.Зерттеу тақырыбына қатысты педагогикалық, психологиялық, әдістемелік және лингвистикалық әдебиеттерді, дидактикалық нұсқауларды зерделеу; бірінші сыныпта сауат ашудың әліппе кезеңін оқыту үрдісін бақылау; бүгінгі күнге дейінгі және қолданыстағы Әліппе оқулықтарын, топтамалар мен кешендерді талдау.
Негізгі бөлім.
Гректiң orthographia, orthos - дұрыс жəне grapho - жазамын мағынасындағы сөзiнен шыққан орфография терминi лингвистикада тарихи қалыптасқан жазу жүйесi жəне бiркелкi жазуды қамтамасыз ететiн ережелер жүйесiн жасайтын жəне зерттейтiн тiл бiлiмiнiң саласы деген мағынада қолданылады. Орфография тiлдiң белгiлi бiр даму кезеңiндегi жазба тiлдiңнормаларын айқындайды, оның негiзгi бөлiмi дыбыстарды əрiппен белгiлеу мəселесiмен айналысады. Дыбыс пен əрiп тiл бiлiмiндегi бiр- бiрiмен тығыз байланысты əр екi басқа ғылымдар деуге болады. Себебi:
дыбыс ауызша тiлдiң материалы, əрiп - жазба тiлдiң материалы. Ауызша тiл-
алғашқы да, жазбаша тiл- кейiн қалыптасқан, адамзат ой- өрiсi, мəдениетi дамуының жемiсi. Əуелде жазбаша тiл ауызша тiлдi таңбалау үшiн ойлап табылған ауызша тiлдiң қызметшiсi болса, қазiргi кезде жазбаша сөйлеу, ойды жазбаша жеткiзу басымдыққа ие болып, ауызша айту жазуға
бағынатындай күйге жеттi. Дыбыстық жазу сөйлеу дыбыстарын дəл бейнелей алмайтындықтан, сөйлеудiң жазбаша формасы мен ауызша формасы үнемi сəйкесе бермейдi. Жазуды белгiлi бiр жүйеге салып отыру үшiн орфография үлкенқызмет атқарады.
Əрбiр тiлдiң өзiнде қалыптасқан жазу емлесi бар. Емле белгiлi бiрорфографиялық ұстанымдарға бағындырылады. Қазақ орфографиясында морфологиялың - фонематикалық жəне фонетикалық, сондай- ақ дəстүрлi ұстанымдар негiзге алынады. Морфологиялық - фонематикалық ұстаным бойынша дыбыстардың сөз iшiндегi жəне сөз арасындағы бiр-бiрiне тигiзетiн
əсерлерi ескерiлмей негiзгi фонемалық мəнi сақталып жазылады немесе сөз
түбiрiнiң бастапқы қалпы сақталады.
Қазақ орфографиясында морфологиялыј ұстаным мынадай орындарда
көрiнiс бередi:
1. Түбiр мен қосымша арасында қатар келген екi дыбыстыңбiр-бiрiне ықпалы ескерiлмей, сөздiң түбiрi сақталып жазылады. Мысалы,сөз+шең- сөшшөң, жұмыс + шы- жұмұшшы, аш+са- ашша, iш+се_ -iшше_, iз+шiл - iшшiл, ашан+ғы - ашаңғы, түн+гi- түңгү.
2.Сөз аралығында бiрiккен, тiркескен, қос сөздерде қатар келген екi
дыбыстың əсерi ескерiлмейдi, түбiрi сақталады. Мысалы, жанбағыс -
жамбағыс, ешкiөлмес-ешкөлмес, алмакезек-алмагезек, жанияр- жаңғиярт.б.
Фонетикалың ұстанымда сөз iшiндегi, сөз аралығындағы дыбыстардың
бiр-бiрiне əсерi басымдық танытады, сөз айтылуынша естiлуiнше жазылады.
Мысалы, кiтап- кiтабы, тарақ-тарағы,
Фонетикалық ұстанымның көрiнетiн тұстары:
1. Қазақ тiлiндегi сөздерге 4 түрлi жалғау, жұрнақтардың көпшiлiгi
сөздiң соңғы буынындағы дыбыстардың жуан- жiңiшкелiгiне орай жуан не
жiңiшке жалғанады: бала-лар-дың, ұй-лер-iмiз-ге, адам-дық, көп-шiлiк т.б.
2. Қатаң п,к,қ дыбыстарынан аяқталған сөздерге дауыссыздан басталғанқосымша жалғанғанда қатаң дыбыстар ұяң естiледi. айтылады: қонақ-қонағы, парақ-парағы, бөлiк- бөлiгi, талап-талабы.
3. Қазақ тiлiнде п дыбысынан аяқталған етiстiктерге көсемшенiң - ып,
-iп жұрнағы жалғанғанда қос П дыбысы қатар айтылмай немесе алдыңғысы ұяңдамай, түбiрдегi П дыбысы үндi У дыбысына айналып кетедi жəне сол өзгеруiнше жазылады: кеп+iп - кеуiп, жап+ып - жауып, шап+ып - шауып.
4. Бiрқатар бiрiккен сөздер əр компонентiнiң түбiр тұлғасын сақтамай,
естiлуiнше жазылады: белбеу, олғабыс, олап, б_гiн. (1963 жылғы Орфографиялық сөздiкте мұндай сөздердiң жазылуын дəстүрлi принцип деп
көрсеткен). Бґл тəрiздi фонетикалық принциппен жазылатын бiрiккен сөздердiң санаулы екенi, олардың орфографиялық сөздiкте берiлетiнi Р.Сыздықованың Анықтағышында ескертiледi.
5. Орыс тiлiнен ертеректе енiп дыбысталу жағынан өзгерiп кеткенбiрқатар сөздер фонетикалық принциппен қазақша айтылуынша жазылады:самаурын, бəтеңке, шүген, божы, болыс, шəйнек т.б. (аталған сөздiкте дəстүрлi принципке жатқызылған).
6. Араб, парсы тiлдерiнен енген сөздер қазајқ тiлiнiң фонетикалықзаңдылықтарына қарай өзгерген күйiнде, айтылуынша жазылады: əдiл адл,
пайда файда, апар эхбар, аыр ахир, айран хэйран, атехəта, д_ние
д_нииа, нəпсi нафс, _сиет уасииəт, ауа %ауа, əлек %əлек, маза мəзiх.
Дəстүрлi ұстанымның қазақ тiл орфографиясындағы көрiнiсi ретiнде
1963 жылғы Орфографиялық сөздiкте естiлуiнше жазылып қалыптасқан белбеу, түрегел, ашудаз, əнəугүнi, алдыңгүнi, бүгiн, бүрсiгүнi, алаңғасар т.б.
сөздерiнiң, араб, парсы, орыс тiлдерiне енiп, қазақ тiлiнiң фонетикалық құрылымына ыңғайланып, айтылу бойынша жазылып қалыптасқан, аыл,саясат, тəлiм, кəмпит, кəрзе_ке, самаурын т.б. тəрiздi сөздердiң жазылуы
жатқызылып, оқулықтарда да солай түсiндiрiлiп келсе, кейiнгi оқулық, анықтағыштарда 3,4,5. жоғарыда аталып өткен белбеу, ашудас, самаурын,
тəлiм т.б. сөздердiң жазылу емлесi фонетикалыј ұстанымға, ал ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.