Қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаларының жүйесі
Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігі
Х. Досмұхамедов атындағы Атырау университеті
ӘОЖ 342.565 Қолжазба құқығында
кабдуалиева гүлсая анесқызы
Судьялардың тәуелсіздігі қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаты ретінде
7М04201 - Құқықтану
Заң ғылымдарының магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған магистрлік диссертация
Атырау, 2023 ж.
Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігі
Х. Досмұхамедов атындағы Атырау университеті
Қорғауға жіберілді:
Экономика және құқық
факультетінің деканы,
э.ғ.к, қауымдастырылған профессор
Э.М. Адиетова
__________________2023 ж.
Магистрлік диссертация
СУДЬЯЛАРДЫҢ ТӘУЕЛСІЗДІГІ ҚЫЛМЫСТЫҚ СОТ ІСІН ЖҮРГІЗУ ҚАҒИДАТЫ РЕТІНДЕ
мамандық: 7М04201 - Құқықтану
(ғылыми-педагогикалық бағыт)
Магистрант Г.А. Кабдуалиева
Ғылыми жетекші:
з.ғ.к., қауымдастырылған профессор Р.М. Жамиева
Кафедра меңгерушісі, з.ғ.м. А.Е. Мухамедина
Норма-бақылау Н.А. Кобдабаева
Атырау, 2023 ж.
Г.А. Кабдуалиеваның заң ғылымдарының магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалғын магистрлік жұмысының түйіндемесі
СУДЬЯЛАРДЫҢ ТӘУЕЛСІЗДІГІ ҚЫЛМЫСТЫҚ СОТ ІСІН ЖҮРГІЗУ ҚАҒИДАТЫ РЕТІНДЕ
Ғылыми жетекші - Р.М. Жамиева, з.ғ.к., қауымдастырылған профессор
Негізгі сөздер: сот жүйесі, сот билігі, алқабилер, соттар, сот өндірісі, судья.
Жұмыстың өзектілігі мен жаңалығы: Сот жүйесінің жеке дара болып қалыптасуы қоғамға өте маңызды. Қылмыстық және азаматтық іс жүргізу үрдісінде соттардың тәуелсіздігін қамтамасыз ету қағидасы адамдар мен азаматтардың, заңды тұлғалар мен мемлекеттің тікелей мүддесін қорғау үшін жасалады.
Мақсаты: Қазақстан Республикасында қалыптасқан сот жүйесіне тоқтала отырып, соттардың тәуелсіздік қағидасын жүзеге асыру барысындағы туындайтын даулы мәселелерге тоқтала кету. Сонымен қатар шетел тәжірибесін қарастыра отырып, өзіндік ұсыныстар енгізу және жүріп жатқан сот реформасына талдау жасау болып таылады.
Зерттеу міндеттері: Қоғамның тарапынан судьяның тәуелсіздігін шектеуге бағытталған кез келген іс-қимылға қарсы араздық туғызу, жат қылық ретінде алыстату мәселелерін көтерумен нығаю керек. Бұл үшін судьялардың біліктілігін арттыру, рухани тазалығы мен беделін көтеру, сондай-ақ халықтың құқықтық тәрбиесі мен білімділігін және заңға бағынушылық мінез-құлқысын қалыптастыру үшін насихат жұмыстарын жүргізу
Зерттеу объектісі: Соттардың қылмыстық істер бойынша іс жүргізуді жүзеге асыру кезіндегі тәуелсіздік мәселелеріне тоқталу және қолданыстағы заңдарға сай жүзеге асырылуын талдау.
Зерттеу пәні: Халықаралық құқықтық актілердің нормалары, Қазақстан Республикасының Конституциясы, ҚР Қылмыстық кодексі, басқа да заңдар, ҚР Президентінің жарлықтары және ҚР Үкіметінің жалпы қылмысқа және жаппай тәртіпсіздіктерге қарсы іс-қимыл саласындағы қаулылары.
Зерттеудің әдістемелік негізі: Зерттеу барысында тарихи, жүйелік-құрылымдық және формальды-логикалық әдістер, құқықтық модельдеу әдісі қолданылды. Сонымен қатар деректі әдіс, контент-талдау, сауалнама, статистикалық әдістер және т. б. сияқты жеке ғылыми зерттеу әдістері қолданылды.
Зерттеу нәтижесі, ғылыми және тәжірибелік маңызы: Сот билігі жеке адамдардың ғана емес, түрлі билік пен билік басындағылардың мүдделеріне араласады. Сол себепті де оның төңірегінде небір айла-шарғылар, сатқындықтар, ауыз жаласушылықтар, екі жүзділіктер шиеленісіп жатады. Міне осындан қиын жағдайда судьялар сот әділдігін қорғауға тиіс. Судья мен сот өзге билік органдарынан мүлдем оқшау, алшақ өмір сүре алмайды.
Жарияланымдар туралы мәлімет: Магистрлік зерттеу аясында 2 мақала (ғылыми-тәжірибелік конференцияда) жарияланды.
Жұмыстың құрылымы: Жұмыс 2 тараудан, 6 бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
6
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ҚАҒИДАЛАРЫНЫҢ ҰҒЫМЫ, МӘНІ ЖӘНЕ МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10
Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының ұғымы мен мәні ... ... ... ... ...
10
Қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаларының жүйесі ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
16
24
2 СУДЬЯЛАРДЫҢ ТӘУЕЛСІЗДІК ҚАҒИДАСЫ ... ... ... ... ... ...
2.1 Судьялардың тәуелсіздік қағидасының мәні және кепілдіктері ... ...
2.2 Соттардың тәуелсіздік қағидасын қамтамасыз ету шаралары ... ...
2.3 Сот реформасы және соттардың арақатынасы ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ..
36
36
46
51
66
68
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл диссертациялық жұмыста келесі стандарттарға сілтемелер қолданылады:
- ГОСТ 1.32-2001 ақпарат, кітапхана және баспа стандарттары жүйесі.
- МЕМСТ 7.1-2003 ақпарат, кітапхана және баспа ісі бойынша стандарттар жүйесі. Құжаттың библиографиялық сипаттамасы. Құрастырудың жалпы талаптары мен ережелері.
- МЕМСТ 7.80-2000 ақпарат, кітапхана және баспа ісі бойынша стандарттар жүйесі. Библиографиялық жазба. Тақырыбы. Жалпы талаптар.
- ГОСТ 1.5-2001 ҚР Мемлекеттік стандарттау жүйесі. Стандарттардың құрылысына, тұсаукесеріне, ресімделуіне және мазмұнына қойылатын жалпы талаптар.
- ГОСТ 2.105-95бірлік жобалық құжаттама жүйесі. Мәтіндік құжаттарға қойылатын жалпы талаптар
- "ҚР Білім беру туралы" 2007.07.27 № 319-III ҚР Заңы.
- Х. Досмұхамедов атындағы Атырау университетінің диссертациялық жұмысын (жобасын) жазу туралы ереже. (№ 033, 21.01.2021 ж.)
- 1995 жылғы 30 тамызда қабылданған ҚР Конституциясы. (2019.23.03 берілген өзгерулері және толықтыруларымен)
- Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі 2014 жылғы 3 шілдедегі №226-V ҚРЗ.
- Қазақстан Республикасының қылмыстық-процестік кодексі 2014 жылғы 4 шілдедегі №231-V ҚРЗ.
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР - Қазақстан Республикасы
ҚР ҒЖБМ - Қазақстан Республикасының Ғылым және жоғары білім министрлігі
ҚР ҚК - Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі
ҚР ҚАЖ - Қазақстан Республикасының Қылмыстық-атқару кодексі
ҚР ҚПК - Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексі
НҚА - нормативтік құқықтық акті
БҰҰ - Біріккен ұлттар ұйымы
БАҚ - Бұқаралық ақпарат құралдары
ІІД - Ішкі істер департаменті
ҚС және АЕК - Құқықтық статистика және арнайы есепке алу комитеті
УЕО- Уәкілетті емес органдар
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Билік бөліну қағидасының ішінде сот жүйесі ерекше орын алады. Сот жүйесінің жеке дара болып қалыптасуы қоғамға өте маңызды. Қылмыстық және азаматтық іс жүргізу үрдісінде соттардың тәуелсіздігін қамтамасыз ету қағидасы адамдар мен азаматтардың, заңды тұлғалар мен мемлекеттің тікелей мүддесін қорғау үшін жасалады. Соттардың тәуелсіздігін қамтамассыз ету Қазақстан Республикасының Конституциясынан бастап, көптеген нормативтік құқықтық актілерде көрініс тапқан. Соттардың тек қана заңға бағынышты және тәуелді екендігі еліміздің негізгі заңы Конституцияда жазылған.
Тәуелсіз сот билігінің қалыптасуы, жұмыс істеуі және дамуы демократиялық және құқықтық мемлекеттің басым бағыттарының бірі болып табылады. Мұндай мемлекеттің негізі, ең алдымен, екі негізгі қағидаға негізделген: заңның үстемдігі және мемлекеттік биліктің бөлінуі (заң шығарушы, атқарушы және сот). Айта кету керек, егер сот билігі органдары мемлекеттік билік тетігінде лайықты орынға ие болмаса, заңның үстемдігі қағидаты толық орындалмай қалады.
Сот жүйесі-мемлекеттің негізгі құрамдас бөліктерінің бірі, әлеуметтік, экономикалық және саяси жаңғыру жолындағы елдің демократиялық дамуының тетіктерінің бірі. Мемлекеттік механизмнің демократиясының кепілі - билік тармақтарын бөлу және олардың өзара әрекеттесуі.
Күшті және тәуелсіз сот билігі мемлекет пен азаматтық қоғамның үйлесімді өзара іс-қимылының негізгі кепілдіктерінің бірі, азаматтардың конституциялық құқықтарын қорғаудың негізгі құралы болып табылады.
Азаматтардың мемлекеттік құқықтық саясатқа деген көзқарасы мен билікке деген сенім деңгейі көбінесе сот төрелігін сапалы жүзеге асыруға байланысты. Күшті және тәуелсіз сот мемлекет пен азаматтық қоғамның үйлесімді өзара іс-қимылының принципті кепілдіктерінің бірі, азаматтардың конституциялық құқықтарын қорғаудың негізгі құралы болып табылады. Қазіргі судьялар мен осы лауазымға үміткерлерге қойылатын талаптарды арттыру және азаматтың судья болып тағайындалуы мүмкін жасын ұлғайту туралы мәселені қарастыру қажет.
Зерттеу мақсаты. тоқтала кету. Сонымен қатар шетел тәжірибесін қарастыра отырып, өзіндік ұсыныстар енгізу және жүріп жатқан сот реформасына талдау жасау болып таылады.
Зерттеу нысаны. Судьяның тәуелсіздігінің тек заңмен бекуі, белгілі бір кепілдіктермен нығаюы, осы айтылған тәуелсіздікті судьяның өзі қорғамаса бар еңбекті еш қылғанмен теңесер еді. Мұндағы айтылайын деген ой, заңмен уағымдалған тәуелсіздікті судьяның сақтап-қадірлеуінде, қорғай алуында болмақ. Бұл мәселе судьяның жеке басын сипаттайтын қасиеттеріне байланысты: оның біліктілігі, іскерлігі, мәдениеттілігі, мінсіз абыройлығы және сот әділдігін іске асырудағы бейтараптылығы. Мұнда тек заңмен ішкі нанымына илануы, соларға бағынып, істі әділ шешуінде.
Алайда, тәуелсіздік шексіз болуы мүмкін емес. Ондай болған жағдайда шексіз еркіндік бейбастаушылыққа әкеліп соқтырған болар еді. Сондықтанда судьяның қызметі Конституция мен заңдарға бағынышты дейміз.
Сонымен қатар судьялардың жеке басының қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін және қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін Үкімет тарапынан көптеген шаралар атқарылуы қажет.
Зерттеу пәні. Жоғарыда айтылған материалдық, құқықтық және әлеуметтік тұрғылардағы кепілдіктердің әрқайсысы өз алдына және түбегейлі бірлікте заңмен бекітілген судьяның тәуелсіздігін көркейте түседі.
Зерттеу міндеттері. Осымен қатар, қоғамның тарапынан судьяның тәуелсіздігін шектеуге бағытталған кез келген іс-қимылға қарсы араздық туғызу, жат қылық ретінде алыстату мәселелерін көтерумен нығаю керек. Бұл үшін судьялардың біліктілігін арттыру, рухани тазалығы мен беделін көтеру, сондай-ақ халықтың құқықтық тәрбиесі мен білімділігін және заңға бағынушылық мінез-құлқысын қалыптастыру үшін насихат жұмыстарын жүргізу қажет.
Бұл біздің пікіріміз бойынша моралдық тұрғыдағы кепілдік болар еді.
Судьяның тұрақтылығы оның тәуелсіздігін қамтамасыз ететін тағы бір қажетті мәселе. Сондықтан да заңмен судьялардың тұрақтылығы, олардың ауыстырылмайтындығымен, өкілеттік мерзімінің шектелмеулігімен орнықтылады.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес республикада сот төрелiгiн тек сот қана жүзеге асырады. Сот билiгi сотта iс жүргiзудiң азаматтық, қылмыстық және заңмен белгiленген өзге де нысандары арқылы жүзеге асырылады. Заңда көзделген жағдайларда қылмыстық сот iсiн жүргiзу алқабилердiң қатысуымен жүзеге асырылады.
Қазақстанда үш буыннан тұратын сот жүйесі құрылған: бірінші буын - аудандық (қалалық) және мамандандырылған соттар, оларда қылмыстық, азаматтық істер және әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы істер бойынша сот актілері қабылданады (бірінші сатыдағы соттар); екінші буын - облыстық және оған теңестірілген соттар, олар аудандық және оған теңестірілген соттардың шығарған сот актілеріне апелляциялық шағымдар мен наразылықтар бойынша, бірінші және апелляциялық сатыдағы соттардың шығарған сот актілеріне кассациялық шағымдар немесе наразылықтар бойынша істерді қарайды; үшінші буын - Жоғарғы Сот. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты азаматтық, қылмыстық, жергілікті және басқа да соттарда қаралатын өзге де iстер жөнiндегi жоғары сот органы болып табылады, заңда көзделген iс жүргiзу нысандарында олардың қызметiн қадағалауды жүзеге асырады, сот практикасының мәселелерi бойынша түсiнiктемелер берiп отырады.
Мәселенің деректік көзі. Қазіргі таңда республикада 378 сот жұмыс істеуде, соның ішінде 1 Жоғарғы Сот, 17 облыстық және оған теңестірілген соттар, 360 аудандық және оған теңестірілген соттар.
Аудандық және оған теңестірілген соттар 266 аудандық және қалалық соттарды, гарнизондардың 10 әскери сотын, 16 мамандандырылған ауданаралық экономикалық соттарды, 32 мамандандырылған әкімшілік соттарды, 18 кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі мамандандырылған ауданаралық соттарды, 17 қылмыстық істер жөніндегі мамандандырылған ауданаралық соттарды, соның ішінде әскери сотты, 1 Алматы қаласының мамандандырылған қаржылық сотын құрайды.
Республика соттарында Бірыңғай автоматтандырылған ақпараттық - талдау жүйесі (бұдан әрі - БААТЖ) жұмыс істейді, ол сот құжаттарын сапалы ресімдеуге және жедел жинақтауға көмектесіп, статистикалық деректерді өңдеуге және құжат айналымын жүргізуге ықпал етеді.
Әдіснамалық және теориялық негіздері. Тәуелсіз, абырой-беделі жоғары және тиісті өкілеттері бар, әрбір азамат пен ұйымның құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін нақты, заңды қорғайтын соттың болуы - құқықтық мемлекетті қалыптастырудың басты шарты. Соттың тәуелсіздігі мен дербестігі туралы конституциялық ереже заңды безендіріп тұратын құр уағыздау ғана болмай, іс жүзінде нақты жүзеге асырылуға тиісті. Бұл қағида судьяның сот әділдігін жүзеге асыруы ісіне кімнің де болмасын араласуына, қандай да болмасын ықпал етуіне жол бермейді. Мұндай әрекеттер заңмен қудаланылады. Судья қаралған немесе қаралып жатқан сот істерінің мәні жөнінде қандай да бір түсінік беруге міндетті емес. Кеңесу бөлмесінің құпиясы барлық жағдайларда қамтамасыз етілуге тиіс. Соттарды қаржыландыру, судьяларды материалдық қамтамасыз ету, сондай-ақ оларға тұрғын үй беру сот төрелігін толық әрі тәуелсіз жүзеге асыру үшін жеткілікті мөлшерде республикалық бюджет қаражаттарының есебінен жүргізіледі.
Зерттеу әдістері. Соттардың қылмыстық істер бойынша іс жүргізуді жүзеге асыру кезіндегі тәуелсіздік мәселелеріне тоқталу және қолданыстағы заңдарға сай жүзеге асырылуын талдау.
Ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы ретінде осы дипломдық жұмысты жазу барысында жинақталған материалдардың студенттерге Қылмыстық іс жүргізу пәні бойынша оқу әдістемелік кешен дайындау барысында қолдану мүмкіндігін туғызады.
Практикалық базасы. Сот билігі жеке адамдардың ғана емес, түрлі билік пен билік басындағылардың мүдделеріне араласады. Сол себепті де оның төңірегінде небір айла-шарғылар, сатқындықтар, ауыз жаласушылықтар, екі жүзділіктер шиеленісіп жатады. Міне осындан қиын жағдайда судьялар сот әділдігін қорғауға тиіс. Судья мен сот өзге билік органдарынан мүлдем оқшау, алшақ өмір сүре алмайды. Өйткені қоғамдағы барлық билік органдарының мүддесі ортақ - ол қоғамдық ақуалды жақсарту. Демек, сот жүйесі өзге билік көздерімен бірлесе, үндесе ортақ мүдде үшін қызмет ету керек. Тек үндесе қызмет ету мен өзге билік органының тәуелділігіне түсіп кетпеудің ара-жігін ажрата білу қажет.
Кеңес үкіметі кезінде соттарды партиялық қадағалау қалыпты жағдай болғанын бәріміз білеміз. Сол өткеннің белгілері қоғамда әлі жойыла қойған жоқ. Судья тәуелсіздігін бұзатын екі қатер бар: ол судьяның өзі және өз мүддесін көздеген сыртқы күштер. Бұл екі қатердің қайсысы судья тәуелсіздігі үшін қауіптірек? Бұл сұраққа үзілді - кесілді жауап беру қиын, дегенмен судьяның тәуелсіздігіне тікелей ықпал ететін судьяның өзі деп ойлаймыз. Әсіресе сот билігінің бұлжымас дәстүрі қалыптаса қоймаған өтпелі кезеңдегі қоғамда, Қазақстан соның бірі, жеке адамның мүмкіндігі, мінез-құлқы, іс-әрекеті көп мәселені шешеді. Судья мүмкіндігі дегенде ең әуелі оның білімін, өмір танымын, моральдық қасиеттерін айту керек. Кәсіби заңгерлік білімі болу судьяға міндетті болса, кәсіби судья деңгейіне көтерілу - басты мұраты.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс зерттеудің сипаты, алдына қойған проблемаларды қарастыру деңгейімен, жүргізілген зерттеудің логикалық байланысы мен мақсаттарына сай құрылған. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ҚАҒИДАЛАРЫНЫҢ ҰҒЫМЫ, МӘНІ ЖӘНЕ МАЗМҰНЫ
1.1 Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының ұғымы мен мәні
Соттардың тәуелсіздік қағидасына тоқталмастан бұрын жалпы қылмыстық іс жүргізудегі және жалпы құқық саласында орын алған қағидаларға тоқтала кетуді жөн көріп отырмыз. Қағида ұғымы түсініктемесінің үш жай-жапсары бар: философиялық, затты-қолданбалы, теориялық-құқықықтық. Қағида ұғымының философиялық жай-жапсары мынада: жалпы таным негізіне немесе өлдебір білім саласы негізіне алынған, заңдылықты айқындайтын және білдіретін әдеттегі нәрселер теория жүзінде талдап қорытылады.
Қағида ұғымының затты-қолданбалы жай-жапсары осы қызмет өзіне сай келуге тиісті негізгі, жалпы талапты білдіреді.
Қағидалардың теориялық-құқықтық маңызы тиісті құбылыс мәнінің талданған, объективті орын алып отырған ақиқатты және онда қолданылатын заңдылықтарды бейнелейтін көрінісі.
Сонымен, қағида ұғымы түсініктемесінің барлық жай-жапсарларының ұқсастықтары көп, олардың ең елеулілері мыналар:
- қағида ұғымы тек негіз қалаушыларға жатқызылуы мүмкін категорияларға ғана қолданылады;
қағида ұғымы жалпы негізгі ережелердің объективті ақиқатынан дерексіздендірілуі мүмкін;
қағида ұғымы құбылыстардың мәнін білдіретін үйреншікті теориялық талдаумен байланысты.
Осы айтылғандарға байланысты Ф. Энгельстің мына бір пікірі ден қоярлық:...Қағидалар табиғатқа және адамзат тарихына қолданылмайды, солардан дерексіздендіріледі: табиғат пен адамзат қағидаларына лайықталмайды, керісінше, табиғат пен тарихқа қаншалықты сәйкес келсе, соншалықты ғана дұрыс болады [1].
Қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаларын тұжырымдау үшін оларға қойылатын талаптарды білу маңызды. Қандай да болсын ережелерді қылмыстық іс жүргізу құқығы принциптерінің категориясына жатқызу үшін олар мына талаптарға сай келуге тиіс:
олар (ережелер) анықтау, тергеу, прокуратура және сот органдарының ұйымдастырылуы мен қызметінде негізгі, бастапқы сәттерді айқындап, олардан өз кезегінде жеке-дара сипатты ережелер туындайды;
қағидалардың өздерінде адамдардың ерік берілген немесе міндетті іс-қылықтарының барлық жақтары және құқықтық норманың барлық элементтері (болжам, диспозиция, санкция) тұжырылымдалуға тиіс емес;
негіз қалаушы айқындамаларға еркін мазмұн беруге болмайды, өйткені олар қылмыстық іс жүргізу құқығының заңдылықтарымен және ішкі логикасымен объективті түрде байланысты;
қағидалар категориясына жатқызылған ережелер объективті және субъективті негіздерді бірдей дәрежеде ұштастыруға тиіс (мазмұн объективті, заң сөзінің нысаны субъективті );
қағида ережелерінің мәніне орнықтылық, тұрақтылық тән болуға тиіс (құқық нормалары өзгертіледі, заңдар ауыстырылады, ал принциптер сақталады);
өктем, әмірлі сипатта болуға тиіс;
қылмыстық іс жүргізу құқығы жүйесінде басым жағдайда болуға тиіс.
Сонымен, қылмыстық процесс қағидалары қоғамдық және мемлекеттік құрылыстан туындаған және қолданылып жүрген заңмен орнықтырылған, мемлекеттік органдар ұйымдастырылуының мәнін және олардың қылмыстық істерді қозғау, тергеу, қарау және нақтылай шешу жөніндегі қызметінің мәнін айқындайтын бастапқы ережелер, сондай-ақ қылмыстық іс жүргізу қызметін мемлекет қылмыстық сот ісін жүргізушінің алдына қойған мақсаттар мен міндеттерге жетуге бағыттайтын ережелер.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық-процестік кодексінің 9-бабына сәйкес қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерінің мәні мынада: оларды бұзу, оның сипаты мен мәніне қарай, іс бойынша болған іс жүргізуді жарамсыз деп тануға, мұндай іс жүргізудің барысында шығарылған шешімдерді бұзуға не осы тұрғыда жиналған материалдарды дәлелдеу күші жоқ деп тануға әкеліп соқтырады.
Сөйтіп, қағидалар мәнінің ауқымды түсініктемесі мынадай:
1) қылмыстық іс жүргізу құқығы жүйесінде қағидалар орталық, басты орын алады;
2) олар өзара тығыз үйлесімді байланысты бастапқы, негізгі нормалар болып табылады;
3) қағидалар құқықтық нұсқамалар ретінде қалыптасады және нормативті сипатта болады;
4) олар қылмыстық процестің мақсатын, оның табиғаты мен жүйесін түсінудің кілті болып табылады;
5) қағидалар іс жүргізу құқығының негізгі бағыттарын, даму перспективаларын айқындайды;
6) олар қолданылып жүрген заңдарды өзгерту мен толықтыруға байланысты ұсыныстардың негізделгенін анықтау кезіндегі басты өлшемдер болып табылады;
7) қағидалар құқық қалыптастыру қызметінде әлеуметтік бағдарлар функциясын атқарады;
қағида іс жүргізу нормаларының дұрыс түсіндірілуіне
жәрдемдеседі.
Ғылымда қылмыстық процесс қағидалары түрліше түсініледі және ең айқын үш бағыт бар:
Бірінші бағыт өкілдері (Савийкий М.Я., Томин В.Т.) қағидалар жалпы басшылық идеялар бола отырып, идеялар күйінде қалуға тиіс деп санайды; олар құқық тұрғысынан нақтылауды қажет етпейді, өйткені құқық жүйелерінің түгелдей бәрінде кездеседі. Атап айтқанда, В.Т. Томин былай деп жазады: Біздіңше, кеңестік қылмыстық процесс қағидалары заң шығарушы тұжырымдағанға дейін пайда болады... Қағидалар - дүниетаным элементтері... қылмыстық іс жүргізу саласындағы басшылық идеясы, бірде-бір нормативтік актіде әлі тікелей тұжырымдалмаса да, кеңестік қылмыстық іс жүргізудің қағидасы болып қалады... Қағидаларды жасайтын ғылым... Жасалғаннан кейін қағидалар қылмыстық іс жүргізудегі қатардағы қатысушы үшін де, сондай-ақ заң шығарушы үшін де міндетті(немесе міндетсіз) болады
Екінші бағыт үшін (М.Л. Якуб, Н.Н. Полянский) қағидалар ретінде тек заңмен баянды етілген, анықтау, тергеу, прокуратура және сот органдарының қызметін айқындайтын жалпы және бастапқы ережелердің танылуы тән. Мәселен, Н.Н. Полянский былай деп жазған: Кеңестік қылмыстық процесс қағидалары деп біз басшылық идеялардан туындайтын қағидаларды, қылмыстық істерді тергеу, қарау және шешу кезінде орындалуға тиісті талаптарды айтамыз... Анықтауда нормативтік сәтті атап көрсету қажет [2].
Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының қазіргі ұғымына бәрінен де жақын тұрған үшінші бағыт сол қағидаларға тек құқықта орнықтырылған басшылық идеяларын ғана жатқызады. Яғни, әңгіме қылмыстық іс жүргізу құқығының түгелдей барлық көздерінде орнықтырылған қағидалар жүйесі жайында, сондай-ақ жалпы қылмыстық іс жүргізу құқығының мәнінен орынды түрде туындайтын қағидалар жайында болып отыр.
Біздің ойымызша, үшінші бағыт қылмыстық іс жүргізу құқығы дамуының қазіргі деңгейіне барынша толық сай келеді. Бұл бағыттың артықшылығын мына дәлелдерден көруге болады:
қылмыстық іс жүргізу қызметін тек заңдарда көрсетілген негіздер мен нысандарда ғана жүзеге асыруға болады, демек, бұл қызмет өздеріне негізделген негізгі ережелер заңда тиянақталады;
ешқандай идеялар қылмыстық іс жүргізу қызметі мен құқық қатынастарын таза күйінде реттей алмайды;
егер қағидалар тек мемлекеттік (анықтау, тергеу, прокуратура және сот) органдар қызметінің негізін айқындайтын болса, онда сот төрелігінің мақсаттары мен міндеттері елеулі түрде бұрмаланады, өйткені өзге қатысушылар (айыпталушы, жәбірленуші және т.б.) мүдделерінің процесс үшін онша елеулі маңызы болмайды.
Қолданып жүрген Қазақстан Республикасының іс жүргізу Кодексінде қағида ұғымы мүлдем берілмеген, алайда екінші тарау қағидаларға арналған. Бұрын қолданылып келген Қазақстан Республикасының іс жүргізу Кодексінде тіпті қағида терминінің болмауы қылмыстық іс жүргізу құқығы қағидаларының мәнін түрліше талқылау үшін негіз болды деп ойлаймыз. Заңның ортақ арқауынан осы қағидаларды зерттеушілер логикалық жолмен айқындады. Логикалық қателіктер түрлі ұғымдардың (қағидалардың, сот процесінің жалпы жағдайларының және т.т.) араласуына әкеліп соғады. Бұл кемшілік, біздіңше, Қазақстан Республикасының іс жүргізу Кодексінде қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаларына арналған жеке тарау енгізу жолымен түзелді (бұрын қолданылып келген Қазақстан Республикасының іс жүргізу Кодексінде әдетте қағидаларға қатысты нәрселер Қылмыстық сот ісін жүргізе бастау негіздері деп аталған тарауда берілген еді). Қазақстан Республикасының іс жүргізу Кодексінде қағидаларды орнықтырудың құқықтық негізі Қазақстан Республикасы Конституциясының 77 - бабы болды, онда қылмыстық сот ісін жүргізу қағидалары нақты регламенттелген.
Соттардың тәуелсіздік қағидасына тоқталмастан бұрын жалпы қылмыстық іс жүргізудегі және жалпы құқық саласында орын алған қағидаларға тоқтала кетуді жөн көріп отырмыз. Қағида ұғымы түсініктемесінің үш жай-жапсары бар: философиялық, затты-қолданбалы, теориялық-құқықықтық. Қағида ұғымының философиялық жай-жапсары мынада: жалпы таным негізіне немесе өлдебір білім саласы негізіне алынған, заңдылықты айқындайтын және білдіретін әдеттегі нәрселер теория жүзінде талдап қорытылады.
Қағида ұғымының затты-қолданбалы жай-жапсары осы қызмет өзіне сай келуге тиісті негізгі, жалпы талапты білдіреді.
Қағидалардың теориялық-құқықтық маңызы тиісті құбылыс мәнінің талданған, объективті орын алып отырған ақиқатты және онда қолданылатын заңдылықтарды бейнелейтін көрінісі.
Сонымен, қағида ұғымы түсініктемесінің барлық жай-жапсарларының ұқсастықтары көп, олардың ең елеулілері мыналар:
- қағида ұғымы тек негіз қалаушыларға жатқызылуы мүмкін категорияларға ғана қолданылады;
қағида ұғымы жалпы негізгі ережелердің объективті ақиқатынан дерексіздендірілуі мүмкін;
қағида ұғымы құбылыстардың мәнін білдіретін үйреншікті теориялық талдаумен байланысты.
Осы айтылғандарға байланысты Ф. Энгельстің мына бір пікірі ден қоярлық:...Қағидалар табиғатқа және адамзат тарихына қолданылмайды, солардан дерексіздендіріледі: табиғат пен адамзат қағидаларына лайықталмайды, керісінше, табиғат пен тарихқа қаншалықты сәйкес келсе, соншалықты ғана дұрыс болады.
Қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаларын тұжырымдау үшін оларға қойылатын талаптарды білу маңызды. Қандай да болсын ережелерді қылмыстық іс жүргізу құқығы принциптерінің категориясына жатқызу үшін олар мына талаптарға сай келуге тиіс:
олар (ережелер) анықтау, тергеу, прокуратура және сот органдарының ұйымдастырылуы мен қызметінде негізгі, бастапқы сәттерді айқындап, олардан өз кезегінде жеке-дара сипатты ережелер туындайды;
қағидалардың өздерінде адамдардың ерік берілген немесе міндетті іс-қылықтарының барлық жақтары және құқықтық норманың барлық элементтері (болжам, диспозиция, санкция) тұжырылымдалуға тиіс емес;
негіз қалаушы айқындамаларға еркін мазмұн беруге болмайды, өйткені олар қылмыстық іс жүргізу құқығының заңдылықтарымен және ішкі логикасымен объективті түрде байланысты;
қағидалар категориясына жатқызылған ережелер объективті және субъективті негіздерді бірдей дәрежеде ұштастыруға тиіс (мазмұн объективті, заң сөзінің нысаны субъективті );
қағида ережелерінің мәніне орнықтылық, тұрақтылық тән болуға тиіс (құқық нормалары өзгертіледі, заңдар ауыстырылады, ал принциптер сақталады);
өктем, әмірлі сипатта болуға тиіс;
қылмыстық іс жүргізу құқығы жүйесінде басым жағдайда болуға тиіс.
Сонымен, қылмыстық процесс қағидалары қоғамдық және мемлекеттік құрылыстан туындаған және қолданылып жүрген заңмен орнықтырылған, мемлекеттік органдар ұйымдастырылуының мәнін және олардың қылмыстық істерді қозғау, тергеу, қарау және нақтылай шешу жөніндегі қызметінің мәнін айқындайтын бастапқы ережелер, сондай-ақ қылмыстық іс жүргізу қызметін мемлекет қылмыстық сот ісін жүргізушінің алдына қойған мақсаттар мен міндеттерге жетуге бағыттайтын ережелер [3].
Қазақстан Республикасының Қылмыстық процестік Кодексінің 9-бабына сәйкес қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерінің мәні мынада: оларды бұзу, оның сипаты мен мәніне қарай, іс бойынша болған іс жүргізуді жарамсыз деп тануға, мұндай іс жүргізудің барысында шығарылған шешімдерді бұзуға не осы тұрғыда жиналған материалдарды дәлелдеу күші жоқ деп тануға әкеліп соқтырады.
Сөйтіп, қағидалар мәнінің ауқымды түсініктемесі мынадай:
1) қылмыстық іс жүргізу құқығы жүйесінде қағидалар орталық, басты орын алады;
2) олар өзара тығыз үйлесімді байланысты бастапқы, негізгі нормалар болып табылады;
3) қағидалар құқықтық нұсқамалар ретінде қалыптасады және нормативті сипатта болады;
4) олар қылмыстық процестің мақсатын, оның табиғаты мен жүйесін түсінудің кілті болып табылады;
5) қағидалар іс жүргізу құқығының негізгі бағыттарын, даму перспективаларын айқындайды;
6) олар қолданылып жүрген заңдарды өзгерту мен толықтыруға байланысты ұсыныстардың негізделгенін анықтау кезіндегі басты өлшемдер болып табылады;
7) қағидалар құқық қалыптастыру қызметінде әлеуметтік бағдарлар функциясын атқарады;
8) қағида іс жүргізу нормаларының дұрыс түсіндірілуіне жәрдемдеседі.
Ғылымда қылмыстық процесс қағидалары түрліше түсініледі және ең айқын үш бағыт бар:
Бірінші бағыт өкілдері (Савийкий М.Я., Томин В.Т.) қағидалар жалпы басшылық идеялар бола отырып, идеялар күйінде қалуға тиіс деп санайды; олар құқық тұрғысынан нақтылауды қажет етпейді, өйткені құқық жүйелерінің түгелдей бәрінде кездеседі. Атап айтқанда, В.Т. Томин былай деп жазады: Біздіңше, кеңестік қылмыстық процесс қағидалары заң шығарушы тұжырымдағанға дейін пайда болады... Қағидалар - дүниетаным элементтері... қылмыстық іс жүргізу саласындағы басшылық идеясы, бірде-бір нормативтік актіде әлі тікелей тұжырымдалмаса да, кеңестік қылмыстық іс жүргізудің қағидасы болып қалады... Қағидаларды жасайтын ғылым... Жасалғаннан кейін қағидалар қылмыстық іс жүргізудегі қатардағы қатысушы үшін де, сондай-ақ заң шығарушы үшін де міндетті(немесе міндетсіз) болады
Екінші бағыт үшін (М.Л. Якуб, Н.Н. Полянский) қағидалар ретінде тек заңмен баянды етілген, анықтау, тергеу, прокуратура және сот органдарының қызметін айқындайтын жалпы және бастапқы ережелердің танылуы тән. Мәселен, Н.Н. Полянский былай деп жазған: Кеңестік қылмыстық процесс қағидалары деп біз басшылық идеялардан туындайтын қағидаларды, қылмыстық істерді тергеу, қарау және шешу кезінде орындалуға тиісті талаптарды айтамыз... Анықтауда нормативтік сәтті атап көрсету қажет.
Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының қазіргі ұғымына бәрінен де жақын тұрған үшінші бағыт сол қағидаларға тек құқықта орнықтырылған басшылық идеяларын ғана жатқызады. Яғни, әңгіме қылмыстық іс жүргізу құқығының түгелдей барлық көздерінде орнықтырылған қағидалар жүйесі жайында, сондай-ақ жалпы қылмыстық іс жүргізу құқығының мәнінен орынды түрде туындайтын қағидалар жайында болып отыр.
Біздің ойымызша, үшінші бағыт қылмыстық іс жүргізу құқығы дамуының қазіргі деңгейіне барынша толық сай келеді. Бұл бағыттың артықшылығын мына дәлелдерден көруге болады:
қылмыстық іс жүргізу қызметін тек заңдарда көрсетілген негіздер мен нысандарда ғана жүзеге асыруға болады, демек, бұл қызмет өздеріне негізделген негізгі ережелер заңда тиянақталады;
ешқандай идеялар қылмыстық іс жүргізу қызметі мен құқық қатынастарын таза күйінде реттей алмайды;
егер қағидалар тек мемлекеттік (анықтау, тергеу, прокуратура және сот) органдар қызметінің негізін айқындайтын болса, онда сот төрелігінің мақсаттары мен міндеттері елеулі түрде бұрмаланады, өйткені өзге қатысушылар (айыпталушы, жәбірленуші және т.б.) мүдделерінің процесс үшін онша елеулі маңызы болмайды.
Қолданып жүрген Қазақстан Республикасының іс жүргізу Кодексінде қағида ұғымы мүлдем берілмеген, алайда екінші тарау қағидаларға арналған. Бұрын қолданылып келген Қазақстан Республикасының іс жүргізу Кодексінде тіпті қағида терминінің болмауы қылмыстық іс жүргізу құқығы қағидаларының мәнін түрліше талқылау үшін негіз болды деп ойлаймыз. Заңның ортақ арқауынан осы қағидаларды зерттеушілер логикалық жолмен айқындады. Логикалық қателіктер түрлі ұғымдардың (қағидалардың, сот процесінің жалпы жағдайларының және т.т.) араласуына әкеліп соғады. Бұл кемшілік, біздіңше, Қазақстан Республикасының іс жүргізу Кодексінде қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаларына арналған жеке тарау енгізу жолымен түзелді (бұрын қолданылып келген Қазақстан Республикасының іс жүргізу Кодексінде әдетте қағидаларға қатысты нәрселер Қылмыстық сот ісін жүргізе бастау негіздері деп аталған тарауда берілген еді). Қазақстан Республикасының іс жүргізу Кодексінде қағидаларды орнықтырудың құқықтық негізі Қазақстан Республикасы Конституциясының 77 - бабы болды, онда қылмыстық сот ісін жүргізу қағидалары нақты регламенттелген.
1.2 Қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаларының жүйесі
Қылмыстық іс жүргізу құқығы теориясында қағидаларды тұжырымдауға, түсіндіруге байланысты мәселелерді зерттеп дайындауға екі тенденция тән болды. Бір жағынан - қағидалар ретінде тануға ұсынылған ережелер тым ұлғайтылды. Екінші жағынан - осы ережелер шеңбері орынсыз тарылды. Екі тенденция да тұйыққа апарып тірейді. Осы қайшылықты жүйе құрайтын факторлар табылған жағдайда ғана жоюға болады. Қылмыстық сот ісін жүргізу қағидалары - ең алдымен өзара байланысты элементтер жүйесі. Аталған элементтердің мәні мен орны жүйе құрайтын факторлар негізінде елеулі ықтималдықпен анықталады.
Қағидаларға қатысты жүйе құрайтын факторлар ретінде мыналар арналған:
қағидаларды мақсаттар мен міндеттер ортақтығыны, байланыстыруы;
ішкі қайшылықтардың жоқтығы;
объективті және субъективті бастамалар бірлігі;
өзара байланыстылық және дербес те, бірге де бір мезгілде ықпал жасау ерекшелігі;
қағидаларды қылмыстық сот ісін жүргізу мақсаттары мен міндеттерін жетілдіруге бағдарлау.
Даулы факторлар қатарына қағидаларды деңгейлерге саралау туралы мәселенің шешімі жатады. Атап айтқанда, А.С. Кобликов, А.М. Ларин, Ю.И. Стецовский Конституцияда баянды етілген барлық қағидалар конституциялық деңгейге, ал басқа құқық көздерінде баянды етілген өзге қағидалар конституциялық емес деңгейге жатады және жеке қолданбалы сипатта болады деп санайды. Т.Н. Добровольская, П.С. Элькинд сияқты зерттеушілер қағидаларды конституциялық және конституциялық емес деңгейлерге бөлу қағида ұғымының мазмұнына жалпы қайшы келетіні туралы көзқарасты негіздеген.
Мыналар:
а) қылмыстық іс жүргізудің барлық қағидаларының бірдей дәрежеде маңызды деп танылуы;
б) субъективті негіздердің қағидаларға түрліше ықпал етуіне байланысты олардың түрлі дәрежеде маңызды деп танылуы осы мәселенің шешіміне байланысты.
Қағидалар категориясының мәніне жасалған талдау қылмыстық іс жүргізудің барлық қағидаларының бірдей дәрежеде маңызды деп танылуы қылмыстық іс жүргізу құқығы теориясының қазіргі жетістіктеріне неғұрлым толық сай келеді деуге мүмкіндік береді.
Сөйтіп, қылмыстық іс жүргізу қағидаларын конституциялық және конституциялық емес деңгейлерге бөлудің өзі қате, сондай-ақ әдістемелік сипаттағы бірқатар жалған қорытындылар жасауға әкеліп соғады.
Қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаларын тең шамалы және тең маңызды деп тану керек екенінің мынадай дәлелдері бар.
Барлық заңдар Қазақстан Республикасының Конституциясына, конституциялық заңдарға толық сәйкес әзірленеді. Демек, қағидаларды конституциялық және конституциялық емес деңгейге бөлу олардың нақты құқық көзінде орналастырылуы тұрғысынан ғана дұрыс: егер қағида Қазақстан Республикасының Конституциясында немесе конституциялық заңда орнықтырылған болса, ол конституциялық қағидаларға жатады; барлық өзге құқық көздерінде орнықтыру оны өзінен-өзі конституциялық емес қағидаларға жатқызады. Бірақ мұндай көзқарас механистілік және құқық қисынына қайшы келеді. Мән-маңыз тұрғысынан алғанда қағидалардың конституциялық және конституциялық емес болып бөлінуі олардың заңды (конституциялық) және заңсыз (конституциялық емес) болып саралануын білдіреді.
Осыған байланысты Т.Н. Добровольскаяның пікірі өте орынды сияқты: Егер қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаларды бір-бірімен байланысты болып, өзара әсер ететін болса, қылмыстық іс жүргізудің демократиялық мәнін анықтау мен қылмыстық істер бойынша сот ісін нақты жүзеге асыруда заңдылықты нығайту үшін олардың бәрі бірдей маңызды, сондықтан қай заң актісінде орнықтырылғанына қарамастан оларды категорияларға бөлуге болмайды. Қылмыстық іс жүргізу қағидаларын конституциялық және конституциялық емес деп бөлу теория тұрғысынан да, тәжірибе тұрғысынан да дұрыс емес [4].
2. Қағидаларды конституциялық және конституциялық емес деп бөлудің механистік жолы қағидалардың маңыздылау және маңызы аздау, басты және екінші дәрежелі деп бөлінуіне өзінен- өзі әкеліп соғады. Қағидалардың маңыздылық дәрежесі бойынша саралануы оларды қамтамасыз ету құралдарының да тиімділеу және тиімділігі кемдеу деп бөлінуіне әкеліп соғуы мүмкін, оның қылмыстық сот ісін жүргізуде заңдылық талаптарын сақтауға байланысты елеулі зардаптары болуы ықтимал. Сонымен қатар қағида ұғымының негіз қалаушы, түйінді деген мәнінің өзі саралау кезінде құқықтық реттеу механизміндегі міндетті элемент рөлін емес, жай ғана тілек рөлін атқарады.
Т.Н. Добровольская бұл жөнінде былай деп жазды: Бұл қағидалар жүйесін өзара байланысты және маңызы бірдей бір қатарда тұрған ережелердің біртұтас тізбегі деп тану жүйе құрайтын факторлардың барлық талаптарына сай келеді және қағидаларды институттық категория ретінде көрсетеді.
3. Қағидаларды конституциялық және конституциялық емес деп бөлу анықтау, тергеу, прокуратура және сот органдарында конституциялық қағидалардың бұзылуына жол бермеу және конституциялық емес қағидаларды елемеуге болатыны туралы қате пікір қалыптастырып, олардың құқық қолдау қызметінде тәртіп бұзылуына әкеліп соғуы мүмкін.
Құқық көздерінің Қазақстан Республикасының Конституциясы және салалық заңдар деңгейіндегі арақатынасы мынадай: Конституцияның негізгі ережелері, соның ішінде қылмыстық сот ісін жүргізу қағидалары деп тура аталғандары салалық құқықта егжей-тегжейлі реттелген, сол арқылы құқық қатынастарына қатысушылар құқықтары сақталуының кепілдіктерін күшейте түседі. Бұл арақатынасты қылмыстық іс жүргізу қағидаларының жүйесінде де қолдануға болады.
Қазақстан Республикасының іс жүргізу Кодексінің 9-бабында қағидалардың кез келгенін бұзу іс бойынша болған іс жүргізуді жарамсыз деп тануға, мұндай іс жүргізудің барысында шығарылған шешімдерді бұзуға не жиналған материалдарды дәлелдеу күші жоқ деп тануға әкеліп соқтыратыны туралы ереженің орнықтырылуы Қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаларын маңызы бірдей деп тану керек екенінің тағы да бір айқын дәлелі болып табылады.
Сонымен, қылмыстық іс жүргізу қағидаларының жүйесі қылмыстық іс жүргізу құқығы жүйесінің шеңберіндегі тең шамалы және тең маңызды, негізгі, түйінді ережелердің жіктелуі деп емес, ал олардың әзара байланыста, өзара қатынаста болуы деп түсінілуге тиіс.
Іс жүргізу нысанасы жөнінде қағидалар үш топқа бөлінуі мүмкін:
сот ісін жүргізу тәртібіне, оның нысандарына қатысты талаптарды білдіруші қағидалар;
сот ісін жүргізу тәртібіне, оның нысандарына қатысты талаптар мен тікелей тергеу және сот қызметіне қатысты талаптарды ұштастыратын қағидалар;
тікелей тергеу және сот қызметіне, оның мазмұнына қатысты талаптарды білдіруші қағидалар;
Қандай да болсын топқа қатысты екеніне қарамастан оның қылмыстық іс жүргізу құқығының кез келген көзінде орнықтырылуы мүмкін, оның өзі олардың Қазақстан Республикасының Конституциясы мен конституциялық заңдарына сәйкес келуі жөніндегі талапқа қайшы келмейді.
Сонымен бірге қағидалардың топтарға бөлінуі шартты сипатта болып отыр. Бірқатар қағидалар шектес екі топқа бірдей қатысты екеніне байланысты әдебиеттерде өзге бөліністер бар.
Қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаларының маңыздылығы олардың Қазақстан Республикасының Конституциясында орнықтырылуымен айқындалады. Мәселен, Конституцияның 77-бабының 3-тармағына сәйкес қылмыстық іс жүргізуде мына қағидалар орын алады:
кінәсіздік презумпциясы;
нақ бір қылмыс үшін қайтадан жаза қолдануға тыйым салынады;
- әркімнің соттағы сөз бостандығы;
дәлелдеу ауыртпалығын айыпталушыға жүктеуге тыйым салынады;
куә иммунитеті;
адамның кінәлі екендігі жөніндегі кез келген күдікті айыпталушының пайдасына қарастыру:
дәлелдер алудың заңдылығы;
қылмыстық заңды ұқсастығына қарай қолдануға тыйым салу.
Қазақстан Республикасының Конституцияның 77-бабының 4-тармағында атап көрсетілгендей, Конституцияда белгіленген сот төрелігі қағидалары Республиканың барлық соттары мен судьялары үшін ортақ және біртұтас болып табылады.
Процесс негіздері қылмыстық сот ісін жүргізудің жоғарыда аталған қағидаларымен шектелмейтінін мойындау қажет. Қазақстан Республикасының Конституциясының, конституциялық заңдардың, салалық құқықтық актілердің кейбір ережелерінің мәнін қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаларының жүйесі әлдеқайда қомақты да ауқымды екенін көруге болады. Қазақстан Республикасының Конституциясында баянды етілген қағидалар жүйесі қылмыстық сот ісін жүргізудің мақсаттары мен міндеттерін ескере дәйектелгендіктен Қазақстан Республикасының іс жүргізу Кодексінде мынадай жүйе құраушы элементтер берілген:
заңдылық;
сот әділдігін тек соттың ғана жүзеге асыруы;
адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау;
жеке адамның абыройы мен қадір-қасиетін қорғау:
адамның жеке басына тиіспеушілік;
қылмыстық істер бойынша іс жүргізу кезінде азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау;
адамның жеке өміріне қол сұқпаушылық; хат жазысудың, телефон арқылы сөйлесудің, почта, телеграф және өзге де хабарлардың құпиясы;
меншікке қол сұқпаушылық;
кінәсіздік презумциясы
қайта соттауға және қылмыстық ізге түсуге жол берілмеуі;
сот әділдігін заң мен сот алдындағы теңдік негіздерінде жүзеге асыру;
істің мән-жайын жан-жақты, толық және объективті зерттеу;
дәлелдемелерді ішкі сезім бойынша бағалау;
сезіктінің, айыпталушының қорғануға құқығын қамтамасыз ету;
куәлік айғақтар беру міндетінен босату;
білікті заң көмегіне құқықты қамтамасыз ету;
жариялылық;
қылмыстық сот ісін жүргізу тілі;
іс жүргізу әрекеттері мен шешімдеріне щағымдану бостандығы.
Кеңестік қылмыстық іс жүргізу құқығында социалистік заңдылық қағидасы буржуазиялық құқықтағы заңдылық қағидасымен межелеу тенденциясы басым болды. Социалистік заңдылық қағидасы социалистік мемлекетке тән қағида, социалистік құрылыстың қажетті шарты болып табылады деп саналады, ал социалистік заңдылықтың нығайтылуы жалпыпартиялық міндет деп саналады.
Социалистік заңдылық заңдылықтан гөрі елеулі категория деп түсінілді, ол саяси, идеологиялық категория болды. Осыған орай буржуазиялық елдердің құқығы сыналып, буржуазиялық заңдылықтың демократиялық емес сипаты туралы тұжырым жасалды. Теория тұрғысынан алғандағы қателік заңдылық қағидасы және заңдылық мазмұны ұғымдарының сапырылыстырылуы болды. Өйткені заңдылық қағидасын сақтау тұрғысынан алғанда заңның жақсы немесе жаман екені тіпті де маңызды емес, ал сол заңның қолданылатынын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Х. Досмұхамедов атындағы Атырау университеті
ӘОЖ 342.565 Қолжазба құқығында
кабдуалиева гүлсая анесқызы
Судьялардың тәуелсіздігі қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаты ретінде
7М04201 - Құқықтану
Заң ғылымдарының магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған магистрлік диссертация
Атырау, 2023 ж.
Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігі
Х. Досмұхамедов атындағы Атырау университеті
Қорғауға жіберілді:
Экономика және құқық
факультетінің деканы,
э.ғ.к, қауымдастырылған профессор
Э.М. Адиетова
__________________2023 ж.
Магистрлік диссертация
СУДЬЯЛАРДЫҢ ТӘУЕЛСІЗДІГІ ҚЫЛМЫСТЫҚ СОТ ІСІН ЖҮРГІЗУ ҚАҒИДАТЫ РЕТІНДЕ
мамандық: 7М04201 - Құқықтану
(ғылыми-педагогикалық бағыт)
Магистрант Г.А. Кабдуалиева
Ғылыми жетекші:
з.ғ.к., қауымдастырылған профессор Р.М. Жамиева
Кафедра меңгерушісі, з.ғ.м. А.Е. Мухамедина
Норма-бақылау Н.А. Кобдабаева
Атырау, 2023 ж.
Г.А. Кабдуалиеваның заң ғылымдарының магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалғын магистрлік жұмысының түйіндемесі
СУДЬЯЛАРДЫҢ ТӘУЕЛСІЗДІГІ ҚЫЛМЫСТЫҚ СОТ ІСІН ЖҮРГІЗУ ҚАҒИДАТЫ РЕТІНДЕ
Ғылыми жетекші - Р.М. Жамиева, з.ғ.к., қауымдастырылған профессор
Негізгі сөздер: сот жүйесі, сот билігі, алқабилер, соттар, сот өндірісі, судья.
Жұмыстың өзектілігі мен жаңалығы: Сот жүйесінің жеке дара болып қалыптасуы қоғамға өте маңызды. Қылмыстық және азаматтық іс жүргізу үрдісінде соттардың тәуелсіздігін қамтамасыз ету қағидасы адамдар мен азаматтардың, заңды тұлғалар мен мемлекеттің тікелей мүддесін қорғау үшін жасалады.
Мақсаты: Қазақстан Республикасында қалыптасқан сот жүйесіне тоқтала отырып, соттардың тәуелсіздік қағидасын жүзеге асыру барысындағы туындайтын даулы мәселелерге тоқтала кету. Сонымен қатар шетел тәжірибесін қарастыра отырып, өзіндік ұсыныстар енгізу және жүріп жатқан сот реформасына талдау жасау болып таылады.
Зерттеу міндеттері: Қоғамның тарапынан судьяның тәуелсіздігін шектеуге бағытталған кез келген іс-қимылға қарсы араздық туғызу, жат қылық ретінде алыстату мәселелерін көтерумен нығаю керек. Бұл үшін судьялардың біліктілігін арттыру, рухани тазалығы мен беделін көтеру, сондай-ақ халықтың құқықтық тәрбиесі мен білімділігін және заңға бағынушылық мінез-құлқысын қалыптастыру үшін насихат жұмыстарын жүргізу
Зерттеу объектісі: Соттардың қылмыстық істер бойынша іс жүргізуді жүзеге асыру кезіндегі тәуелсіздік мәселелеріне тоқталу және қолданыстағы заңдарға сай жүзеге асырылуын талдау.
Зерттеу пәні: Халықаралық құқықтық актілердің нормалары, Қазақстан Республикасының Конституциясы, ҚР Қылмыстық кодексі, басқа да заңдар, ҚР Президентінің жарлықтары және ҚР Үкіметінің жалпы қылмысқа және жаппай тәртіпсіздіктерге қарсы іс-қимыл саласындағы қаулылары.
Зерттеудің әдістемелік негізі: Зерттеу барысында тарихи, жүйелік-құрылымдық және формальды-логикалық әдістер, құқықтық модельдеу әдісі қолданылды. Сонымен қатар деректі әдіс, контент-талдау, сауалнама, статистикалық әдістер және т. б. сияқты жеке ғылыми зерттеу әдістері қолданылды.
Зерттеу нәтижесі, ғылыми және тәжірибелік маңызы: Сот билігі жеке адамдардың ғана емес, түрлі билік пен билік басындағылардың мүдделеріне араласады. Сол себепті де оның төңірегінде небір айла-шарғылар, сатқындықтар, ауыз жаласушылықтар, екі жүзділіктер шиеленісіп жатады. Міне осындан қиын жағдайда судьялар сот әділдігін қорғауға тиіс. Судья мен сот өзге билік органдарынан мүлдем оқшау, алшақ өмір сүре алмайды.
Жарияланымдар туралы мәлімет: Магистрлік зерттеу аясында 2 мақала (ғылыми-тәжірибелік конференцияда) жарияланды.
Жұмыстың құрылымы: Жұмыс 2 тараудан, 6 бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
6
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ҚАҒИДАЛАРЫНЫҢ ҰҒЫМЫ, МӘНІ ЖӘНЕ МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10
Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының ұғымы мен мәні ... ... ... ... ...
10
Қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаларының жүйесі ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
16
24
2 СУДЬЯЛАРДЫҢ ТӘУЕЛСІЗДІК ҚАҒИДАСЫ ... ... ... ... ... ...
2.1 Судьялардың тәуелсіздік қағидасының мәні және кепілдіктері ... ...
2.2 Соттардың тәуелсіздік қағидасын қамтамасыз ету шаралары ... ...
2.3 Сот реформасы және соттардың арақатынасы ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ..
36
36
46
51
66
68
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл диссертациялық жұмыста келесі стандарттарға сілтемелер қолданылады:
- ГОСТ 1.32-2001 ақпарат, кітапхана және баспа стандарттары жүйесі.
- МЕМСТ 7.1-2003 ақпарат, кітапхана және баспа ісі бойынша стандарттар жүйесі. Құжаттың библиографиялық сипаттамасы. Құрастырудың жалпы талаптары мен ережелері.
- МЕМСТ 7.80-2000 ақпарат, кітапхана және баспа ісі бойынша стандарттар жүйесі. Библиографиялық жазба. Тақырыбы. Жалпы талаптар.
- ГОСТ 1.5-2001 ҚР Мемлекеттік стандарттау жүйесі. Стандарттардың құрылысына, тұсаукесеріне, ресімделуіне және мазмұнына қойылатын жалпы талаптар.
- ГОСТ 2.105-95бірлік жобалық құжаттама жүйесі. Мәтіндік құжаттарға қойылатын жалпы талаптар
- "ҚР Білім беру туралы" 2007.07.27 № 319-III ҚР Заңы.
- Х. Досмұхамедов атындағы Атырау университетінің диссертациялық жұмысын (жобасын) жазу туралы ереже. (№ 033, 21.01.2021 ж.)
- 1995 жылғы 30 тамызда қабылданған ҚР Конституциясы. (2019.23.03 берілген өзгерулері және толықтыруларымен)
- Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі 2014 жылғы 3 шілдедегі №226-V ҚРЗ.
- Қазақстан Республикасының қылмыстық-процестік кодексі 2014 жылғы 4 шілдедегі №231-V ҚРЗ.
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР - Қазақстан Республикасы
ҚР ҒЖБМ - Қазақстан Республикасының Ғылым және жоғары білім министрлігі
ҚР ҚК - Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі
ҚР ҚАЖ - Қазақстан Республикасының Қылмыстық-атқару кодексі
ҚР ҚПК - Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексі
НҚА - нормативтік құқықтық акті
БҰҰ - Біріккен ұлттар ұйымы
БАҚ - Бұқаралық ақпарат құралдары
ІІД - Ішкі істер департаменті
ҚС және АЕК - Құқықтық статистика және арнайы есепке алу комитеті
УЕО- Уәкілетті емес органдар
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Билік бөліну қағидасының ішінде сот жүйесі ерекше орын алады. Сот жүйесінің жеке дара болып қалыптасуы қоғамға өте маңызды. Қылмыстық және азаматтық іс жүргізу үрдісінде соттардың тәуелсіздігін қамтамасыз ету қағидасы адамдар мен азаматтардың, заңды тұлғалар мен мемлекеттің тікелей мүддесін қорғау үшін жасалады. Соттардың тәуелсіздігін қамтамассыз ету Қазақстан Республикасының Конституциясынан бастап, көптеген нормативтік құқықтық актілерде көрініс тапқан. Соттардың тек қана заңға бағынышты және тәуелді екендігі еліміздің негізгі заңы Конституцияда жазылған.
Тәуелсіз сот билігінің қалыптасуы, жұмыс істеуі және дамуы демократиялық және құқықтық мемлекеттің басым бағыттарының бірі болып табылады. Мұндай мемлекеттің негізі, ең алдымен, екі негізгі қағидаға негізделген: заңның үстемдігі және мемлекеттік биліктің бөлінуі (заң шығарушы, атқарушы және сот). Айта кету керек, егер сот билігі органдары мемлекеттік билік тетігінде лайықты орынға ие болмаса, заңның үстемдігі қағидаты толық орындалмай қалады.
Сот жүйесі-мемлекеттің негізгі құрамдас бөліктерінің бірі, әлеуметтік, экономикалық және саяси жаңғыру жолындағы елдің демократиялық дамуының тетіктерінің бірі. Мемлекеттік механизмнің демократиясының кепілі - билік тармақтарын бөлу және олардың өзара әрекеттесуі.
Күшті және тәуелсіз сот билігі мемлекет пен азаматтық қоғамның үйлесімді өзара іс-қимылының негізгі кепілдіктерінің бірі, азаматтардың конституциялық құқықтарын қорғаудың негізгі құралы болып табылады.
Азаматтардың мемлекеттік құқықтық саясатқа деген көзқарасы мен билікке деген сенім деңгейі көбінесе сот төрелігін сапалы жүзеге асыруға байланысты. Күшті және тәуелсіз сот мемлекет пен азаматтық қоғамның үйлесімді өзара іс-қимылының принципті кепілдіктерінің бірі, азаматтардың конституциялық құқықтарын қорғаудың негізгі құралы болып табылады. Қазіргі судьялар мен осы лауазымға үміткерлерге қойылатын талаптарды арттыру және азаматтың судья болып тағайындалуы мүмкін жасын ұлғайту туралы мәселені қарастыру қажет.
Зерттеу мақсаты. тоқтала кету. Сонымен қатар шетел тәжірибесін қарастыра отырып, өзіндік ұсыныстар енгізу және жүріп жатқан сот реформасына талдау жасау болып таылады.
Зерттеу нысаны. Судьяның тәуелсіздігінің тек заңмен бекуі, белгілі бір кепілдіктермен нығаюы, осы айтылған тәуелсіздікті судьяның өзі қорғамаса бар еңбекті еш қылғанмен теңесер еді. Мұндағы айтылайын деген ой, заңмен уағымдалған тәуелсіздікті судьяның сақтап-қадірлеуінде, қорғай алуында болмақ. Бұл мәселе судьяның жеке басын сипаттайтын қасиеттеріне байланысты: оның біліктілігі, іскерлігі, мәдениеттілігі, мінсіз абыройлығы және сот әділдігін іске асырудағы бейтараптылығы. Мұнда тек заңмен ішкі нанымына илануы, соларға бағынып, істі әділ шешуінде.
Алайда, тәуелсіздік шексіз болуы мүмкін емес. Ондай болған жағдайда шексіз еркіндік бейбастаушылыққа әкеліп соқтырған болар еді. Сондықтанда судьяның қызметі Конституция мен заңдарға бағынышты дейміз.
Сонымен қатар судьялардың жеке басының қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін және қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін Үкімет тарапынан көптеген шаралар атқарылуы қажет.
Зерттеу пәні. Жоғарыда айтылған материалдық, құқықтық және әлеуметтік тұрғылардағы кепілдіктердің әрқайсысы өз алдына және түбегейлі бірлікте заңмен бекітілген судьяның тәуелсіздігін көркейте түседі.
Зерттеу міндеттері. Осымен қатар, қоғамның тарапынан судьяның тәуелсіздігін шектеуге бағытталған кез келген іс-қимылға қарсы араздық туғызу, жат қылық ретінде алыстату мәселелерін көтерумен нығаю керек. Бұл үшін судьялардың біліктілігін арттыру, рухани тазалығы мен беделін көтеру, сондай-ақ халықтың құқықтық тәрбиесі мен білімділігін және заңға бағынушылық мінез-құлқысын қалыптастыру үшін насихат жұмыстарын жүргізу қажет.
Бұл біздің пікіріміз бойынша моралдық тұрғыдағы кепілдік болар еді.
Судьяның тұрақтылығы оның тәуелсіздігін қамтамасыз ететін тағы бір қажетті мәселе. Сондықтан да заңмен судьялардың тұрақтылығы, олардың ауыстырылмайтындығымен, өкілеттік мерзімінің шектелмеулігімен орнықтылады.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес республикада сот төрелiгiн тек сот қана жүзеге асырады. Сот билiгi сотта iс жүргiзудiң азаматтық, қылмыстық және заңмен белгiленген өзге де нысандары арқылы жүзеге асырылады. Заңда көзделген жағдайларда қылмыстық сот iсiн жүргiзу алқабилердiң қатысуымен жүзеге асырылады.
Қазақстанда үш буыннан тұратын сот жүйесі құрылған: бірінші буын - аудандық (қалалық) және мамандандырылған соттар, оларда қылмыстық, азаматтық істер және әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы істер бойынша сот актілері қабылданады (бірінші сатыдағы соттар); екінші буын - облыстық және оған теңестірілген соттар, олар аудандық және оған теңестірілген соттардың шығарған сот актілеріне апелляциялық шағымдар мен наразылықтар бойынша, бірінші және апелляциялық сатыдағы соттардың шығарған сот актілеріне кассациялық шағымдар немесе наразылықтар бойынша істерді қарайды; үшінші буын - Жоғарғы Сот. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты азаматтық, қылмыстық, жергілікті және басқа да соттарда қаралатын өзге де iстер жөнiндегi жоғары сот органы болып табылады, заңда көзделген iс жүргiзу нысандарында олардың қызметiн қадағалауды жүзеге асырады, сот практикасының мәселелерi бойынша түсiнiктемелер берiп отырады.
Мәселенің деректік көзі. Қазіргі таңда республикада 378 сот жұмыс істеуде, соның ішінде 1 Жоғарғы Сот, 17 облыстық және оған теңестірілген соттар, 360 аудандық және оған теңестірілген соттар.
Аудандық және оған теңестірілген соттар 266 аудандық және қалалық соттарды, гарнизондардың 10 әскери сотын, 16 мамандандырылған ауданаралық экономикалық соттарды, 32 мамандандырылған әкімшілік соттарды, 18 кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі мамандандырылған ауданаралық соттарды, 17 қылмыстық істер жөніндегі мамандандырылған ауданаралық соттарды, соның ішінде әскери сотты, 1 Алматы қаласының мамандандырылған қаржылық сотын құрайды.
Республика соттарында Бірыңғай автоматтандырылған ақпараттық - талдау жүйесі (бұдан әрі - БААТЖ) жұмыс істейді, ол сот құжаттарын сапалы ресімдеуге және жедел жинақтауға көмектесіп, статистикалық деректерді өңдеуге және құжат айналымын жүргізуге ықпал етеді.
Әдіснамалық және теориялық негіздері. Тәуелсіз, абырой-беделі жоғары және тиісті өкілеттері бар, әрбір азамат пен ұйымның құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін нақты, заңды қорғайтын соттың болуы - құқықтық мемлекетті қалыптастырудың басты шарты. Соттың тәуелсіздігі мен дербестігі туралы конституциялық ереже заңды безендіріп тұратын құр уағыздау ғана болмай, іс жүзінде нақты жүзеге асырылуға тиісті. Бұл қағида судьяның сот әділдігін жүзеге асыруы ісіне кімнің де болмасын араласуына, қандай да болмасын ықпал етуіне жол бермейді. Мұндай әрекеттер заңмен қудаланылады. Судья қаралған немесе қаралып жатқан сот істерінің мәні жөнінде қандай да бір түсінік беруге міндетті емес. Кеңесу бөлмесінің құпиясы барлық жағдайларда қамтамасыз етілуге тиіс. Соттарды қаржыландыру, судьяларды материалдық қамтамасыз ету, сондай-ақ оларға тұрғын үй беру сот төрелігін толық әрі тәуелсіз жүзеге асыру үшін жеткілікті мөлшерде республикалық бюджет қаражаттарының есебінен жүргізіледі.
Зерттеу әдістері. Соттардың қылмыстық істер бойынша іс жүргізуді жүзеге асыру кезіндегі тәуелсіздік мәселелеріне тоқталу және қолданыстағы заңдарға сай жүзеге асырылуын талдау.
Ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы ретінде осы дипломдық жұмысты жазу барысында жинақталған материалдардың студенттерге Қылмыстық іс жүргізу пәні бойынша оқу әдістемелік кешен дайындау барысында қолдану мүмкіндігін туғызады.
Практикалық базасы. Сот билігі жеке адамдардың ғана емес, түрлі билік пен билік басындағылардың мүдделеріне араласады. Сол себепті де оның төңірегінде небір айла-шарғылар, сатқындықтар, ауыз жаласушылықтар, екі жүзділіктер шиеленісіп жатады. Міне осындан қиын жағдайда судьялар сот әділдігін қорғауға тиіс. Судья мен сот өзге билік органдарынан мүлдем оқшау, алшақ өмір сүре алмайды. Өйткені қоғамдағы барлық билік органдарының мүддесі ортақ - ол қоғамдық ақуалды жақсарту. Демек, сот жүйесі өзге билік көздерімен бірлесе, үндесе ортақ мүдде үшін қызмет ету керек. Тек үндесе қызмет ету мен өзге билік органының тәуелділігіне түсіп кетпеудің ара-жігін ажрата білу қажет.
Кеңес үкіметі кезінде соттарды партиялық қадағалау қалыпты жағдай болғанын бәріміз білеміз. Сол өткеннің белгілері қоғамда әлі жойыла қойған жоқ. Судья тәуелсіздігін бұзатын екі қатер бар: ол судьяның өзі және өз мүддесін көздеген сыртқы күштер. Бұл екі қатердің қайсысы судья тәуелсіздігі үшін қауіптірек? Бұл сұраққа үзілді - кесілді жауап беру қиын, дегенмен судьяның тәуелсіздігіне тікелей ықпал ететін судьяның өзі деп ойлаймыз. Әсіресе сот билігінің бұлжымас дәстүрі қалыптаса қоймаған өтпелі кезеңдегі қоғамда, Қазақстан соның бірі, жеке адамның мүмкіндігі, мінез-құлқы, іс-әрекеті көп мәселені шешеді. Судья мүмкіндігі дегенде ең әуелі оның білімін, өмір танымын, моральдық қасиеттерін айту керек. Кәсіби заңгерлік білімі болу судьяға міндетті болса, кәсіби судья деңгейіне көтерілу - басты мұраты.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс зерттеудің сипаты, алдына қойған проблемаларды қарастыру деңгейімен, жүргізілген зерттеудің логикалық байланысы мен мақсаттарына сай құрылған. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ҚАҒИДАЛАРЫНЫҢ ҰҒЫМЫ, МӘНІ ЖӘНЕ МАЗМҰНЫ
1.1 Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының ұғымы мен мәні
Соттардың тәуелсіздік қағидасына тоқталмастан бұрын жалпы қылмыстық іс жүргізудегі және жалпы құқық саласында орын алған қағидаларға тоқтала кетуді жөн көріп отырмыз. Қағида ұғымы түсініктемесінің үш жай-жапсары бар: философиялық, затты-қолданбалы, теориялық-құқықықтық. Қағида ұғымының философиялық жай-жапсары мынада: жалпы таным негізіне немесе өлдебір білім саласы негізіне алынған, заңдылықты айқындайтын және білдіретін әдеттегі нәрселер теория жүзінде талдап қорытылады.
Қағида ұғымының затты-қолданбалы жай-жапсары осы қызмет өзіне сай келуге тиісті негізгі, жалпы талапты білдіреді.
Қағидалардың теориялық-құқықтық маңызы тиісті құбылыс мәнінің талданған, объективті орын алып отырған ақиқатты және онда қолданылатын заңдылықтарды бейнелейтін көрінісі.
Сонымен, қағида ұғымы түсініктемесінің барлық жай-жапсарларының ұқсастықтары көп, олардың ең елеулілері мыналар:
- қағида ұғымы тек негіз қалаушыларға жатқызылуы мүмкін категорияларға ғана қолданылады;
қағида ұғымы жалпы негізгі ережелердің объективті ақиқатынан дерексіздендірілуі мүмкін;
қағида ұғымы құбылыстардың мәнін білдіретін үйреншікті теориялық талдаумен байланысты.
Осы айтылғандарға байланысты Ф. Энгельстің мына бір пікірі ден қоярлық:...Қағидалар табиғатқа және адамзат тарихына қолданылмайды, солардан дерексіздендіріледі: табиғат пен адамзат қағидаларына лайықталмайды, керісінше, табиғат пен тарихқа қаншалықты сәйкес келсе, соншалықты ғана дұрыс болады [1].
Қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаларын тұжырымдау үшін оларға қойылатын талаптарды білу маңызды. Қандай да болсын ережелерді қылмыстық іс жүргізу құқығы принциптерінің категориясына жатқызу үшін олар мына талаптарға сай келуге тиіс:
олар (ережелер) анықтау, тергеу, прокуратура және сот органдарының ұйымдастырылуы мен қызметінде негізгі, бастапқы сәттерді айқындап, олардан өз кезегінде жеке-дара сипатты ережелер туындайды;
қағидалардың өздерінде адамдардың ерік берілген немесе міндетті іс-қылықтарының барлық жақтары және құқықтық норманың барлық элементтері (болжам, диспозиция, санкция) тұжырылымдалуға тиіс емес;
негіз қалаушы айқындамаларға еркін мазмұн беруге болмайды, өйткені олар қылмыстық іс жүргізу құқығының заңдылықтарымен және ішкі логикасымен объективті түрде байланысты;
қағидалар категориясына жатқызылған ережелер объективті және субъективті негіздерді бірдей дәрежеде ұштастыруға тиіс (мазмұн объективті, заң сөзінің нысаны субъективті );
қағида ережелерінің мәніне орнықтылық, тұрақтылық тән болуға тиіс (құқық нормалары өзгертіледі, заңдар ауыстырылады, ал принциптер сақталады);
өктем, әмірлі сипатта болуға тиіс;
қылмыстық іс жүргізу құқығы жүйесінде басым жағдайда болуға тиіс.
Сонымен, қылмыстық процесс қағидалары қоғамдық және мемлекеттік құрылыстан туындаған және қолданылып жүрген заңмен орнықтырылған, мемлекеттік органдар ұйымдастырылуының мәнін және олардың қылмыстық істерді қозғау, тергеу, қарау және нақтылай шешу жөніндегі қызметінің мәнін айқындайтын бастапқы ережелер, сондай-ақ қылмыстық іс жүргізу қызметін мемлекет қылмыстық сот ісін жүргізушінің алдына қойған мақсаттар мен міндеттерге жетуге бағыттайтын ережелер.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық-процестік кодексінің 9-бабына сәйкес қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерінің мәні мынада: оларды бұзу, оның сипаты мен мәніне қарай, іс бойынша болған іс жүргізуді жарамсыз деп тануға, мұндай іс жүргізудің барысында шығарылған шешімдерді бұзуға не осы тұрғыда жиналған материалдарды дәлелдеу күші жоқ деп тануға әкеліп соқтырады.
Сөйтіп, қағидалар мәнінің ауқымды түсініктемесі мынадай:
1) қылмыстық іс жүргізу құқығы жүйесінде қағидалар орталық, басты орын алады;
2) олар өзара тығыз үйлесімді байланысты бастапқы, негізгі нормалар болып табылады;
3) қағидалар құқықтық нұсқамалар ретінде қалыптасады және нормативті сипатта болады;
4) олар қылмыстық процестің мақсатын, оның табиғаты мен жүйесін түсінудің кілті болып табылады;
5) қағидалар іс жүргізу құқығының негізгі бағыттарын, даму перспективаларын айқындайды;
6) олар қолданылып жүрген заңдарды өзгерту мен толықтыруға байланысты ұсыныстардың негізделгенін анықтау кезіндегі басты өлшемдер болып табылады;
7) қағидалар құқық қалыптастыру қызметінде әлеуметтік бағдарлар функциясын атқарады;
қағида іс жүргізу нормаларының дұрыс түсіндірілуіне
жәрдемдеседі.
Ғылымда қылмыстық процесс қағидалары түрліше түсініледі және ең айқын үш бағыт бар:
Бірінші бағыт өкілдері (Савийкий М.Я., Томин В.Т.) қағидалар жалпы басшылық идеялар бола отырып, идеялар күйінде қалуға тиіс деп санайды; олар құқық тұрғысынан нақтылауды қажет етпейді, өйткені құқық жүйелерінің түгелдей бәрінде кездеседі. Атап айтқанда, В.Т. Томин былай деп жазады: Біздіңше, кеңестік қылмыстық процесс қағидалары заң шығарушы тұжырымдағанға дейін пайда болады... Қағидалар - дүниетаным элементтері... қылмыстық іс жүргізу саласындағы басшылық идеясы, бірде-бір нормативтік актіде әлі тікелей тұжырымдалмаса да, кеңестік қылмыстық іс жүргізудің қағидасы болып қалады... Қағидаларды жасайтын ғылым... Жасалғаннан кейін қағидалар қылмыстық іс жүргізудегі қатардағы қатысушы үшін де, сондай-ақ заң шығарушы үшін де міндетті(немесе міндетсіз) болады
Екінші бағыт үшін (М.Л. Якуб, Н.Н. Полянский) қағидалар ретінде тек заңмен баянды етілген, анықтау, тергеу, прокуратура және сот органдарының қызметін айқындайтын жалпы және бастапқы ережелердің танылуы тән. Мәселен, Н.Н. Полянский былай деп жазған: Кеңестік қылмыстық процесс қағидалары деп біз басшылық идеялардан туындайтын қағидаларды, қылмыстық істерді тергеу, қарау және шешу кезінде орындалуға тиісті талаптарды айтамыз... Анықтауда нормативтік сәтті атап көрсету қажет [2].
Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының қазіргі ұғымына бәрінен де жақын тұрған үшінші бағыт сол қағидаларға тек құқықта орнықтырылған басшылық идеяларын ғана жатқызады. Яғни, әңгіме қылмыстық іс жүргізу құқығының түгелдей барлық көздерінде орнықтырылған қағидалар жүйесі жайында, сондай-ақ жалпы қылмыстық іс жүргізу құқығының мәнінен орынды түрде туындайтын қағидалар жайында болып отыр.
Біздің ойымызша, үшінші бағыт қылмыстық іс жүргізу құқығы дамуының қазіргі деңгейіне барынша толық сай келеді. Бұл бағыттың артықшылығын мына дәлелдерден көруге болады:
қылмыстық іс жүргізу қызметін тек заңдарда көрсетілген негіздер мен нысандарда ғана жүзеге асыруға болады, демек, бұл қызмет өздеріне негізделген негізгі ережелер заңда тиянақталады;
ешқандай идеялар қылмыстық іс жүргізу қызметі мен құқық қатынастарын таза күйінде реттей алмайды;
егер қағидалар тек мемлекеттік (анықтау, тергеу, прокуратура және сот) органдар қызметінің негізін айқындайтын болса, онда сот төрелігінің мақсаттары мен міндеттері елеулі түрде бұрмаланады, өйткені өзге қатысушылар (айыпталушы, жәбірленуші және т.б.) мүдделерінің процесс үшін онша елеулі маңызы болмайды.
Қолданып жүрген Қазақстан Республикасының іс жүргізу Кодексінде қағида ұғымы мүлдем берілмеген, алайда екінші тарау қағидаларға арналған. Бұрын қолданылып келген Қазақстан Республикасының іс жүргізу Кодексінде тіпті қағида терминінің болмауы қылмыстық іс жүргізу құқығы қағидаларының мәнін түрліше талқылау үшін негіз болды деп ойлаймыз. Заңның ортақ арқауынан осы қағидаларды зерттеушілер логикалық жолмен айқындады. Логикалық қателіктер түрлі ұғымдардың (қағидалардың, сот процесінің жалпы жағдайларының және т.т.) араласуына әкеліп соғады. Бұл кемшілік, біздіңше, Қазақстан Республикасының іс жүргізу Кодексінде қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаларына арналған жеке тарау енгізу жолымен түзелді (бұрын қолданылып келген Қазақстан Республикасының іс жүргізу Кодексінде әдетте қағидаларға қатысты нәрселер Қылмыстық сот ісін жүргізе бастау негіздері деп аталған тарауда берілген еді). Қазақстан Республикасының іс жүргізу Кодексінде қағидаларды орнықтырудың құқықтық негізі Қазақстан Республикасы Конституциясының 77 - бабы болды, онда қылмыстық сот ісін жүргізу қағидалары нақты регламенттелген.
Соттардың тәуелсіздік қағидасына тоқталмастан бұрын жалпы қылмыстық іс жүргізудегі және жалпы құқық саласында орын алған қағидаларға тоқтала кетуді жөн көріп отырмыз. Қағида ұғымы түсініктемесінің үш жай-жапсары бар: философиялық, затты-қолданбалы, теориялық-құқықықтық. Қағида ұғымының философиялық жай-жапсары мынада: жалпы таным негізіне немесе өлдебір білім саласы негізіне алынған, заңдылықты айқындайтын және білдіретін әдеттегі нәрселер теория жүзінде талдап қорытылады.
Қағида ұғымының затты-қолданбалы жай-жапсары осы қызмет өзіне сай келуге тиісті негізгі, жалпы талапты білдіреді.
Қағидалардың теориялық-құқықтық маңызы тиісті құбылыс мәнінің талданған, объективті орын алып отырған ақиқатты және онда қолданылатын заңдылықтарды бейнелейтін көрінісі.
Сонымен, қағида ұғымы түсініктемесінің барлық жай-жапсарларының ұқсастықтары көп, олардың ең елеулілері мыналар:
- қағида ұғымы тек негіз қалаушыларға жатқызылуы мүмкін категорияларға ғана қолданылады;
қағида ұғымы жалпы негізгі ережелердің объективті ақиқатынан дерексіздендірілуі мүмкін;
қағида ұғымы құбылыстардың мәнін білдіретін үйреншікті теориялық талдаумен байланысты.
Осы айтылғандарға байланысты Ф. Энгельстің мына бір пікірі ден қоярлық:...Қағидалар табиғатқа және адамзат тарихына қолданылмайды, солардан дерексіздендіріледі: табиғат пен адамзат қағидаларына лайықталмайды, керісінше, табиғат пен тарихқа қаншалықты сәйкес келсе, соншалықты ғана дұрыс болады.
Қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаларын тұжырымдау үшін оларға қойылатын талаптарды білу маңызды. Қандай да болсын ережелерді қылмыстық іс жүргізу құқығы принциптерінің категориясына жатқызу үшін олар мына талаптарға сай келуге тиіс:
олар (ережелер) анықтау, тергеу, прокуратура және сот органдарының ұйымдастырылуы мен қызметінде негізгі, бастапқы сәттерді айқындап, олардан өз кезегінде жеке-дара сипатты ережелер туындайды;
қағидалардың өздерінде адамдардың ерік берілген немесе міндетті іс-қылықтарының барлық жақтары және құқықтық норманың барлық элементтері (болжам, диспозиция, санкция) тұжырылымдалуға тиіс емес;
негіз қалаушы айқындамаларға еркін мазмұн беруге болмайды, өйткені олар қылмыстық іс жүргізу құқығының заңдылықтарымен және ішкі логикасымен объективті түрде байланысты;
қағидалар категориясына жатқызылған ережелер объективті және субъективті негіздерді бірдей дәрежеде ұштастыруға тиіс (мазмұн объективті, заң сөзінің нысаны субъективті );
қағида ережелерінің мәніне орнықтылық, тұрақтылық тән болуға тиіс (құқық нормалары өзгертіледі, заңдар ауыстырылады, ал принциптер сақталады);
өктем, әмірлі сипатта болуға тиіс;
қылмыстық іс жүргізу құқығы жүйесінде басым жағдайда болуға тиіс.
Сонымен, қылмыстық процесс қағидалары қоғамдық және мемлекеттік құрылыстан туындаған және қолданылып жүрген заңмен орнықтырылған, мемлекеттік органдар ұйымдастырылуының мәнін және олардың қылмыстық істерді қозғау, тергеу, қарау және нақтылай шешу жөніндегі қызметінің мәнін айқындайтын бастапқы ережелер, сондай-ақ қылмыстық іс жүргізу қызметін мемлекет қылмыстық сот ісін жүргізушінің алдына қойған мақсаттар мен міндеттерге жетуге бағыттайтын ережелер [3].
Қазақстан Республикасының Қылмыстық процестік Кодексінің 9-бабына сәйкес қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерінің мәні мынада: оларды бұзу, оның сипаты мен мәніне қарай, іс бойынша болған іс жүргізуді жарамсыз деп тануға, мұндай іс жүргізудің барысында шығарылған шешімдерді бұзуға не осы тұрғыда жиналған материалдарды дәлелдеу күші жоқ деп тануға әкеліп соқтырады.
Сөйтіп, қағидалар мәнінің ауқымды түсініктемесі мынадай:
1) қылмыстық іс жүргізу құқығы жүйесінде қағидалар орталық, басты орын алады;
2) олар өзара тығыз үйлесімді байланысты бастапқы, негізгі нормалар болып табылады;
3) қағидалар құқықтық нұсқамалар ретінде қалыптасады және нормативті сипатта болады;
4) олар қылмыстық процестің мақсатын, оның табиғаты мен жүйесін түсінудің кілті болып табылады;
5) қағидалар іс жүргізу құқығының негізгі бағыттарын, даму перспективаларын айқындайды;
6) олар қолданылып жүрген заңдарды өзгерту мен толықтыруға байланысты ұсыныстардың негізделгенін анықтау кезіндегі басты өлшемдер болып табылады;
7) қағидалар құқық қалыптастыру қызметінде әлеуметтік бағдарлар функциясын атқарады;
8) қағида іс жүргізу нормаларының дұрыс түсіндірілуіне жәрдемдеседі.
Ғылымда қылмыстық процесс қағидалары түрліше түсініледі және ең айқын үш бағыт бар:
Бірінші бағыт өкілдері (Савийкий М.Я., Томин В.Т.) қағидалар жалпы басшылық идеялар бола отырып, идеялар күйінде қалуға тиіс деп санайды; олар құқық тұрғысынан нақтылауды қажет етпейді, өйткені құқық жүйелерінің түгелдей бәрінде кездеседі. Атап айтқанда, В.Т. Томин былай деп жазады: Біздіңше, кеңестік қылмыстық процесс қағидалары заң шығарушы тұжырымдағанға дейін пайда болады... Қағидалар - дүниетаным элементтері... қылмыстық іс жүргізу саласындағы басшылық идеясы, бірде-бір нормативтік актіде әлі тікелей тұжырымдалмаса да, кеңестік қылмыстық іс жүргізудің қағидасы болып қалады... Қағидаларды жасайтын ғылым... Жасалғаннан кейін қағидалар қылмыстық іс жүргізудегі қатардағы қатысушы үшін де, сондай-ақ заң шығарушы үшін де міндетті(немесе міндетсіз) болады
Екінші бағыт үшін (М.Л. Якуб, Н.Н. Полянский) қағидалар ретінде тек заңмен баянды етілген, анықтау, тергеу, прокуратура және сот органдарының қызметін айқындайтын жалпы және бастапқы ережелердің танылуы тән. Мәселен, Н.Н. Полянский былай деп жазған: Кеңестік қылмыстық процесс қағидалары деп біз басшылық идеялардан туындайтын қағидаларды, қылмыстық істерді тергеу, қарау және шешу кезінде орындалуға тиісті талаптарды айтамыз... Анықтауда нормативтік сәтті атап көрсету қажет.
Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының қазіргі ұғымына бәрінен де жақын тұрған үшінші бағыт сол қағидаларға тек құқықта орнықтырылған басшылық идеяларын ғана жатқызады. Яғни, әңгіме қылмыстық іс жүргізу құқығының түгелдей барлық көздерінде орнықтырылған қағидалар жүйесі жайында, сондай-ақ жалпы қылмыстық іс жүргізу құқығының мәнінен орынды түрде туындайтын қағидалар жайында болып отыр.
Біздің ойымызша, үшінші бағыт қылмыстық іс жүргізу құқығы дамуының қазіргі деңгейіне барынша толық сай келеді. Бұл бағыттың артықшылығын мына дәлелдерден көруге болады:
қылмыстық іс жүргізу қызметін тек заңдарда көрсетілген негіздер мен нысандарда ғана жүзеге асыруға болады, демек, бұл қызмет өздеріне негізделген негізгі ережелер заңда тиянақталады;
ешқандай идеялар қылмыстық іс жүргізу қызметі мен құқық қатынастарын таза күйінде реттей алмайды;
егер қағидалар тек мемлекеттік (анықтау, тергеу, прокуратура және сот) органдар қызметінің негізін айқындайтын болса, онда сот төрелігінің мақсаттары мен міндеттері елеулі түрде бұрмаланады, өйткені өзге қатысушылар (айыпталушы, жәбірленуші және т.б.) мүдделерінің процесс үшін онша елеулі маңызы болмайды.
Қолданып жүрген Қазақстан Республикасының іс жүргізу Кодексінде қағида ұғымы мүлдем берілмеген, алайда екінші тарау қағидаларға арналған. Бұрын қолданылып келген Қазақстан Республикасының іс жүргізу Кодексінде тіпті қағида терминінің болмауы қылмыстық іс жүргізу құқығы қағидаларының мәнін түрліше талқылау үшін негіз болды деп ойлаймыз. Заңның ортақ арқауынан осы қағидаларды зерттеушілер логикалық жолмен айқындады. Логикалық қателіктер түрлі ұғымдардың (қағидалардың, сот процесінің жалпы жағдайларының және т.т.) араласуына әкеліп соғады. Бұл кемшілік, біздіңше, Қазақстан Республикасының іс жүргізу Кодексінде қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаларына арналған жеке тарау енгізу жолымен түзелді (бұрын қолданылып келген Қазақстан Республикасының іс жүргізу Кодексінде әдетте қағидаларға қатысты нәрселер Қылмыстық сот ісін жүргізе бастау негіздері деп аталған тарауда берілген еді). Қазақстан Республикасының іс жүргізу Кодексінде қағидаларды орнықтырудың құқықтық негізі Қазақстан Республикасы Конституциясының 77 - бабы болды, онда қылмыстық сот ісін жүргізу қағидалары нақты регламенттелген.
1.2 Қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаларының жүйесі
Қылмыстық іс жүргізу құқығы теориясында қағидаларды тұжырымдауға, түсіндіруге байланысты мәселелерді зерттеп дайындауға екі тенденция тән болды. Бір жағынан - қағидалар ретінде тануға ұсынылған ережелер тым ұлғайтылды. Екінші жағынан - осы ережелер шеңбері орынсыз тарылды. Екі тенденция да тұйыққа апарып тірейді. Осы қайшылықты жүйе құрайтын факторлар табылған жағдайда ғана жоюға болады. Қылмыстық сот ісін жүргізу қағидалары - ең алдымен өзара байланысты элементтер жүйесі. Аталған элементтердің мәні мен орны жүйе құрайтын факторлар негізінде елеулі ықтималдықпен анықталады.
Қағидаларға қатысты жүйе құрайтын факторлар ретінде мыналар арналған:
қағидаларды мақсаттар мен міндеттер ортақтығыны, байланыстыруы;
ішкі қайшылықтардың жоқтығы;
объективті және субъективті бастамалар бірлігі;
өзара байланыстылық және дербес те, бірге де бір мезгілде ықпал жасау ерекшелігі;
қағидаларды қылмыстық сот ісін жүргізу мақсаттары мен міндеттерін жетілдіруге бағдарлау.
Даулы факторлар қатарына қағидаларды деңгейлерге саралау туралы мәселенің шешімі жатады. Атап айтқанда, А.С. Кобликов, А.М. Ларин, Ю.И. Стецовский Конституцияда баянды етілген барлық қағидалар конституциялық деңгейге, ал басқа құқық көздерінде баянды етілген өзге қағидалар конституциялық емес деңгейге жатады және жеке қолданбалы сипатта болады деп санайды. Т.Н. Добровольская, П.С. Элькинд сияқты зерттеушілер қағидаларды конституциялық және конституциялық емес деңгейлерге бөлу қағида ұғымының мазмұнына жалпы қайшы келетіні туралы көзқарасты негіздеген.
Мыналар:
а) қылмыстық іс жүргізудің барлық қағидаларының бірдей дәрежеде маңызды деп танылуы;
б) субъективті негіздердің қағидаларға түрліше ықпал етуіне байланысты олардың түрлі дәрежеде маңызды деп танылуы осы мәселенің шешіміне байланысты.
Қағидалар категориясының мәніне жасалған талдау қылмыстық іс жүргізудің барлық қағидаларының бірдей дәрежеде маңызды деп танылуы қылмыстық іс жүргізу құқығы теориясының қазіргі жетістіктеріне неғұрлым толық сай келеді деуге мүмкіндік береді.
Сөйтіп, қылмыстық іс жүргізу қағидаларын конституциялық және конституциялық емес деңгейлерге бөлудің өзі қате, сондай-ақ әдістемелік сипаттағы бірқатар жалған қорытындылар жасауға әкеліп соғады.
Қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаларын тең шамалы және тең маңызды деп тану керек екенінің мынадай дәлелдері бар.
Барлық заңдар Қазақстан Республикасының Конституциясына, конституциялық заңдарға толық сәйкес әзірленеді. Демек, қағидаларды конституциялық және конституциялық емес деңгейге бөлу олардың нақты құқық көзінде орналастырылуы тұрғысынан ғана дұрыс: егер қағида Қазақстан Республикасының Конституциясында немесе конституциялық заңда орнықтырылған болса, ол конституциялық қағидаларға жатады; барлық өзге құқық көздерінде орнықтыру оны өзінен-өзі конституциялық емес қағидаларға жатқызады. Бірақ мұндай көзқарас механистілік және құқық қисынына қайшы келеді. Мән-маңыз тұрғысынан алғанда қағидалардың конституциялық және конституциялық емес болып бөлінуі олардың заңды (конституциялық) және заңсыз (конституциялық емес) болып саралануын білдіреді.
Осыған байланысты Т.Н. Добровольскаяның пікірі өте орынды сияқты: Егер қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаларды бір-бірімен байланысты болып, өзара әсер ететін болса, қылмыстық іс жүргізудің демократиялық мәнін анықтау мен қылмыстық істер бойынша сот ісін нақты жүзеге асыруда заңдылықты нығайту үшін олардың бәрі бірдей маңызды, сондықтан қай заң актісінде орнықтырылғанына қарамастан оларды категорияларға бөлуге болмайды. Қылмыстық іс жүргізу қағидаларын конституциялық және конституциялық емес деп бөлу теория тұрғысынан да, тәжірибе тұрғысынан да дұрыс емес [4].
2. Қағидаларды конституциялық және конституциялық емес деп бөлудің механистік жолы қағидалардың маңыздылау және маңызы аздау, басты және екінші дәрежелі деп бөлінуіне өзінен- өзі әкеліп соғады. Қағидалардың маңыздылық дәрежесі бойынша саралануы оларды қамтамасыз ету құралдарының да тиімділеу және тиімділігі кемдеу деп бөлінуіне әкеліп соғуы мүмкін, оның қылмыстық сот ісін жүргізуде заңдылық талаптарын сақтауға байланысты елеулі зардаптары болуы ықтимал. Сонымен қатар қағида ұғымының негіз қалаушы, түйінді деген мәнінің өзі саралау кезінде құқықтық реттеу механизміндегі міндетті элемент рөлін емес, жай ғана тілек рөлін атқарады.
Т.Н. Добровольская бұл жөнінде былай деп жазды: Бұл қағидалар жүйесін өзара байланысты және маңызы бірдей бір қатарда тұрған ережелердің біртұтас тізбегі деп тану жүйе құрайтын факторлардың барлық талаптарына сай келеді және қағидаларды институттық категория ретінде көрсетеді.
3. Қағидаларды конституциялық және конституциялық емес деп бөлу анықтау, тергеу, прокуратура және сот органдарында конституциялық қағидалардың бұзылуына жол бермеу және конституциялық емес қағидаларды елемеуге болатыны туралы қате пікір қалыптастырып, олардың құқық қолдау қызметінде тәртіп бұзылуына әкеліп соғуы мүмкін.
Құқық көздерінің Қазақстан Республикасының Конституциясы және салалық заңдар деңгейіндегі арақатынасы мынадай: Конституцияның негізгі ережелері, соның ішінде қылмыстық сот ісін жүргізу қағидалары деп тура аталғандары салалық құқықта егжей-тегжейлі реттелген, сол арқылы құқық қатынастарына қатысушылар құқықтары сақталуының кепілдіктерін күшейте түседі. Бұл арақатынасты қылмыстық іс жүргізу қағидаларының жүйесінде де қолдануға болады.
Қазақстан Республикасының іс жүргізу Кодексінің 9-бабында қағидалардың кез келгенін бұзу іс бойынша болған іс жүргізуді жарамсыз деп тануға, мұндай іс жүргізудің барысында шығарылған шешімдерді бұзуға не жиналған материалдарды дәлелдеу күші жоқ деп тануға әкеліп соқтыратыны туралы ереженің орнықтырылуы Қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаларын маңызы бірдей деп тану керек екенінің тағы да бір айқын дәлелі болып табылады.
Сонымен, қылмыстық іс жүргізу қағидаларының жүйесі қылмыстық іс жүргізу құқығы жүйесінің шеңберіндегі тең шамалы және тең маңызды, негізгі, түйінді ережелердің жіктелуі деп емес, ал олардың әзара байланыста, өзара қатынаста болуы деп түсінілуге тиіс.
Іс жүргізу нысанасы жөнінде қағидалар үш топқа бөлінуі мүмкін:
сот ісін жүргізу тәртібіне, оның нысандарына қатысты талаптарды білдіруші қағидалар;
сот ісін жүргізу тәртібіне, оның нысандарына қатысты талаптар мен тікелей тергеу және сот қызметіне қатысты талаптарды ұштастыратын қағидалар;
тікелей тергеу және сот қызметіне, оның мазмұнына қатысты талаптарды білдіруші қағидалар;
Қандай да болсын топқа қатысты екеніне қарамастан оның қылмыстық іс жүргізу құқығының кез келген көзінде орнықтырылуы мүмкін, оның өзі олардың Қазақстан Республикасының Конституциясы мен конституциялық заңдарына сәйкес келуі жөніндегі талапқа қайшы келмейді.
Сонымен бірге қағидалардың топтарға бөлінуі шартты сипатта болып отыр. Бірқатар қағидалар шектес екі топқа бірдей қатысты екеніне байланысты әдебиеттерде өзге бөліністер бар.
Қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаларының маңыздылығы олардың Қазақстан Республикасының Конституциясында орнықтырылуымен айқындалады. Мәселен, Конституцияның 77-бабының 3-тармағына сәйкес қылмыстық іс жүргізуде мына қағидалар орын алады:
кінәсіздік презумпциясы;
нақ бір қылмыс үшін қайтадан жаза қолдануға тыйым салынады;
- әркімнің соттағы сөз бостандығы;
дәлелдеу ауыртпалығын айыпталушыға жүктеуге тыйым салынады;
куә иммунитеті;
адамның кінәлі екендігі жөніндегі кез келген күдікті айыпталушының пайдасына қарастыру:
дәлелдер алудың заңдылығы;
қылмыстық заңды ұқсастығына қарай қолдануға тыйым салу.
Қазақстан Республикасының Конституцияның 77-бабының 4-тармағында атап көрсетілгендей, Конституцияда белгіленген сот төрелігі қағидалары Республиканың барлық соттары мен судьялары үшін ортақ және біртұтас болып табылады.
Процесс негіздері қылмыстық сот ісін жүргізудің жоғарыда аталған қағидаларымен шектелмейтінін мойындау қажет. Қазақстан Республикасының Конституциясының, конституциялық заңдардың, салалық құқықтық актілердің кейбір ережелерінің мәнін қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаларының жүйесі әлдеқайда қомақты да ауқымды екенін көруге болады. Қазақстан Республикасының Конституциясында баянды етілген қағидалар жүйесі қылмыстық сот ісін жүргізудің мақсаттары мен міндеттерін ескере дәйектелгендіктен Қазақстан Республикасының іс жүргізу Кодексінде мынадай жүйе құраушы элементтер берілген:
заңдылық;
сот әділдігін тек соттың ғана жүзеге асыруы;
адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау;
жеке адамның абыройы мен қадір-қасиетін қорғау:
адамның жеке басына тиіспеушілік;
қылмыстық істер бойынша іс жүргізу кезінде азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау;
адамның жеке өміріне қол сұқпаушылық; хат жазысудың, телефон арқылы сөйлесудің, почта, телеграф және өзге де хабарлардың құпиясы;
меншікке қол сұқпаушылық;
кінәсіздік презумциясы
қайта соттауға және қылмыстық ізге түсуге жол берілмеуі;
сот әділдігін заң мен сот алдындағы теңдік негіздерінде жүзеге асыру;
істің мән-жайын жан-жақты, толық және объективті зерттеу;
дәлелдемелерді ішкі сезім бойынша бағалау;
сезіктінің, айыпталушының қорғануға құқығын қамтамасыз ету;
куәлік айғақтар беру міндетінен босату;
білікті заң көмегіне құқықты қамтамасыз ету;
жариялылық;
қылмыстық сот ісін жүргізу тілі;
іс жүргізу әрекеттері мен шешімдеріне щағымдану бостандығы.
Кеңестік қылмыстық іс жүргізу құқығында социалистік заңдылық қағидасы буржуазиялық құқықтағы заңдылық қағидасымен межелеу тенденциясы басым болды. Социалистік заңдылық қағидасы социалистік мемлекетке тән қағида, социалистік құрылыстың қажетті шарты болып табылады деп саналады, ал социалистік заңдылықтың нығайтылуы жалпыпартиялық міндет деп саналады.
Социалистік заңдылық заңдылықтан гөрі елеулі категория деп түсінілді, ол саяси, идеологиялық категория болды. Осыған орай буржуазиялық елдердің құқығы сыналып, буржуазиялық заңдылықтың демократиялық емес сипаты туралы тұжырым жасалды. Теория тұрғысынан алғандағы қателік заңдылық қағидасы және заңдылық мазмұны ұғымдарының сапырылыстырылуы болды. Өйткені заңдылық қағидасын сақтау тұрғысынан алғанда заңның жақсы немесе жаман екені тіпті де маңызды емес, ал сол заңның қолданылатынын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz