Мемлекеттік қызметтегі сыбайлас жемқорлық қылмыстық құқық бұзушылығының мәселелері
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
Д.А. Қонаев атындағы Еуразиялық заң Академиясы
Кукбестинова Диана Мухамеджановна
Қазақстан Республикасындағы сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтардың сипаты мен серпінін анықтаудың ерекшеліктері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Білім беру бағдарламасы - 6В04201 - Құқықтану
Алматы, 2023
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
Д.А. Қонаев атындағы Еуразиялық заң Академиясы
Қылмыстық-құқықтық пәндер және құқық қорғау
қызметі КАФЕДРАСЫ
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
_____________
з.ғ.д., профессор Умирбаева З.А.
______ __________ 2023 ж
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақстан Республикасындағы сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтардың сипаты мен серпінін анықтаудың ерекшеліктері
Білім беру бағдарламасы - 6В04201-Құқықтану
Орындаған: ________________ Кукбестинова Д.М.
ҚТ-19-ҚБ03
Ғылыми жетекші: ______________ Дюсебаев Т.Т.
PhD доктор, доцент
Норма бақылаушы ____________ Белхожаева Д.Ж.
Құқық магистрі, аға оқытушы
Алматы, 2023
Д.А. Қонаев атындағы Еуразиялық заң академиясы
Білім беру бағдарламасы - Құқықтану - 6В04201
Қылмыстық-құқықтық пәндер және құқық
қорғау қызметі кафедрасы
Диплом жұмысты орындау үшін
ТАПСЫРМА
Студент: Кукбестинова Диана Мухамеджановна
Білім беру бағдарламасы - Құқықтану - 6В04201, 4-курс, ҚТ-19-ҚБ03, күндізгі бөлім
Жұмыстың тақырыбы: Қазақстан Республикасындағы сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтардың сипаты мен серпінін анықтаудың ерекшеліктері
Ғылыми жетекші PhD доктор, доцент Дюсебаев Т.Т.
Академия ректорының бұйрығымен бекітілген №67 29 10 2022 ж.
Аяқталған жұмысты кафедраға өткізу мерзімі 13 05 2023 ж.
Жұмыстың мазмұны мен көлемі:
а) Cыбaйлac жемқopлықтың әлеуметтiк-құқықтық құбылыc pетiндегi мәcелелеpi
ә) Cыбaйлac жемқopлық қылмыcтapдың қылмыcтық-құқықтық cипaттaмacы
б) Мемлекеттік қызметтегі сыбайлас жемқорлық қылмыстық құқық бұзушылығының мәселелері.
Ұсынылған негізгі қайнар көздер (әдебиет):
1. Кeмaли E.C. Кoppyпциoннaя пpecтyпнocть лиц, yпoлнoмoчeнных нa выпoлнeниe гocyдapcтвeнных фyнкций (кpиминoлoгичecкиe и yгoлoвнo-пpaвoвыe пpoблeмы). Диcc.к.ю.н. - Aлмaты:Aкaдeмия МВД PК, 2017. -130c.
2. Уголовное право Казахстана (Общая часть): Учебник для ВУЗов Под ред. Проф. И. И. Рогов, доц. С. М. Рахметов; Алматинс. Юрид. Инс-т. - Алматы: ТОО Баспа, 2020. -228с.
3. Мayлeнoв Г.C. Кoppyпция, кaк coциaльнoe явлeниe и мepы eгo пpeдyпpeждeния. - Acтaнa, 2015. - 264 c.
Тапсырма берілген күн 03 қараша 2022 ж.
Ғылыми жетекші
PhD доктор, доцент ____________ Дюсебаев Т.Т.
Тапсырманы орындауға алған студент: __________ Кукбестинова Д.М.
Д.А.Қонаев атындағы Еуразиялық заң академиясы
Білім беру бағдарламасы - Құқықтану - 6В04201
Қылмыстық- құқықтық пәндер және құқық қорғау қызметі кафедрасы
Күнтізбелік кесте
Қазақстан Республикасындағы сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтардың сипаты мен серпінін анықтаудың ерекшеліктері тақырыбындағы дипломдық жұмыстың рәсімделу кестесі
№
Жұмыс кезеңдері
Жұмыс кезеңдерін орындау мерзімдері
Жетекшінің қолы
1
Негізгі қайнар көздер бойынша әдебиетнама құрастыру үшін, әдебиеттерді таңдап, қарастырып, өңдеу
Қараша-желтоқсан
2022
2
Дипломдық жұмыс жоспарын құрастыру және оған ғылыми жетекшінің келісімі
Қараша 2022
3
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауын тексеруге ұсыну
Желтоқсан 2022-Қаңтар 2023
4
Өндірістік (диплом алды) тәжірибені өту орынында жинақталған тәжірибелік материалдарды жүйелеу, талдау және өңдеу
17 қаңтар-
10 сәуір 2023
5
Дипломдық жұмыстың екінші тарауын тексеруге ұсыну
Ақпан 2023
6
Дипломдық жұмыстың үшінші тарауын тексеруге ұсыну
Наурыз 2023
7
Тұжырымдар мен ұсыныстардың ғылыми жетекшімен келісілуі
Сәуір 2023
8
Дипломдық жұмысты ескертулер бойынша қайта жөндеп, оны ғылыми жетекшінің пікірімен бірге кафедраға өткізу
Сәуір2023
9
Кафедраның қорғауға жіберу туралы шешімі
№10 хаттама
20.05.2023
10
Кафедраның меңгерушісі қорғауға жібергеннен кейін, сыртқы оппонентке сын-пікірберуге жіберіліуі, жазбаша сын-пікірдің алынуы (қорғауға 10 күн қалғанға дейін)
13 мамыр 2023
Ғылыми жетекші
PhD доктор, доцент ____________ Дюсебаев Т.Т.
МAЗМҰНЫ
КIPICПЕ
6
1
CыбAйлAC жемқOPлықТЫҢ әлеУметтIк-құқықтық құбылыC PетIндегI мәCелелеPI9
1.1
Cыбaйлac жемқopлықтың тaбиғaты және oның түpлеpi9
1.2
Қазақстан Республикасындағы сыбайлас жемқорлықпен күресудің тарихы16
2
CыбAйлAC жемқOPлық қылмыCтAPдың қылмыCтық- құқықтық CипAттAмACы31
2.1
Cыбaйлac жемқopлық қылмыcтapының oбъективтiк және cyбъективтiк белгiлеpiнiң cипaттaмacы31
2.2
Қазақстан Республикадағы сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтардың сипаты мен серпінін анықтаудың ерекшеліктері..
39
3
МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗМЕТТЕГІ СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҒЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ49
3.1
Зaмaнayи Қaзaқcтaндaғы cыбaйлac жемқopлық қылмыcтылығымен күpеc жүpгiзyдiң қaғидaлapы, әдicтеpi және тәciлдеpi49
3.2
Cыбaйлac жемқopлық қылмыcтылығын тyдыpaтын cебептеp мен жaғдaйлap57
3.3
Мемлекеттік қызмет жүйесіндегі сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттыру факторы ретінде61
ҚOPЫТЫНДЫ70
ПAЙДAЛAНЫЛҒAН ДЕPЕККӨЗДЕP ТIЗIМI74
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыcтың өзектілігі. Дипломдық жұмыс сыбайлас жемқорлық қылмыстылығының алдын алу мәселелерін зерттеуге арналған. Жұмыста сыбайлас жемқорлықтың табиғаты және оның түрлері, Қазақстан Республикасындағы сыбайлас жемқорлықпен күресудің тарихы, сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнаманың қалыптасуы мен дамуы, сыбайлас жемқорлық қылмыстарының объективтік және субъективтік белгілерінің сипаттамасы, Қазақстан Республикасындағы сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтардың сипаты мен серпінін анықтаудың ерекшеліктері жан-жақты зерделеніп, заманауи Қазақстандағы сыбайлас жемқорлық қылмыстылығымен күрес жүргізудің қағидалары, әдістері және тәсілдері, сыбайлас жемқорлық қылмыстылығын тудыратын себептер мен жағдайларды зерттеудің және халықаралық-құқықтық тәжірибенің негізінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнаманы әрі қарай жетілдіру жөнінде ұсыныстар айтылады.
10 қaңтap 2020 жылғы Қaзaқстaн Peспубликaсының Пpeзидeнтi К.К.Тоқeвтың "Төртінші өнеркәсіптік революция жағдайындағы дамудың жаңа мүмкіндіктері" aтты Қaзaқстaн xaлқынa жoлдaуындaғы тоғызыншы бaсымдық - жемқорлықпен күрес және заңның үстемдігіне қaтысты. "Жемқорлықтың алдын алуға бағытталған күрес жалғаса береді. Көп жұмыс істеліп жатыр. Соңғы 3 жылда ғана жоғары лауазымды шенеуніктер мен мемлекеттік компаниялардың басшыларын қоса алғанда, жемқорлық үшін 2,5 мыңнан астам адам сотталды. Осы уақыт ішінде олардың 17 миллиард теңге көлемінде келтірген залалы өтелді"[1].
Дипломдық жұмыста сыбайлас жемқорлық ұғымымен, оның көрініс табу түрлері және нысандарымен байланысты мәселелерді зерттеп, сыбайлас жемқорлық жайындағы отандық және шетелдік заңнамаларға, билік органдарындағы жемқорлықтың себептері мен жағдайларына талдама жасалынады, бұл қылмысты шектеудің нақты шаралары ұсынылады. Сонымен қатар, мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік басқару мүдделеріне қарсы сыбайлас жемқорлық және өзге де қылмыстық құқық бұзушылықтарды саралау мәселелері зерттелініп, Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі нормаларындағы даулы тұстарға талдама жасалынады, қылмыстық құқық бұзушылықтардың жаңа құрамдарын айқындау әдістемесін, сондай-ақ қылмыстық заңнамаға бірқатар өзгертулер мен толықтырулар ұсынылады. Бұл ғылыми тұрғыдан да, тәжірибелік жағынан да қызығушылық тудыратын мәселелер[2].
Cыбайлас жемқорлыққа тартылған 1146 тұлғалардың, 828 сотқа берілді, бұл 2018 жылғы көрсеткіштен 13% көбірек. 2019 жылы орталық мемлекеттік органдардың және олардың ведомстволық бағыныстағы ұйымдарының 19 басшысы әшкерленді, 98 - облыстық, 152 - қалалық және аудандық органдары. Ең көп сыбайлас жемқорлық фактілерін бұзатын барлық деңгейдегі әкімдіктер, ішкі істер органдары және квазимемлекеттік сектор қызметкерлері"[3]. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комитетінің деректері бойынша 2017 жылы - 2452, 2018 жылы - 1588, 2019 жылы - 1416, 2020 жыл (соңғы 2 ай) - 395 сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтар тіркелген[4].
Барған сайын өріс алып бара жатқан сыбайлас жемқорлық қазіргі кезде тек заңгерлердің ғана емес, философия, саясаттану, әлеуметтану, экономика, психология және басқа салалардың мамандарының да назарын аударып отыр. Сыбайлас жемқорлықта өзінше ерекшелік бар. Ол ұйымдасқан қылмыстың, бас пайданы көздейтін, экономикалық және кәсіби қылмыстардың жиынтығын береді. Екінші жағынан онда қылмыстық жауапкершілік көзделген нақты қылмыстың сипаты бар. Осы тұрғыдан алғанда зерттеу тақырыбының өзектілігінде сөз жоқ әрі қазіргі таңдағы қажеттілікті тудырып отыр.
Дипломдық жұмысты зерттеудің мақсаты. Жұмыстың негізгі әрі мазмұнды мақсаты - сыбайлас жемқорлық қылмыстылығының алдын алу мәселелеріне кешенді зерттеу жүргізіп, осы саладағы заңнаманы жетілдіру және оны қолдану тәжірибесі жөнінде ғылыми негізделген ұсынымдар әзірлеу болып табылады.
Дипломдық жұмысты зерттеудің міндеті. Жоғарыда қойылған мақсаттар негізінде төмендегідей міндеттерді шешу алға қойылады:
oo сыбайлас жемқорлықтың табиғаты және оның көрініс табу түрлерін зерттеу;
oo сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнаманың қалыптасуы мен дамуына талдау жасау, оны жетілдіру және тәжірибеде қолдану туралы ұсыныс енгізу;
oo сыбайлас жемқорлықтың қылмыстық-құқықтық сипаттамасына қазіргі қылмыстық заңнамаға сай зерделеу;
oo Қазақстан Республикадағы сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтардың сипаты мен серпінін анықтау;
oo сыбайлас жемқорлық қылмыстарын тудыратын себептер мен жағдайларды, сондай-ақ онымен күресу проблемасын зерделеу.
Дипломдық жұмысты зерттеудің объектісі. Зерттеу объектісі - сыбайлас жемқорлық қылмыстылығының алдын алу мәселелерін құрайтын қоғамдық қатынастардың аясы болып табылады.
Дипломдық жұмысты зерттеудің пәні. Зерттеудің пәні - Қазақстандағы сыбайлас жемқорлық қылмыстарының нақты түрлері, олардың қылмыстық-құқықтық сипаттамасы және сыбайлас жемқорлықпен күрес жүргізудегі қылмыстық заңнама, сонымен қатар тиісті құқық қолдану тәжірибесі болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстан Республикасында сыбайлас жемқорлықпен күрес мәселесі Н.М. Абдиров, Б.А. Абдрахманов, Т.К. Айтмұханбетов, А.Н. Ағыбаев, Е.О. Алауханов, З.О. Ашитов, К.А. Бегалиев, Г.И. Баймурзин, И.Ж.Борчашвили, К.Ж. Балтабаев, Х.А. Абишев, Ұ.С. Жекебаев, Н.О. Дулатбеков, С.Е. Еркенов, А.Ш. Есжанов, Б.Ж. Жүнісов, А.А. Исаев, Е.И. Қайыржанов, М.Ш. Қоғамов, Б.М .Құрманбаев, Қ.А. Мами, Г.С. Мауленов, А.Х. Мендіғұлов, С.С. Молдабаев, Б.А. Мұхамеджанов, М.С. Нарықбаев, М.О. Нүкенов, Б.М. Нұрғалиев, Е.О. Онғарбаев, Г.Ф. Поленов, С.М. Рахметов, И.И. Рогов, Г.Р. Рустемова, М.А. Сәрсенбаев, А. Смағұлов, Л.Ш. Сыдықова, А.А. Темірбеков, Н.Н. Турецкий, Р.Т. Түсіпбеков, К.Ш.Уканов сияқты ғалымдардың жұмыстарында қарастырылған.
Зерттеу барысында Б.В.Волженкин, А.В. Галахов, И.М. Гальперин, Ю.В. Голик, Б.В. Здравомыслов, З.С. Зарипов, А.А. Жижиленко, Н.И. Коржанский, В.Н. Кудрявцев, И.С. Лейкина, Ю.И. Ляпунов, С.В. Максимов, В.Е. Мельников, А.Б. Сахаров, О.В. Филимонов сияқты кеңестік және ресейлік ғалымдардың еңбектері зерделенді.
Жемқорлық қылмыстылығының бұрындары қаншалықты қарастырылғандығына жасалған талдау мынадай тұжырым жасауға мүмкіндік береді:
oo жарияланымдар көп болғанмен, мемлекеттік функциялар атқаратын адамдардың жемқорлығымен күресуге арналған кешенді жұмыстардың тапшылығы бар;
oo сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңдарға енгізілген бірқатар өзгерістер әлі де болса жетілдіруді керек етеді.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңыздылығы. Дипломдық жұмыстың негізгі тұжырымдарын осы саладағы ғылыми проблемаларды зерделеу және одан әрі зерттеу барысында пайдалану мүмкіндігінен көрінеді. Жұмыстың теopиялық зеpттеу нәтижелеpiн жoғаpғы заң oқу opындаpында қылмыстық құқық, криминология, қылмыстық процесс пәндерінің оқу үрдісінде, пәндеp бoйынша oқу куpcтаpын зеpделеу, дәpic жүpгiзу кезiнде қoлдануға бoлады. Дипломдық жұмыстың қорытындысының тәжірибелік мәні, құқық қорғау және құқық қолдану органдарының сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жүргізуді қолдану тәжірибесінде, соттардың жаза тағайындаудағы тиімділігін арттыруда маңызды болып табылады.
Зерттеу жұмысының әдістемелік негізін - қоғамдық ғылымдарға ортақ, жалпы танымдық және арнайы ғылыми әдістер, теориялық негізін қылмыстық құқық, криминология, философия, социология, логика, психология ғылымдарының негізгі қағидалары құрады. Тақырыпты зерттеу барысында тарихи талдау, салыстырмалы құқықтану, жүйелі-құрылымдық талдау әдістері кеңінен пайдаланылды. Жұмыста статистикалық және нақты әлеуметтік (сұхбат, қылмыстық істердің құжаттарымен танысу) әдістерге жүгіну орын алды.
Дипломдық жұмыстың құpылымы және көлемi. Дипломдық жұмыстың құpылымы мен көлемi зеpттеудiң мақcаттаpына, мiндеттеpiне және қиcынына негiзделедi, өзаpа үндеc. Зеpттеу жұмыcы кipicпеден, 3 тараудан, 7 бөлiмшеден, қopытынды мен пайдаланылған дереккөздердің тiзiмiнен тұpады. Жұмыcтың жалпы көлемi ocындай iзденicтеpге қoйылатын талаптаpға cай келедi.
1 сыбайлас жемқорлықТЫҢ әлеуметтік-құқықтық құбылыс ретіндегі мәселелері
1.1 Сыбайлас жемқорлықтың табиғаты және оның түрлері
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениеттің мәнін "сыбайлас жемқорлық" ұғымының мазмұнын, осы этностық әлеуметтік құбылыстың тарихи түп-тамырын түсінбейінше, ұғыну мүмкін емес.
Сыбайлас жемқорлық ұғымы қазіргі ғылыми және қоғамдық-саяси әдебиетте кеңінен қолданылады.
"Сыбайлас жемқорлық" сөзі (латын тілінен "corumper") көптеген мағынасы бар: бүлдіру, құлдырау, параға сатып алу, азғыру, тура жолдан тайдыру, притон, құбылмалылық, істі бұзу, күйреуге әкелу, бұрмалау, алдау, қорлау, ар-намысын таптау, "umpere" көп мағыналы (бұзу, қирату, заңнан аттап өту, шартты бұзу) етістігімен қатар қолданылатын "со" қосымшасы сыбайлас жемқорлық - бұл бірнеше субъектілердің қатысуымен іс-қимыл жасау екенін көрсетеді.
Бұдан өзге, латынша "corruptio" "параға сатып алу", "іріп-шіру" дегенді білдіреді, "сыбайласу" етістігі "біреуді ақшамен немесе өзге де материалдық игіліктермен параға сатып алу" дегенді білдіреді.
Рим құқығында "corrumpire" сөзі "сындыру, бүлдіру, бұзу, зақымдау, алдау, бұрмалау, параға сатып алу", сондай-ақ "құлдырау, бұзылғандық, нашар жағдай, (пікір немесе көзқарастың) құбылмалылығы" деген мағынаны білдіреді [5].
Сыбайлас жемқорлық ұғымының жалпыға танымал тұжырымдарымен қатар, латын термині "corruptio" екі түбірлі сөзден "cor" (жүрек, жан, рух, ақыл-ес) және "ruptum" (бүлдіру, бұзу) шығады деген пікір бар. Сондықтан сыбайлас жемқорлықтың мәні лауазымды тұлғаны параға сатып алуда немесе оларды байытуда емес, ал әлеуметтік жүйені, оның ішінде мемлекеттік билік жүйесінің бірлігін бұзуда (ыдырату, іріп-шіру), мемлекеттің, азаматтардың заңды мүдделерін қоғамдағы өзінің жағдайын жеке мақсатына пайдакүнемдік арқылы сатып кетуде.
Кез келген күрделі әлеуметтік құбылыс сияқты сыбайлас жемқорлыққа да нақты анықтама беру мүмкін емес. Оған берілген алғашқы анықтама құқық саласына жатады. Сыбайлас жемқорлық деп нені санауға болатындығы әр елдің өз қылмыстық заңдарында өзінше анықталған. Заңда көрсетілген рұқсаттар мен тыйымдар қоғамның да, жеке адамның да іс-әрекетіне бағдар береді, ол жеке дара немесе ұжымдық этиканың орнын басады [6, 15б.].
Бірақ мұнда едәуір кемшіліктер бар. Біріншіден, құқықтық нормалар мен тыйымдар сыбайлас жемқорлықтың нақты көріністерін толықтай қамти алмайды. Жемқорлық үшін айып басқа айыптармен араласып келеді, оларды бірінен бірін ажыратып алу оңай емес, кейбір істерде сыбайлас жемқорлықтың нышаны ғана болады. Оның үстіне қазір пара алу-берудің бұрынғы дәстүрлі сипаты да өзгерді: бұрындары параны қандай бір адам мемлекеттік қызметкерге оның көмегіне мұқтаж болып беретін болса, қазір көбіне мемлекеттік қызметкердің өзі пара алуға ынта білдіреді.
Ресми мекемелерде мәселеңіздің тез және ойдағыдай шешілуіне параның көмегі болды ма?" деген сұраққа респонденттердің 46,3%-ы "иә" деп жауап берді. Ал ішкі істер органдары қызметкерлерінің сыбайлас жемқорлық қылмыс жасайтындығын растап, 54,8% респондент жауап берді [7, 12б.].
Екіншіден, заңда берілген анықтама демократиялық-құқықтық саяси және әкімшілік жүйенің негізінде жататын этикалық принциптерді қамтымайды. Қызметкердің өз қызметтік борышын орындамауы бұл принциптерді мойындамау болып табылады.
17.12.1979 жылғы Лауазымды адамдардың құқықтық тәртібін сақтау жөніндегі кодексте былай делінген: "Сыбайлас жемқорлық ұғымын ұлттық құқық анықтайды", ал "лауазымды адамның өзі өкілетті салада кез келген формадағы сыйақы үшін сол сыйақыны берген адамның мүддесіне лауазымдық нұсқаулықты бұзып та, бұзбай да қандай да бір әрекет жасауы немесе жасамауы" сол анықтамаға жатқызылған [8, 29б.].
БҰҰ-ның Анықтамалық құжатында "сыбайлас жемқорлық - өз пайдасы үшін мемлекеттік билікті теріс пайдалану" делінген [9, 45б.].
Дәл осындай анықтаманы Дүниежүзілік банк те береді [10, 123б.]. Қазіргі отандық криминология да сыбайлас жемқорлыққа "мемлекеттік немесе өзгедей қызметкерлердің сатқындығымен сипатталатын әлеуметтік құбылыс" деп анықтама береді [11, 50б.].
Н.Ф.Кузнецова сыбайлас жемқорлықты "мемлекеттік аппараттың және мемлекеттік емес құрылымның қызметкерін сатып алумен сипатталатын қоғамға қауіпті құбылыс" дейді [12, 98б.].
Сыбайлас жемқорлық проблемаларын зерттеуші американдықтар бұл құбылысқа "саяси қызметкерлердің, мемлекеттік аппарат қызметкерлерінің, бизнесмендердің және басқа да адамдардың жеке өзінің, отбасының немесе топтың мүддесі үшін өз ресми міндеттерін, мемлекеттік функцияларды орындаудан жалтаруы" деп анықтама береді [13, 5-6б.].
Г.Блэктің заң сөздігі сыбайлас жемқорлыққа мынадай түсініктеме береді:
oo лауазымды адамның ресми міндеттерімен және басқа адамдардың құқықтарымен келіспейтін қандай да бір артықшылық беру ниетімен жасалатын іс-әрекет;
oo лауазымды адамның өзі немесе басқа адам үшін қандай да бір артықшылық алу мақсатында өз жағдайын немесе мәртебесін заңсыз пайдалануы.
Американдық зерттеушілер М.Джонстон мен Дж. С.Наем сыбайлас жемқорлыққа мынадай анықтама береді: "өзі, өзінің отбасы немесе шағын топ үшін материалдық немесе мәртебелік артықшылық алу мақсатында лауазымды адамның белгіленген тәртіптен ауытқуы" [14, 9б.].
Профессор А.Н.Ағыбаев "қоғамдағы өз орнын қанағат тұтатын адамдарды кездестіру қиын" деп дұрыс айтады [15, 32б.]. Ал, қанағат таппаған адамның ерте ме, кеш пе заң бұзушылыққа барары сөзсіз. Ондай болмау үшін мемлекеттік қызметкерге өз міндетін адал атқаратындай жағдай тудыру керек [16, 6б.].
"Бір нәрсе анық - криминологиялық зерттеулердің нәтижелеріне сүйенбей, нақты криминологиялық жағдайдың (сыбайлас жемқорлықпен күрестің - авт.) заңдылықтары мен үрдістерін терең зерделемей қылмыстық-құқықтық, іс жүргізу проблемаларын өз деңгейінде шешу мүмкін емес", - дейді профессор Е.О.Алауханов [17, 21б.].
Профессор Т.С.Мауленов "экономикадағы нарықтық қатынастардың жетілмегендігі, заң шығарудағы проблемалар, азаматтар санасының төмендігі" сыбайлас жемқорлықтың басты себептері деп есептейді [18, 34б.].
Сыбайлас жемқорлық қылмыс - таптық құбылыс, ол заманға қарай өзгеріп отырады. Профессор Е.И.Қайыржановтың пікірінше, сыбайлас жемқорлық жеке меншік пайда болып, қоғам антагенистік таптарға бөлінгеннен туындады, оған дейін мұндай ұғым болған емес [19, 12б.].
Филиппиннің бұрынғы президенті Ф.Маркос ел байлығын өзі бас боп талан-таражға салғандығын заңдастыру мақсатында Конституцияға өзгеріс енгізді. Сондықтан да сыбайлас жемқорлықты кей кездері заңға қайшы қылық деп айтуға да болмайды [20, 8б.]. Кейбір криминалистер мұндай пікірді жақтайды. "Сыбайлас жемқорлық - әлеуметтік құбылыс, ол лауазымды адамның өз қызмет бабын өзінің бас пайдасы үшін пайдалануынан көрініс табады" [21, 7б.].
Г.А.Сатаров, М.И.Левин және М.Л.Цирик сыбайлас жемқорлыққа "қызмет бабын пайдақорлық мақсатта теріс пайдалану" деген сипаттама береді [22, 3б.].
"Сыбайлас жемқорлық - мемлекеттік қызметті жеке пайда үшін заңсыз пайдалану. "Заңсыз" термині мемлекеттік қызметтегі адамның іс-әрекетін реттейтін заңның (ереженің) бар екендігін білдіреді" [23, 16б.].
А.П.Козлов сыбайлас жемқорлыққа мынадай сипаттама береді: "Сыбайлас жемқорлық - биліктің коррозиясы. Тат металды жейтіні сияқты, сыбайлас жемқорлық та мемлекеттік аппаратты бүлдіреді, қоғамның керегесін күйретеді. Қоғамның ахуалын сыбайлас жемқорлықтың деңгейіне қарап білуге болады. Металдың коррозиядан әлсірейтіні сияқты, қоғам да сыбайлас жемқорлықтан қажиды" [24, 4б.].
Б.В.Волженкин сыбайлас жемқорлық ұғымына кеңірек түсінік береді: "Сыбайлас жемқорлық - әлеуметтік құбылыс, ол мемлекеттік қызметкердің немесе мемлекеттік функция атқаратын өзге адамдардың өз қызмет жағдайын, лауазымдық беделді және мәртебені өзінің баюы немесе топтың мүддесі үшін пайдалануы нәтижесінде биліктің әлсіреуіне алып келеді" [25, 30б.].
Осы анықтамаларды талдай келе, жалпы сыбайлас жемқорлыққа мынадай белгілер тән деген қорытындыға келеміз:
oo бұл әлеуметтік құбылыс; ол үйреншікті жағдайға айналғанда азаматтық қоғам, мемлекет ыдырай бастайды;
oo бұл құқық бұзушылықтың өзіне тән субъектілері бар (мемлекеттік қызметкерлер, мемлекеттік функциялар атқаруға өкілетті адамдар және де жеке сектордағы басқарушылық функцияларды атқаруға өкілетті адамдар);
oo бұл субъектілердің жүктелген қызмет мүддесіне және құқық пен моральдің белгіленген нормаларына қарамай өз қызмет бабын, құқықтық мәртебесін және лауазымдық беделін теріс пайдалануы;
oo жоғарыда аталған субъектілердің өзінің баюын немесе басқа адамдардың мүддесін көздеп атқарған қызметі.
Сонымен, сыбайлас жемқорлық қоғам мен мемлекетті іштей ыдырататын әлеуметтік құбылыс.
Біздің ойымызша, сыбайлас жемқорлықты бірнеше негізгі түрлерге топтастыруға болады:
Субъектінің мәртебесі бойынша:
1) билік органдарындағы сыбайлас жемқорлық;
2) жеке сектордағы сыбайлас жемқорлық;
3) саясаттағы немесе саяси сыбайлас жемқорлық.
Деңгейлері бойынша:
1) төмендегі;
2) жоғарыдағы;
3) вертикальды,
Қоғамға қауіптілік дәрежесі бойынша:
1) сыбайлас жемқорлық - теріс қылық;
2) сыбайлас жемқорлық - қылмыс;
Осы түрлердің сипаттамасын қарастырайық.
Билік (атқарушы, өкілдік және сот) органдарындағы сыбайлас жемқорлық бүгінгі күннің өзекті проблемаларының бірі, біздің жұмысымыз соған арналған (онымен күрес мәселесі жеке тарауда сөз болады).
Мемлекеттік емес ұйымдардағы не жеке сектордағы сыбайлас жемқорлық қазіргі кезде кең таралған. Коммерциялық немесе қоғамдық ұйымдардың басшылары да өздеріне тиесілі емес ресурстарға иелік жасап, ұйым мүддесіне нұқсан келтіретін әрекеттерге барады. Мысалы:
oo коммерциялық банктердің пара алып, жоба үшін берген несиелерін қалтаға салып, қашып кету;
oo меншіктің әртүрлі формасындағы кәсіпорындардан пара беріп, материалдық құндылықтарды (ішімдіктерді, мұнай өнімдерін) төменгі бағамен алу.
Соған байланысты Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне билікті немесе өкілеттікті асыра пайдалану (362-бап) және параға коммерциялық сатып алу (253-бап) үшін қылмыстық жауапкершілік енгізілді.
Кейбір ғалымдар саяси сыбайлас жемқорлықты өзінше бөліп алады. Мысалы, профессор В.А.Шабалин, оны "үстемдік жасаушы саяси элитаның өз билігін нығайту үшін мемлекеттік ресурстарды заңсыз пайдалануынан көрініс табатын девитанттық саяси іс-әрекет" деп санайды. Бұл пікірді профессор Е.О.Алауханов та құптайды [26, 3-4б.]."Саяси сыбайлас жемқорлықта аппарат шенеунігі мораль мен заң нормаларын пара алу үшін емес, саяси ұпай алу үшін, туыстық байла-ныстар және т.б. үшін бұзады", - дейді В.Н.Кудрявцев [27, 56б.].
Г.Н.Горшенковтың пікірінше, саяси сыбайлас жемқорлық қылмыстық тәртіпте жазаланбайтын іс-әрекеттерде (саяси қолдау көрсету) және қылмыстық-жазаланатын іс-әрекеттерде (парақорлық, сатып алу) көрініс табады [28, 64б.].
П.А.Кабанов саяси сыбайлас жемқорлыққа мынадай анықтама береді: "мемлекеттік қызметкердің, не сол орынға үміткердің, не солардың тапсырмасын орындаушы басқа адамның белгілі бір мемлекетте белгілі бір уақыт аралығында тиісті мемлекеттік қызметті сақтап қалу немесе сол орынға тұру үшін басқа адамдардың, қоғамның мүддесіне қайшы келетін әрекеттерінің жиынтығы" [29, 27б.].
Сайлаушылар дауысын сатып алуда да сыбайлас жемқорлықтың белгісі бар. Конституция бойынша сайлаушыда "билікті өкілеттік" деп аталатын ресурс бар. Дауыс беру арқылы сайлаушы бұл өкілеттігін өзі қалаған адамға береді. Ал егер сайлаушы мен сайланушы арасында қандай да бір мәміле болса, яғни дауысты біреуі сатып, екіншісі сатып алатын болса, ол заңды бұзғандық болып табылады. Тіптен, сайлау науқаны кезінде де сыбайлас жемқорлық орын алуы мүмкін. Дауысқа түскен кандидатқа қаржылай көмек керек, оны ол коммерциялық құрылымдардан, кейде криминалдық топтардан алады. Қарыз кейін өтеледі деген оларда да есеп бар.
Саяси сыбайлас жемқорлықтың кең таралған қылмыстық-жазаланатын формасы - пара беру (367-бап) және пара алу (366-бап).
Одан кейінгі кең таралған формасы - саясат субъектілерін сатып алу (150-баптың 2-бөлігі). Бұл құбылыстың мынадай түрлерін бөліп алуға болады:
oo сайланатын қызметке кандидаттың немесе оның тобындағы адамдардың сайлаушыларды (олардың дауысын) сатып алуы;
oo сайланатын қызметке кандидатты сатып алу - не оның басқа бір кандидаттың пайдасына өз кандидатурасын қайтарып алуы, не сайлау алды науқанды "пәс" жүргізуі.
Халықаралық тәжірибеде мұндай жиі кездеседі. Ұлыбритания Парламентіне сайлау кезінде депутаттыққа кандидат М.Сарвар өзінің бәсекесіне 5000 фунт стерлинг беріп, оны аса талпынбауға көндірген [30, 4б.].
Осы аталған саяси сыбайлас жемқорлықты талдай отырып, біз оның негізгі белгілерін бөліп алдық:
oo Саяси сыбайлас жемқорлық көбінесе әртүрлі сайлауларды өткізумен байланысты не белгілі бір мемлекеттік қызметке тағайындаумен немесе бекітумен байланысты.
Бұл қылмыстың арнайы субъектісіне саяси тұлға болып қалыптасқан адамдар, сондай-ақ сайланбалы қызметке үміткерлер жатады.
oo Саяси жемқорлық субъектілерінің іс-әрекеті, бәрінен бұрын, өзі үшін де, басқа адамдар үшін де белгілі бір қызметті не мәртебені алуға немесе сақтауға бағытталған. Сонымен, саяси сыбайлас жемқорлыққа саясаткерлердің, үміткерлердің немесе олармен байланысты адамдардың сайлауға даярлық және оны өткізу кезіндегі, белгілі бір лауазымға тағайындау және бекіту кезіндегі іс-әрекеті деп анықтама беруге болады.
Әрекет ететін деңгейі бойынша сыбайлас жемқорлықты төменгі, жоғарғы және вертикальды деп бөлуге болады.
Төменгі сыбайлас жемқорлық билік органдарының орта және төменгі деңгейінде кең таралған және ол шенеуніктер мен азаматтардың араларындағы қатынаспен байланысты (тіркеу, айыппұл, лицензия беру және т.б.).
Жоғарғы сыбайлас жемқорлық жоғарғы лауазымды адамдардың өте маңызды шешім қабылдауымен байланысты (заңдар қабылдау, мемлекеттік тапсырыстар және т.б.). Мұндай мәмілелер мемлекеттік биліктің бір органында болады. Мысалы, төменгі тұрған шенеунік өзінің бастығына оның "көмегі" үшін пара береді.
Сыбайлас жемқорлықтың бұл формасы министрліктер мен ведомстволардың, әсіресе Қаржы министрлігінің құрылымында жиі кездеседі. Бұл ретте сыбайлас жемқорлық жекелеген акті түрінен қалыптасып қалған формаға айналып отыр. Сыбайлас жемқорлықтың кейбір түрлері қылмыс деп танылып, қылмыстық тәртіпте қудаланады, ал кейбіреулері ондайға жатпайды, олар құқықтың басқа салаларымен реттелінеді.
Сыбайлас жемқорлыққа қатысы бар барлық әрекеттер, ең алдымен, "Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы" Заңда, Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінде және мемлекеттік қызметті реттейтін заңдарда қарастырылуы тиіс.
Қылмыстық құқық бұзушылық белгісі жоқ сыбайлас жемқорлық әрекеттер үшін мемлекеттік қызметкерлерге қойылатын шектеулер "Мемлекеттік қызмет туралы" Заңда берілген:
oo педагогикалық, ғылыми және басқа шығармашылық қызметтен басқа ақы төленетін қызметпен айналысуға;
oo өзі немесе басқа біреу арқылы кәсіпкерлік қызметпен айналысуға;
oo егер заңда өзгедей көзделмеген болса немесе егер заңда белгіленген тәртіпте оған сол ұйымды басқаруға қатысу тапсырылмаған болса, коммерциялық ұйымның басқару органының мүшесі болуға;
oo өзі қызметте тұрған не тікелей бағынатын немесе бақылауында тұрған мемлекеттік органның сенім білдірген адамы немесе үшінші адамның істері жөніндегі өкілі болуға;
oo материалдық-техникалық, қаржылық және ақпараттық қамтамасыз ету қаражатын, басқа да мемлекеттік мүліктер мен қызметтік ақпаратты қызметтен тыс мақсатқа пайдалануға.
Сыбайлас жемқорлыққа берілген анықтаманы ғалымдардың барлығы бірдей құптамайды.
Мысалы, А.И.Долгова оны "сыбайлас жемқорлық сипатындағы қылмыстардың жиынтығы" деп қарастырады [31, 51б.].
П.Н.Панченконың ойынша, ол - "мемлекеттік аппараттың лауазымды адамдарының сатқындығы, олардың қызмет бабын теріс пайдаланып ұрлық жасауы, пара алу, пара беруі немесе парақорлықта делдал болуы" [32, 72б.].
Сыбайлас жемқорлық қылмыстылығының негізгі белгілері, бұл:
oo бәрінен бұрын, адамдардың белгілі бір санаты жасаған қылмыстардың жиынтығы;
oo арнайы субъектілердің болуы, яғни мемлекеттік басқару органына ресми тартылған, сондай-ақ жеке сектордың ұйымдарында лауазымды қызмет атқаратын адамдардың болуы;
oo бұл субъектілер өздерінің қызметін және мәртебесін жеке өзінің және белгілі бір топтың мүддесі үшін пайдаланады [33, 6б.].
Қылмыстық жазаланатын сыбайлас жемқорлық әрекеттердің ішінде Алматы, Астана қалаларында, Ақмола, Оңтүстік Қазақстан облыстарында парақорлық, қызмет билігін теріс пайдалану, қызметтік сатып алу және заңсыз сыйақы жиі кездеседі. Бақылаушы, қадағалаушы органдардың (полиция, төтенше жағдай, эпидстанса т.б.) қызметкерлеріне, олар хаттама, акт толтырмауы үшін әдетте пара беріледі.
Американдық мемлекеттер ұйымына қатысушылардың Каракас (Венесуэла) қаласында қол қойған (1996) Америкааралық конвенциясында "сыбайлас жемқорлықтың мынадай белгілері" аталған:
oo үкімет шенеунігінің немесе мемлекеттік міндет атқаратын адамның ақшалай құны бар кез келген затты немесе сыйлық, қызмет көрсету және т.б. түріндегі пайданы қызмет орнында жасайтын немесе жасамайтын әрекеті үшін алуы немесе талап етуі;
oo өзі үшін немесе үшінші біреу үшін заңсыз пайда табу мақсатында үкімет шенеунігінің немесе мемлекеттік міндет атқаратын адамның өз міндетін атқару кезінде кез келген әрекетті жасауы немесе жасамауы;
oo осы әрекеттерді жасау нәтижесінде алынған мүлікті алаяқтықпен пайдалану немесе жасыру;
oo қолын жеткізе алатын мемлекеттік мүлікті, басқадай бір компаниялардың немесе ұйымдардың мүлкін үкімет шенеунігінің немесе мемлекеттік міндет атқаратын адамның өзінің немесе үшінші біреудің пайдасы үшін заңсыз пайдалануы;
oo жұмыс бабында алған кез келген құпия немесе жасырын ақпаратты үкімет шенеунігінің немесе мемлекеттік міндет атқаратын адамның өзінің немесе үшінші біреудің пайдасы үшін заңсыз пайдалануы;
АҚШ-тағы сыбайлас жемқорлықтың кең таралған түрі - "кикбэкинг". Онда келісуші жақтар ауызша бір бағаға келіседі, ал ресми келісімде одан жоғары баға көрсетіледі. Артық ақшаны өзара бөліседі. Пара алудың мұндай түрі Қазақстанда да бар.
Сыбайлас жемқорлықтық қылмыстың жаза көзделмеген мынадай түрлері де бар:
oo жеке өзі немесе бірлесіп табыс табуы үшін лауазымды адамның, мемлекеттік қызметкердің немесе депутаттың коммерциялық қызметке тікелей қатысуы;
oo мемлекеттің ақша қаражатын "қолма қол ақшаға" айналдырып ұрлау үшін өз қызмет бабын пайдаланып коммерциялық құрылымдарға аудару;
oo мемлекеттік ресурстар есебінен өзінің корпоративтік тобына жеңілдік жасау;
oo өз басына және корпоративтік пайда үшін қызмет бабын пайдаланып, БАҚ-на ықпал ету;
oo шағын топтың мүддесін көздейтін нормативтік актілердің қабылдануына ықпал жасау;
oo жекелеген үміткерлердің сайлау қорына мемлекеттік қаржыдан бөлу [34, 55б.].
Сыбайлас жемқорлықтың әрбір нақты жағдайдағы кейбір көріністерін жемқорлық деп санауға болмайды, ол үшін сыбайлас жемқорлықтың сыртқы белгілері (индикаторлары) және бірнеше көріністерінің жиынтығы болуға тиіс.
Ондай сыртқы белгілерді түгелдей айту мүмкін емес, бірақ олардың кемінде екі түрін бөліп алуға болады, олар: әлеуметтік-бейтарап индикаторлар және қажетті тән (немесе сигналдық) белгілер.
Әлеуметтік-бейтарап индикаторлар лауазымды адамның іс-әрекеті мен қызметіне байланысты болады:
oo "тіленуші" кәсіпкерлермен ресми емес ұзақ келіссөз жүргізу;
oo материалдық жағдайының күрт өзгеруі;
oo бос уақытының болмауы, демалыстан бас тартуы, ауырса да жұмысқа келуі;
oo жұмыстан кейін бөтен біреулердің оны үйіне жеткізуі;
oo өз құзырына жатпайтын басқа ведомстволардың жұмысына тосыннан қызығушылық таныту;
oo қымбат сыйлықтарды ашықтан-ашық беру;
oo жанама қызмет (мысалы, фирмада "кеңесші" болу).
Қажетті тән немесе "сигналдық индикаторлар":
oo конкурсқа қатысушының құжаттарын рәсімдегенде немесе жобасын қарағанда оған қолайлы жағдай тудыру;
oo бір ұйымның не кәсіпкердің конкурстарда бірнеше мәрте жеңуі;
oo әртүрлі жобалар бойынша ұзақ уақыт бойы тек бір ұйымның жұмысын қабылдау;
oo мемлекет үшін тиімсіз екенін біле тұра ұзақ мерзімді шарттар жасасу;
oo айыппұлдық санкциялар көрсетілмей шарт жасасу;
oo нақты ұйымның, адамның пайдасы үшін сметаға өзгерістер енгізу;
oo мемлекеттік билік органдарынан келіп түсетін хаттарда тіркеу нөмірлерінің болмауы;
oo тендер өткізгеннен кейін алғашқы мәлімделгенге қарағанда есептік соманы төмендету.
1.2 Қазақстан Республикасындағы сыбайлас жемқорлықпен күресудің тарихы
"Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ" деп қара қылды қақ жарып, турасын айтып, әділдікке жүгінген қаймана халықтың ұрпағы бүгінгідей өз алдына ел болып, еңсесі биік 30 мемлекеттің қатарына жетуді көздеп отырмыз. Бүгінгі күні оған кедергі келтіріп отырған коғам дертінің бірі - сыбайлас жемқорлық.
Сыбайлас жемқорлық кез келген мемлекеттің экономикасының дамуына кедергі келтіретін қауіп-қатердің бірі болып табылады. Сыбайлас жемқорлықты болдырмау, оның алдын алу мақсатында мемлкетімізде көптеген іс-шаралар жүзеге асырылуда. Сыбайлас жемқорлық мәселесі бүгінде күрмеуі қалың күрделі мәселе болып отыр. Үлкен әлеуметтік қасірет болып табылатын ол саяси даму тұрғысынан бір-біріне ұқсамайтын әлемдегі барлық елдердің қай-қайсысын да қатты алаңдататыны анық.
Сыбайлас жемқорлық мемлекеттік билік органдары қабылдайтын шешімдердің тиімділігіне зиян келтіре отырып, ел экономикасына кері әсер етеді, адамгершілік қағидаттарына зиян келтіреді, азаматтардың мемлекетке деген сенімділігін азайтады және әділ сот төрелігінің қағидаттарын бұзады. Сыбайлас жемқорлық, әрине, мемлекеттік басқарудың тиімділігін, елдің инвестициялық тартымдылығын төмендетеді, үдемелі әлеуметтік-экономикалық дамудың тоқтап қалуына ықпал етеді.
Ежелгі дереккөздерді талдау сыбайлас жемқорлық мемлекеттік аппараттың туындауымен қатар пайда болған және әртүрлі тарихи даму кезеңінде барлық елдерге сол немесе өзге дәрежеде тән болды.
Сыбайлас жемқорлықтың пайда болуы алғашқы деректерінің бірі - Ежелгі Вавилон мұрағаттары (біздің эрамызға дейінгі XXIV екінші жартысы), кейіннен вавилон патшасы Хаммурапидің атақты заңдары (біздің эрамызға дейінгі XIX ғасыр).
Ежелгі құқық көздерінде сыбайлас жемқорлық іс-әрекеттер жасағаны үшін нақты жазалануы тиіс екені көрсетіледі: "§ 5. Егер судья істі талқылап, шешім шығарып, мөрі бар құжатты дайындаса, сосын өз шешімін өзгертсе, онда бұл судьяны шешімін өзгерткенін әшкерелеген жөн және осы істегі талап сомасын жиырма есе етіп төлеуі тиіс, одан бөлек жиналыста оны судьялар орынтағынан қуылуы тиіс және ол орнына қайтып келіп, сотта судьялармен бірлесіп отырмауы тиіс. § 6. Егер адам құдайдың затын ұрлап алса, ол адам өлтірілуі керек, сонымен қатар оның қолынан ұрланған затты қабылдаған адам да өлтірілуі тиіс" [35, 45б.].
Сыбайлас жемқорлық тарихы адамзат өркениетінің тарихымен қатар келеді. Тіптен Таурат кітабында былай делінген: "княздерің сенің заң бұзады, олар ұлылармен сыбайлас; олар сыйлықты жақсы көреді, пара іздейді", "Айыптыны сыйлық үшін ақтап, заңдыны құқықтан айырғандар оңбайды" [36, 10б.].
Парақорлық орыстың ХІІІ ғасырдағы шежірелерінде де кездеседі. Оған алғаш заңмен тосқауыл қойған Иван ІІІ болатын. Оның немересі Иван Грозный 1561 жылы Сот грамотасын енгізді, онда жергілікті жер басқармасы шенеуніктерінің пара алғандығы үшін өлім жазасы түрінде санкция белгіленді [37, 15б.]. Сыбайлас жемқорлыққа алғашқы наразылық А.М.Романов кезінде болды. Ол 1648 жылы Мәскеу қаласында өтті, халықтың жеңісімен аяқталды, сыбайлас жемқорлық қылмыс жасаған екі "министрді" патша көпшіліктің қолына берді.
Парақорлық және басқа да қылмыстар үшін жауапкершілік 1649 жылғы Собор Жинағында көрініс тапты. Жинақтың 5 және 7-баптарында сот органдарының лауазымды адамдарының сыйлық алғаны үшін жауапкершілігі қарастырылса, 6-бап ондай субъектілер ауқымын кеңейтті [38, 90б.].
Елдегі етек алған сыбайлас жемқорлықпен күрес есебінде Петр І воеводалардың мемлекеттік қызметті атқару мерзімін екі жылға дейін қысқартты. Ол қызметін ары қарай жалғастыруы үшін халықтың өтініш білдірген жазбаша арызы болуға тиіс еді. Патша пара бергендік үшін де қылмыстық жауапкершілік енгізді. Сонымен қатар ол бас пайда үшін жасалған қылмысқа көмектескендер және мұндай қылмыстардың жасалғандығын жеткізбегендер үшін де жауапкершілік енгізді. Мұндай қылмыстар мемлекет мүддесіне қарсы бағытталған қылмыстар деп саналды. Бірақ бұл шаралар ойдағыдай нәтиже бере қоймады. Тіптен сыбайлас жемқорлық жасаған шенеунікті көрсеткен адамға жылжымайтын және жылжитын барлық мүліктері берілетін, ал жеткізуші адам лайықты болса, оған шенеуніктің шендеріне дейін берілетін нормативтік акті енгізілді. Бары бір айтарлықтай нәтиже болмады. Петр І кезеңін сипаттай келе, В.О.Ключевский былай деп жазды: "Петр І кезінде қазына ұрлаушылық пен парақорлық бұрын болмаған шекке жетті" [39, 180б.]. Петр І жүргізген реформалар барысында парақорлық ұғымның мазмұны өзгерді - мемлекет мүлкін лауазымды адамдардың бас салып ұрлауын олардың қызмет бабын бас пайда үшін теріс пайдалануы деп саналды [40, 12б.].
Қазақ даласындағы рулық қауымдарда қабылданған әдеттік құқық нормаларын көшпенділер мәдениетіндегі дәстүрлер анықтады. Дегенмен Монғол хандығының да ықпалы елеулі болды. Ж.А.Тұяқбайдың пікірінше, құқықтық жүйе негіздерінің Қазақстанда қалыптаса бастауының алғашқы кезеңін орта және кейінгі орта ғасырға - XIV-ғасыр мен XIX-ғасырдың бірінші жартысы аралығына жатқызу керек. Бұл кезеңде құқықтың дәстүрлі мұсылмандық жүйесі мен монғолдардың көшпенді өркениетінің құқықтық институттарының өзара үйлесу процесі жүрді [41, 11б.].
Бұл кезеңде қазақ қоғамында сыбайлас жемқорлық ұғымы болмаған. Бірақ Қазақстан Ресейге қосылғанға дейін ақсүйектерге сый-сияпат жасау болған. Мысалы, қарапайым дихан, хан, сұлтан, билерге "ұшыр" салығын - алған өнімінің оннан бірін төлеп тұрған. Мал өсіруші "зекет" салығын - біршама малын беріп тұрған. Сонымен қатар шонжарлар үшін соғым мал немесе сыбаға жинастырылатын. Басқа да сыйлықтар болды.
Ордада заң күші бар қырғыз әдеттерінің баяндауында былай делінген: "Хан немесе сұлтан қыс бойы халық есебінен тамақтануы үшін күзде соғым беріледі, сол мақсатта сыбағаны көктемде береді. Ордада отырған адам қандай да бір қызмет атқарғанымен қарапайым қырғыздың сыйынан бас тарта алмайды" [42, 185б.].
XVI ғасырдың басынан бастап Қазақстанда "Қасымның қасқа жолы" деп аталатын Қасым ханның заңы күшіне кірді, оның негізіне әдет құқығының нормалары алынды. Бұл әдет құқығының нормаларын XVII-ғасырдың аяғында Тәуке хан өзінің "Жеті жарғысында" толықтырып бір жүйеге келтірді.
Т.М.Күлтелеевтің пікірінше, ол кездегі қазақтардың әдет құқығы үш көзден: әдеттерден, билер сотының тәжірибесін және билер съезінің ережелерінен тұрды [42, 139б.]. Сот функциясын ол кезде әдет құқығына сүйеніп хандар, сұлтандар және билер ауызша атқарды. Олардың айтқаны ақтық шешім болып саналды. Ел ішіндегі дау-дамайды сол жерге барып шешетін, ол үшін "ханлық" деп аталатын сыйақы алып тұрды. Мұндай шешімдердің нәтижесінде құқықтың жаңа нормалары пайда болды. Дауласқан жақтардың төрелік айтқан билерге тарту жасауына рұқсат етілді.
"1855 жылы Беріш және Адай рулары Құшанғали Шигаев сұлтанның әділетсіздігіне жергілікті билік органына шағымданған. Олар "сұлтан ақша берсең шағымыңды қарайды, бермесең көзге көрінбейді де" деп жазған. Тексеру кезінде Шигаевтің старшина қызметін 100-200 сом күміс теңгеден сататындығы анықталған", - дейді С.З.Зиманов [43, 191б.].
Оның пікірінше, "Феодал ақсүйектер шаруалардан әртүрлі тәсілдермен қосымша өнім алып отырған. Бір жағдайда өздерінің көшіп-қону шығынын жабу үшін, екінші бір жағдайда - бұрыннан келе жатқан дәстүр бойынша "еркімен" берілетін сый-сияпат алып, үшінші жағдайда - руластарға "көмек" жинастырып өздері алатын болды" [43, 292б.].
"Қырғыз әдеттерін баяндауда" д`Андре: "Ордада құрмет көрсетілетін әрбір адамға, лауазым иесі болса да, сыйлық алуға болады, ол тіптен берген сыйлықтан бас тарта алмайды", - деп жазды.
Қазақтардың әдеттік құқығын зерттеуші Л.С.Фукс былай дейді: "Сұлтандар мен ақсүйектер бұрыннан келе жатқан әдетке сүйеніп, халықты қанауда. Тонауға рұқсат беретін бұл норманы олар сақтап қалуға мүдделі еді" [44, 54б.].
Сонымен қазақтардың сыйлық беру дәстүрі бұрыннан келе жатқан әдет болатын. "Жеті жарғыда" қоғамдық қатынастардың барлық жағы қамтылған. Онда азаматтық, әкімшілік және қылмыстық құқық нормалары, дін, салық жайында ережелер бар. Бірақ бір орталықтан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Д.А. Қонаев атындағы Еуразиялық заң Академиясы
Кукбестинова Диана Мухамеджановна
Қазақстан Республикасындағы сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтардың сипаты мен серпінін анықтаудың ерекшеліктері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Білім беру бағдарламасы - 6В04201 - Құқықтану
Алматы, 2023
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
Д.А. Қонаев атындағы Еуразиялық заң Академиясы
Қылмыстық-құқықтық пәндер және құқық қорғау
қызметі КАФЕДРАСЫ
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
_____________
з.ғ.д., профессор Умирбаева З.А.
______ __________ 2023 ж
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақстан Республикасындағы сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтардың сипаты мен серпінін анықтаудың ерекшеліктері
Білім беру бағдарламасы - 6В04201-Құқықтану
Орындаған: ________________ Кукбестинова Д.М.
ҚТ-19-ҚБ03
Ғылыми жетекші: ______________ Дюсебаев Т.Т.
PhD доктор, доцент
Норма бақылаушы ____________ Белхожаева Д.Ж.
Құқық магистрі, аға оқытушы
Алматы, 2023
Д.А. Қонаев атындағы Еуразиялық заң академиясы
Білім беру бағдарламасы - Құқықтану - 6В04201
Қылмыстық-құқықтық пәндер және құқық
қорғау қызметі кафедрасы
Диплом жұмысты орындау үшін
ТАПСЫРМА
Студент: Кукбестинова Диана Мухамеджановна
Білім беру бағдарламасы - Құқықтану - 6В04201, 4-курс, ҚТ-19-ҚБ03, күндізгі бөлім
Жұмыстың тақырыбы: Қазақстан Республикасындағы сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтардың сипаты мен серпінін анықтаудың ерекшеліктері
Ғылыми жетекші PhD доктор, доцент Дюсебаев Т.Т.
Академия ректорының бұйрығымен бекітілген №67 29 10 2022 ж.
Аяқталған жұмысты кафедраға өткізу мерзімі 13 05 2023 ж.
Жұмыстың мазмұны мен көлемі:
а) Cыбaйлac жемқopлықтың әлеуметтiк-құқықтық құбылыc pетiндегi мәcелелеpi
ә) Cыбaйлac жемқopлық қылмыcтapдың қылмыcтық-құқықтық cипaттaмacы
б) Мемлекеттік қызметтегі сыбайлас жемқорлық қылмыстық құқық бұзушылығының мәселелері.
Ұсынылған негізгі қайнар көздер (әдебиет):
1. Кeмaли E.C. Кoppyпциoннaя пpecтyпнocть лиц, yпoлнoмoчeнных нa выпoлнeниe гocyдapcтвeнных фyнкций (кpиминoлoгичecкиe и yгoлoвнo-пpaвoвыe пpoблeмы). Диcc.к.ю.н. - Aлмaты:Aкaдeмия МВД PК, 2017. -130c.
2. Уголовное право Казахстана (Общая часть): Учебник для ВУЗов Под ред. Проф. И. И. Рогов, доц. С. М. Рахметов; Алматинс. Юрид. Инс-т. - Алматы: ТОО Баспа, 2020. -228с.
3. Мayлeнoв Г.C. Кoppyпция, кaк coциaльнoe явлeниe и мepы eгo пpeдyпpeждeния. - Acтaнa, 2015. - 264 c.
Тапсырма берілген күн 03 қараша 2022 ж.
Ғылыми жетекші
PhD доктор, доцент ____________ Дюсебаев Т.Т.
Тапсырманы орындауға алған студент: __________ Кукбестинова Д.М.
Д.А.Қонаев атындағы Еуразиялық заң академиясы
Білім беру бағдарламасы - Құқықтану - 6В04201
Қылмыстық- құқықтық пәндер және құқық қорғау қызметі кафедрасы
Күнтізбелік кесте
Қазақстан Республикасындағы сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтардың сипаты мен серпінін анықтаудың ерекшеліктері тақырыбындағы дипломдық жұмыстың рәсімделу кестесі
№
Жұмыс кезеңдері
Жұмыс кезеңдерін орындау мерзімдері
Жетекшінің қолы
1
Негізгі қайнар көздер бойынша әдебиетнама құрастыру үшін, әдебиеттерді таңдап, қарастырып, өңдеу
Қараша-желтоқсан
2022
2
Дипломдық жұмыс жоспарын құрастыру және оған ғылыми жетекшінің келісімі
Қараша 2022
3
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауын тексеруге ұсыну
Желтоқсан 2022-Қаңтар 2023
4
Өндірістік (диплом алды) тәжірибені өту орынында жинақталған тәжірибелік материалдарды жүйелеу, талдау және өңдеу
17 қаңтар-
10 сәуір 2023
5
Дипломдық жұмыстың екінші тарауын тексеруге ұсыну
Ақпан 2023
6
Дипломдық жұмыстың үшінші тарауын тексеруге ұсыну
Наурыз 2023
7
Тұжырымдар мен ұсыныстардың ғылыми жетекшімен келісілуі
Сәуір 2023
8
Дипломдық жұмысты ескертулер бойынша қайта жөндеп, оны ғылыми жетекшінің пікірімен бірге кафедраға өткізу
Сәуір2023
9
Кафедраның қорғауға жіберу туралы шешімі
№10 хаттама
20.05.2023
10
Кафедраның меңгерушісі қорғауға жібергеннен кейін, сыртқы оппонентке сын-пікірберуге жіберіліуі, жазбаша сын-пікірдің алынуы (қорғауға 10 күн қалғанға дейін)
13 мамыр 2023
Ғылыми жетекші
PhD доктор, доцент ____________ Дюсебаев Т.Т.
МAЗМҰНЫ
КIPICПЕ
6
1
CыбAйлAC жемқOPлықТЫҢ әлеУметтIк-құқықтық құбылыC PетIндегI мәCелелеPI9
1.1
Cыбaйлac жемқopлықтың тaбиғaты және oның түpлеpi9
1.2
Қазақстан Республикасындағы сыбайлас жемқорлықпен күресудің тарихы16
2
CыбAйлAC жемқOPлық қылмыCтAPдың қылмыCтық- құқықтық CипAттAмACы31
2.1
Cыбaйлac жемқopлық қылмыcтapының oбъективтiк және cyбъективтiк белгiлеpiнiң cипaттaмacы31
2.2
Қазақстан Республикадағы сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтардың сипаты мен серпінін анықтаудың ерекшеліктері..
39
3
МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗМЕТТЕГІ СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҒЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ49
3.1
Зaмaнayи Қaзaқcтaндaғы cыбaйлac жемқopлық қылмыcтылығымен күpеc жүpгiзyдiң қaғидaлapы, әдicтеpi және тәciлдеpi49
3.2
Cыбaйлac жемқopлық қылмыcтылығын тyдыpaтын cебептеp мен жaғдaйлap57
3.3
Мемлекеттік қызмет жүйесіндегі сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттыру факторы ретінде61
ҚOPЫТЫНДЫ70
ПAЙДAЛAНЫЛҒAН ДЕPЕККӨЗДЕP ТIЗIМI74
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыcтың өзектілігі. Дипломдық жұмыс сыбайлас жемқорлық қылмыстылығының алдын алу мәселелерін зерттеуге арналған. Жұмыста сыбайлас жемқорлықтың табиғаты және оның түрлері, Қазақстан Республикасындағы сыбайлас жемқорлықпен күресудің тарихы, сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнаманың қалыптасуы мен дамуы, сыбайлас жемқорлық қылмыстарының объективтік және субъективтік белгілерінің сипаттамасы, Қазақстан Республикасындағы сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтардың сипаты мен серпінін анықтаудың ерекшеліктері жан-жақты зерделеніп, заманауи Қазақстандағы сыбайлас жемқорлық қылмыстылығымен күрес жүргізудің қағидалары, әдістері және тәсілдері, сыбайлас жемқорлық қылмыстылығын тудыратын себептер мен жағдайларды зерттеудің және халықаралық-құқықтық тәжірибенің негізінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнаманы әрі қарай жетілдіру жөнінде ұсыныстар айтылады.
10 қaңтap 2020 жылғы Қaзaқстaн Peспубликaсының Пpeзидeнтi К.К.Тоқeвтың "Төртінші өнеркәсіптік революция жағдайындағы дамудың жаңа мүмкіндіктері" aтты Қaзaқстaн xaлқынa жoлдaуындaғы тоғызыншы бaсымдық - жемқорлықпен күрес және заңның үстемдігіне қaтысты. "Жемқорлықтың алдын алуға бағытталған күрес жалғаса береді. Көп жұмыс істеліп жатыр. Соңғы 3 жылда ғана жоғары лауазымды шенеуніктер мен мемлекеттік компаниялардың басшыларын қоса алғанда, жемқорлық үшін 2,5 мыңнан астам адам сотталды. Осы уақыт ішінде олардың 17 миллиард теңге көлемінде келтірген залалы өтелді"[1].
Дипломдық жұмыста сыбайлас жемқорлық ұғымымен, оның көрініс табу түрлері және нысандарымен байланысты мәселелерді зерттеп, сыбайлас жемқорлық жайындағы отандық және шетелдік заңнамаларға, билік органдарындағы жемқорлықтың себептері мен жағдайларына талдама жасалынады, бұл қылмысты шектеудің нақты шаралары ұсынылады. Сонымен қатар, мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік басқару мүдделеріне қарсы сыбайлас жемқорлық және өзге де қылмыстық құқық бұзушылықтарды саралау мәселелері зерттелініп, Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі нормаларындағы даулы тұстарға талдама жасалынады, қылмыстық құқық бұзушылықтардың жаңа құрамдарын айқындау әдістемесін, сондай-ақ қылмыстық заңнамаға бірқатар өзгертулер мен толықтырулар ұсынылады. Бұл ғылыми тұрғыдан да, тәжірибелік жағынан да қызығушылық тудыратын мәселелер[2].
Cыбайлас жемқорлыққа тартылған 1146 тұлғалардың, 828 сотқа берілді, бұл 2018 жылғы көрсеткіштен 13% көбірек. 2019 жылы орталық мемлекеттік органдардың және олардың ведомстволық бағыныстағы ұйымдарының 19 басшысы әшкерленді, 98 - облыстық, 152 - қалалық және аудандық органдары. Ең көп сыбайлас жемқорлық фактілерін бұзатын барлық деңгейдегі әкімдіктер, ішкі істер органдары және квазимемлекеттік сектор қызметкерлері"[3]. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комитетінің деректері бойынша 2017 жылы - 2452, 2018 жылы - 1588, 2019 жылы - 1416, 2020 жыл (соңғы 2 ай) - 395 сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтар тіркелген[4].
Барған сайын өріс алып бара жатқан сыбайлас жемқорлық қазіргі кезде тек заңгерлердің ғана емес, философия, саясаттану, әлеуметтану, экономика, психология және басқа салалардың мамандарының да назарын аударып отыр. Сыбайлас жемқорлықта өзінше ерекшелік бар. Ол ұйымдасқан қылмыстың, бас пайданы көздейтін, экономикалық және кәсіби қылмыстардың жиынтығын береді. Екінші жағынан онда қылмыстық жауапкершілік көзделген нақты қылмыстың сипаты бар. Осы тұрғыдан алғанда зерттеу тақырыбының өзектілігінде сөз жоқ әрі қазіргі таңдағы қажеттілікті тудырып отыр.
Дипломдық жұмысты зерттеудің мақсаты. Жұмыстың негізгі әрі мазмұнды мақсаты - сыбайлас жемқорлық қылмыстылығының алдын алу мәселелеріне кешенді зерттеу жүргізіп, осы саладағы заңнаманы жетілдіру және оны қолдану тәжірибесі жөнінде ғылыми негізделген ұсынымдар әзірлеу болып табылады.
Дипломдық жұмысты зерттеудің міндеті. Жоғарыда қойылған мақсаттар негізінде төмендегідей міндеттерді шешу алға қойылады:
oo сыбайлас жемқорлықтың табиғаты және оның көрініс табу түрлерін зерттеу;
oo сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнаманың қалыптасуы мен дамуына талдау жасау, оны жетілдіру және тәжірибеде қолдану туралы ұсыныс енгізу;
oo сыбайлас жемқорлықтың қылмыстық-құқықтық сипаттамасына қазіргі қылмыстық заңнамаға сай зерделеу;
oo Қазақстан Республикадағы сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтардың сипаты мен серпінін анықтау;
oo сыбайлас жемқорлық қылмыстарын тудыратын себептер мен жағдайларды, сондай-ақ онымен күресу проблемасын зерделеу.
Дипломдық жұмысты зерттеудің объектісі. Зерттеу объектісі - сыбайлас жемқорлық қылмыстылығының алдын алу мәселелерін құрайтын қоғамдық қатынастардың аясы болып табылады.
Дипломдық жұмысты зерттеудің пәні. Зерттеудің пәні - Қазақстандағы сыбайлас жемқорлық қылмыстарының нақты түрлері, олардың қылмыстық-құқықтық сипаттамасы және сыбайлас жемқорлықпен күрес жүргізудегі қылмыстық заңнама, сонымен қатар тиісті құқық қолдану тәжірибесі болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстан Республикасында сыбайлас жемқорлықпен күрес мәселесі Н.М. Абдиров, Б.А. Абдрахманов, Т.К. Айтмұханбетов, А.Н. Ағыбаев, Е.О. Алауханов, З.О. Ашитов, К.А. Бегалиев, Г.И. Баймурзин, И.Ж.Борчашвили, К.Ж. Балтабаев, Х.А. Абишев, Ұ.С. Жекебаев, Н.О. Дулатбеков, С.Е. Еркенов, А.Ш. Есжанов, Б.Ж. Жүнісов, А.А. Исаев, Е.И. Қайыржанов, М.Ш. Қоғамов, Б.М .Құрманбаев, Қ.А. Мами, Г.С. Мауленов, А.Х. Мендіғұлов, С.С. Молдабаев, Б.А. Мұхамеджанов, М.С. Нарықбаев, М.О. Нүкенов, Б.М. Нұрғалиев, Е.О. Онғарбаев, Г.Ф. Поленов, С.М. Рахметов, И.И. Рогов, Г.Р. Рустемова, М.А. Сәрсенбаев, А. Смағұлов, Л.Ш. Сыдықова, А.А. Темірбеков, Н.Н. Турецкий, Р.Т. Түсіпбеков, К.Ш.Уканов сияқты ғалымдардың жұмыстарында қарастырылған.
Зерттеу барысында Б.В.Волженкин, А.В. Галахов, И.М. Гальперин, Ю.В. Голик, Б.В. Здравомыслов, З.С. Зарипов, А.А. Жижиленко, Н.И. Коржанский, В.Н. Кудрявцев, И.С. Лейкина, Ю.И. Ляпунов, С.В. Максимов, В.Е. Мельников, А.Б. Сахаров, О.В. Филимонов сияқты кеңестік және ресейлік ғалымдардың еңбектері зерделенді.
Жемқорлық қылмыстылығының бұрындары қаншалықты қарастырылғандығына жасалған талдау мынадай тұжырым жасауға мүмкіндік береді:
oo жарияланымдар көп болғанмен, мемлекеттік функциялар атқаратын адамдардың жемқорлығымен күресуге арналған кешенді жұмыстардың тапшылығы бар;
oo сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңдарға енгізілген бірқатар өзгерістер әлі де болса жетілдіруді керек етеді.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңыздылығы. Дипломдық жұмыстың негізгі тұжырымдарын осы саладағы ғылыми проблемаларды зерделеу және одан әрі зерттеу барысында пайдалану мүмкіндігінен көрінеді. Жұмыстың теopиялық зеpттеу нәтижелеpiн жoғаpғы заң oқу opындаpында қылмыстық құқық, криминология, қылмыстық процесс пәндерінің оқу үрдісінде, пәндеp бoйынша oқу куpcтаpын зеpделеу, дәpic жүpгiзу кезiнде қoлдануға бoлады. Дипломдық жұмыстың қорытындысының тәжірибелік мәні, құқық қорғау және құқық қолдану органдарының сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жүргізуді қолдану тәжірибесінде, соттардың жаза тағайындаудағы тиімділігін арттыруда маңызды болып табылады.
Зерттеу жұмысының әдістемелік негізін - қоғамдық ғылымдарға ортақ, жалпы танымдық және арнайы ғылыми әдістер, теориялық негізін қылмыстық құқық, криминология, философия, социология, логика, психология ғылымдарының негізгі қағидалары құрады. Тақырыпты зерттеу барысында тарихи талдау, салыстырмалы құқықтану, жүйелі-құрылымдық талдау әдістері кеңінен пайдаланылды. Жұмыста статистикалық және нақты әлеуметтік (сұхбат, қылмыстық істердің құжаттарымен танысу) әдістерге жүгіну орын алды.
Дипломдық жұмыстың құpылымы және көлемi. Дипломдық жұмыстың құpылымы мен көлемi зеpттеудiң мақcаттаpына, мiндеттеpiне және қиcынына негiзделедi, өзаpа үндеc. Зеpттеу жұмыcы кipicпеден, 3 тараудан, 7 бөлiмшеден, қopытынды мен пайдаланылған дереккөздердің тiзiмiнен тұpады. Жұмыcтың жалпы көлемi ocындай iзденicтеpге қoйылатын талаптаpға cай келедi.
1 сыбайлас жемқорлықТЫҢ әлеуметтік-құқықтық құбылыс ретіндегі мәселелері
1.1 Сыбайлас жемқорлықтың табиғаты және оның түрлері
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениеттің мәнін "сыбайлас жемқорлық" ұғымының мазмұнын, осы этностық әлеуметтік құбылыстың тарихи түп-тамырын түсінбейінше, ұғыну мүмкін емес.
Сыбайлас жемқорлық ұғымы қазіргі ғылыми және қоғамдық-саяси әдебиетте кеңінен қолданылады.
"Сыбайлас жемқорлық" сөзі (латын тілінен "corumper") көптеген мағынасы бар: бүлдіру, құлдырау, параға сатып алу, азғыру, тура жолдан тайдыру, притон, құбылмалылық, істі бұзу, күйреуге әкелу, бұрмалау, алдау, қорлау, ар-намысын таптау, "umpere" көп мағыналы (бұзу, қирату, заңнан аттап өту, шартты бұзу) етістігімен қатар қолданылатын "со" қосымшасы сыбайлас жемқорлық - бұл бірнеше субъектілердің қатысуымен іс-қимыл жасау екенін көрсетеді.
Бұдан өзге, латынша "corruptio" "параға сатып алу", "іріп-шіру" дегенді білдіреді, "сыбайласу" етістігі "біреуді ақшамен немесе өзге де материалдық игіліктермен параға сатып алу" дегенді білдіреді.
Рим құқығында "corrumpire" сөзі "сындыру, бүлдіру, бұзу, зақымдау, алдау, бұрмалау, параға сатып алу", сондай-ақ "құлдырау, бұзылғандық, нашар жағдай, (пікір немесе көзқарастың) құбылмалылығы" деген мағынаны білдіреді [5].
Сыбайлас жемқорлық ұғымының жалпыға танымал тұжырымдарымен қатар, латын термині "corruptio" екі түбірлі сөзден "cor" (жүрек, жан, рух, ақыл-ес) және "ruptum" (бүлдіру, бұзу) шығады деген пікір бар. Сондықтан сыбайлас жемқорлықтың мәні лауазымды тұлғаны параға сатып алуда немесе оларды байытуда емес, ал әлеуметтік жүйені, оның ішінде мемлекеттік билік жүйесінің бірлігін бұзуда (ыдырату, іріп-шіру), мемлекеттің, азаматтардың заңды мүдделерін қоғамдағы өзінің жағдайын жеке мақсатына пайдакүнемдік арқылы сатып кетуде.
Кез келген күрделі әлеуметтік құбылыс сияқты сыбайлас жемқорлыққа да нақты анықтама беру мүмкін емес. Оған берілген алғашқы анықтама құқық саласына жатады. Сыбайлас жемқорлық деп нені санауға болатындығы әр елдің өз қылмыстық заңдарында өзінше анықталған. Заңда көрсетілген рұқсаттар мен тыйымдар қоғамның да, жеке адамның да іс-әрекетіне бағдар береді, ол жеке дара немесе ұжымдық этиканың орнын басады [6, 15б.].
Бірақ мұнда едәуір кемшіліктер бар. Біріншіден, құқықтық нормалар мен тыйымдар сыбайлас жемқорлықтың нақты көріністерін толықтай қамти алмайды. Жемқорлық үшін айып басқа айыптармен араласып келеді, оларды бірінен бірін ажыратып алу оңай емес, кейбір істерде сыбайлас жемқорлықтың нышаны ғана болады. Оның үстіне қазір пара алу-берудің бұрынғы дәстүрлі сипаты да өзгерді: бұрындары параны қандай бір адам мемлекеттік қызметкерге оның көмегіне мұқтаж болып беретін болса, қазір көбіне мемлекеттік қызметкердің өзі пара алуға ынта білдіреді.
Ресми мекемелерде мәселеңіздің тез және ойдағыдай шешілуіне параның көмегі болды ма?" деген сұраққа респонденттердің 46,3%-ы "иә" деп жауап берді. Ал ішкі істер органдары қызметкерлерінің сыбайлас жемқорлық қылмыс жасайтындығын растап, 54,8% респондент жауап берді [7, 12б.].
Екіншіден, заңда берілген анықтама демократиялық-құқықтық саяси және әкімшілік жүйенің негізінде жататын этикалық принциптерді қамтымайды. Қызметкердің өз қызметтік борышын орындамауы бұл принциптерді мойындамау болып табылады.
17.12.1979 жылғы Лауазымды адамдардың құқықтық тәртібін сақтау жөніндегі кодексте былай делінген: "Сыбайлас жемқорлық ұғымын ұлттық құқық анықтайды", ал "лауазымды адамның өзі өкілетті салада кез келген формадағы сыйақы үшін сол сыйақыны берген адамның мүддесіне лауазымдық нұсқаулықты бұзып та, бұзбай да қандай да бір әрекет жасауы немесе жасамауы" сол анықтамаға жатқызылған [8, 29б.].
БҰҰ-ның Анықтамалық құжатында "сыбайлас жемқорлық - өз пайдасы үшін мемлекеттік билікті теріс пайдалану" делінген [9, 45б.].
Дәл осындай анықтаманы Дүниежүзілік банк те береді [10, 123б.]. Қазіргі отандық криминология да сыбайлас жемқорлыққа "мемлекеттік немесе өзгедей қызметкерлердің сатқындығымен сипатталатын әлеуметтік құбылыс" деп анықтама береді [11, 50б.].
Н.Ф.Кузнецова сыбайлас жемқорлықты "мемлекеттік аппараттың және мемлекеттік емес құрылымның қызметкерін сатып алумен сипатталатын қоғамға қауіпті құбылыс" дейді [12, 98б.].
Сыбайлас жемқорлық проблемаларын зерттеуші американдықтар бұл құбылысқа "саяси қызметкерлердің, мемлекеттік аппарат қызметкерлерінің, бизнесмендердің және басқа да адамдардың жеке өзінің, отбасының немесе топтың мүддесі үшін өз ресми міндеттерін, мемлекеттік функцияларды орындаудан жалтаруы" деп анықтама береді [13, 5-6б.].
Г.Блэктің заң сөздігі сыбайлас жемқорлыққа мынадай түсініктеме береді:
oo лауазымды адамның ресми міндеттерімен және басқа адамдардың құқықтарымен келіспейтін қандай да бір артықшылық беру ниетімен жасалатын іс-әрекет;
oo лауазымды адамның өзі немесе басқа адам үшін қандай да бір артықшылық алу мақсатында өз жағдайын немесе мәртебесін заңсыз пайдалануы.
Американдық зерттеушілер М.Джонстон мен Дж. С.Наем сыбайлас жемқорлыққа мынадай анықтама береді: "өзі, өзінің отбасы немесе шағын топ үшін материалдық немесе мәртебелік артықшылық алу мақсатында лауазымды адамның белгіленген тәртіптен ауытқуы" [14, 9б.].
Профессор А.Н.Ағыбаев "қоғамдағы өз орнын қанағат тұтатын адамдарды кездестіру қиын" деп дұрыс айтады [15, 32б.]. Ал, қанағат таппаған адамның ерте ме, кеш пе заң бұзушылыққа барары сөзсіз. Ондай болмау үшін мемлекеттік қызметкерге өз міндетін адал атқаратындай жағдай тудыру керек [16, 6б.].
"Бір нәрсе анық - криминологиялық зерттеулердің нәтижелеріне сүйенбей, нақты криминологиялық жағдайдың (сыбайлас жемқорлықпен күрестің - авт.) заңдылықтары мен үрдістерін терең зерделемей қылмыстық-құқықтық, іс жүргізу проблемаларын өз деңгейінде шешу мүмкін емес", - дейді профессор Е.О.Алауханов [17, 21б.].
Профессор Т.С.Мауленов "экономикадағы нарықтық қатынастардың жетілмегендігі, заң шығарудағы проблемалар, азаматтар санасының төмендігі" сыбайлас жемқорлықтың басты себептері деп есептейді [18, 34б.].
Сыбайлас жемқорлық қылмыс - таптық құбылыс, ол заманға қарай өзгеріп отырады. Профессор Е.И.Қайыржановтың пікірінше, сыбайлас жемқорлық жеке меншік пайда болып, қоғам антагенистік таптарға бөлінгеннен туындады, оған дейін мұндай ұғым болған емес [19, 12б.].
Филиппиннің бұрынғы президенті Ф.Маркос ел байлығын өзі бас боп талан-таражға салғандығын заңдастыру мақсатында Конституцияға өзгеріс енгізді. Сондықтан да сыбайлас жемқорлықты кей кездері заңға қайшы қылық деп айтуға да болмайды [20, 8б.]. Кейбір криминалистер мұндай пікірді жақтайды. "Сыбайлас жемқорлық - әлеуметтік құбылыс, ол лауазымды адамның өз қызмет бабын өзінің бас пайдасы үшін пайдалануынан көрініс табады" [21, 7б.].
Г.А.Сатаров, М.И.Левин және М.Л.Цирик сыбайлас жемқорлыққа "қызмет бабын пайдақорлық мақсатта теріс пайдалану" деген сипаттама береді [22, 3б.].
"Сыбайлас жемқорлық - мемлекеттік қызметті жеке пайда үшін заңсыз пайдалану. "Заңсыз" термині мемлекеттік қызметтегі адамның іс-әрекетін реттейтін заңның (ереженің) бар екендігін білдіреді" [23, 16б.].
А.П.Козлов сыбайлас жемқорлыққа мынадай сипаттама береді: "Сыбайлас жемқорлық - биліктің коррозиясы. Тат металды жейтіні сияқты, сыбайлас жемқорлық та мемлекеттік аппаратты бүлдіреді, қоғамның керегесін күйретеді. Қоғамның ахуалын сыбайлас жемқорлықтың деңгейіне қарап білуге болады. Металдың коррозиядан әлсірейтіні сияқты, қоғам да сыбайлас жемқорлықтан қажиды" [24, 4б.].
Б.В.Волженкин сыбайлас жемқорлық ұғымына кеңірек түсінік береді: "Сыбайлас жемқорлық - әлеуметтік құбылыс, ол мемлекеттік қызметкердің немесе мемлекеттік функция атқаратын өзге адамдардың өз қызмет жағдайын, лауазымдық беделді және мәртебені өзінің баюы немесе топтың мүддесі үшін пайдалануы нәтижесінде биліктің әлсіреуіне алып келеді" [25, 30б.].
Осы анықтамаларды талдай келе, жалпы сыбайлас жемқорлыққа мынадай белгілер тән деген қорытындыға келеміз:
oo бұл әлеуметтік құбылыс; ол үйреншікті жағдайға айналғанда азаматтық қоғам, мемлекет ыдырай бастайды;
oo бұл құқық бұзушылықтың өзіне тән субъектілері бар (мемлекеттік қызметкерлер, мемлекеттік функциялар атқаруға өкілетті адамдар және де жеке сектордағы басқарушылық функцияларды атқаруға өкілетті адамдар);
oo бұл субъектілердің жүктелген қызмет мүддесіне және құқық пен моральдің белгіленген нормаларына қарамай өз қызмет бабын, құқықтық мәртебесін және лауазымдық беделін теріс пайдалануы;
oo жоғарыда аталған субъектілердің өзінің баюын немесе басқа адамдардың мүддесін көздеп атқарған қызметі.
Сонымен, сыбайлас жемқорлық қоғам мен мемлекетті іштей ыдырататын әлеуметтік құбылыс.
Біздің ойымызша, сыбайлас жемқорлықты бірнеше негізгі түрлерге топтастыруға болады:
Субъектінің мәртебесі бойынша:
1) билік органдарындағы сыбайлас жемқорлық;
2) жеке сектордағы сыбайлас жемқорлық;
3) саясаттағы немесе саяси сыбайлас жемқорлық.
Деңгейлері бойынша:
1) төмендегі;
2) жоғарыдағы;
3) вертикальды,
Қоғамға қауіптілік дәрежесі бойынша:
1) сыбайлас жемқорлық - теріс қылық;
2) сыбайлас жемқорлық - қылмыс;
Осы түрлердің сипаттамасын қарастырайық.
Билік (атқарушы, өкілдік және сот) органдарындағы сыбайлас жемқорлық бүгінгі күннің өзекті проблемаларының бірі, біздің жұмысымыз соған арналған (онымен күрес мәселесі жеке тарауда сөз болады).
Мемлекеттік емес ұйымдардағы не жеке сектордағы сыбайлас жемқорлық қазіргі кезде кең таралған. Коммерциялық немесе қоғамдық ұйымдардың басшылары да өздеріне тиесілі емес ресурстарға иелік жасап, ұйым мүддесіне нұқсан келтіретін әрекеттерге барады. Мысалы:
oo коммерциялық банктердің пара алып, жоба үшін берген несиелерін қалтаға салып, қашып кету;
oo меншіктің әртүрлі формасындағы кәсіпорындардан пара беріп, материалдық құндылықтарды (ішімдіктерді, мұнай өнімдерін) төменгі бағамен алу.
Соған байланысты Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне билікті немесе өкілеттікті асыра пайдалану (362-бап) және параға коммерциялық сатып алу (253-бап) үшін қылмыстық жауапкершілік енгізілді.
Кейбір ғалымдар саяси сыбайлас жемқорлықты өзінше бөліп алады. Мысалы, профессор В.А.Шабалин, оны "үстемдік жасаушы саяси элитаның өз билігін нығайту үшін мемлекеттік ресурстарды заңсыз пайдалануынан көрініс табатын девитанттық саяси іс-әрекет" деп санайды. Бұл пікірді профессор Е.О.Алауханов та құптайды [26, 3-4б.]."Саяси сыбайлас жемқорлықта аппарат шенеунігі мораль мен заң нормаларын пара алу үшін емес, саяси ұпай алу үшін, туыстық байла-ныстар және т.б. үшін бұзады", - дейді В.Н.Кудрявцев [27, 56б.].
Г.Н.Горшенковтың пікірінше, саяси сыбайлас жемқорлық қылмыстық тәртіпте жазаланбайтын іс-әрекеттерде (саяси қолдау көрсету) және қылмыстық-жазаланатын іс-әрекеттерде (парақорлық, сатып алу) көрініс табады [28, 64б.].
П.А.Кабанов саяси сыбайлас жемқорлыққа мынадай анықтама береді: "мемлекеттік қызметкердің, не сол орынға үміткердің, не солардың тапсырмасын орындаушы басқа адамның белгілі бір мемлекетте белгілі бір уақыт аралығында тиісті мемлекеттік қызметті сақтап қалу немесе сол орынға тұру үшін басқа адамдардың, қоғамның мүддесіне қайшы келетін әрекеттерінің жиынтығы" [29, 27б.].
Сайлаушылар дауысын сатып алуда да сыбайлас жемқорлықтың белгісі бар. Конституция бойынша сайлаушыда "билікті өкілеттік" деп аталатын ресурс бар. Дауыс беру арқылы сайлаушы бұл өкілеттігін өзі қалаған адамға береді. Ал егер сайлаушы мен сайланушы арасында қандай да бір мәміле болса, яғни дауысты біреуі сатып, екіншісі сатып алатын болса, ол заңды бұзғандық болып табылады. Тіптен, сайлау науқаны кезінде де сыбайлас жемқорлық орын алуы мүмкін. Дауысқа түскен кандидатқа қаржылай көмек керек, оны ол коммерциялық құрылымдардан, кейде криминалдық топтардан алады. Қарыз кейін өтеледі деген оларда да есеп бар.
Саяси сыбайлас жемқорлықтың кең таралған қылмыстық-жазаланатын формасы - пара беру (367-бап) және пара алу (366-бап).
Одан кейінгі кең таралған формасы - саясат субъектілерін сатып алу (150-баптың 2-бөлігі). Бұл құбылыстың мынадай түрлерін бөліп алуға болады:
oo сайланатын қызметке кандидаттың немесе оның тобындағы адамдардың сайлаушыларды (олардың дауысын) сатып алуы;
oo сайланатын қызметке кандидатты сатып алу - не оның басқа бір кандидаттың пайдасына өз кандидатурасын қайтарып алуы, не сайлау алды науқанды "пәс" жүргізуі.
Халықаралық тәжірибеде мұндай жиі кездеседі. Ұлыбритания Парламентіне сайлау кезінде депутаттыққа кандидат М.Сарвар өзінің бәсекесіне 5000 фунт стерлинг беріп, оны аса талпынбауға көндірген [30, 4б.].
Осы аталған саяси сыбайлас жемқорлықты талдай отырып, біз оның негізгі белгілерін бөліп алдық:
oo Саяси сыбайлас жемқорлық көбінесе әртүрлі сайлауларды өткізумен байланысты не белгілі бір мемлекеттік қызметке тағайындаумен немесе бекітумен байланысты.
Бұл қылмыстың арнайы субъектісіне саяси тұлға болып қалыптасқан адамдар, сондай-ақ сайланбалы қызметке үміткерлер жатады.
oo Саяси жемқорлық субъектілерінің іс-әрекеті, бәрінен бұрын, өзі үшін де, басқа адамдар үшін де белгілі бір қызметті не мәртебені алуға немесе сақтауға бағытталған. Сонымен, саяси сыбайлас жемқорлыққа саясаткерлердің, үміткерлердің немесе олармен байланысты адамдардың сайлауға даярлық және оны өткізу кезіндегі, белгілі бір лауазымға тағайындау және бекіту кезіндегі іс-әрекеті деп анықтама беруге болады.
Әрекет ететін деңгейі бойынша сыбайлас жемқорлықты төменгі, жоғарғы және вертикальды деп бөлуге болады.
Төменгі сыбайлас жемқорлық билік органдарының орта және төменгі деңгейінде кең таралған және ол шенеуніктер мен азаматтардың араларындағы қатынаспен байланысты (тіркеу, айыппұл, лицензия беру және т.б.).
Жоғарғы сыбайлас жемқорлық жоғарғы лауазымды адамдардың өте маңызды шешім қабылдауымен байланысты (заңдар қабылдау, мемлекеттік тапсырыстар және т.б.). Мұндай мәмілелер мемлекеттік биліктің бір органында болады. Мысалы, төменгі тұрған шенеунік өзінің бастығына оның "көмегі" үшін пара береді.
Сыбайлас жемқорлықтың бұл формасы министрліктер мен ведомстволардың, әсіресе Қаржы министрлігінің құрылымында жиі кездеседі. Бұл ретте сыбайлас жемқорлық жекелеген акті түрінен қалыптасып қалған формаға айналып отыр. Сыбайлас жемқорлықтың кейбір түрлері қылмыс деп танылып, қылмыстық тәртіпте қудаланады, ал кейбіреулері ондайға жатпайды, олар құқықтың басқа салаларымен реттелінеді.
Сыбайлас жемқорлыққа қатысы бар барлық әрекеттер, ең алдымен, "Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы" Заңда, Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінде және мемлекеттік қызметті реттейтін заңдарда қарастырылуы тиіс.
Қылмыстық құқық бұзушылық белгісі жоқ сыбайлас жемқорлық әрекеттер үшін мемлекеттік қызметкерлерге қойылатын шектеулер "Мемлекеттік қызмет туралы" Заңда берілген:
oo педагогикалық, ғылыми және басқа шығармашылық қызметтен басқа ақы төленетін қызметпен айналысуға;
oo өзі немесе басқа біреу арқылы кәсіпкерлік қызметпен айналысуға;
oo егер заңда өзгедей көзделмеген болса немесе егер заңда белгіленген тәртіпте оған сол ұйымды басқаруға қатысу тапсырылмаған болса, коммерциялық ұйымның басқару органының мүшесі болуға;
oo өзі қызметте тұрған не тікелей бағынатын немесе бақылауында тұрған мемлекеттік органның сенім білдірген адамы немесе үшінші адамның істері жөніндегі өкілі болуға;
oo материалдық-техникалық, қаржылық және ақпараттық қамтамасыз ету қаражатын, басқа да мемлекеттік мүліктер мен қызметтік ақпаратты қызметтен тыс мақсатқа пайдалануға.
Сыбайлас жемқорлыққа берілген анықтаманы ғалымдардың барлығы бірдей құптамайды.
Мысалы, А.И.Долгова оны "сыбайлас жемқорлық сипатындағы қылмыстардың жиынтығы" деп қарастырады [31, 51б.].
П.Н.Панченконың ойынша, ол - "мемлекеттік аппараттың лауазымды адамдарының сатқындығы, олардың қызмет бабын теріс пайдаланып ұрлық жасауы, пара алу, пара беруі немесе парақорлықта делдал болуы" [32, 72б.].
Сыбайлас жемқорлық қылмыстылығының негізгі белгілері, бұл:
oo бәрінен бұрын, адамдардың белгілі бір санаты жасаған қылмыстардың жиынтығы;
oo арнайы субъектілердің болуы, яғни мемлекеттік басқару органына ресми тартылған, сондай-ақ жеке сектордың ұйымдарында лауазымды қызмет атқаратын адамдардың болуы;
oo бұл субъектілер өздерінің қызметін және мәртебесін жеке өзінің және белгілі бір топтың мүддесі үшін пайдаланады [33, 6б.].
Қылмыстық жазаланатын сыбайлас жемқорлық әрекеттердің ішінде Алматы, Астана қалаларында, Ақмола, Оңтүстік Қазақстан облыстарында парақорлық, қызмет билігін теріс пайдалану, қызметтік сатып алу және заңсыз сыйақы жиі кездеседі. Бақылаушы, қадағалаушы органдардың (полиция, төтенше жағдай, эпидстанса т.б.) қызметкерлеріне, олар хаттама, акт толтырмауы үшін әдетте пара беріледі.
Американдық мемлекеттер ұйымына қатысушылардың Каракас (Венесуэла) қаласында қол қойған (1996) Америкааралық конвенциясында "сыбайлас жемқорлықтың мынадай белгілері" аталған:
oo үкімет шенеунігінің немесе мемлекеттік міндет атқаратын адамның ақшалай құны бар кез келген затты немесе сыйлық, қызмет көрсету және т.б. түріндегі пайданы қызмет орнында жасайтын немесе жасамайтын әрекеті үшін алуы немесе талап етуі;
oo өзі үшін немесе үшінші біреу үшін заңсыз пайда табу мақсатында үкімет шенеунігінің немесе мемлекеттік міндет атқаратын адамның өз міндетін атқару кезінде кез келген әрекетті жасауы немесе жасамауы;
oo осы әрекеттерді жасау нәтижесінде алынған мүлікті алаяқтықпен пайдалану немесе жасыру;
oo қолын жеткізе алатын мемлекеттік мүлікті, басқадай бір компаниялардың немесе ұйымдардың мүлкін үкімет шенеунігінің немесе мемлекеттік міндет атқаратын адамның өзінің немесе үшінші біреудің пайдасы үшін заңсыз пайдалануы;
oo жұмыс бабында алған кез келген құпия немесе жасырын ақпаратты үкімет шенеунігінің немесе мемлекеттік міндет атқаратын адамның өзінің немесе үшінші біреудің пайдасы үшін заңсыз пайдалануы;
АҚШ-тағы сыбайлас жемқорлықтың кең таралған түрі - "кикбэкинг". Онда келісуші жақтар ауызша бір бағаға келіседі, ал ресми келісімде одан жоғары баға көрсетіледі. Артық ақшаны өзара бөліседі. Пара алудың мұндай түрі Қазақстанда да бар.
Сыбайлас жемқорлықтық қылмыстың жаза көзделмеген мынадай түрлері де бар:
oo жеке өзі немесе бірлесіп табыс табуы үшін лауазымды адамның, мемлекеттік қызметкердің немесе депутаттың коммерциялық қызметке тікелей қатысуы;
oo мемлекеттің ақша қаражатын "қолма қол ақшаға" айналдырып ұрлау үшін өз қызмет бабын пайдаланып коммерциялық құрылымдарға аудару;
oo мемлекеттік ресурстар есебінен өзінің корпоративтік тобына жеңілдік жасау;
oo өз басына және корпоративтік пайда үшін қызмет бабын пайдаланып, БАҚ-на ықпал ету;
oo шағын топтың мүддесін көздейтін нормативтік актілердің қабылдануына ықпал жасау;
oo жекелеген үміткерлердің сайлау қорына мемлекеттік қаржыдан бөлу [34, 55б.].
Сыбайлас жемқорлықтың әрбір нақты жағдайдағы кейбір көріністерін жемқорлық деп санауға болмайды, ол үшін сыбайлас жемқорлықтың сыртқы белгілері (индикаторлары) және бірнеше көріністерінің жиынтығы болуға тиіс.
Ондай сыртқы белгілерді түгелдей айту мүмкін емес, бірақ олардың кемінде екі түрін бөліп алуға болады, олар: әлеуметтік-бейтарап индикаторлар және қажетті тән (немесе сигналдық) белгілер.
Әлеуметтік-бейтарап индикаторлар лауазымды адамның іс-әрекеті мен қызметіне байланысты болады:
oo "тіленуші" кәсіпкерлермен ресми емес ұзақ келіссөз жүргізу;
oo материалдық жағдайының күрт өзгеруі;
oo бос уақытының болмауы, демалыстан бас тартуы, ауырса да жұмысқа келуі;
oo жұмыстан кейін бөтен біреулердің оны үйіне жеткізуі;
oo өз құзырына жатпайтын басқа ведомстволардың жұмысына тосыннан қызығушылық таныту;
oo қымбат сыйлықтарды ашықтан-ашық беру;
oo жанама қызмет (мысалы, фирмада "кеңесші" болу).
Қажетті тән немесе "сигналдық индикаторлар":
oo конкурсқа қатысушының құжаттарын рәсімдегенде немесе жобасын қарағанда оған қолайлы жағдай тудыру;
oo бір ұйымның не кәсіпкердің конкурстарда бірнеше мәрте жеңуі;
oo әртүрлі жобалар бойынша ұзақ уақыт бойы тек бір ұйымның жұмысын қабылдау;
oo мемлекет үшін тиімсіз екенін біле тұра ұзақ мерзімді шарттар жасасу;
oo айыппұлдық санкциялар көрсетілмей шарт жасасу;
oo нақты ұйымның, адамның пайдасы үшін сметаға өзгерістер енгізу;
oo мемлекеттік билік органдарынан келіп түсетін хаттарда тіркеу нөмірлерінің болмауы;
oo тендер өткізгеннен кейін алғашқы мәлімделгенге қарағанда есептік соманы төмендету.
1.2 Қазақстан Республикасындағы сыбайлас жемқорлықпен күресудің тарихы
"Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ" деп қара қылды қақ жарып, турасын айтып, әділдікке жүгінген қаймана халықтың ұрпағы бүгінгідей өз алдына ел болып, еңсесі биік 30 мемлекеттің қатарына жетуді көздеп отырмыз. Бүгінгі күні оған кедергі келтіріп отырған коғам дертінің бірі - сыбайлас жемқорлық.
Сыбайлас жемқорлық кез келген мемлекеттің экономикасының дамуына кедергі келтіретін қауіп-қатердің бірі болып табылады. Сыбайлас жемқорлықты болдырмау, оның алдын алу мақсатында мемлкетімізде көптеген іс-шаралар жүзеге асырылуда. Сыбайлас жемқорлық мәселесі бүгінде күрмеуі қалың күрделі мәселе болып отыр. Үлкен әлеуметтік қасірет болып табылатын ол саяси даму тұрғысынан бір-біріне ұқсамайтын әлемдегі барлық елдердің қай-қайсысын да қатты алаңдататыны анық.
Сыбайлас жемқорлық мемлекеттік билік органдары қабылдайтын шешімдердің тиімділігіне зиян келтіре отырып, ел экономикасына кері әсер етеді, адамгершілік қағидаттарына зиян келтіреді, азаматтардың мемлекетке деген сенімділігін азайтады және әділ сот төрелігінің қағидаттарын бұзады. Сыбайлас жемқорлық, әрине, мемлекеттік басқарудың тиімділігін, елдің инвестициялық тартымдылығын төмендетеді, үдемелі әлеуметтік-экономикалық дамудың тоқтап қалуына ықпал етеді.
Ежелгі дереккөздерді талдау сыбайлас жемқорлық мемлекеттік аппараттың туындауымен қатар пайда болған және әртүрлі тарихи даму кезеңінде барлық елдерге сол немесе өзге дәрежеде тән болды.
Сыбайлас жемқорлықтың пайда болуы алғашқы деректерінің бірі - Ежелгі Вавилон мұрағаттары (біздің эрамызға дейінгі XXIV екінші жартысы), кейіннен вавилон патшасы Хаммурапидің атақты заңдары (біздің эрамызға дейінгі XIX ғасыр).
Ежелгі құқық көздерінде сыбайлас жемқорлық іс-әрекеттер жасағаны үшін нақты жазалануы тиіс екені көрсетіледі: "§ 5. Егер судья істі талқылап, шешім шығарып, мөрі бар құжатты дайындаса, сосын өз шешімін өзгертсе, онда бұл судьяны шешімін өзгерткенін әшкерелеген жөн және осы істегі талап сомасын жиырма есе етіп төлеуі тиіс, одан бөлек жиналыста оны судьялар орынтағынан қуылуы тиіс және ол орнына қайтып келіп, сотта судьялармен бірлесіп отырмауы тиіс. § 6. Егер адам құдайдың затын ұрлап алса, ол адам өлтірілуі керек, сонымен қатар оның қолынан ұрланған затты қабылдаған адам да өлтірілуі тиіс" [35, 45б.].
Сыбайлас жемқорлық тарихы адамзат өркениетінің тарихымен қатар келеді. Тіптен Таурат кітабында былай делінген: "княздерің сенің заң бұзады, олар ұлылармен сыбайлас; олар сыйлықты жақсы көреді, пара іздейді", "Айыптыны сыйлық үшін ақтап, заңдыны құқықтан айырғандар оңбайды" [36, 10б.].
Парақорлық орыстың ХІІІ ғасырдағы шежірелерінде де кездеседі. Оған алғаш заңмен тосқауыл қойған Иван ІІІ болатын. Оның немересі Иван Грозный 1561 жылы Сот грамотасын енгізді, онда жергілікті жер басқармасы шенеуніктерінің пара алғандығы үшін өлім жазасы түрінде санкция белгіленді [37, 15б.]. Сыбайлас жемқорлыққа алғашқы наразылық А.М.Романов кезінде болды. Ол 1648 жылы Мәскеу қаласында өтті, халықтың жеңісімен аяқталды, сыбайлас жемқорлық қылмыс жасаған екі "министрді" патша көпшіліктің қолына берді.
Парақорлық және басқа да қылмыстар үшін жауапкершілік 1649 жылғы Собор Жинағында көрініс тапты. Жинақтың 5 және 7-баптарында сот органдарының лауазымды адамдарының сыйлық алғаны үшін жауапкершілігі қарастырылса, 6-бап ондай субъектілер ауқымын кеңейтті [38, 90б.].
Елдегі етек алған сыбайлас жемқорлықпен күрес есебінде Петр І воеводалардың мемлекеттік қызметті атқару мерзімін екі жылға дейін қысқартты. Ол қызметін ары қарай жалғастыруы үшін халықтың өтініш білдірген жазбаша арызы болуға тиіс еді. Патша пара бергендік үшін де қылмыстық жауапкершілік енгізді. Сонымен қатар ол бас пайда үшін жасалған қылмысқа көмектескендер және мұндай қылмыстардың жасалғандығын жеткізбегендер үшін де жауапкершілік енгізді. Мұндай қылмыстар мемлекет мүддесіне қарсы бағытталған қылмыстар деп саналды. Бірақ бұл шаралар ойдағыдай нәтиже бере қоймады. Тіптен сыбайлас жемқорлық жасаған шенеунікті көрсеткен адамға жылжымайтын және жылжитын барлық мүліктері берілетін, ал жеткізуші адам лайықты болса, оған шенеуніктің шендеріне дейін берілетін нормативтік акті енгізілді. Бары бір айтарлықтай нәтиже болмады. Петр І кезеңін сипаттай келе, В.О.Ключевский былай деп жазды: "Петр І кезінде қазына ұрлаушылық пен парақорлық бұрын болмаған шекке жетті" [39, 180б.]. Петр І жүргізген реформалар барысында парақорлық ұғымның мазмұны өзгерді - мемлекет мүлкін лауазымды адамдардың бас салып ұрлауын олардың қызмет бабын бас пайда үшін теріс пайдалануы деп саналды [40, 12б.].
Қазақ даласындағы рулық қауымдарда қабылданған әдеттік құқық нормаларын көшпенділер мәдениетіндегі дәстүрлер анықтады. Дегенмен Монғол хандығының да ықпалы елеулі болды. Ж.А.Тұяқбайдың пікірінше, құқықтық жүйе негіздерінің Қазақстанда қалыптаса бастауының алғашқы кезеңін орта және кейінгі орта ғасырға - XIV-ғасыр мен XIX-ғасырдың бірінші жартысы аралығына жатқызу керек. Бұл кезеңде құқықтың дәстүрлі мұсылмандық жүйесі мен монғолдардың көшпенді өркениетінің құқықтық институттарының өзара үйлесу процесі жүрді [41, 11б.].
Бұл кезеңде қазақ қоғамында сыбайлас жемқорлық ұғымы болмаған. Бірақ Қазақстан Ресейге қосылғанға дейін ақсүйектерге сый-сияпат жасау болған. Мысалы, қарапайым дихан, хан, сұлтан, билерге "ұшыр" салығын - алған өнімінің оннан бірін төлеп тұрған. Мал өсіруші "зекет" салығын - біршама малын беріп тұрған. Сонымен қатар шонжарлар үшін соғым мал немесе сыбаға жинастырылатын. Басқа да сыйлықтар болды.
Ордада заң күші бар қырғыз әдеттерінің баяндауында былай делінген: "Хан немесе сұлтан қыс бойы халық есебінен тамақтануы үшін күзде соғым беріледі, сол мақсатта сыбағаны көктемде береді. Ордада отырған адам қандай да бір қызмет атқарғанымен қарапайым қырғыздың сыйынан бас тарта алмайды" [42, 185б.].
XVI ғасырдың басынан бастап Қазақстанда "Қасымның қасқа жолы" деп аталатын Қасым ханның заңы күшіне кірді, оның негізіне әдет құқығының нормалары алынды. Бұл әдет құқығының нормаларын XVII-ғасырдың аяғында Тәуке хан өзінің "Жеті жарғысында" толықтырып бір жүйеге келтірді.
Т.М.Күлтелеевтің пікірінше, ол кездегі қазақтардың әдет құқығы үш көзден: әдеттерден, билер сотының тәжірибесін және билер съезінің ережелерінен тұрды [42, 139б.]. Сот функциясын ол кезде әдет құқығына сүйеніп хандар, сұлтандар және билер ауызша атқарды. Олардың айтқаны ақтық шешім болып саналды. Ел ішіндегі дау-дамайды сол жерге барып шешетін, ол үшін "ханлық" деп аталатын сыйақы алып тұрды. Мұндай шешімдердің нәтижесінде құқықтың жаңа нормалары пайда болды. Дауласқан жақтардың төрелік айтқан билерге тарту жасауына рұқсат етілді.
"1855 жылы Беріш және Адай рулары Құшанғали Шигаев сұлтанның әділетсіздігіне жергілікті билік органына шағымданған. Олар "сұлтан ақша берсең шағымыңды қарайды, бермесең көзге көрінбейді де" деп жазған. Тексеру кезінде Шигаевтің старшина қызметін 100-200 сом күміс теңгеден сататындығы анықталған", - дейді С.З.Зиманов [43, 191б.].
Оның пікірінше, "Феодал ақсүйектер шаруалардан әртүрлі тәсілдермен қосымша өнім алып отырған. Бір жағдайда өздерінің көшіп-қону шығынын жабу үшін, екінші бір жағдайда - бұрыннан келе жатқан дәстүр бойынша "еркімен" берілетін сый-сияпат алып, үшінші жағдайда - руластарға "көмек" жинастырып өздері алатын болды" [43, 292б.].
"Қырғыз әдеттерін баяндауда" д`Андре: "Ордада құрмет көрсетілетін әрбір адамға, лауазым иесі болса да, сыйлық алуға болады, ол тіптен берген сыйлықтан бас тарта алмайды", - деп жазды.
Қазақтардың әдеттік құқығын зерттеуші Л.С.Фукс былай дейді: "Сұлтандар мен ақсүйектер бұрыннан келе жатқан әдетке сүйеніп, халықты қанауда. Тонауға рұқсат беретін бұл норманы олар сақтап қалуға мүдделі еді" [44, 54б.].
Сонымен қазақтардың сыйлық беру дәстүрі бұрыннан келе жатқан әдет болатын. "Жеті жарғыда" қоғамдық қатынастардың барлық жағы қамтылған. Онда азаматтық, әкімшілік және қылмыстық құқық нормалары, дін, салық жайында ережелер бар. Бірақ бір орталықтан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz